As captured January 17, 2025

2 files changed, 10054 insertions, 10054 deletions

diff --git a/72184-0.txt b/72184-0.txt
index 28cd6f8..43e2a80 100644
--- a/72184-0.txt
+++ b/72184-0.txt
@@ -1,4997 +1,4997 @@
-

-*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UREN MET SCHOPENHAUER ***

-

-

-

-

-

-                         UREN MET SCHOPENHAUER

-

-                     EEN KEUR VAN STUKKEN UIT ZIJNE

-                 WERKEN, VERTAALD EN VAN EEN INLEIDING

-                       EN AANTEEKENINGEN VOORZIEN

-

-

-                DOOR Prof. Dr. Jhr. B. H. C. K. VAN DER

-                                 WIJCK

-

-

-

-               UITGEGEVEN DOOR DE HOLLANDIA-DRUKKERIJ TE

-                        BAARN IN HET JAAR MCMXVI

-

-                              TWEEDE DRUK

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-Toen ik kort na de verschijning van zijn mooi boek over Auguste Comte

-tot Littré de opmerking maakte, dat zijn meester en vriend een hoogst

-onaangenaam mensch bleek geweest te zijn, luidde het beminnelijk maar

-eenzijdig antwoord: „N’importe; l’homme passe, l’œuvre reste”.

-

-Afscheiding van den persoon en zijn werk is onhoudbaar, tenzij het werk

-een stel onpersoonlijke, b.v. wiskundige waarheden behelst. Onhoudbaar,

-wanneer er van een levensopvatting, een wereldbeschouwing, een

-kunstwerk sprake is, omdat zich daarin temperament en karakter van den

-mensch afspiegelen.

-

-Hier moet ik tweeërlei geestesrichting, die van den intellektualist en

-die van den voluntarist, onderscheiden. Het verschil tusschen beiden

-doet zich reeds in de middeleeuwen voor. Men denke aan de tegenstelling

-tusschen Thomas van Aquino en Duns Scotus. De eerste meent, dat „het

-hoogste geluk in niets anders gezocht moet worden dan in

-verstandswerkzaamheid, wijl er geen verhevener begeerte is, dan die om

-de waarheid te doorgronden”. Het staat bij hem onvoorwaardelijk vast,

-dat de leer der Kerk de waarheid is, en nu is er volgens hem geen

-schooner levensdoel dan den inhoud van die leer zoo goed mogelijk te

-verstaan. Ook Duns Scotus gaat van de waarheid van het kerkelijk geloof

-uit en hij ontkent niet, dat er b.v. voor het bestaan van God bewijzen

-te leveren zijn, welke door ieder, die zijn verstand wil gebruiken als

-afdoende moeten worden erkend. In de opvatting van het levensdoel

-echter staat bij Duns Scotus niet de theorie, maar de practijk op den

-voorgrond. De theologie moet volgens hem niet strekken om den mensch

-van zijne onkunde te verlossen, maar om hem door kracht van redenen tot

-dat zedelijk handelen te brengen, waarvan de zaligheid, het genieten

-van het goddelijke afhangt. Duns Scotus is even recht geloovig als

-Thomas en zelfs veel onverdraagzamer, maar scheurt het weefsel der

-redeneeringen van den laatste bij menige gelegenheid uiteen en zegt:

-niet het syllogisme heeft waarde voor den godsdienst, doch enkel het

-geloof, niet het verstand is de kern der menschelijke persoonlijkheid,

-doch de wil. Het verschil tusschen deze beide kerkleeraren bracht

-Luther er toe te zeggen: Duns Scotus is een voortreffelijk meester,

-maar Thomas van Aquino is een babbelaar.

-

-Ook in den nieuwen tijd doet zich het kontrast tusschen

-intellektualisme en voluntarisme gelden. Doch het neemt soms een

-anderen vorm aan. Let op tegenvoeters als Hegel en Schopenhauer. Tot

-recht verstand van Schopenhauer wil ik over de betrekking tusschen

-beiden iets zeggen.

-

-Meestal spreekt men van willen, waar met overdachten rade gehandeld

-wordt. Laat ons den term „wil” ruimer nemen en daaronder samenvatten:

-lust, onlust, hartstocht, blinde drift, ieder streven in een zekere

-richting, drang tot zelfbehoud, kortom alles wat de schepselen der

-natuur op een zekere wijze doet werken. Men stelle daartegen over wat

-tot de sfeer van het intellekt behoort: gewaarwording, voorstelling,

-gedachte, rede. Dan laat zich met Schopenhauer zeggen: wil is het

-eerste en het algemeene, het alomtegenwoordige. Wil is het eerste, niet

-kennis, niet theorie. Wij noemen iets goed, wijl wij het begeeren; niet

-omgekeerd begeeren wij het, omdat wij inzien dat het goed is. De meest

-treffende schildering van een hoog en edel doel laat ons koud als ijs,

-tenzij onze wil met den inhoud van dat ideaal instemt. Het intellekt

-kent geen waarden, enkel het gemoed doet ons in geestdrift ontsteken.

-Als een moeder het voegzaam en goed noemt dat zij zorgt voor haar kind,

-dan is dat niet, omdat zij bewijzen kan dat dit gepast is, maar omdat

-het hart haar noopt over dat zwakke schepseltje te waken. Zoo is ook

-wil het meest algemeene. Daar men het onbekende door het bekende en

-niet omgekeerd het bekende door het onbekende moet verklaren, ligt het

-voor de hand natuurkracht liever tot wil te herleiden, dan omgekeerd

-wil als kracht op te vatten. Wij zullen dus spreken van een onbewusten

-wil, die de sterren in hare banen doet rondloopen, die den boom zijn

-wortels omlaag, zijn takken omhoog doet drijven, van een overal

-werkzamen wil, van blinde aandrift, die ten slotte enkel bij de hooger

-staande dieren, in voorstelling en denken, in het intellekt, zich een

-licht ontsteekt, om het begeerde door doeltreffende keuze van middelen

-des te zekerder te bereiken. Immers intellekt staat oorspronkelijk

-geheel in den dienst van het leven; eerst op een aanzienlijken trap van

-beschaving houdt het op slaaf te zijn, komt het tot vrijheid, vertoont

-het zich als onbaatzuchtige liefde tot waarheid. Ziedaar Schopenhauer’s

-leer.

-

-Neen, zegt de intellektualist als Hegel: rede, logos, God is oorsprong

-der wereld, is albeheerschend beginsel. Bewust of onbewust gaat ieder

-onderzoek van de hypothese uit, dat de werkelijkheid begrijpelijk is,

-dat zij in gedachten kan worden omgezet, dat dus gedachten in haar

-belichaamd zijn. Volgens deze onderstelling, zonder welke drang naar

-wetenschap doelloos zou zijn, is dus gedachte de wortel van het

-universum, albeweger, alomvattende oorzaak, aanvang en tevens doel der

-wereld. Om het in de taal der vromen uit te drukken: God is Schepper en

-tevens einddoel van het al. Waartoe dient de natuur? Welke is de zin,

-die zich in de geschiedenis van ons geslacht vertolkt? Natuur en

-geschiedenis zijn er om de werkelijkheid tot zelfbewustzijn te doen

-komen, om den eindigen mensch, die van Gods geslacht is, zich als een

-oneindig wereldwezen te doen kennen.

-

-Het onderscheid tusschen Hegel en Schopenhauer is, dat zij zich het

-hoogste goed niet op dezelfde wijze afbeelden en dientengevolge aan het

-zijnde een verschillende taak opdragen. Voor Hegel is het edelste en

-voornaamste een denken, dat niet door invallen en vooroordeelen

-gestoord wordt, en enkel de wet van zijn ontwikkeling volgt. Waar zoo

-de individualiteit van den kleinen mensch op den achtergrond wordt

-gehouden, is er geen kloof meer tusschen zijne rede en de goddelijke

-rede, maar zijn beiden één. Van de macht van het vrije, zuiver

-zakelijke, echt geestelijke denken kan men alles verwachten; voor

-zoodanig denken bestaan er geen onpeilbare diepten, geen onbereikbare

-hoogten; steeds door dezelfde wet der noodzakelijkheid vooruitgedreven,

-raakt het ten slotte in het bezit der oneindigheid en wordt het in

-werkelijkheid wat het van den aanvang af in aanleg was: alomvattend

-zelfbewustzijn.

-

-Geheel anders stelt een man als Schopenhauer zich het hoogste ideaal

-voor. Alles was bij hem kolossaal: zijn intellektueele behoefte, die

-hem reeds vroeg naar een oplossing van het wereldraadsel deed hunkeren

-en hem steeds met dezelfde problemen deed rondloopen tot hij ten slotte

-niet kon zeggen wat er het eerst in hem was geweest: zijn kenleer, zijn

-kosmologie, zijn ethika, zijn æsthetika. Het stelsel was in hem

-gegroeid, gelijk een kind in den moederschoot. Daar naast stond zijn

-buitensporig gevoel van eigenwaarde, dat hem op alles deed vitten en

-hem op andere menschen, enkele genieën uitgezonderd, met

-geringschatting liet neerzien. Goethe, die zich tot den genialen

-jongeling aangetrokken gevoelde, schreef de volgende waarschuwende

-woorden in zijn album:

-

-

-           „Willst du dich deines Wertes freuen,

-            So musst der Welt du Wert verleih’n”.

-

-

-Ten slotte bezielde hem een heftige drang naar zinnelijk genot, die hem

-tot tijdelijke schade van zijn gezondheid achter Venus Vulgivaga deed

-aanloopen. Flaubert voert ergens de Ontucht aldus sprekende in: „Men

-rept zich naar samenkomsten, die angst inboezemen. Men legt zich

-ketenen aan, die men verwenscht. Vanwaar de betoovering der

-lichtekooien, de buitensporigheid der droomen—vanwaar mijne onmetelijke

-droefheid?” Deze woorden zouden Schopenhauer, die zoo diep neerslachtig

-kon zijn, uit de ziel zijn gesproken. Als 18-jarig jongeling, zong hij

-reeds van „de hel” van den zinnenlust.

-

-Zoo was hij dus een onharmonische natuur, die, gelijk andere denkers,

-op den zijnsgrond overbracht wat hij in zich zelf vond. Het innerlijk

-wezen der wereld is volgens hem wil, die niets wil dan als wil bestaan,

-blinde op geen doel gerichte wil, die geen bevrediging kent, bijgevolg

-onzalig is. Behalve den wil is er nog de materie. Die materie is niet

-een gewrocht van den wil, maar zijn verschijning, geobjektiveerde wil,

-welke niets op zich zelf is, doch enkel in de voorstelling van

-individuën bestaat. Op zich zelf is er uitsluitend het innerlijk

-verscheurde, tegen zich zelf verdeelde, overal gelijke blinde willen.

-Zoo heeft dus de wereld twee zijden: een innerlijke en een uiterlijke;

-in beide opzichten is zij slecht en rampzalig. Is er verlossing

-mogelijk? Het intellekt, als het een hoogen graad van ontwikkeling

-bereikt, doorziet dat Wil vloekvaardig is en doet dan zeggen: Wil om te

-leven moet gedood worden, zal er vrede zijn. Groote wereldgodsdiensten,

-als Christendom en Buddhisme, wijzen ons hier den weg, die door

-bewonderenswaardige asceten met goed gevolg bewandeld werd. Ook kunst

-en wetenschap zijn middelen om, althans tijdelijk, verzachting van leed

-te verschaffen. Want de mensch vergeet zich zelf, als hij in

-onbaatzuchtige beschouwing opgaat.

-

-Verschillende personen smeden uit hetzelfde metaal verschillende

-wapenen.

-

-Hegel geloofde aan de heerschappij van rede in natuur en geschiedenis.

-Daaraan geloofden ook andere groote wijsgeeren, Kant, Fichte,

-Schelling, Schleiermacher, ieder op zijne wijze. Schopenhauer, hij het

-allereerst, niet. Die origineel waagde het luide te verkondigen, dat de

-wereld allerminst op een godsopenbaring gelijkt. Naar dat rondborstig

-getuigenis werd aanvankelijk niet geluisterd. Het druischte zoo geheel

-tegen de heerschende overtuigingen in, dat men er geen notitie van nam.

-Wanneer er iets van zijn kloeke stem tot de vrijwillig dooven

-doordrong, dan werd zijn woord met hoon ontvangen. Schopenhauer vergold

-het hun dapper door ze allen te gader, Hegel in de eerste plaats, voor

-kwakzalvers en „Unsinnschmierer” uit te schelden.

-

-Zooals de waard is, vertrouwt hij zijn gasten. Dit ietwat platte

-spreekwoord behelst een diepe waarheid. Ieder is geneigd wat hij als

-kern van zijn eigen wezen meent te ontdekken, voor kern der geheele

-werkelijkheid te houden. Tot Schopenhauer toe was alle philosofie min

-of meer een kompliment, dat het intellekt zich zelf maakte. Het

-begroette in de bespiegeling der denkers zich zelf als wereldmacht. Dit

-verandert bij Schopenhauer, die met zijn intellekt het tegendeel ervan,

-het onredelijke, op den wereldtroon plaatst. Natuurlijk heeft dit

-pessimisme ten gevolge. En even natuurlijk wordt het thans de groote

-vraag of en hoe Zeus (het Intellekt) er in slagen kan om den

-vloekwaardigen Titan, den wil om te bestaan, in den Tartarus te

-storten.

-

-Thans begrijpen wij hoe Hegel en Schopenhauer van dezelfde præmis

-uitgaande tot een geheel tegengestelde leer konden komen. Beiden houden

-vast aan het dogma der algemeene relativiteit. De dingen zijn er enkel

-in betrekking tot elkander en tot den geest, terwijl de geest er enkel

-in betrekking tot de dingen is. Doch als alles enkel voor iets anders

-bestaat, dan bestaat niets voor zichzelf, dan is er op de keper

-beschouwd niets. Wij moeten dus aannemen, dat het één en het al, dat

-het universum, voor zich zelf bestaat, subjekt en tevens objekt, denken

-en zijn, éenheid van beide, geest is, dat het kan zeggen: ik heb

-zelfbesef. Het universum is het zelfstandige, dat van niets afhangt,

-waarvoor dus noodzakelijkheid en vrijheid samenvallen. Zoo concludeert

-Hegel en is optimist, intellektualist. Maar Schopenhauer zegt: wij

-moeten dus aannemen, dat het universum voor zich zelf bestaat, dat de

-blinde drift, het onredelijke in ons en buiten ons, dat de innerlijk

-verdeelde, onzalige wil het waarachtig zijnde is. Zoo is Schopenhauer

-pessimist en voluntarist.

-

-Schopenhauer’s onvoorwaardelijk pessimisme, dat zelfs de mogelijkheid

-der verbetering van individuen en maatschappelijke toestanden

-buitensluit, hangt samen met zijn blindheid voor bepaalde feiten van

-het geestelijk leven. Als rechtgeaard zoon van een romantisch tijdperk

-had hij groote sympathie voor mystici en voor asceten, ook als deze

-Christenen waren. Doch het geheim dat Christus der wereld geopenbaard

-heeft: het Koninkrijk Gods is binnen in u, het woont in u als een in

-den akker verborgen schat, had hem, zoo die boodschap ook tot hem

-doorgedrongen ware, weerhouden om het menschelijk lot enkel jammer en

-ellende te noemen. Schopenhauer droeg oogkleppen, welke hem beletten te

-zien wat niet in het kader van zijn stelsel paste. Had hij beseft, dat

-onze aarde den hemel kan herbergen, dan zou hij de wereld niet zoo

-slecht hebben genoemd als maar eenigermate met haar voortbestaan zich

-nog laat rijmen. Doch hier steunt Schopenhauer op de leer van Buddha,

-welke verder van die van Christus af staat dan de eene ster van de

-andere. Niet volgens Christus, maar volgens Buddha is het leven enkel

-lijden en is het eenig begeerlijke verlossing van het lijden door den

-dood. Maar het gewone sterven is volgens Buddha en Schopenhauer geen

-echt sterven, want er bestaat zielsverhuizing: dezelfde individuen

-worden telkens opnieuw geboren. De werkelijk bevrijdende dood is enkel

-voor hem mogelijk, die alles wat hem aan het leven boeit van zich

-werpt, alle liefde, alle hopen, alle wenschen in zich vernietigt,

-m.a.w. levend sterft. Met deze leer, welke door Schopenhauer werd

-aanvaard, vormt de Christelijke, waaraan hij voorbijging, een

-tegenstelling.

-

-Overigens rijmt zijn pessimisme slecht met wat hij, ten deele althans,

-van Plato had overgenomen. Hij erkent eeuwige, onveranderlijke, boven

-tijd en ruimte verheven typen, ideeën of soorten, welke, met

-voortbrengende kracht uitgerust, zich verwerkelijken in de exemplaren

-van dieren en planten, die hier op aarde geboren worden en sterven. Hoe

-kan de blinde en onbepaalde wil van Schopenhauer, die enkel wil is om

-te willen, zich in grondvormen objektiveeren, welke de beschouwing der

-natuur een artistiek genot doen zijn? Het idealisme van Plato is een

-willekeurig ingeschoven bestanddeel in het systeem van onzen

-irrationalist.

-

-„De wereld is mijne voorstelling”, ziedaar de eerste volzin van „Die

-Welt als Wille und Vorstellung”, het boek dat het systeem van

-Schopenhauer behelst. Hij noemt zich discipel van Kant, maar draagt er

-roem op een zelfstandig volgeling te zijn. Inderdaad wijkt hij zeer van

-Kant af. Van Schopenhauer kan gezegd worden, dat hij, de meest

-gelezene, immers de meest leesbare van alle moderne philosofen, ook het

-meest heeft bijgedragen om de kritiek van den behoedzamen Kant, die

-geen wetenschap buiten die der ervaring overeind liet staan, in

-vergetelheid te brengen. De voorzichtige oudere denker zou er zich wel

-voor gewacht hebben iets aangaande de wereld an sich, de wereld, die

-buiten het bewustzijn en op zich zelve bestaat, te verzekeren. Daarvoor

-was hij te anti-dogmatisch, te zeer overtuigd, dat men geen stelling

-zonder voldoenden kengrond mag aanvaarden. Maar idealist was hij

-evenzeer als Schopenhauer, want ook hij leerde dat de wereld der

-ervaring, de wereld der objekten, enkel in betrekking tot subjekten

-bestaat. Ook is het duidelijk wat Kant en Schopenhauer bedoelen. Het

-bestaan der wereld van objekten hangt volgens hen aan een enkelen

-lichten draad, het bewustzijn, waarin ze aanwezig is. Stel u voor dat

-alle bewustzijn uitgedoofd werd, die wereld zelve zou daarmede

-verdwijnen. Het eigenaardige van een objekt is in de voorstelling van

-een subjekt te bestaan. Objekt en voorstelling zijn hetzelfde. Daaruit

-vloeit voort, dat de geheele wereld der objekten voorstelling is en

-blijft. Alleen het bewustzijn is ons rechtstreeks gegeven en die wereld

-is er enkel als inhoud van bewustzijn. Gelijk er geen objekt zonder

-subjekt is, bestaat er omgekeerd geen subjekt zonder objekt, geen

-bewustzijn zonder inhoud. Subjekt en objekt zijn onafscheidelijk gelijk

-rechts en links, gelijk noord en zuid.

-

-Schopenhauer tracht zijne stelling nader te staven door op de

-idealiteit van ruimte en tijd te wijzen. Hij gebruikt daarbij de

-argumenten, die Kant in zijne „transcendentale æsthetiek” heeft

-gegeven. B.v. dit, dat wij achtereenvolgens alles uit de ruimte kunnen

-wegdenken, maar de ruimte zelve niet kunnen kwijt raken. Zoodra wij

-welk stuk der materie ook ons voorstellen, moeten wij de geheele ruimte

-mededenken. Daaruit volgt dat de ruimte bij ons behoort, dat zij

-subjektief is, dat dus gestalte, grootte, beweging, al het ruimtelijke,

-eveneens subjektief moet heeten. „Wij kennen niet de dingen zooals zij

-op zich zelve zijn, maar slechts gelijk zij verschijnen. Dit is de

-groote leer van den grooten Kant”. Schopenhauer voegt er aan toe, dat

-het stellig de meest absurde, doch tevens de meest vruchtbare van alle

-dwalingen is, de oneindige ruimte als onafhankelijk van ons aanwezig te

-beschouwen. dus te meenen dat een beeld van dat oneindige „door de

-oogen” in ons brein zou dringen. Wie de ongerijmdheid van die stelling

-doorziet, weet tevens dat de wereld enkel „hersenphænomeen” is, dus als

-zoodanig met den dood der hersenen verdwijnt, om een geheel andere

-wereld over te laten, de wereld van het op zich zelf zijnde, die van

-den wil, betreffende welke het onzin is te vragen: waar is zij? daar

-zij met ruimte en tijd niets te maken heeft.

-

-Schopenhauer zegt, dat de ruimte in ons hoofd is. Maar tevens,

-natuurlijk, dat ons hoofd in de ruimte is. Zoo plaatst hij met tergende

-zorgeloosheid schijnbaar tegenstrijdige stellingen naast elkander. Hij

-zegt, dat de hersenen de atlas zijn, waardoor de geheele wereld wordt

-gedragen, want de wereld is voorstelling, en voorstelling is volgens de

-leer der physiologen aan de hersenen gebonden. Maar anderzijds erkent

-hij, gelijk ieder die bij zijn zinnen is, dat alle hersenbrij te samen

-slechts een klein fragment van het universum uitmaakt. Hier is geen

-echte contradictie. Het zichtbare, dat wij hersenen noemen, is de vaste

-voorwaarde van dat andere onzichtbare, dat voorstelling, illusie heet.

-Dit is een physiologische waarheid, welke gelijk alle natuurkennis, van

-de wereld geldt, die in tijd en ruimte is uitgebreid en dan als op

-eigen voeten staande wordt aangemerkt. De metaphysische waarheid, de

-echte waarheid is deze, dat alle materie, de hersenen inkluis, slechts

-voorstelling van het kennende subjekt is, dat hersenen en kennis beiden

-verschijningen zijn van het waarlijk zijnde: Wil. Nu rest nog het

-raadsel, hoe wil als kennend subjekt verschijnt. Dat is volgens

-Schopenhauer het groote mirakel, de hypothese, die door niets verklaard

-wordt, daar zij zelve alles verklaart.

-

-Om Schopenhauer wel te verstaan moet men in het oog houden, dat de

-wereld bij hem „de schaduw van een droom” is, fata morgana door het

-intellekt geschapen, dat in zijn kader: tijd, ruimte en causaliteit,

-gewaarwordingen opneemt. Het intellekt is in ieder kennend individu

-aanwezig, maar met geen individu te vereenzelvigen, zoodat de

-individuen kunnen geboren worden en sterven, terwijl de voorstelling

-van objekten blijft bestaan. Deze leer laat de empirische realiteit der

-wereld onaangetast, maar sluit in zich, dat de wereld in al hare deelen

-van het intellekt, het subjekt, afhangt. Ja zelfs hangt zij daarvan op

-tweeërlei manier af. Ten eerste is er, gelijk reeds Berkeley heeft

-ingezien, geen objekt denkbaar tenzij in de voorstelling van een

-subjekt; ten tweede gaat de wijze, waarop wordt voorgesteld, het

-objekt-zijn als ruimte vullend en aan tijd en causaliteit onderworpen,

-zooals Kant heeft geleerd, van het subjekt uit. Het intellekt is niet

-iets zelfstandigs, en de wereld der dingen is niet iets anders, dat

-eveneens op eigen voeten staat; dan toch ware het onbegrijpelijk, dat

-wij en zelfs de dieren zoo volkomen in de wereld te huis zijn en ons

-van den aanvang af daarin terecht vinden; intellekt en wereld vormen

-één geheel, want het intellekt schept de wereldorde; omgekeerd ware het

-niets zonder die wereld, daar het dan zonder inhoud zou zijn. Intellekt

-en wereld zijn, ieder op zich zelve beschouwd, enkel afgetrokkenheden,

-onwezenlijk. Schopenhauer drukt dat in de taal der Indische wijzen uit,

-door van Maja te spreken, de moeder van allen schijn, de godin die ons

-een sluier voor de oogen bindt, in welks plooien het beeld van al het

-geschapene zich vertoont.

-

-Ook de moraal van Schopenhauer toont een Indisch karakter. Hier wijkt

-hij sterk van Kant af. Kant kiest zijn uitgangspunt in het plichtbesef.

-Daar de mensch een redelijk wezen is, kan hij afzien van neiging en

-eigenbelang en, een algemeen standpunt innemende, vragen: wat is

-behoorlijk? Hoe die vraag beantwoord wordt, is van ondergeschikte

-beteekenis. De kennis van den plicht laat verschillende graden toe, is

-niet overal evenzeer ontwikkeld. Daarenboven kan al naar gelang van

-omstandigheden de eisch van den plicht wisselen. Maar dát er een plicht

-is, weet ieder redelijk schepsel. Ziedaar een waarheid, welke hem door

-geen philosofie ter wereld kan worden ontfutseld, en aan ieder gezond

-menschenverstand is geopenbaard. Schopenhauer daarentegen bouwt niet op

-de redelijke natuur van den mensch, maar op het gevoel, op het

-medelijden, zijne moraal. Medelijden is ons een openbaring van de

-eenheid van alle zijn. Het zegt ons, als wij tegenover een lijdend

-schepsel ons geplaatst zien: tat twam asi, dat zijt gij! Medelijden is

-vertolking in de taal des gemoeds van het feit, den Indischen wijzen

-reeds eeuwen bekend, dat de veelheid der wezens inbeelding is. Bij den

-aanblik van den schamelen bedelaar, die zijn hand naar ons uitstrekt,

-van den worm die aan onzen voet ineenkrimpt, bij het zien van al wat

-lijdt, zegt de wijze: dat ben ik! Het noopt om te helpen. Schopenhauer

-is te verstandig om medelijden als plicht voor te schrijven. Medelijden

-is een feit, een geheimzinnig feit, aan welks invloed zich zelfs de

-ruwste en onkundigste niet voortdurend kan onttrekken. Juist ten

-gevolge van zijn algemeenheid heeft het invoering van levensregels

-bewerkt, welke allen tot twee zich laten herleiden: doe niemand kwaad,

-sta allen bij zooveel ge kunt!

-

-Intusschen kan verzachting van individueel leed hem niet voldoen, die

-alle afzonderlijk bestaan als een ramp beschouwt. Smart is heilzaam,

-zegt Schopenhauer, daar zij van den lust om te leven geneest, en zoo de

-„Meeresstille des Gemüths” veroorzaakt, welke veroorlooft het Nirwana

-binnen te treden. Dat Nirwana, zoo luidt het slotwoord van het

-hoofdwerk, is niets voor den dwaas, wiens hart vol is van de dingen

-dezer wereld, maar alles voor wie doorziet, dat het universum met zijn

-zonnen en melkwegen inderdaad niets is.

-

-Ten slotte moeten wij nog opmerken, dat Schopenhauer, ondanks het

-strengste determinisme, den mensch verantwoordelijk acht voor zijne

-daden. Het werken volgt op het zijn. Al onze handelingen vloeien met

-noodzakelijkheid uit het karakter voort, waarmee wij ter wereld zijn

-gekomen. Maar dat karakter, dat zich in den tijd aan zijn eigenaar

-openbaart, en hem verborgen zou blijven, indien hij niet velerlei

-aanleiding tot handelen had, bestaat tevens buiten den tijd in de vrije

-wereld van het bovenzinnelijke. Vandaar onze verantwoordelijkheid. Het

-is dus niet onze fout, dat wij doen wat wij doen, b.v. ons als lafaards

-gedragen, wanneer wij lafaards zijn, maar stellig is het onze schuld,

-dat wij zijn, zooals wij zijn. Schopenhauer maakt hier een degelijk

-onderscheid tusschen empirisch en intelligibel karakter als reeds door

-Kant werd aangegeven. Vrijheid is een geheimenis, maar als noodwendig

-tegenstuk van moeten is zij onloochenbaar.

-

-Ziedaar een ruwe schets van het systeem, dat gedurende de tweede helft

-der 19de eeuw in driemaal honderdduizend exemplaren is verspreid

-geworden en thans, terwijl de zon van Nietzsche reeds begint te tanen,

-nog steeds opgang maakt. Ik heb eens door een beroemd landgenoot hooren

-zeggen, dat het hem even onmogelijk zou zijn de leer van Schopenhauer

-als den Heidelberger catechismus onvoorwaardelijk te beamen. Die

-woorden wil ik graag voor mijne rekening nemen. Als het onderscheid der

-individuen schijn is, rijst de vraag, wie er door dien schijn bedrogen

-wordt, en wie er met dien schijn bedriegt. Het eenig mogelijk, doch

-niet zeer verstaanbaar antwoord is hier: de oneindige wil draait zich

-een rad voor de oogen, is prooi van zelfmisleiding. Ik ben het met

-Schopenhauer eens: zoo’n dwaas en onzalig wezen behoort in het Nirwana

-weg te zinken. Alleen begrijp ik niet, hoe schepselen der inbeelding

-als gij, mijn lezer, en ik, daarbij een handje zouden kunnen helpen.

-

-Toch vindt onze wijsgeer nog tal van volgelingen. Geen wonder. Zijne

-leer ligt in de lijn van zekere hedendaagsche geestesstroomingen. Zoo

-wordt aan het pessimisme thans meer dan ooit recht toegekend. Het

-geloof aan den vooruitgang is geschokt. Het wordt niet meer als een

-axioma beschouwd, dat alles zal terecht komen. Het optimisme, dat onze

-vaderen veroorloofde zich op de golven van het wereldgebeuren met blij

-vertrouwen te laten verder dragen, schijnt thans lichtzinnig en ietwat

-kinderachtig. Dat de natuur in menig opzicht onbarmhartig is en zich om

-lief en leed van hare schepselen niet bekreunt, is een bittere

-waarheid, voor welke de oogen geopend zijn. Steeds meer dringt de

-gedachte door, dat het menschelijk leven slechts in zoover zin en

-waarde heeft, als wij zelve in staat en gezind zijn er een belangrijken

-inhoud aan te verleenen. Zoo noopt het pessimisme tot krachtsinspanning

-volgens het woord van Schopenhauer zelf, die een van zijn boeken van

-het volgende motto heeft voorzien: „een gelukkig leven is onmogelijk;

-het hoogste wat wij bereiken kunnen is een heroïeke levensloop”.

-

-Ook ligt het in den geest van onzen tijd het mysterieuse van ons

-bestaan te erkennen. Welnu, volgens Schopenhauer is de verschijning van

-den wil onder een individueelen vorm, in de gestalte van een kennend en

-denkend subjekt, een onoplosbaar raadsel. Op zijne wijze is hij

-evolutionist. Van de leer van Darwin, wiens boek kort vóór zijn dood

-verscheen, wilde hij niets weten. Dat het hoogere uit het lagere, het

-meerdere uit het mindere zou voortspruiten, scheen hem tergende onzin.

-Maar wel stond het bij hem vast, dat de openbaringen van den wil een

-rangorde doorloopen en dat de verschijning van bewustzijn en rede,

-geheel nieuwe feiten, al de voorafgaande lagere levensvormen

-onderstellen, gelijk deze weder de onbewerktuigde natuur. Ook hier kan

-dus de tegenwoordige tijd bij Schopenhauer aanknoopen. Zelfs het

-tegenwoordig zoozeer verspreide pragmatisme, dat waarheid als een

-instrument om te handelen beschouwt, vindt steun bij Schopenhauer.

-

-Ook heeft Schopenhauer de leer van Kant weliswaar verminkt, maar tevens

-zóó gefiltreerd, dat ieder dilettant zich nu enkele hoofdtrekken er van

-met gemak kan toeëigenen. Ten slotte heeft hij met zijne beschouwingen

-over kunst en liefde niet enkel Wagner en Nietzsche, maar ook dichters,

-romanschrijvers en dramatici bezield. Volgens Schopenhauer is wie zich

-door den hevigsten van alle hartstochten laat medesleepen de onbewuste

-dienaar van de soort, zijn liefde en begeerte waanzin, jacht op de

-schaduw van een schaduw. Is het niet alsof men Flaubert leest? Het werk

-van Schopenhauer, die stoute synthese van Kantianisme, Platonisme,

-Indische wijsheid en Europeesche natuurkennis is nog in menig opzicht

-jong en frisch.

-

-Arthur Schopenhauer werd in 1788 in de toenmalige vrije rijksstad

-Dantzig geboren. Zijn vader was een aanzienlijk koopman en veel ouder

-dan zijn moeder. Toen in 1793 Dantzig bij Pruissen werd ingelijfd

-vertrok de stoere republikein met zijn gezin, dat intusschen tot vier

-personen was aangegroeid, daar Arthur een zusje Adele had gekregen,

-naar Hamburg. De vader had zich voorgenomen van den knaap een koopman

-te maken, maar de aanleg van den jongen wees in andere richting. Toen

-de vader, misschien door zelfmoord, plotseling gestorven was, gevoelde

-de zoon zich verplicht den wensch van den overledene te eerbiedigen en

-nam hij dus plaats op de kantoorkruk. De betrekkelijk nog jonge weduwe

-ging zich vestigen in Weimar, waar zij de vriendschap van Goethe

-genoot, en talrijke, zeer bewonderde romans schreef. De brieven, die

-uit dien tijd bewaard zijn gebleven, doen Johanna Schopenhauer als een

-beminnelijke, verstandige en helderziende vrouw kennen. Zoo schreef zij

-in 1807 aan haar toen 19-jarigen zoon: „Ik ken uw hart en weet dat

-weinig menschen beter zijn dan gij. Maar al uwe goede eigenschappen

-worden verduisterd en als het ware verlamd door uwe aanmatiging. Ge

-wilt alles beter weten dan andere menschen, bij ieder behalve bij u

-zelven gebreken ontdekken en in uw omgeving steeds alles naar uwe hand

-zetten... Als ge niet waart die ge zijt, dan zoudt ge eenvoudig

-belachelijk wezen, maar nu verbittert ge allen tegen u”. In hetzelfde

-jaar schrijft zij hem nog: „Ik misken niet de goede kanten van uwe

-natuur en wat mij afstoot is niet uwe innerlijke gezindheid, maar uwe

-manier van beschouwen, veroordeelen, de wijze waarop ge u gedraagt.

-Wanneer ge eenige dagen bij ons doorbrengt, komt het altoos tot

-geweldige tooneelen om niets en minder dan niets. Uwe eeuwige

-jeremiaden, uw begrafenisgezicht, uw orakeltoon, dat alles drukt ter

-neer. Ik weet dat ge uw zwartgalligheid van uw vader geërfd hebt;

-tracht haar te overwinnen”.

-

-In datzelfde jaar 1807 hield Arthur op klerk te zijn en begon hij zich

-met toestemming van zijn moeder tot de universitaire studiën aan het

-gymnasium van Gotha voor te bereiden. Satirieke verzen op een van de

-leeraren deden hem van daar verjagen. En nu kwam hij op het gymnasium

-te Weimar, maar zijn moeder wilde hem niet in huis hebben, en dus

-woonde hij bij een der leeraren. In den tijd van twee jaar bracht hij

-het zoo ver in zijn klassieke studiën dat al de verloren tijd was

-ingehaald en hij in 1809 als student bij de faculteit der medicijnen

-aan de Universiteit te Göttingen kon worden ingeschreven. Hij was nu

-meerderjarig, had zijn klein fortuin in handen, en las Tacitus,

-Horatius, Lucretius, Herodotus, zonder zich veel om de geneeskunst te

-bekreunen, die hem bij nadere kennismaking niet scheen aan te trekken.

-Prof. Schulze (Aenesidemus), die zijn aanleg voor de philosofie

-doorzag, gaf hem den raad voorloopig enkel Plato en Kant te

-bestudeeren. Dien raad volgde hij op, en zoo werd hij door die twee

-groote denkers met de gedachte vertrouwd gemaakt, dat de wereld der

-verschijnselen en het ding op zich zelf twee zijn. Veel vrienden aan de

-academie schijnt hij niet gehad te hebben. In het curriculum vitae, dat

-hij later bij de Berlijner faculteit indiende, schreef hij betreffende

-zijn studentenjaren: „mijn rijper leeftijd, mijn rijker ervaring en

-mijn ongewoon karakter maakten dat ik verlaten en eenzaam was”. In het

-vreemdelingenboek van een oud kasteel schreef hij 5 Sept. 1811:

-

-

-       „Wohl manches Mal saht ihr mich einsam wandern,

-        Und ernst und einsam geh’ ich jetzt zu andern”.

-

-

-Toch knoopte hij in Göttingen eenige vriendschapsbanden aan, b.v. met

-Osann en in 1820 noemde hij in een brief aan dezen gericht, de

-Göttinger jaren de schoonste van zijn leven.

-

-Vandaar ging hij naar Berlijn, waar hij Fichte en Schleiermacher

-hoorde, niet Hegel. Met Prof. Fichte disputeerde hij hevig op diens

-privatissima. Door den vrijheidsoorlog, voor welken hij volstrekt niets

-gevoelde, in het schrijven van zijn dissertatie gestoord, week hij uit

-naar Rudolstadt in Thüringen, waar hij tot zijn vreugde geen soldaat te

-zien, geen tamboer te hooren kreeg. Hij zond het handschrift van zijn

-dissertatie per post naar het naburige Jena, vanwaar hij na korten

-tijd, eveneens per post, zijn doctors-diploma ontving. Zijn dissertatie

-verscheen onder den titel: „Ueber die vierfache Wurzel des Satzes vom

-zureichenden Grunde”. Van dit merkwaardig geschrift, dat als de

-inleiding tot zijn hoofdwerk kan worden beschouwd, heeft hij later een

-vermeerderde editie in het licht gezonden.

-

-Arthur keerde thans naar Weimar terug, waar hij veel met Goethe sprak.

-Er was groot verschil tusschen die beide mannen, gelijk daaruit blijkt,

-dat Schopenhauer in 1813 aan den beroemden grijsaard kon schrijven:

-„Van u zelf weet ik, dat letterkundige arbeid voor u altijd bijzaak, en

-het werkelijke leven hoofdzaak is geweest. Bij mij is het omgekeerde

-het geval; mijn denken, mijn werk, dat alleen heeft voor mij waarde en

-beteekenis”. Maar tevens was er overeenkomst in geestesrichting. Beiden

-waren zieners en wilden putten uit de levende bron van ervaring en

-bewustzijn. Vandaar dat voor Schopenhauer de philosofie niet zoozeer

-wetenschap als wel kunst was. Hij streefde er naar een volkomen

-objektieve en door geen langwijlige redeneeringen bedorven wijsbegeerte

-te stichten, welke een echt kunstgewrocht zou zijn, daar zij „niet op

-den trant der philosofasters, van Fichte en zelfs van Spinoza, tusschen

-subjekt en objekt den bedriegelijken sluier van afgetrokken begrippen

-zou dulden”. Goethe beschreef in die dagen, in een brief aan Knobel,

-zijn jongen vriend als een merkwaardig man, „die met helderziende

-koppigheid bezig is het kaartenspel van onze moderne philosofen in de

-war te sturen”. Met profetischen blik voegt hij er aan toe: „het staat

-te bezien of de meesters in het vak hem in hun gilde zullen opnemen. Ik

-vind hem vol geest”. Goethe, getroffen door de rol, die Schopenhauer in

-zijn dissertatie bij het meetkundig betoog aan de aanschouwing wilde

-zien toegewezen, spoorde hem tot optische studiën aan, waarvan hij zelf

-in die dagen vervuld was. Inderdaad deed Schopenhauer later als tweede

-van zijne geschriften een boek „Ueber das Sehen und die Farben”

-verschijnen. Vóór de publicatie had hij zijn manuscript aan Goethe ter

-beoordeeling toegezonden, maar ondanks al zijn dringen en smeeken was

-het hem niet gelukt aan den dichter, die hem telkens zeer beleefd

-antwoordde, een enkel teeken van goed- of afkeuring te ontlokken.

-Schopenhauer had het verschil der kleuren op een andere wijze dan

-Goethe het deed verklaard.

-

-Johanna herbergde op dat oogenblik den romanschrijver Fr. Müller.

-Arthur toonde op zulk een wijze zijn misnoegen over de aanwezigheid van

-dien vreemdeling, dat de moeder er toe overging haar zoon de deur te

-wijzen. Dit geschiedde in Mei 1814. De breuk was onherstelbaar. Arthur

-ging naar Dresden en heeft noch zijn moeder, noch zijn zuster, met

-welke laatste hij ten minste voorloopig in briefwisseling bleef, ooit

-teruggezien.

-

-In Dresden, destijds de artistieke hoofdstad van Duitschland, genoot

-Arthur veel van kunst. Ook had hij er enkele vrienden, waarvan er één

-aan Adele schreef: „Uw broeder is van nature teeder en gemoedelijk”.

-Intusschen werkte hij ijverig aan zijn: „Welt als Wille und

-Vorstellung”. Het boek verscheen in 1818 bij Brockhaus, maar werd zoo

-slecht verkocht en zoo totaal geïgnoreerd, dat de uitgeversfirma na

-verloop van eenigen tijd van het grootste aantal der exemplaren

-papierpap maakte.

-

-Schopenhauer ging naar Italië. Zijn reis, gedurende welke hij in zijn

-journaal enkel philosofische gedachten neerschreef, werd op pijnlijke

-wijze afgebroken door de handelscrisis, die de firma trof, waaraan

-Johanna en Adele haar geheele vermogen en Arthur een aanzienlijk deel

-ervan hadden toevertrouwd. Hij verklaarde zich bereid met moeder en

-zuster te deelen wat hij nog had overgehouden, maar weigerde

-halsstarrig in de schikking te treden, die door de overige

-schuldeischers werd aanvaard. Hij had geen koopmansgenie, doch stond op

-zijn recht en wantrouwde de menschen, ten gevolge waarvan hij hier de

-wijste partij koos. Na een paar jaar stond de firma weer overeind en

-kreeg Arthur al zijn geld terug, terwijl moeder en dochter twee derden

-van haar fortuin verloren hadden.

-

-Intusschen wist hij niet vooraf hoe de zaak zou loopen en trachtte hij

-zich dus aan de universiteit te Berlijn een positie als leeraar te

-scheppen. Op 23 Maart 1823 hield hij zijn proefles. Hegel opponeerde,

-maar Schopenhauer antwoordde zoo flink, dat hem de titel van

-privaat-docent verleend werd. Nu ging Schopenhauer een half jaar lang 5

-uur college per week geven. Hij had weinig of geen succes. Was het,

-omdat hij dezelfde uren had gekozen als waarop Hegel zijne lessen gaf?

-Zoolang het intellektualisme zijn zegetocht nog niet voleindigd had,

-kon het voluntarisme in geen geval gehoor vinden. Nadat zijn fortuin

-zich hersteld had, keerde Schopenhauer naar Italië terug. Hij schrijft

-vroolijke brieven aan Osann en geeft een vermakelijke schets van den

-levenslust, de bedriegelijkheid en welgemanierdheid der Italianen. Toch

-keert hij weer naar Berlijn terug en slijt daar zes jaren van zijn

-leven, totdat de cholera in 1831 hem ten gevolge van een droom, waaraan

-hij waarschuwende kracht toekent, naar het gezonde Frankfort doet

-verhuizen. Hier blijft hij 27 jaren, tot aan zijn dood in 1860. Ervan

-overtuigd dat het uur van zijn beroemdheid zal komen, daar hij naar

-zijn inzien het wereldraadsel opgelost en aan de menschheid daarmee den

-grootst mogelijken dienst heeft bewezen, bewerkt hij een tweede editie

-van zijn „Welt als Wille und Vorstellung” en schrijft hij tevens zijn

-„Parerga und Paralipomena”, die als een toelichting op het hoofdwerk

-kunnen gelden. Ook verzamelt hij bij natuurvorschers en geneesheeren

-feiten, welke als openbaringen van den levenswil kunnen gelden en doet,

-wellicht op zijn eigen kosten, na een zwijgen van 18 jaren, in 1836

-„Ueber den Willen in der Natur” verschijnen. Het boek wordt niet

-opgemerkt.

-

-Zijn eerste voldoening van eigenliefde was, dat hij vermocht

-Rosenkrantz en Schubert te overtuigen dat niet, zooals hun plan was, de

-tweede, maar de eerste editie van de „Kritik der reinen Vernunft” bij

-de door hen voorgenomen uitgave van de complete werken van Kant moest

-worden gevolgd. Kort daarna in 1839 behaalt hij een gouden medaille met

-een verhandeling over de vrijheid van den wil bij de maatschappij van

-wetenschappen te Drontheim, maar een tweede prijsverhandeling over de

-grondslagen der moraal wordt door de maatschappij van wetenschappen te

-Kopenhagen afgewezen, vooral om het afschuwelijk schelden op de „drie

-Sophisten”, Fichte, Schelling en Hegel. Hij vereenigt de twee stukken

-en geeft ze uit onder den titel „Die beiden Grundprobleme der Ethik”.

-De kritiek zwijgt ook dit werk dood. Eindelijk, in 1851 gelukt het zijn

-eersten discipel, een Jood van Russischen oorsprong, Julius

-Frauenstaedt, een uitgever in Berlijn te vinden voor de „Parerga”. Dit

-boek slaat in. Men ontdekt dat Schopenhauer een onovertroffen schrijver

-van essays is. Nu is de nieuwsgierigheid naar zijn vroegere werken

-opgewekt. Hij krijgt erkentelijke brieven van Bahnsen, een leeraar aan

-een gymnasium, van Lindner, een Berlijnsch journalist, van Adam von

-Doss, een Beiersch jurist, enz. De inhoud is steeds dezelfde. „De

-schillen zijn mij van de oogen gevallen. Vol verrassing roep ik uit:

-Heureka!” Een man als Saint-René-Taillandier schrijft over hem in de

-Revue des deux Mondes. Challemel-Lacour bezoekt hem en schrijft in de

-Revue des deux Mondes van de ijskoude atmosfeer, welke hem bij die

-gelegenheid uit de half geopende deur van het „Niet” kwam toestroomen.

-Een niet minder bekend man, Foucher de Careil, dringt ook tot hem door

-en beschrijft hem als een grijsaard met levendige blauwe oogen, om

-welke een ietwat sarkastische glimlach speelt; het hooge voorhoofd met

-de uitstaande witte lokken verleent aan het geestig gelaat een stempel

-van zielenadel en voornaamheid. Zijn manieren zijn die van een man van

-de wereld. Hij is ouderwetsch gekleed met een witte das en een kanten

-jabot. Van nature teruggetrokken, laat hij zich gaan als hij met

-vreemdelingen te doen heeft en dan is zijn gesprek buitengewoon

-levendig. Hij strooit rond met latijnsche, grieksche, fransche,

-engelsche, italiaansche citaten; de uren vliegen als minuten voorbij en

-als de middernachtsklok slaat, vertoonen zijn trekken niet de minste

-vermoeidheid en het vuur van zijn blik is geen seconde uitgedoofd

-geweest.

-

-Zoo was de avond van zijn leven de dageraad van zijn roem.

-

-Toen op 18 Sept. 1848 het oproer door de straten van Frankfort trok,

-leende hij met de grootste bereidwilligheid zijn kijker aan den

-Oostenrijkschen officier, die van uit zijn vensters op het souvereine

-gepeupel liet schieten, dat ginds op den brug een barricade opwierp.

-Twaalf jaar later bleek, dat hij aan de soldaten, die bij de

-verdediging van de wettelijke orde invalide waren geworden, het

-leeuwendeel van zijn vermogen had nagelaten. Geldgeschenken waren

-toegewezen aan bloedverwanten, aan een oude dienstmaagd, die tevens

-zijn meubels en zilverwerk kreeg, en aan een tooneelprinses, die

-indertijd zijn hartevriendin was geweest. Ook zijn hond had hij niet

-vergeten; deze erfde f 300 voor zijn levensonderhoud. Frauenstaedt

-kreeg de manuscripten en op hem gingen al de auteursrechten over.

-Gwinner, rechter in Frankfort, uitvoerder van den laatsten wil, kwam in

-het bezit van zijn bibliotheek.

-

-Het was in tegenwoordigheid van dezen Gwinner, dat Schopenhauer eens,

-na lang op het portret van de Rancé, den stichter van de orde der

-Trappisten, te hebben gestaard, op neerslachtigen toon zei: „Dat is het

-werk der genade”. Schopenhauer heeft de wereldverloochenaars, zijn

-heiligen, vurig bewonderd, maar zelf niet als een hunner geleefd. Hij

-was geen zonnige natuur, stak vol grieven. Zoo tegen de vrouwen, de

-schepselen met lange haren en korte gedachten. Zoo vooral tegen de

-Joden, die met hun scheppingsleer de Europeesche menschheid vergiftigd

-hadden. Hij was niet goedhartig, maar wel volkomen eerlijk tegenover

-zichzelf en anderen; hij meende alles wat hij zeide; dat was zijn

-kracht als schrijver. Hij was veel vatbaarder voor pijnlijke dan voor

-aangename indrukken. Reeds in zijn jeugd was het zoo. Twee jaar lang

-heeft hij toen met zijn ouders door Europa gezworven. Als hij aan

-armoedige hutten voorbijkwam, was zijn genot voor den geheelen dag

-vergald. Men begrijpt dat hij in Toulon van het verblijf der

-galeiboeven een onuitwischbaren indruk had gekregen. Hij heeft zich

-dikwijls zeer eenzaam gevoeld en zich ten slotte met de gedachte

-getroost: zoo is het lot der Koningen! Waarom is hij ongehuwd gebleven?

-In Venetië was hij zoo verliefd op een rijke jonge dame van goeden

-huize, dat hij, jaloersch van hare bewondering voor Byron, den

-introductiebrief bij den engelschen dichter, dien hij van Goethe had

-meegekregen, niet afgaf. Wij weten dit uit een brief van Arthur aan

-zijn zuster. Verder weten wij niets van deze episode in zijn leven. Wel

-weten we iets anders. Reeds in 1814 noteerde hij voor zich zelf een

-woord uit het Indisch geschrift „Oepnethak”: „als de kennis komt,

-verdwijnt de liefde”. Later werd datzelfde woord het motto voor een

-deel van zijn hoofdwerk.

-

-Schopenhauer was hartstochtelijk in ieder opzicht. Wanneer een gedachte

-hem voor den geest zweefde, liet hij alles in den steek om haar op te

-vangen, en hare waarde te toetsen. Hij heeft de weelde van het genie

-gekend en was er van overtuigd, dat zijn intellekt niet aan hem zelf,

-maar aan de wereld toebehoorde, dat hij een zending had. Zijn denken is

-de éénheid van zijn leven geweest. Zijn altijd bezige geest was er

-steeds op uit om één en dezelfde gedachte toe te lichten. Want zijn

-stelsel bestond, gelijk hij zelf heeft erkend, uit ééne gedachte: de

-tegenstelling van verschijnsel en wil. Hij vergeleek het met Thebe,

-waar men door honderd poorten kon binnen treden en steeds op hetzelfde

-middelpunt uitkwam.

-

-Op 4 Sept. 1860 werd hij dood op zijn kanapé gevonden.

-

-Doch genoeg over Schopenhauer en zijn werk. Thans willen wij hem zelf

-het woord geven.

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-FRAGMENTEN UIT: „UEBER DIE VIERFACHE WURZEL DES SATZES VOM ZUREICHENDEN

-GRUNDE”

-

-

-De echte wijsgeer zoekt overal helderheid en duidelijkheid. Hij is niet

-als een troebele, wilde, door regens gezwollen beek, maar als een

-Zwitsersch meer, dat, onbewogen, bij groote diepte, groote klaarheid

-heeft, welke de diepte zichtbaar maakt. De onechte daarentegen tracht,

-wel niet, volgens den stelregel van Talleyrand, door woorden zijn

-gedachten, wel echter het gebrek aan gedachten te verbergen. De

-onverstaanbaarheid zijner leeringen, welke het gevolg van de

-onklaarheid van zijn denken is, wijt hij aan den lezer. Dat is de

-reden, waarom in eenige geschriften, b.v. die van Schelling, de

-onderwijzende toon zoo dikwijls in den schimptoon omslaat; bij voorbaat

-scheldt hij op den lezer in de verwachting, dat deze niet zal verstaan.

-

-Ons kennend bewustzijn behelst subjekt en objekt, niets meer dan dat.

-Objekt voor het subjekt zijn en onze voorstelling zijn is hetzelfde.

-Alle voorstellingen zijn objekten van het subjekt, en alle objekten van

-het subjekt zijn voorstellingen.

-

-Nu is het hier echter zoo mee geschapen, dat alle onze voorstellingen

-volgens vaste wetten onderling verbonden zijn en niets wat, los

-gescheurd van al het overige, geheel op eigen voeten staat, objekt voor

-ons kan zijn.

-

-

-    Deze verbinding is het, zegt Schopenhauer, welke door de stelling

-    van den voldoenden grond in haar algemeenheid wordt uitgedrukt,

-    wanneer men de formule gebruikt: „Niets is zonder grond waarom het

-    is”. Zoo kan men bij oordeelen vragen waarom zij waar heeten, bij

-    veranderingen waarom zij plaats grijpen. Ginds vragen wij naar

-    kengronden; hier naar oorzaken. Maar er zijn nog meer gevallen,

-    waarin we het recht hebben waarom? te vragen. Waarom zijn b.v. bij

-    dien driehoek de drie zijden aan elkander gelijk? Het antwoord

-    luidt: omdat de drie hoeken gelijk zijn. Is nu de gelijkheid der

-    hoeken oorzaak van de gelijkheid der zijden? Neen, want hier is van

-    geen verandering, dus van geen werking, die een oorzaak zou hebben,

-    sprake. Is zij enkel kengrond? Evenmin, want de gelijkheid der

-    hoeken is niet enkel bewijs van de gelijkheid der zijden, niet

-    enkel grond van een oordeel. Afgezien van het oordeel, moeten de

-    zijden gelijk zijn, daarom dat de hoeken gelijk zijn. Er is hier

-    een noodwendige verbinding tusschen hoeken en zijden, dus nog iets

-    anders dan een verbinding tusschen twee oordeelen. De gelijkheid

-    der hoeken is de zijnsgrond van de gelijkheid der zijden. Een

-    vierde gestalte neemt het principe van den grond aan, wanneer het

-    subjekt als willend wordt beschouwd. Men vraagt naar de

-    beweegredenen van het willen, naar den voldoenden grond waarom er

-    zoo gehandeld wordt als er gehandeld wordt.

-

-    Zoo is er dus vierderlei noodzakelijkheid, waarmee iets uit zijn

-    grond voortvloeit. Er is logische noodzakelijkheid, waarmee de

-    stellingen uit hare kengronden, er is physische noodzakelijkheid,

-    waarmee de gevolgen uit hunne oorzaken voortvloeien, er is

-    mathematische noodzakelijkheid, waarmede omdat het eene is ook het

-    andere is, er is praktische noodzakelijkheid waarmee de handelingen

-    uit hare motieven volgen. Alle noodzakelijkheid is relatief, geldt

-    ten opzichte van haar grond. Absolute noodzakelijkheid, zonder

-    grond, is onzin.

-

-

-De wet der causaliteit bepaalt dat, wanneer een nieuwe toestand bij één

-of meer objekten der werkelijkheid intreedt, een andere toestand moet

-zijn voorafgegaan, op welken die nieuwe toestand regelmatig volgen

-moet. B.v. een lichaam vangt aan te branden: aan dien toestand van

-branden moet zijn voorafgegaan een toestand

-

-

-    1. van verwantschap tot de zuurstof,

-    2. van aanraking met de zuurstof,

-    3. van een bepaalden warmtegraad.

-

-

-Daar, zoodra die drievoudige toestand voorhanden was, de ontbranding

-onmiddellijk volgen moest, deze echter eerst nu gevolgd is, kan ook die

-toestand er niet vroeger geweest zijn, maar moet hij eerst nu zijn

-ingetreden. Dat intreden heet een verandering. Derhalve geldt de wet

-der causaliteit uitsluitend voor veranderingen. Iedere werking is, bij

-haar te voorschijn treden, een verandering en verwijst, juist omdat ze

-niet vroeger is ingetreden, met onfeilbare zekerheid naar eene andere,

-haar voorafgaande verandering, welke in betrekking tot haar oorzaak, in

-betrekking tot eene derde, haar zelve weder noodzakelijk voorafgegane

-verandering, werking heet. Dit is de keten der causaliteit; zij is

-zonder aanvang. Iedere nieuwe toestand moet dus het gevolg zijn van een

-daaraan voorafgaande verandering; b.v. in het zooeven vermelde geval

-moest de temperatuurverhooging voortspruiten uit het toetreden van

-vrije warmte tot het lichaam; dit toetreden van warmte hing weder af

-van een voorafgaande verandering, b.v. het vallen van de zonnestralen

-op een brandspiegel; dit laatste van het wegtrekken van een wolk

-voorbij de zon; dat wegtrekken van de wolk werd veroorzaakt door wind;

-die wind door ongelijke dichtheid van lucht; die ongelijke dichtheid

-door andere toestanden en zoo in het oneindige.

-

-Wanneer er aan een toestand om voorwaarde van het optreden van iets

-nieuws te zijn, slechts ééne omstandigheid ontbreekt, noemt men deze

-laatste, zoo zij er eindelijk ook nog bijkomt, de oorzaak bij

-uitnemendheid; het is in zoover juist, als men zich daarbij aan de

-laatste werkelijk beslissende verandering houdt; daarvan afgezien heeft

-echter voor de vaststelling van het oorzakelijk verband der

-gebeurtenissen in het algemeen, de laatst bijkomende voorwaarde niets

-op de overige voor. Zoo is in het door ons genoemde voorbeeld het

-wegtrekken van de wolk in zoover oorzaak der ontbranding te noemen als

-het later dan het richten van den brandspiegel op het voorwerp plaats

-greep. Dit richten van den brandspiegel had evenwel later kunnen

-geschieden dan het wegtrekken van de wolk en het toelaten van de

-zuurstof weder later dan dit: zulke toevallige tijdsbepalingen hebben

-dan te beslissen wat de oorzaak is. Wanneer men de zaak nauwkeurig

-beschouwt, bevinden wij dat de toestand in zijn geheel oorzaak van den

-volgenden is en dat het er betrekkelijk weinig toe doet welke van de

-vereischten het laatst komt om het getal vol te maken.

-

-Voorwaarden van veranderingen zijn altijd andere en voorafgaande

-veranderingen, geen dingen. Zoo zou het in ons geval glad verkeerd

-zijn, om den brandspiegel, de wolk, de zon, de zuurstof, oorzaak te

-noemen. Het heeft geen zin te zeggen, dat een objekt oorzaak is van een

-ander objekt; in de eerste plaats, omdat wij bij de objekten behalve

-vorm en hoedanigheid, ook stof, materie aantreffen, welke noch

-ontstaat, noch vergaat; in de tweede plaats omdat de wet der

-causaliteit uitsluitend voor veranderingen geldt, voor het verschijnen

-en verdwijnen van toestanden in den tijd.

-

-De scheeve opvattingen van de causaliteitsverhouding kunnen zeker

-grootendeels aan onklaarheid van het denken worden toegeschreven; maar

-stellig is daarbij ook dikwijls eene theologische bedoeling in het

-spel, waardoor de formeele kennis a priori, die moedermelk van het

-menschelijk verstand, vervalscht wordt.

-

-

-    Men wil namelijk, volgens Schopenhauer, een Schepper der stof

-    hebben, een zoogenaamde eerste oorzaak, waarbij men „stichtelijk de

-    oogen verdraaien” kan, als ware een eerste oorzaak niet een

-    contradictio in adjecto. Een eerste oorzaak is even weinig denkbaar

-    als een plaats, waar de ruimte een einde neemt, of een oogenblik,

-    waarop de tijd een aanvang zou hebben genomen. Iedere oorzaak is

-    een verandering, bij welke men naar de haar tot stand is gekomen,

-    noodwendig vragen moet, en zoo tot in het oneindige! Niet eens is

-    een eerste toestand der materie denkbaar, waaruit alle volgende

-    zouden zijn voortgesproten. Want die volgende toestanden zouden er

-    dan reeds vroeger hebben moeten zijn, tenzij men gelieft aan te

-    nemen, dat die eerste toestand eerst op een bepaald oogenblik

-    begonnen heeft causaal te werken; maar dan zou er op dat oogenblik

-    iets veranderd moeten zijn, waardoor die eerste toestand ophield te

-    rusten; welnu, als er een verandering is bijgekomen, dan moeten we

-    naar haar oorzaak, naar de daaraan voorafgaande verandering vragen,

-    en zoo zijn wij weder op de ladder der oorzaken aangeland en worden

-    door de onverbiddelijke wet der causaliteit voortgezweept om hooger

-    en hooger te klimmen, steeds hooger, tot in het oneindige. De wet

-    der causaliteit laat zich niet gebruiken als een fiaker, dien men,

-    aangekomen waar men wil zijn, naar huis zendt. Zij gelijkt veeleer

-    op den bezem, die, door Goethe’s tooverleerling bezield en aan het

-    werk gezet, niet meer ophoudt te loopen en te vegen, zoodat de oude

-    heksenmeester er zelf bij moet komen om hem tot rust te brengen.

-

-

-Helaas de heeren professoren, die er verlegen mee zitten, dat Kant aan

-hun dierbaar kosmologisch bewijs (alles wat bestaat heeft een oorzaak,

-de wereld bestaat, dus heeft de wereld een oorzaak) den doodsteek heeft

-toegebracht, zijn geen heksenmeesters. Zij hebben dus een slimmen

-streek bedacht. „Vriend”, hebben zij tot het kosmologisch bewijs

-gezegd, „het staat slecht met u, zeer slecht, sedert uwe noodlottige

-ontmoeting met den ouden dwarskop uit Koningsbergen; even slecht als

-met uwe broeders, het ontologisch en het physikotheologisch. Maar

-troost u, wij verlaten u daarom niet; ge weet, we worden er voor

-betaald; toch moet ge, het kan niet anders, van naam en kleeding

-verwisselen; want noemen we u bij uw echten naam, dan loopt alles weg.

-Inkognito nemen we u onder den arm en brengen u weder onder de

-menschen; enkel, zooals ge hoort, inkognito; zoo gaat het! Wij spreken

-voortaan van het „absolute”, dat klinkt vreemd, fatsoenlijk en

-voornaam; en hoeveel men met voornaam-doen bij de Duitschers kan

-uitrichten, weten wij het allerbest; wat gemeend wordt, verstaat toch

-ieder en houdt zich nog op den koop toe daarbij voor wijs. Zonder

-syllogismen en praemissen treedt gij als een man van weinig woorden

-fier en driest op en zijt met één sprong aan het doel. „Het absolute”,

-schreeuwt gij, en wij met u, „dat moet er toch om den duivel zijn:

-anders ware er volstrekt niets”. Hierbij slaat ge op de tafel. Vanwaar

-echter het absolute? Domme vraag! Heb ik niet gezegd: „het

-absolute”?—Werkelijk, het gaat! De Duitschers zijn gewoon woorden in

-plaats van begrippen aan te nemen; daartoe worden zij, van kindsbeen

-af, door ons gedresseerd; let maar op de „Hegelei”; wat is zij anders

-dan holle, leege, daarbij misselijke woordenkraam? En toch, hoe

-schitterend was de carrière van dat philosophisch minister-creatuur! Er

-waren enkel eenige veile gezellen noodig om den roem van het slechte

-uit te bazuinen en hun stem vond in den hollen schedel van duizend

-domkoppen een nog op dit oogenblik naklinkende en zich voortplantende

-echo: zie, zoo werd er uit een gemeenen kwakzalver een groote wijsgeer

-gemaakt. Dus moed gevat! Daarenboven helpen wij u nog op andere wijze;

-wij kunnen toch zonder u niet leven!

-

-„Heeft de oude Koningsberger de rede gekritiseerd en haar de vleugels

-gekortwiekt; goed! dan vinden wij een nieuwe rede uit, van welke tot

-dusverre geen mensch iets gehoord had, een rede, welke niet denkt, maar

-onmiddellijk aanschouwt, ideeën (een voornáam woord tot mystificatie

-geschapen) aanschouwt; of ook ze verneemt, onmiddellijk verneemt, wat

-gij en anderen eerst bewijzen wilden; of ook ze donker beseft, als men

-het met weinig voor lief wil nemen en niet veel wil toegeven. Vroeg

-ingeprente volksbegrippen geven we zoo voor rechtstreeksche ingevingen

-van deze, onze nieuwe rede uit, voor ingevingen uit den hooge. De oude

-rede, die degradeeren wij, noemen wij voortaan verstand en laten haar

-kuieren. En het ware, eigenlijke verstand? Wat, in alle wereld, gaat

-ons het ware, eigenlijke verstand aan? Gij lacht ongeloovig; maar wij

-kennen ons publiek en de studenten, die wij op de banken voor ons

-hebben. Reeds Baco heeft gezegd: „Op universiteiten leeren de jonge

-mannen gelooven”. Van ons kunnen ze iets rechts leeren! Wij hebben een

-goeden voorraad van geloofsartikelen”.

-

-Uit de wet der causaliteit vloeien twee gewichtige nevenstellingen

-voort: namelijk de wet der traagheid en die van het voortduren der

-stof. De eerste zegt, dat iedere toestand, dus zoowel de rust van een

-lichaam als ook zijn beweging, van welken aard ook, onveranderd,

-onverminderd, onvermeerderd voortduren, den eindeloozen tijd door

-aanhouden moet, tenzij er een oorzaak bijkomt, welke verandering teweeg

-brengt.—De tweede wet, welke de materie als eeuwigdurend doet kennen,

-volgt daaruit, dat de wet der causaliteit slechts op de toestanden der

-dingen, dus op hun rust, beweging, vorm, kwaliteit betrekking heeft,

-het ontstaan en vergaan dier toestanden in den tijd beheerscht; niet op

-het bestaan van den drager dier toestanden, aan welken men, juist om

-aan te duiden dat er bij hem van ontstaan en vergaan geen sprake kan

-zijn, de naam substantie heeft gegeven. De stof blijft: d.w.z. zij kan

-noch ontstaan noch vergaan, dus de in de wereld voorhanden hoeveelheid

-is niet aan vermeerdering, evenmin aan vermindering onderhevig. Dat we

-dit a priori weten, blijkt uit de onwrikbare zekerheid, waarmede ieder,

-die een gegeven lichaam, hetzij door goochelaarskunsten, hetzij door

-verdeeling, verbranding, vervluchtiging, of op welke manier ook heeft

-zien verdwijnen, er nochtans vast van overtuigd is, dat, wat er ook uit

-den vorm van het lichaam geworden moge zijn, de substantie, dat is de

-materie ervan, onverminderd ergens aan te treffen moet zijn. De

-zekerheid, waarmede wij dit bij voorbaat vaststellen, vloeit daaruit

-voort, dat het ons verstand aan een middel om ontstaan of vergaan der

-materie te denken, volstrekt hapert. Immers de wet der causaliteit,

-welke de eenige vorm is waaronder wij veranderingen kunnen denken,

-geldt enkel voor de toestanden der lichamen, niet voor het bestaan van

-den drager van alle toestanden, de materie. Daarom noem ik de

-grondstelling van het voortduren der stof een korollarium, d.i. een

-nevenstelling van de causaliteitswet. De overtuiging van het

-voortbestaan der stof kunnen we nooit door ervaring verworven hebben;

-in de meeste gevallen zou het ons onmogelijk zijn empirisch vast te

-stellen dat er niets verloren of bijgekomen is; daarenboven staat

-iedere empirische, door generalisatie verkregen kundigheid niet

-onvoorwaardelijk vast, maar is zij slechts bij benadering zeker, dus

-onzeker. Onze overtuiging betreffende de geldigheid van die

-grondstelling heeft dan ook een geheel ander karakter dan die van een

-empirische natuurwet. Zoo kan men de vraag opwerpen, of er ook tusschen

-lichamen, die door een volstrekt ledig van elkander gescheiden zijn,

-gravitatie zou bestaan, met andere woorden, of er voor de gravitatie

-niet een medium, als b.v. de æther, vereischt wordt. Dat overigens

-substantie eenvoudig hetzelfde als materie is, blijkt daaruit, dat we

-het begrip substantie enkel op materie kunnen toepassen.

-

-

-    Dus niet op zieleleven? Behooren wenschen, gedachten,

-    gewaarwordingen, bij welke het onzin zou zijn van gestalte en

-    uitgebreidheid te droomen, niet in een geheel andere sfeer thuis

-    dan steenen, boomen, dieren? Wordt er voor de psychische

-    toestanden, welke toch ook afwisselen, evengoed ontstaan en

-    verdwijnen als bloemen, geen blijvend substraat vereischt? Jawel,

-    maar Schopenhauer meent ook voor die onstoffelijke veranderingen

-    geen ander duurzaam wezen dan de materie te behoeven. Hij verwerpt

-    de leer, dat er twee soorten van wezens, lichamen en zielen, zouden

-    zijn. Hij ontdekt in het heelal enkel lichamen. Toch is hij een fel

-    antimaterialist. Hoe is dat mogelijk? De oplossing van het raadsel

-    is eenvoudig deze, dat volgens Schopenhauer het stoffelijk heelal

-    niet buiten het bewustzijn bestaat, maar er enkel is voor en door

-    het intellekt. Hij zegt:

-

-

-Men moet van alle goden verlaten zijn om den waan te koesteren, dat de

-aanschouwelijke wereld daarbuiten, zooals zij de ruimte in hare drie

-afmetingen vult, zich in den tijd voortbeweegt en bij iedere schrede

-door de onkreukbare wet der causaliteit wordt beheerscht, in al deze

-opzichten evenwel enkel de wetten volgt, welke wij, onafhankelijk van

-alle ervaring, kunnen aangeven,—dat een zoodanige wereld, zonder ons

-toedoen en als zelfstandige werkelijkheid, voorhanden zou zijn, om

-vervolgens door de zinnelijke gewaarwording ons brein binnen te dringen

-en aldaar nu nog eens, als beeld, op dezelfde wijze als daarbuiten, te

-bestaan. Wat een armelijk ding is toch de zinnelijke gewaarwording op

-zichzelve! Zelfs bij de edelste zintuigen is zij niets meer dan een

-voorbijgaand binnen de grenzen van haar soort voor eenige afwisseling

-vatbaar, doch op zichzelf steeds individueel gevoel, dat als zoodanig

-niets objektiefs, niets wat naar een aanschouwing zweemt kan

-behelzen... De gewaarwording kan aangenaam of onaangenaam zijn, dus in

-een bepaalde verhouding tot ons willen staan, maar de verwijzing naar

-een ding ligt nooit in haar opgesloten. Ook komen veranderingen op het

-gebied der gewaarwording enkel in den vorm van den innerlijken zin, dus

-in den tijd, als elkander opvolgende, tot het bewustzijn. Eerst wanneer

-het verstand, een functie van het zoo kunstig en vreemd gebouwde, drie

-tot vijf pond wegende lichaamsdeel, dat wij hersenen noemen, aanvangt

-te werken en zijn eenigen vorm, de wet der causaliteit, in toepassing

-brengt, grijpt er een machtige verandering plaats, daar dan uit de

-subjektieve gewaarwording de objektieve aanschouwing wordt geboren. Het

-verstand namelijk vat, vóór alle ervaring (want deze is tot dusverre

-nog niet mogelijk) de gegeven gewaarwording als een werking op, die als

-zoodanig noodwendig een oorzaak moet hebben. Tegelijkertijd plaatst het

-verstand die oorzaak in den vorm van den uitwendigen zin, dus in de

-ruimte: zoo eerst ontstaat het buiten-elkander der verschillende

-objekten, tot welke ook ons eigen lichaam behoort; zoo is dus de

-aanschouwing a priori der ruimte de grondslag der empirische

-aanschouwing. Bij deze verrichting neemt het verstand alle, zelfs de

-fijnste data der aanwezige gewaarwording te hulp om dienovereenkomstig

-de oorzaak der gewaarwording in de ruimte te construeeren... Het

-verstand heeft dus de wereld der objekten het eerst te scheppen:

-onmogelijk kan die wereld, als ware zij reeds kant en klaar, door de

-zinnen ons brein binnenwandelen. De zinnen leveren niets anders dan

-licht, geluid, geur enz., met andere woorden de ruwe stof, welke

-allereerst door het verstand, met behulp van de drie vormen van ruimte,

-tijd en causaliteit, tot de objektieve opvatting van een wettelijk

-geregelde, stoffelijke wereld wordt omgewerkt.

-

-In den dienst der objektieve aanschouwing staan eigenlijk slechts twee

-zinnen: het tastgevoel en het gezicht. Zij alleen leveren de data, op

-welker grondslag het verstand de objektieve wereld laat ontstaan. De

-overige drie zinnen blijven in de hoofdzaak subjektief; hunne

-gewaarwordingen wijzen wel naar een uiterlijke oorzaak, maar behelzen

-geen data, welke tot het vaststellen van ruimtebetrekkingen kunnen

-dienen. Die drie zinnen kunnen ons de aanwezigheid van voorwerpen in de

-ruimte aankondigen, wanneer deze ons reeds van elders bekend zijn, maar

-hunne data zijn op zichzelve niet voldoende om tot een constructie in

-de ruimte, dus tot een objektieve aanschouwing, in staat te stellen.

-Uit den reuk kunnen wij nooit de roos construeeren; ook kan een blinde

-zijn leven lang muziek hooren zonder van de muzikanten, of van de

-instrumenten, of van de trillingen der lucht de geringste objektieve

-voorstelling te erlangen. Het gehoor heeft zijn hooge waarde als medium

-der taal, waardoor het de zin der rede is, ook als medium van muziek,

-dus als eenig middel om samengestelde getalsverhoudingen niet maar in

-het afgetrokkene, doch onmiddellijk, dus op konkrete wijze, op te

-vatten. Maar de toon verwijst nooit naar ruimtebetrekkingen, verraadt

-ons niet hoe het met zijn oorzaak geschapen staat, hij brengt ons niet

-verder en is dus geen datum voor het verstand, dat de objektieve wereld

-opbouwt. Dat zijn alleen de gewaarwordingen van den tastzin en het

-gezicht. Toch is wat tastzin en gezicht ons leveren nog geenszins

-aanschouwing, maar enkel de ruwe stof er toe; in de gewaarwordingen van

-deze zinnen ligt zoo weinig de aanschouwing opgesloten, dat die

-gewaarwordingen veeleer volstrekt geen overeenkomst hebben met de

-eigenschappen der dingen, die door hare bemiddeling zich aan ons

-openbaren. Om dat in te zien moet men wat werkelijk aan de

-gewaarwording eigen is, duidelijk afscheiden van wat er bij de

-aanschouwing door het intellekt aan wordt toegevoegd. Dit is

-aanvankelijk zwaar; immers wij zijn er zoozeer aan gewend van de

-gewaarwording oogenblikkelijk tot hare oorzaak over te gaan, dat we

-verzuimen op de gewaarwording zelve, welke hier als het ware de præmis

-tot een gevolgtrekking van het verstand levert, behoorlijk acht te

-geven.

-

-Als een blindgeborene een kubus betast, dan is er niets in zijne

-gewaarwordingen, wat met een kubus overeenkomst vertoont. Maar uit den

-gevoelden tegenstand besluit zijn verstand a priori en onbewust tot een

-oorzaak er van; uit de bewegingen, welke bij het tasten de armen maken,

-terwijl de gewaarwording in de handen dezelfde blijft, construeert hij

-in de hem a priori gegeven ruimte de kubieke gestalte van het lichaam.

-Bracht hij de voorstelling van een oorzaak en van ruimte niet reeds

-mede, zoo zou nooit het successieve gevoel in zijn hand het beeld van

-een kubus voor zijn geest doen verrijzen. Laat men door zijn gesloten

-hand een koord loopen, zoo zal hij als oorzaak van de wrijving en van

-haar duur bij zoodanige houding zijner hand zich een lang

-cylindervormig in één richting gelijkvormig voortloopend lichaam

-construeeren. Nooit echter zou uit het gevoel in zijne hand de

-voorstelling van beweging, dat is van verandering van plaats in den

-tijd, kunnen ontstaan. Zijn intellekt moet, vóór alle ervaring, ruimte,

-tijd en causaliteit als voorwaarden van waarneming, aan welke het zich

-niet kan onttrekken, in zich hebben, om van de alleen empirisch gegeven

-gewaarwording over te gaan tot een oorzaak er van en die oorzaak dan

-als een zich zóó bewegend lichaam van dien en dien vorm te

-construeeren. Hoe groot toch is niet de afstand tusschen gewaarwording

-in de hand en voorstelling van oorzakelijkheid, materialiteit en

-beweging in de ruimte. De gewaarwording in de hand is, ook bij verschil

-van aanraking en positie, iets veel te eenvormigs en te armoedigs, dan

-dat het mogelijk ware daaruit de voorstelling van de ruimte met hare

-drie afmetingen, die der inwerking van lichamen op elkander, die van

-eigenschappen als uitgebreidheid, ondoordringbaarheid, cohaesie,

-gestalte, hardheid, weekheid, rust en beweging af te leiden; dat alles

-treedt slechts daardoor in ons bewustzijn op, dat in het intellekt zelf

-de ruimte als vorm der aanschouwing, de tijd als vorm der verandering

-en de wet der causaliteit als regulateur van de intreding van

-veranderingen bij voorbaat klaar liggen.

-

-Het aan alle aanschouwing voorafgaande bestaan dier vormen doet het

-intellekt zijn wat het is. Uit een physiologisch oogpunt kan men het

-intellekt een verrichting der hersenen noemen, welke hare werkzaamheid

-evenmin door ervaring behoeven aan te leeren, als de maag het verteren,

-of de lever de afscheiding van gal. Slechts zoo is het verklaarbaar,

-dat vele blindgeborenen een volledige kennis der ruimtebetrekkingen

-erlangen; men denke aan Saunderson, die, schoon van zijn prille jeugd

-af blind, nochtans in Cambridge mathesis, optica en astronomie vermocht

-te onderwijzen.

-

-Op dezelfde wijze is wat bij het zien de gewaarwording levert, niets

-meer dan een veelvoudige aandoening van de retina, met den aanblik van

-een palet te vergelijken, waarop velerlei bonte klodders van verven

-worden aangetroffen; niets meer dan dit zou in het bewustzijn

-overblijven, wanneer men aan hem, die van een uitgebreid en rijk

-uitzicht staat te genieten, door verlamming van de hersenen plotseling

-het verstand geheel ontnam, terwijl hem nochtans de gewaarwording werd

-gelaten; want dit was de ruwe stof, waaruit vroeger zijn verstand die

-aanschouwing schiep.

-

-Uit het voorafgaande volgt, dat de zinnen slechts de handlangers zijn,

-die aan het verstand, aan den kunstenaar in ons, geroepen om het werk

-te verrichten, het daartoe vereischte materiaal leveren. Het verstand

-past daarbij de wet der causaliteit toe, welke natuurlijk niet uit

-aanschouwing der wereld geput kan zijn, daar juist door die toepassing

-de wereld geboren wordt.

-

-Wij vinden derhalve alle elementen der empirische aanschouwing in ons

-aanwezig en niets is daarin vervat, wat zou kunnen heenwijzen naar een

-van ons verschillende en op eigen voeten staande werkelijkheid. Ook

-moet dit overwogen worden: onder het begrip der materie denken we wat

-van de lichamen overblijft, wanneer we ze van hun vorm en van alle

-specifieke kwaliteiten ontdoen, dus datgene wat bij alle lichamen één

-en hetzelfde moet zijn. Die door ons weggedachte vormen en kwaliteiten

-vertegenwoordigen juist de bijzondere en zeer bepaalde werkingswijzen

-der lichamen, welke hunne verscheidenheid uitmaken. Dus is, wanneer we

-daarvan afzien, het dan nog overblijvende eenvoudig werkzaamheid in het

-algemeen, werken als zoodanig, de causaliteit zelve, objektief gedacht,

-de weerglans van ons eigen verstand, het naar buiten uitgestraalde

-beeld van zijn eenige verrichting; de materie is geheel en al

-uitsluitend causaliteit, haar wezen is haar werken.

-

-Om die reden kan op de materie zelve de wet der causaliteit niet worden

-toegepast; zij is de causaliteit zelve, objektief opgevat; zij kan hare

-macht niet over zich zelve uitoefenen; zoo kan het oog alles zien,

-behalve zichzelf. Dit zijn dus de resultaten, waartoe het ware, het

-transcendentale idealisme leidt. Tot het ding op zichzelf, tot datgene,

-wat er achter de vermomming aanwezig is, kunnen we niet op den weg der

-voorstelling geraken; daartoe moeten wij een anderen weg inslaan, die

-door het innerlijk der dingen leidt en ons als het ware door verraad de

-vesting doen ontsluiten.

-

-Zinnelijke gewaarwordingen zijn dus de uitgangspunten tot de

-allereerste toepassing van de causaalwet. Zij zijn noodig voor de

-aanschouwing van alle objekten, ons eigen lichaam inkluis. De deelen

-van dat lichaam moeten op de zinnen werken; het oog moet dat lichaam

-zien, de hand het betasten enz., zullen we in staat zijn ons eigen

-lichaam in de ruimte te construeeren. Geen enkel objekt wordt door ons

-onmiddellijk, zonder tusschenkomst van gewaarwordingen, gekend.

-

-

-    Natuurlijk besefte Schopenhauer dat vormen als ruimte, tijd,

-    causaliteit eerst met en aan de materie der kennis tot ons

-    bewustzijn komen. Enkel de mensch is in staat om die vormen

-    afzonderlijk te denken en te noemen. Schopenhauer zegt:

-

-

-Het groote onderscheid tusschen mensch en dier bestaat daarin, dat de

-mensch een klasse van voorstellingen heeft, welke het dier mist. Wij

-bedoelen die afgetrokken, uit de aanschouwelijke voorstelling door

-aftrekking verkregen voorstellingen, welke begrippen heeten. De

-handelingen der menschen grijpen met niet minder strenge

-noodzakelijkheid plaats, dan die der dieren; doch daar de mensch

-begrippen heeft, kan hij zich door een ander soort van beweegredenen

-dan het dier laten leiden, namelijk door gedachten; hij kan handelen

-met opzet, met overleg, volgens een plan, volgens stelregels in

-overeenstemming met anderen enz., in plaats van enkel den impuls op te

-volgen, welke door aanschouwelijke, bij de hand zijnde voorwerpen wordt

-uitgeoefend. Zoo ontstaat alles, wat het menschelijk leven rijk,

-kunstig en verschrikkelijk maakt. De kloof tusschen menschen en dieren

-wordt ten slotte zoo breed, dat de mensch zijn broeders, de dieren,

-niet meer kent, ze voor iets geheel anders houdt dan hij zelf is en om

-zich in dien waan te bevestigen, ze beesten noemt, alle

-levensverrichtingen, welke hij met de dieren gemeen heeft, met

-schimpnamen aanduidt, de dieren voor rechteloos uitgeeft en zich,

-althans hier in het westen, halsstarrig verzet tegen de zich hem

-opdringende identiteit van wezen bij mensch en dier.

-

-Toch is het eenig verschil, zooals gezegd, enkel dit, dat de mensch

-niet enkel aanschouwelijke, maar ook afgetrokken voorstellingen heeft,

-begrippen genaamd, wijl ieder van hen ontelbare dingen onder zich

-begrijpt. Men kan de begrippen definieeren als voorstellingen uit

-voorstellingen. Bij hunne vorming worden de volledige, dus

-aanschouwelijke voorstellingen in hunne bestanddeelen gesplitst, om

-deze afzonderlijk, ieder voor zich, te kunnen denken als verschillende

-eigenschappen der dingen of als betrekkingen tusschen de dingen.

-Wanneer dit plaats grijpt, raken de voorstellingen noodzakelijk haar

-karakter van aanschouwelijkheid kwijt, gelijk water, dat in zijn

-elementen wordt ontleed, zijn vloeibaarheid verliest. Want iedere

-afzonderlijke geabstraheerde eigenschap laat zich wel alleen denken,

-maar niet op zichzelve ook alleen aanschouwen. De vorming van een

-begrip grijpt op deze wijze plaats, dat men van het aanschouwelijke

-veel laat wegvallen, om dan het overblijvende op zichzelf te kunnen

-denken: men denkt dus minder dan er aanschouwd werd. Heeft men

-verschillende aanschouwelijke voorstellingen de revue laten passeeren,

-van ieder dier voorstellingen iets anders doen wegvallen en toch bij

-allen hetzelfde overgehouden, dan is dat het genus eener soort.... De

-hoogste, de meest algemeene begrippen, zijn natuurlijk de holste en de

-armste, ledige hulzen als b.v. zijn, wezen, ding, worden, enz. Men kan

-begrijpen, hoe oneindig hol en arm, hoe benauwend vervelend wijsgeerige

-stelsels moeten uitvallen, die uit zulke ledige hulzen worden te

-voorschijn gesponnen.

-

-Enkel omdat de dieren tot aanschouwelijke voorstelling beperkt zijn,

-hebben zij geen taal, zelfs al zijn zij in staat woorden uit te

-spreken; ze verstaan enkel eigennamen. Om dezelfde reden lachen de

-dieren niet.

-

-Wanneer men een ietwat lange en samenhangende toespraak van een ruw en

-onbeschaafd mensch ontleedt, dan vindt men daarin nochtans zulk een

-rijkdom van logische vormen, wendingen, onderscheidingen en fijnheden

-van iedere soort, behoorlijk door grammatikale buigingen en

-konstrukties uitgedrukt, dat men van verbazing de handen ineen slaat en

-een zeer uitgebreid en samenhangend weten daarin ontdekt. Die gansche

-ontwikkeling rust op den grondslag van aanschouwing en wordt verkregen

-door het wezen der aanschouwelijke wereld in afgetrokken begrippen om

-te zetten: door de rede, die als onmisbaar hulpmiddel zich daarbij van

-de taal bedient, werd het groote werk verricht. Met het aanleeren der

-taal komt dus het geheele mechanisme der rede, het wezenlijke der

-logica, tot het bewustzijn van het kind. Natuurlijk geschiedt dit niet

-zonder groote inspanning des geestes, zonder welwillende

-opmerkzaamheid, maar daartoe hebben de kinderen de kracht, want hun

-leergierigheid is sterk, wanneer ze het werkelijk bruikbare en

-onmisbare tegenover zich zien; slechts dan schijnt die leergierigheid

-zwak, als men hun datgene wat hun niet voegt wil opdringen. Dus bij het

-aanleeren der taal met hare tal van wendingen en fijnheden, zoowel door

-het luisteren naar wat volwassenen zeggen als door zelf te spreken,

-erlangt het kind, zelfs al wordt het zeer ruw opgevoed, die ontwikkelde

-rede en verwerft het die konkrete logika, welke niet in de kennis der

-logische regelen bestaat, maar geschikt maakt om ze onmiddellijk en

-rechtstreeks toe te passen; zoo leert een mensch van muzikalen aanleg,

-zonder het lezen van noten en zonder generaalbas, door eenvoudig

-pianospelen op het gehoor, de regels der harmonie.

-

-Daardoor, dat begrippen minder inhoud hebben dan de voorstellingen,

-waaruit ze worden geabstraheerd, zijn ze zoo handig. Zij stellen ons in

-staat, om juist dat deel der voorstellingen te gebruiken, dat men op

-een gegeven oogenblik noodig heeft, terwijl, wanneer men zich door de

-fantasie de volledige voorstellingen moest voor den geest roepen, men

-allerlei ballast zou moeten meenemen en gevaar loopen daaronder te

-bezwijken. Juist omdat de taal ons veroorlooft overbodig pak weg te

-werpen, zijn wij denkende wezens. Dat denken verleent den mensch de

-bezonnenheid, welke bij het dier gemist wordt. Zij stelt hem in staat

-duizend dingen door een begrip te omvatten en telkens datgene, waarop

-het aankomt, zich voor den geest te houden, allerlei verschillen, ook

-die van ruimte en tijd, buiten zijn horizon te bannen, zich het

-afwezige, het verleden, de toekomst, voor den geest te stellen, terwijl

-het dier in ieder opzicht aan het heden gebonden is. Het vermogen om

-zich te bezinnen, tot zichzelf te komen, is de wortel van alle

-theoretische en praktische verrichtingen, door welke de mensch het dier

-overtreft; zoo is hij in staat onder terugblik op het verleden voor de

-toekomst te zorgen, opzettelijk, volgens een vast plan, methodisch te

-handelen, met velen tot één doel samen te werken, zich aan orde, zich

-aan een wet te onderwerpen, in een staat te leven.

-

-Alle denken, in den ruimen zin des woords, alle geesteswerkzaamheid,

-heeft òf woorden, òf fantasiebeelden noodig: van beiden verstoken heeft

-het geen steun, waarop het rust.

-

-Er zijn waarheden, die wij ontdekken door reflexie, dat is door

-zelfonderzoek. Zoo bespeuren wij, dat we niet in strijd met de wet der

-contradictie kunnen denken, want iedere poging daartoe mislukt; we

-kunnen het evenmin als onze ledematen tegen de richting der gewrichten

-in bewegen. Voor zulk een proef hebben we voorstellingen, objekten

-noodig en enkel door met deze te experimenteeren ontdekken we de wetten

-van het denken. Beproeven we een verandering zonder voorafgaande

-oorzaak, of wel een ontstaan, of vergaan van materie te denken, dan

-krijgen we het bewustzijn dat het onmogelijk is; de wortel dier

-onmogelijkheid is in ons intellekt; anders zouden we haar niet op den

-subjektieven weg kunnen ontdekken; maar die onmogelijkheid geldt voor

-objekten; door met objekten proeven te nemen wordt zij opgespoord.

-Rechtstreeks, zonder behulp van objekten, kan het subjekt zich niet

-leeren kennen.

-

-De dieren hebben enkel verstand. De mensch is tevens een redelijk

-wezen. Dat de dieren verstand hebben, blijkt daaruit, dat ook zij uit

-hunne gewaarwordingen door toepassing van de wet der causaliteit tot

-aanschouwing van voorwerpen in de ruimte opklimmen. Maar de mensch, die

-in een wereld van begrippen leeft en een sprekend wezen is, dus tot

-bezonnenheid en echt menschelijke verrichtingen in staat, is in het

-bezit der rede. Zoo heeft men te allen tijde tot dusverre de grens

-getrokken, maar in den laatsten tijd hebben de philosofieprofessoren

-goed gevonden om in strijd met het spraakgebruik verstand te noemen wat

-tot dusverre rede heette en driestweg met den naam van rede een nieuw

-door hen uitgedacht vermogen aan te duiden, een vermogen om door een

-zich openend venster in een bovennatuurlijke wereld te schouwen en zoo

-waarheden betreffende het zoogenaamd absolute, betreffende de Idee in

-ontvangst te nemen. Ook schermen ze dan veel op gemoedelijken en

-sentimenteelen toon met ideeën, als het goede, het ware, het schoone,

-welke op de keper beschouwd slechts zeer ruime en hoogst abstrakte,

-immers uit een oneindig getal van dingen en betrekkingen afgetrokken,

-dus aan inhoud uiterst arme begrippen zijn.

-

-

-    Kennis kan, volgens Schopenhauer, enkel wat haar vorm betreft, a

-    priori zijn. Daarentegen moet alle inhoud van kennis uit de

-    ervaring zijn geput. Vorm van kennis is steeds voorwaarde van

-    kennis, aan welke het kennend subjekt bij waarneming en denken

-    gebonden is.

-

-

-Als de rede een vermogen ware, berekend om kundigheden, ook wat haar

-stof betreft, te leveren en dus inzichten te geven aangaande wat de

-mogelijkheid van alle ervaring te boven gaat, dan moest er over de

-onderwerpen der metaphysica, welke dezelfde zijn als die van den

-godsdienst, een even groote overeenstemming onder de menschen

-heerschen, als over de onderwerpen der mathesis; het gevolg zou zijn,

-dat wanneer iemand er afwijkende inzichten op nahield, hij als niet

-recht bij zijn verstand zou worden beschouwd. Maar juist het omgekeerde

-grijpt plaats. Sedert de menschen denken, staan overal de philosofische

-stelsels ten deele diametraal tegenover elkander; en sedert de menschen

-gelooven, wat van nog ouder datum is, bestrijden de godsdiensten

-elkander te vuur en te zwaard met vervloekingen en kerkregels. Voor

-alleen loopende ketters waren er in den tijd van het levende geloof

-geen krankzinnigenhuizen, maar kerkers der inquisitie met wat er bij

-behoort. Dus ook hier spreekt de ervaring luide en onloochenbaar tegen

-het leugenachtig voorwenden van een rede, die een vermogen tot

-onmiddellijke metaphysische kundigheden, of, duidelijker gezegd, tot

-ingevingen uit den hooge ware, over welke het dus wel tijd is een

-streng gericht te houden; het is afschuwelijk welk een lamme leugentaal

-sedert een halve eeuw in Duitschland overal wordt gekolporteerd, jaar

-in jaar uit van den katheder naar de studentenbanken en dan weder van

-de banken naar den katheder verhuist; ja zelfs in Frankrijk zijn er

-thans een paar onnoozele bloeden, die zich het sprookje hebben laten

-diets maken en het nu onder hunne landgenooten rondventen; echter zal

-de bon sens der Franschen aan de raison transcendentale wel spoedig de

-deur wijzen.

-

-Ik moet bekennen, het is niemand minder dan Kant, die met zijn

-praktische rede en zijn kategorischen imperatief tot al dat gezwets

-aanleiding heeft gegeven. Toen die praktische rede eenmaal was

-aangenomen, was er niets meer noodig dan haar een theoretische rede als

-tweelingzuster toe te voegen, die eveneens ex tripode bovennatuurlijke

-waarheden zou verkondigen... Het is een vloek, die ten gevolge van zijn

-verwantschap met het verkeerde en slechte op het geslacht der

-tweevoeters drukt, dat van het werk der groote geesten juist de

-gebreken het meest bekoren; zij worden geprezen en bewonderd, maar het

-werkelijk groote laat men terzijde liggen. Wat diep is in de

-philosophie van Kant is slechts aan uiterst weinigen bekend: zijn

-geschriften worden enkel ter loops gelezen door lieden, die meenen, dat

-eerst na hem het rechte gekomen is; aan hun spreken merkt men dadelijk,

-dat zij enkel de schaal, de buitenzijde kennen, een vagen omtrek ervan

-mee naar huis hebben genomen, maar nooit in den diepen zin en den geest

-zijn doorgedrongen.

-

-Thans is eindelijk een tijdperk ingetreden, dat reeds lang voorspeld

-was geworden; de kerk wankelt, wankelt zoo sterk, dat zich vragen laat

-of zij ooit haar zwaartepunt zal terugvinden. Het getal van hen, die

-een zekere graad en omvang van kundigheden ongeschikt maakt om te

-gelooven, is bedenkelijk groot geworden. Daarvan getuigt de algemeene

-verbreiding van het platte rationalisme, dat zijn bulhondentronie

-steeds breeder maakt. De diepe mysteriën van het christendom, over

-welke de eeuwen gebroed en gestreden hebben, worden met een

-kleermakersel uitgemeten en veroordeeld. Het hoofddogma van het

-christendom, de leer van de erfzonde, is bij de rationalistische

-plathoofden een thema van kinderspot geworden, want niets schijnt hun

-klaarder en zekerder, dan dat het bestaan van ieder met zijn geboorte

-aanvangt en hij dus onmogelijk met schuld beladen op de wereld kan zijn

-gekomen. Hoe scherpzinnig!—En gelijk, wanneer verarming en

-verwaarloozing gestadig toenemen, de wolven aanvangen zich in het dorp

-te vertoonen, zoo verheft onder deze omstandigheden het steeds op de

-loer liggende materialisme het hoofd en komt met zijn geleider, het

-bestialisme, aan de hand aanwandelen. Met het onvermogen om te gelooven

-groeit echter de behoefte aan kennis.

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-FRAGMENTEN UIT „WELT ALS WILLE UND VORSTELLUNG”

-

-

-Locke zegt: „Het is duidelijk, dat de geest de dingen niet rechtstreeks

-kent, maar enkel door tusschenkomst van ideeën of voorstellingen, welke

-de dingen vertegenwoordigen; bijgevolg is onze kennis slechts in

-zooverre juist als er overeenkomst bestaat tusschen onze ideeën en de

-voorwerpen, waarop die ideeën betrekking hebben”.

-

-Deze theorie, volgens welke er bij de waarneming ideeën of beelden

-tusschen ons en de dingen zouden in staan, leidt tot scepticisme. Hoe

-zullen we onze ideeën met hare modellen, d.i. met de werkelijkheid

-zelve, vergelijken, indien, zooals wordt ondersteld, men tot de

-werkelijkheid geen anderen toegang heeft dan door middel van idee of

-beeld? Wij willen ons vergewissen of het beeld, dat wij ons van

-gindschen boom gevormd hebben, al dan niet aan den boom beantwoordt;

-wat kunnen wij nu volgens Locke’s hypothese anders doen dan naar den

-boom kijken en ons zoo een nieuw beeld van den boom verwerven, dat wij

-met het oude beeld vergelijken? Maar zoo blijven wij steeds binnen den

-kring van beelden of voorstellingen opgesloten. Vandaar dat de beroemde

-Euler in zijn „Brieven aan een duitsche prinses” kon schrijven: „Ik

-meen dat de gewaarwordingen der zinnen nog iets meer behelzen dan de

-philosofen zich inbeelden. Zij zijn niet maar waarnemingen van zekere

-in de hersenen gemaakte indrukken. Zij geven niet maar aan de ziel

-ideeën van dingen, doch zij stellen haar tevens werkelijk de dingen

-voor, die buiten haar bestaan, ook al kan men niet begrijpen, hoe dat

-eigenlijk in zijn werk gaat”. Schopenhauer is het met een gedeelte van

-deze opmerking van Euler volkomen eens. Ook hij is van oordeel, dat wij

-de dingen zelve buiten ons waarnemen, doch, voegt hij er aan toe: die

-dingen zelve zijn onze voorstellingen, onze ideeën. Door deze uitspraak

-doet Schopenhauer zich als idealist kennen. Natuurlijk heeft men bij

-dit gebruik van het woord niet aan geestdrift voor idealen te denken,

-maar enkel aan vereenzelviging van ideeën en dingen.

-

-De waarneming is volgens Schopenhauer niet onbegrijpelijk, daar zij

-door toepassing van de ons a priori bewuste wet der causaliteit op de

-gewaarwordingen ontstaat; zoo besluiten wij, bij het zien, van de

-werking, de gezichtsgewaarwording, tot haar oorzaak, het aanschouwde

-ding; maar die overgang van werking tot oorzaak grijpt zoo snel plaats,

-dat zij niet in het bewustzijn valt, en de zinnelijke gewaarwording, de

-stof waaruit het aanschouwde ding wordt opgebouwd, zich niet laat

-afscheiden van de door het verstand gevormde voorstelling. Dat wij den

-oorsprong onzer zinnelijke gewaarwordingen bij het niet-ik zoeken, is

-aan de wet der causaliteit te danken, die het menschelijk intellekt

-beheerscht. Dat wij het niet-ik als uitgebreid waarnemen, ligt daaraan,

-dat de ruimte een noodzakelijke vorm van ons aanschouwingsvermogen is.

-Doch daar ruimte en causaliteit bij ons behooren, zijn de dingen, die

-wij rechtstreeks waarnemen, tegelijkertijd slechts onze voorstellingen.

-De overgang bij de waarneming van de gewaarwording tot haar oorzaak

-laat zich, wat haar onmiddellijkheid en bewusteloosheid betreft,

-ophelderen door een analoge gebeurtenis, die bij het afgetrokken

-voorstellen of denken plaats grijpt. Bij het lezen en hooren worden ons

-enkel woorden verschaft, maar van deze gaan we zoo onmiddellijk tot de

-daardoor aangeduide begrippen over, dat het is, alsof we rechtstreeks

-de begrippen ontvingen. Vandaar dat we soms niet weten, in welke taal

-we gister iets, dat we ons herinneren, gelezen hebben. Dat de overgang

-nochtans telkens plaats grijpt, wordt bespeurd, wanneer wij eens bij

-uitzondering, doordat we verstrooid zijn, gedachteloos lezen en

-vervolgens bemerken, dat wij enkel letters en woorden gezien, maar

-niets begrepen hebben. Zoo is het in de dagen van het schrikbewind in

-Frankrijk gebeurd dat een klerk, die talrijke doodvonnissen had te

-kopieeren, zijn eigen doodvonnis neerschreef, zonder dat het door hem

-bemerkt werd. Enkel wanneer we van abstrakte begrippen tot beelden der

-fantasie overgaan, b.v. bij de arke Noachs ons een reusachtig houten

-gevaarte op de zwarte, golvende watermassa verbeelden, komt de

-omzetting van het woord in wat er door beteekend wordt, tot ons

-bewustzijn.

-

-De grondfout van alle stelsels is volgens Schopenhauer miskenning van

-deze waarheid, dat het intellekt en de materie korrelata zijn, d.i. dat

-het eene er enkel voor het andere is, dat beide met elkander staan en

-vallen, dat zij elkander afspiegelen, ja dat zij eigenlijk een en

-hetzelfde zijn, van twee tegengestelde zijden beschouwd. Laat hier bij

-voorbaat gezegd worden dat dit ééne verschijning is van den wil, van

-het ding op zich zelf. Intellekt en materie zijn dus geen van beide

-oorspronkelijk en het is verkeerd om gelijk alle stelsels, het

-Spinozisme uitgezonderd, deden, den oorsprong der dingen bij één van

-beide te zoeken. Als de materie er zich op beroemt den oneindigen tijd

-te doorleven en de oneindige ruimte te vullen, dan moet haar geantwoord

-worden, dat tijd en ruimte enkel in het subjekt, d.i. in het intellekt,

-voorhanden zijn, alleen als vormen zijner voorstelling bestaan, vormen

-in welke de materie zich vertoont en zonder welke zij er niet zou zijn.

-Kon het intellekt of het subjekt zelf vernietigd worden, dan zou die

-vernietiging tevens de materie treffen: dood treft dan ook enkel het

-lichaam, dat gedurende korten tijd drager is van het intellekt en,

-gelijk al het overige, voorwerp van het intellekt.

-

-Datgene, wat alles kent en nooit gekend wordt, is het subjekt. Het is

-onontbeerlijke voorwaarde van al het verschijnende, van ieder objekt,

-want enkel voor het subjekt is er alles wat bestaat. Als dat subjekt

-vindt ieder zichzelf, echter slechts in zoover als hij kent, niet in

-zoover als hij voorwerp van kennis is. Voorwerp is reeds het lichaam,

-het is een objekt te midden van objekten en aan de wetten der lichamen

-onderworpen. Het bestaat dus gelijk alle objekten der waarneming in de

-vormen van alle kennis, in tijd en ruimte, door welke de veelheid er

-is. Het subjekt echter, het kennende, nooit gekende, bestaat niet in

-ruimte en tijd, daar het integendeel door ruimte en tijd ondersteld

-wordt. Van het subjekt kan dus evenmin gezegd worden dat het veelheid

-als dat het eenheid is. Het wordt niet gekend, omdat het datgene is,

-wat alles kent.

-

-De wereld als voorstelling bestaat uit twee van elkander

-onafscheidelijke helften. De eene is het objekt, welks vorm is: ruimte

-en tijd; aan dien vorm heeft het te danken dat het een veelheid is. De

-andere helft, het subjekt, ligt niet in ruimte of tijd: zij is geheel

-en onverdeeld in ieder kennend wezen voorhanden; dus is een eenig van

-deze wezens voldoende om met het objekt de wereld als voorstelling

-kompleet te doen zijn; daartoe zijn niet de bestaande millioenen

-noodig; verdween ten slotte ook dat eenige wezen, dan zou de wereld als

-voorstelling er niet meer zijn. Deze helften zijn dus voor elkander

-onmisbaar, zelfs in de gedachte: want ieder van beide heeft slechts

-door en voor de andere beteekenis en aanzijn, is er met haar en

-verdwijnt met haar. Zij begrenzen elkander onmiddellijk: waar het

-objekt aanvangt, houdt het subjekt op. De gemeenschappelijkheid dier

-grens toont zich juist daarin, dat de onontbeerlijke en dus algemeene

-vormen van alle objekt, welke tijd, ruimte en causaliteit zijn, van het

-subjekt uit gevonden en volledig gekend kunnen worden of, om hetzelfde

-in Kant’s spraakgebruik uit te drukken, a priori in ons bewustzijn

-liggen. Dit ontdekt te hebben is de zeer groote hoofdverdienste van

-Kant.

-

-Dat de mathematische betrekkingen, juist zoo als ik ze bij de dingen

-denk, in alle mogelijke ervaring steeds moeten voorhanden zijn, dat er

-dus, zooals Kant het uitdrukt, synthetische oordeelen a priori mogelijk

-zijn, is door dien reus onder de denkers aangetoond en verklaard

-geworden. Aan ieder dringen zich vragen als de volgende op: wat is

-tijd? wat is dat voor een ding, dat nooit stilstaat, louter beweging

-is, zonder iets dat zich beweegt? En wat is ruimte, dat

-alomtegenwoordige niets, waaruit geen ding kan wegsluipen, zonder op te

-houden iets te zijn?

-

-Kant heeft ontdekt, dat tijd en ruimte het subjekt aanhangen, de manier

-zijn, waarop alle waarneming van objekten voltrokken wordt, gelijk

-reeds daaruit blijkt, dat men wel alles, wat in tijd en ruimte

-voorkomt, maar niet tijd en ruimte zelve kan wegdenken. Zoo kan de hand

-alles loslaten, alleen zich zelve niet. Intusschen kunnen er nog andere

-bewijzen dan die door Kant gegeven werden voor de waarheid van zijne

-stelling worden aangevoerd.

-

-„Een rechthoekige, gelijkzijdige driehoek” behelst geen logische

-tegenstrijdigheid, want de prædikaten heffen ieder voor zich het

-subjekt niet op, en evenmin zijn zij begripmatig onvereenigbaar. Eerst

-wanneer men een dergelijke figuur in zijn voorstelling tracht te

-construeeren, blijkt het dat zij onbestaanbaar is. Wilde men om die

-reden van een tegenstrijdigheid gewagen, dan zou ook iedere physische

-onmogelijkheid een kontradiktie moeten heeten, zelfs al is zij eerst in

-later tijden ontdekt, b.v. dat horens en snijtanden in de bovenkaak

-niet bij hetzelfde dier kunnen samengaan. Alleen de logische

-onmogelijkheid is een tegenstrijdigheid, niet de physische en evenmin

-de mathematische. Gelijkzijdig en rechthoekig spreken elkander niet

-tegen; in het kwadraat gaan zij gepaard en evenmin is een van beide in

-strijd met een driehoek. Daarom kan de onvereenigbaarheid van die

-begrippen nooit door het zuivere denken ontdekt worden, maar zij blijkt

-eerst bij de aanschouwing, welke intusschen van dien aard is, dat er

-geen ervaring, geen werkelijk ding voor haar noodig is, daar de

-aanschouwing hier een zuiver innerlijke is. Tot hetzelfde gebied

-behoort de stelling van Giordano Bruno: „een oneindig groot lichaam is

-noodwendig onbewegelijk”, want die stelling kan niet op ervaring

-berusten en evenmin op het axioma der kontradiktie; hier wordt van een

-ding gesproken, dat in geen ervaring kan voorkomen, terwijl de

-begrippen „oneindig groot” en „bewegelijk” elkander in het denken niet

-buitensluiten; alleen de zuivere aanschouwing doet zien, dat beweging

-een ruimte buiten het lichaam vereischt, terwijl oneindige grootte geen

-ruimte daarbuiten overlaat.—Wilde men tegen het eerste mathematische

-voorbeeld aanvoeren, dat het er van afhangt, hoe volledig het begrip

-is, dat het oordeelend subjekt betreffende een driehoek heeft, (want,

-wanneer er niets aan haperde, dan zou het ook de onmogelijkheid in zich

-sluiten, dat een driehoek rechthoekig en toch gelijkzijdig is), dan

-luidt het antwoord: laat ons stellen dat zijn begrip van een driehoek

-nog gebrekkig is, dan kan hij, zonder de ervaring te hulp te roepen,

-door de eenvoudige konstruktie van den driehoek in zijne fantasie, dat

-begrip aanvullen en zich voor alle eeuwigheid overtuigen, dat een

-rechthoekige, gelijkzijdige driehoek onmogelijk is; juist een

-dergelijke verrichting des geestes brengt een synthetisch oordeel a

-priori voort, dat is een zoodanig, waardoor wij, zonder alle ervaring

-en toch met geldigheid voor alle ervaring, onze begrippen vormen en

-aanvullen.—Het spreekt wel van zelf, dat een begrip in het eene hoofd

-vollediger kan zijn dan in het ander: het begrip „kat” behelst in het

-brein van Cuvier honderdmaal meer dan in dat van zijn bediende. Om die

-reden kunnen dezelfde oordeelen voor den een synthetisch, voor den

-ander analytisch zijn. Neemt men echter de begrippen objektief en wil

-men beslissen of een gegeven oordeel analytisch dan wel synthetisch is,

-dan vervange men het prædikaat door zijn kontradiktorisch tegendeel en

-verbinde het, zonder copula, met het subjekt: geeft dat een

-contradictio in adjecto, dan was het oordeel analytisch, zoo niet:

-synthetisch.

-

-Dat de rekenkunde op de zuivere aanschouwing van den tijd berust, is

-niet zoo klaarblijkelijk, als dat de meetkunde in die der ruimte

-gegrond is. Men kan het echter op de volgende manier bewijzen. Alle

-tellen bestaat in het herhaald stellen der eenheid: enkel om te weten,

-hoe dikwijls wij dat reeds gedaan hebben, duiden wij haar telkens aan

-met een ander woord: dit zijn de telwoorden. Nu is herhaling slechts

-mogelijk door opvolging: deze echter, dus het na-elkander, rust

-onmiddellijk op de aanschouwing van den tijd, is een begrip dat slechts

-door tijd verstaanbaar is: dus is ook het tellen enkel door middel van

-den tijd mogelijk. Dit berusten van alle tellen op den tijd verraadt

-zich ook daardoor, dat in alle talen de vermenigvuldiging door „maal”

-aangeduid wordt, ergo door een tijdsbegrip: six fois, six times,

-sexies. Nu is echter reeds het eenvoudige tellen een vermenigvuldigen

-met één, weshalve in het instituut van Pestalozzi de kinderen steeds

-zoo vermenigvuldigen moesten: 2 maal 2 is 4 maal één. Ook Aristoteles

-heeft reeds de enge verwantschap van het getal met den tijd bespeurd.

-De tijd heet bij hem het getal der beweging. Diepzinnig werpt hij de

-vraag op, of de tijd er zou kunnen zijn, wanneer er geen ziel ware, en

-geeft daarop een ontkennend antwoord.

-

-

-    Ten onrechte heeft men uit deze redeneering van Schopenhauer

-    afgeleid dat, gelijk de geometrie ruimtemeting is, zoo volgens hem

-    de rekenkunde tijdmeting zou zijn. Dat zegt hij niet. Ook zou het

-    zeer verkeerd zijn dat te zeggen. Men kan niet enkel uren en dagen,

-    maar ook de verschillende beteekenissen van een woord tellen.

-    Tellen kan men overal, waar te onderscheiden valt. Er is geen

-    eenheid, geen getal, tenzij in ons denken. Eenheid en getal worden

-    geboren door ons letten op wat wij doen, als wij het een van het

-    ander onderscheiden. Toch is de redeneering van Schopenhauer niet

-    geheel zuiver. Want gelijk het tellen, zoo is ook het meten enkel

-    in den tijd mogelijk.

-

-

-Ofschoon de tijd gelijk de ruimte de kenvorm van het subjekt is, doet

-hij zich, ook in dat opzicht aan de ruimte weder gelijk, voor, alsof

-hij onafhankelijk ware van het subjekt. Tegen onzen wil of zonder ons

-weten vliegt of draalt de tijd: men vraagt hoe laat het is, men vorscht

-naar den tijd als naar iets, dat geheel objektief is. En wat is dat

-objektieve? Niet de beweging der sterren of der uurwijzers, welke

-eenvoudig dient om den loop van den tijd daaraan te meten: dat

-objektieve is iets, dat van alle dingen verschilt, doch, even als die

-dingen, onafhankelijk van ons weten en willen voorhanden is. Tijd

-bestaat slechts in de hoofden der kennende wezens, maar de

-gelijkmatigheid van zijn gang en zijn onafhankelijkheid van den wil

-geeft hem het recht objektief te heeten.

-

-De tijd is in de eerste plaats de vorm van den innerlijken zin. Bij

-voorbaat wil ik hier opmerken, dat het eenig voorwerp van den

-innerlijken zin de eigen wil van het kennend subjekt is. De tijd is dus

-de vorm, door middel van welken de wil, die oorspronkelijk van alle

-kennis verstoken is, tot zelfkennis in staat wordt gesteld. In den tijd

-doet zich dat eenvoudig en identisch willen voor als tot een levensloop

-uitgerafeld. Juist wegens die oorspronkelijke eenvoudigheid en

-identiteit van datgene wat zóó verschijnt, blijft het karakter steeds

-hetzelfde, weshalve ook de levensloop steeds denzelfden grondtoon

-behoudt, en de menigvuldige gebeurtenissen en tooneelen, waaruit hij

-bestaat, als variaties op een en hetzelfde thema kunnen worden

-beschouwd.

-

-Maine de Biran zocht den oorsprong van het causaliteitsbegrip in de

-ervaring, dat op het wilsbesluit als oorzaak de beweging van het

-lichaam als werking volgt. Wat hier als een empirisch feit wordt

-vermeld is geen feit. Wij bespeuren volstrekt niet, dat het wilsbesluit

-om den arm te bewegen en de beweging van den arm zelve twee

-verschillende gebeurtenissen zijn en dat die twee door den band der

-causaliteit zijn samengeknoopt. Juister schijnt het te zeggen, dat

-beide een en hetzelfde zijn, maar op tweeërlei wijze waargenomen: wat

-nl. aan de innerlijke waarneming, dus aan het zelfbewustzijn, zich als

-een werkelijk wilsbesluit aankondigt, datzelfde doet zich bij de

-uitwendige aanschouwing, in welke het lichaam objektief voorhanden is,

-onmiddellijk als werkzaamheid des lichaams voor. Dat physiologisch de

-verrichting der zenuw aan die van den spier voorafgaat, doet hier niets

-ter zake, want dat valt niet onder het bereik van het zelfbewustzijn;

-ook is er geen sprake van de verhouding tusschen spier en zenuw, maar

-van die tusschen wilshandeling en lichamelijke verrichting. Deze nu

-kondigt zich niet als een causaliteitsbetrekking aan, want tusschen

-wilshandeling en lichamelijke verrichting grijpt geen opvolging plaats;

-zij zijn er tegelijk. Wanneer zij zich als oorzaak en werking

-voordeden, zou de verbinding ons niet zoo onbegrijpelijk wezen, als zij

-inderdaad is: want wat we uit zijn oorzaak verstaan, dat verstaan wij,

-zooverre er voor ons van verstaan sprake kan zijn. Daarentegen is de

-beweging van onze ledematen krachtens wilsbesluiten een alledaagsch

-wonder, dat wij verzuimen op te merken. Richten wij er eenmaal de

-gedachte op, dan treedt het onbegrijpelijke der zaak levendig voor ons

-bewustzijn, juist omdat we hier iets vóór ons hebben, wat we niet als

-werking van zijn oorzaak verstaan. Nooit kon dus deze waarneming,

-waarin de voorstelling van causaliteit totaal ontbreekt, ons die

-voorstelling verschaffen.

-

-Niet minder verkeerd is het de wet der causaliteit te willen afleiden

-uit de empirisch waargenomen inwerking van ons eigen lichaam op andere

-lichamen. B.v. met inspanning sluiten we een deur waar de wind op

-staat, doch om deur en hand in de ruimte waar te nemen, is reeds

-toepassing van de wet der causaliteit noodig. Er is een breede kloof

-tusschen gewaarwording en de aanschouwing van een objektieve wereld; de

-eenige brug, die daarover heenvoert is de wet der causaliteit, welke

-voor hare toepassing de beide andere haar verwante vormen, ruimte en

-tijd, onderstelt. Of nu de gewaarwording, van welke wij uitgaan om

-verder tot waarneming te komen, door den weerstand geboren wordt, dien

-de krachtsuiting onzer spieren ondergaat, dan wel door een lichtindruk

-op het netvlies of een geluidsindruk op de gehoorzenuw, komt hier op

-hetzelfde neer: altijd blijft de gewaarwording een gegeven voor het

-verstand, dat alleen bij machte is haar als werking van een daarvan

-verschillende oorzaak op te vatten, welke het verstand nu als iets

-uitwendigs aanschouwt door haar te plaatsen in den eveneens vóór alle

-ervaring ons inwonenden vorm der ruimte. Zonder die intellektueele

-verrichting zou nooit uit eenvoudige gewaarwordingen iets geheel

-anders, nl. de aanschouwing van een wereld, kunnen ontstaan. Hoe is het

-denkbaar, dat het bij een gewilde beweging zich belemmerd gevoelen, wat

-overigens ook bij verlammingen plaats grijpt, daartoe voldoende zou

-zijn? Er komt nog bij dat, zal ik beproeven op uitwendige dingen te

-werken, deze noodzakelijk vooraf op mij moeten gewerkt hebben, want

-anders ontbreken de beweegredenen: ook om die reden moet dus de

-opvatting der buitenwereld voorafgaan. Volgens de theorie, die thans

-bestreden wordt, zou een schepsel zonder armen en beenen in het geheel

-niet tot voorstelling van causaliteit, en dus ook niet tot waarneming

-der buitenwereld kunnen komen. Dat dit echter niet zoo is, blijkt uit

-Frorieps „Notizen” 1838 Juli no. 133, waarin uitvoerig bericht wordt

-gegeven over Eva Sauk uit Esthland, toen 14 jaar oud, geheel zonder

-armen en beenen, zooals men zien kan op het toegevoegde portret.

-Volgens de mededeelingen der moeder had Eva zich geestelijk even snel

-ontwikkeld als hare andere kinderen en was zij spoedig tot een juist

-oordeel over grootte en afstand der zichtbare voorwerpen gekomen.

-

-Men moet niet meenen dat oorzaak en gevolg gelijktijdig kunnen zijn.

-Ook dan, als de opvolging wegens hare groote snelheid niet kan worden

-waargenomen, zijn wij er toch van overtuigd, dat er tijd verstrijkt.

-Wij halen b.v. de haan van het geweer over en de kogel vliegt

-onmiddellijk uit den loop; toch weten wij dat het afdrukken, het

-ontvonken, het voortplanten van het vuur, de ontploffing en het

-wegvliegen van den kogel in die bepaalde orde elkander moeten zijn

-opgevolgd. Die opvolging van gebeurtenissen is nog door geen mensch

-ooit waargenomen, maar wij weten, welke van die gebeurtenissen telkens

-in den tijd aan de andere moet voorafgaan, dus weten wij ook, dat er

-gedurende het verloop der heele reeks een zekere tijd verstrijkt, ook

-al is hij zoo kort, dat hij aan onze waarneming ontsnapt. Bijgevolg is

-ons niet enkel de wet der causaliteit, maar ook hare betrekking tot den

-tijd en de noodzakelijkheid der opvolging van oorzaak en werking bij

-voorbaat bekend. Wanneer wij weten, welke van twee toestanden oorzaak

-en welke werking is, dan is ons tevens bekend, in welke orde zij in den

-tijd plaats grijpen: strekt onze wetenschap daarentegen niet zoo ver en

-is ons enkel bekend, dat er causaalverband tusschen de twee toestanden

-is, dan trachten wij door proeven uit te maken, hoe de opvolging is en

-zoo te beslissen, welke van beide oorzaak en welke werking is.

-

-De valschheid der bewering van sommige wijsgeeren, dat oorzaak en

-gevolg gelijktijdig zouden zijn, blijkt ook uit de volgende

-beschouwing. Een onafgebroken keten van oorzaken en werkingen vult den

-geheelen tijd. Ware de keten op zeker tijdstip afgebroken, dan zou de

-wereld toen hebben stil gestaan, of er had, om haar weer in beweging te

-brengen, een werking zonder oorzaak moeten plaats grijpen. Ware nu

-iedere werking met haar oorzaak gelijktijdig, dan zou iedere werking

-opgeschoven zijn in den tijd van haar oorzaak, zoodat een keten van

-oorzaken en werkingen, hoevele schakels zij ook mocht tellen, in het

-geheel geen tijd zou innemen, maar alles er op hetzelfde oogenblik zou

-zijn. Zoo schrompelt, bij de onderstelling dat oorzaak en werking

-gelijktijdig zijn, de wereldloop samen tot het feit van één oogenblik.

-Dit bewijs vertoont overeenkomst met de redeneering, dat ieder blad

-papier dikte moet hebben, daar anders het geheele boek zonder dikte zou

-zijn. Aan te geven wanneer de oorzaak ophoudt en de werking aanvangt,

-is bijna altoos moeilijk en dikwijls onmogelijk. Want de veranderingen

-of de opvolgende toestanden vormen een continuum, gelijk de tijd,

-welken zij vullen, en zijn dus, zooals deze, in het oneindige deelbaar.

-Maar de orde, waarin zij elkander afwisselen, is even noodzakelijk

-bepaald en onmiskenbaar, als het feit dat heden enkel op gister en niet

-rechtstreeks op eergister kon volgen.

-

-Het realistisch dogmatisme, het eigenlijke materialisme, neemt stof,

-tijd en ruimte als eenvoudig bestaande aan en miskent de betrekking tot

-het subjekt, zonder welke dat alles er niet zou zijn. Als leiddraad

-bezigt het de causaalwet en beschouwt die als behoorende tot een

-zelfstandige orde der dingen, terwijl zoo het verstand wordt op zij

-geschoven, voor hetwelk alle causaliteit er is. Nu spoort het den

-eenvoudigsten, zoogenaamd eersten toestand der materie op, om van daar

-uit al het overige af te leiden: van mechanisme tracht het te komen tot

-chemisme, tot polariteit, tot vegetatie, tot dierlijk leven. Gesteld

-dat dit alles gelukte, dan zou de laatste schakel der keten gevoel en

-waarneming zijn, welke dus eenvoudig als modificaties der stof, als

-door causaliteit te voorschijn gebrachte toestanden der stof te

-voorschijn zouden treden. Waren we nu het materialisme met

-aanschouwelijke voorstellingen tot zoover gevolgd, dan zouden wij, op

-den bergtop aangeland, plotseling neiging gevoelen om in een Homerisch

-gelach uit te barsten, daar wij als uit een droom ontwakend zouden

-bespeuren, dat zijn laatste zoo moeilijk verkregen resultaat, gevoel en

-kennis, reeds bij het allereerste uitgangspunt te gelijk met de materie

-als onontbeerlijke voorwaarde was ondersteld en wij ons wel hadden

-ingebeeld aan de materie zonder meer te denken, maar inderdaad aan

-niets anders hadden gedacht dan aan het de materie zich voorstellende

-subjekt, het haar aanschouwende oog, de haar betastende hand, het haar

-doorgrondende verstand. Zoo onthulde zich dan plotseling de enorme

-logische fout: de laatste schakel bleek de spijker te zijn, waaraan

-reeds de eerste was opgehangen, zoodat de keten bleek den cirkelvorm te

-hebben aangenomen. Werkelijk gelijkt dan ook de materialist op den

-baron von Münchhausen, die het paard, waarop hij zit, met zijn beenen

-en zichzelf aan den staart van zijn pruik omhoog wil trekken. De

-bewering, dat bewustzijn modificatie van materie zou zijn, is niet meer

-waard dan de omgekeerde, dat materie slechts modificatie van bewustzijn

-zou zijn. Toch is in den grond het doel en het ideaal van alle

-natuurwetenschap een konsekwent volgehouden materialisme. Dat het

-materialisme een ongerijmdheid is, kan slechts tot bevestiging van deze

-waarheid dienen, dat alle wetenschap nooit een laatste doel kan

-bereiken, nooit een genoegzame verklaring kan geven, dat zij het

-innerlijk wezen der wereld niet raakt, nooit verder dan de voorstelling

-komt en op de keper beschouwd niets anders dan de verhouding van de

-eene voorstelling tot de andere onthult.

-

-Geen objekt zonder subjekt,—ziedaar de stelling welke voor eeuwig alle

-materialisme onmogelijk maakt. Zonnen en planeten, zonder een oog dat

-ze ziet of een verstand dat ze kent, laten zich in woorden noemen, maar

-niet denken. Intusschen dwingt ons het onderzoek der natuur aan te

-nemen, dat in den tijd ieder hooger bewerktuigde toestand der materie

-voorafgegaan is door een lager bestaan, dat de dieren er vóór de

-menschen zijn geweest, de visschen vóór de zoogdieren, de planten

-alweer vroeger, het onbewerktuigde vóór al het bewerktuigde; dat bij

-gevolg de oorspronkelijke massa een lange reeks van veranderingen heeft

-moeten doorloopen, vóór dat het eerste oog zich kon ontsluiten. En toch

-blijft altoos van dat eerste oog het bestaan van die geheele wereld

-afhankelijk, want dat oog was het onontbeerlijke middel om de wereld te

-kennen en zonder dat oog is zij niet denkbaar, daar de wereld

-voorstelling is en als zoodanig het kennend subjekt, den drager van

-haar aanzijn, noodig heeft; ja, die lange reeks van eeuwen, waarin

-ontelbare veranderingen hebben plaats gegrepen en de materie zich tot

-steeds hooger gestalte, ontwikkelde, totdat eindelijk het eerste

-kennende dier geboren werd, die geheele tijd is alleen denkbaar in de

-identiteit van een bewustzijn, welks opvolging van voorstellingen die

-tijd is en zonder hetwelk hij alle beteekenis verliest en volstrekt

-niets is. Zoo zien wij van den eenen kant het bestaan der wereld

-afhankelijk van het eerste kennende wezen, aan den anderen kant

-bespeuren wij dat dit eerste kennende dier afhankelijk moet geweest

-zijn van een lange daaraan voorafgaande keten van oorzaken en

-werkingen, in welke het zelf als een kleine schakel optrad. Deze twee

-elkander weersprekende beschouwingen, tot ieder van welke wij met

-dezelfde noodzakelijkheid geleid worden, zou men een antinomie in ons

-kenvermogen kunnen noemen, indien zij niet daarin hare oplossing vond

-dat, om in Kant’s taal te spreken, tijd, ruimte en causaliteit niet aan

-het ding op zichzelf toebehooren, maar alleen aan zijn verschijning,

-wier vormen zij zijn; iets wat in mijne taal aldus luidt, dat de

-objektieve wereld, de wereld als voorstelling, niet de eenige is, maar

-enkel de eene, om zoo te zeggen uiterlijke zijde, terwijl de andere

-zijde het innerlijkst wezen der wereld, haar kern, het ding op zichzelf

-is, dat wat wij Wil noemen naar de meest onmiddellijke van zijne

-openbaringen. De wereld als voorstelling echter, met welke wij hier

-alleen te maken hebben, begint werkelijk, als het eerste oog haar

-aanschouwt, zonder welk medium van kennis zij er niet kan zijn. Zonder

-dat oog, m.a.w. buiten de kennis, was er ook geen vroeger, geen tijd.

-Toch moet men daaruit niet afleiden, dat de tijd een begin had, want

-alle begin is in den tijd; daar hij echter de meest algemeene vorm van

-kenbaarheid is, naar welken zich alle verschijnselen krachtens de wet

-der causaliteit voegen, zoo staat met het eerste kennen ook de tijd met

-zijn geheele oneindigheid in beide richtingen tegenover het kennende

-subjekt: m.a.w. het verschijnsel, dat het eerst als aanwezig wordt

-opgemerkt, moet dadelijk worden opgevat als in causaalverband staande

-met en afhankelijk van een reeks van verschijnselen, die zich tot in

-het oneindige in het verleden uitstrekt; dat verleden is hier de

-voorwaarde van het eerste heden, zooals omgekeerd dat eerste heden

-voorwaarde is van het verleden; beide, heden en verleden, zijn van het

-kennend subjekt afhankelijk en zonder dat subjekt niets; het ligt aan

-het subjekt, dat het eerste heden niet als de aanvang van den tijd,

-niet als iets wat geen verleden tot vader heeft, maar als gevolg van

-dat verleden zich noodwendig voordoet. Wie aan de mythologie hier een

-beeld wil ontleenen om het te voorschijn treden van den tijd zonder

-aanvang uit te drukken, denke aan de geboorte van Kronos, den tijd, den

-jongsten der Titanen, met wien, daar hij zijn vader ontmande, de ruwe

-voortbrengselen van hemel en aarde ophielden om de geslachten der goden

-en der menschen op het tooneel te doen verschijnen.

-

-

-    Het is opmerkelijk, dat Schopenhauer, de felle antimaterialist,

-    telkens spreekt als ware hij zelf een overtuigd materialist. Zoo

-    zegt hij op menige plaats, dat de wereld een hersenphenomeen is.

-    Onwillekeurig vraagt men: wat zijn dan de hersenen zelve, die een

-    deel der wereld uitmaken? Is de wereld misschien phenomeen van een

-    phenomeen, phenomeen in de tweede macht? Dergelijke uitspraken

-    zijn, naar mijn oordeel, geen bewijs van gedachteloosheid, maar een

-    bedenkelijk gevolg van de kunstenaarsbehoefte, welke Schopenhauer

-    eigen was, om alles zoo plastisch mogelijk voor te stellen.

-    Opzettelijk trachtte hij „den bedriegelijken sluier van afgetrokken

-    begrippen”, welke bij andere denkers subjekt en objekt van elkander

-    scheidt, in flarden te scheuren. Zoo kwam hij er toe te onpas de

-    taal der physiologen te gebruiken en de zuiverheid zoowel van zijn

-    denken als van zijn spreken aan aanschouwelijkheid op te offeren.

-    De soms dwaze formules, waarin hij zijn gedachten hult, werden hem

-    door zijn intellektueel temperament aan de hand gedaan, dat

-    aanschouwing boven afgetrokken, dorre redeneering verkiest en dat

-    een warm, zonnig, kleurrijk, schitterend woord hooger stelt dan

-    fijne onderscheiding en eerbiediging van de regels der logika,

-    wanneer deze het gebruik van voor oningewijden moeilijk

-    verstaanbare technische termen, gelijk men ze in massa in de

-    geschriften van Kant aantreft, zouden met zich voeren.

-

-    In dit verband zij het mij veroorloofd nog een andere opmerking in

-    te vlechten. Schopenhauer gebruikt den term objekt in ruimer zin

-    dan bij Kant en andere denkers gemeenlijk plaats grijpt. Onder

-    objekt toch verstaat men bij voorkeur den inhoud van een algemeen

-    geldige, van een wetenschappelijke voorstelling, zooals die door

-    een onberispelijk denker, mits hij over alle ter zake dienende

-    gegevens beschikt, gevormd wordt; daarmede erkent men de

-    mogelijkheid, dat er waarnemingen of voorstellingen zijn, die enkel

-    subjektieve beteekenis hebben, die gebrekkig, onjuist, valsch

-    moeten heeten. Dit onderscheid wordt bedoeld, als men vraagt, hoe

-    werkelijkheid en schijn kunnen worden onderscheiden. Aan die vraag

-    schenkt Schopenhauer weinig aandacht. Ziehier evenwel de wijze,

-    waarop een aanverwante vraag door hem wordt beantwoord.

-

-

-Wij hebben droomen; is niet misschien het geheele leven een droom? Of

-meer bepaald: is er een afdoend kenmerk om droom en werkelijkheid, om

-fantasmen en echte objekten te onderscheiden? De bewering, dat

-aanschouwing in den droom minder levendig en duidelijk is dan

-aanschouwing van werkelijkheid, verdient in het geheel niet in

-aanmerking te komen; niemand toch is er ooit in geslaagd deze beide

-naast elkander te plaatsen en ze dan te vergelijken; het eenige wat men

-doen kan is de herinnering van een droom tegenover de aanwezige

-werkelijkheid te stellen.—Kant lost de vraag aldus op: „De onderlinge

-samenhang der voorstellingen volgens de wet der causaliteit

-onderscheidt het leven van den droom”.—Daarop is te antwoorden dat, ook

-in den droom, alle bizonderheden een voldoenden grond hebben. De

-samenhang blijkt enkel verbroken, wanneer leven en droom elkander

-afwisselen of wanneer men op verschillende droomen let. Kant had dus

-behooren te zeggen: de lange droom, die het leven heet, vertoont een

-doorgaanden samenhang en staat op zich zelf tegenover de korte droomen,

-die er zich inschuiven; de brug tusschen leven en droomen ontbreekt en

-daardoor onderscheidt men ze.—Intusschen zou het onderzoek, of iets

-gedroomd dan wel geschied is, met behulp van dit kriterium, zeer

-moeilijk en dikwijls in het geheel niet tot het doel geleiden; immers

-wij zijn volstrekt niet in staat om tusschen iedere werkelijk

-doorleefde gebeurtenis en het tegenwoordig oogenblik alle schakels van

-causaalverband aan te wijzen en zullen ons dus niet wegens dat

-onvermogen gerechtigd achten om in een bepaald geval te zeggen, dat wij

-enkel hebben gedroomd. Daarom bedient men zich in het werkelijke leven

-niet van dien toetssteen. Het eenig afdoende kenmerk om droom en

-werkelijkheid te onderscheiden is inderdaad geen ander dan het zuiver

-empirische ontwaken, waardoor de causaalband tusschen de gedroomde

-gebeurtenissen en de feiten van het wakende leven nadrukkelijk en

-voelbaar wordt verscheurd. Een voortreffelijk bewijs hiervoor is de

-opmerking, die Hobbes in zijn Leviathan hoofdst. II ten beste geeft:

-dat wij n.l. droomen dan licht in later tijd voor werkelijkheid houden,

-wanneer wij zonder opzet over dag niet ontkleed geslapen hebben. Vooral

-echter, wanneer daar nog bijkomt, dat een onderneming of een plan al

-onze gedachten in beslag neemt en ons in den droom evenzeer als

-gedurende het waken bezig houdt: in zulke gevallen wordt het ontwaken

-schier even weinig als het inslapen opgemerkt; de droom vloeit met de

-werkelijkheid samen en wordt met haar vereenzelvigd. Hier blijft er

-inderdaad niets anders over dan den door Kant aangegeven toetssteen te

-gebruiken: wanneer nu echter naderhand, zooals dikwijls het geval is,

-er niet meer is op te sporen of de causaalband met het heden aanwezig

-is dan wel ontbreekt, dan moet het onbeslist blijven of een gebeurtenis

-gedroomd dan wel geschied is. Zoo treedt de nauwe verwantschap tusschen

-leven en droom zonneklaar ons te gemoet. Inderdaad is op die

-verwantschap door vele groote geesten dan ook met nadruk gewezen. De

-Veden en Purana’s vergelijken telkens onze kennis der werkelijkheid,

-welke zij het weefsel van Maja noemen, met den droom. Plato zegt

-herhaaldelijk, dat de menschen slechts in een droom leven en alleen de

-philosoof er naar streeft om wakker te zijn. Pindarus noemt den mensch

-den droom van een schaduw. Sophocles zegt: ik zie dat wij, die leven,

-enkel beelden en zwevende schaduwen zijn; terwijl wij bij Shakespeare

-lezen: wij zijn van de stof waaruit droomen worden geweven, en ons

-kortstondig leven wordt door slaap omlijst.

-

-Na deze dichterlijke citaten zij het ook mij vergund mijn bedoeling

-door een vergelijking duidelijk te maken. Het leven en de droomen zijn

-bladen van hetzelfde boek. Geregeld doorlezen heet: het werkelijk

-leven. Wanneer echter de leestijd door het aanbreken van den nacht ten

-einde is en het uur van rusten slaat, dan bladeren wij nog slaperig in

-ons boek en zonder orde lezen wij nu eens hier, dan weer daar; dikwijls

-is het een blad, dat we reeds kenden, dikwijls een, dat we nog niet

-kenden, maar altoos is het uit hetzelfde boek. Bij een afzonderlijk

-gelezen blad ontbreekt de samenhang met vroeger en later, dien het

-geregeld doorlezen doet bespeuren, maar daarom staat het nog niet

-zoozeer bij dit laatste ten achter, want ook het boek in zijn geheel

-vangt plotseling zonder voorbericht aan en het eindigt eveneens midden

-in een volzin, zoodat het heel goed als een zeer groot ergens

-uitgescheurd blad kan worden beschouwd.

-

-

-    Volgens Schopenhauer geven de zinnen enkel gewaarwordingen, welke

-    nog op lange na geen aanschouwingen zijn; immers voor deze is

-    toepassing der causaalwet noodig, die de eenige functie van het

-    verstand bij hem heet. Om die reden noemt hij de aanschouwing of

-    waarneming der wereld intellektueel en kent hij aan alle dieren

-    verstand toe, maar onderscheidt tevens verschillende graden van

-    verstand. Het kennen, zegt hij, en het daarmee gepaard gaande

-    handelen volgens beweegredenen is het, wat het dier een dier doet

-    zijn, terwijl de beweging op prikkels het wezen van de plant

-    uitmaakt en de beweging van het onbewerktuigde enkel van

-    mechanische oorzaken afhangt, waarbij actie en reactie aan elkander

-    gelijk zijn. Het verstand is bij alle dieren en alle menschen

-    hetzelfde. Het heeft slechts één verrichting: van werking tot

-    oorzaak en van oorzaak tot werking over te gaan en geen andere dan

-    die. Maar zijn scherpte en de uitgebreidheid van de sfeer,

-    waarbinnen het zich doet gelden, zijn zeer verschillend en doen

-    niet alleen de menschen, maar ook de onderscheiden soorten van

-    dieren, op lager of hooger trap van verstand staan. Waar het

-    verstand zeer gebrekkig is, gewagen wij van domheid, bij mensch en

-    dier beiden. Zoo spreken wij van domme ganzen en domme kippen,

-    omdat zij zich zoo licht laten overrijden, schoon beide soorten

-    verstand genoeg hebben om voedsel op te sporen en weg te pikken.

-    Domheid is traagheid of onvermogen in het opvatten van

-    rechtstreeksch, aanschouwelijk causaalverband. Het tegendeel is

-    schranderheid, zooals ze bij den olifant werd opgemerkt die, nadat

-    hij op zijn reis door Europa reeds over vele bruggen was gegaan,

-    weigerde een nieuwen brug te betreden, daar deze hem voor zijn

-    gewicht te licht gebouwd voorkwam. Aan den anderen kant verwondert

-    men zich dat een zoo slim dier als de orang-outang het vuur,

-    waaraan hij zich warmt, niet door toevoeging van brandstof weet te

-    onderhouden; men mag dit als een bewijs beschouwen, dat voor

-    zoodanig inzicht als hiertoe vereischt wordt begrippen noodig zijn.

-    Het verstand bespeurt n.l. volgens Schopenhauer slechts ééne

-    betrekking, die tusschen oorzaken en werkingen, doch, als het aan

-    zich zelf wordt overgelaten en niet, gelijk bij den mensch, door

-    het gebruik der rede versterkt wordt, ontdekt het die betrekking

-    slechts in zooverre als zij konkreet, rechtstreeks waarneembaar is.

-    Denk aan den hond, die den stok op zijn rug voelt neerkomen en

-    daarvan pijn ondervindt. Voortaan vlucht hij, zoodra de stok wordt

-    opgeheven.

-

-    De rede, het vermogen om begrippen, d.i. algemeene voorstellingen

-    te vormen, is volgens Schopenhauer het eigenaardige van den mensch,

-    waardoor hij zich van het dier, slaaf van het oogenblik,

-    onderscheidt. Het gebruik der rede treedt het helderst aan den dag,

-    waar het bizondere door het algemeene, het enkele geval door den

-    regel, deze door een nog algemeener regel verklaard wordt en zoo

-    steeds ruimer gezichtspunten verworven worden: door zulk een

-    overzicht ziet men zich in staat gesteld beter te onthouden wat men

-    weet, en krijgt de kennis een graad van volkomenheid, welke anders

-    onbereikbaar zou zijn.

-

-

-Even groot als de overgang is van het onmiddellijk licht der zon tot

-den geborgden weerschijn van de maan, is die van de aanschouwelijke,

-rechtstreeksche, haar waarborg van juistheid met zich voerende

-waarneming of oorspronkelijke voorstelling tot de afgeleide, abstrakte

-voorstellingen der rede, die wij begrippen noemen en die haar waarde en

-inhoud enkel aan die aanschouwelijke kennis ontleenen. Zoolang wij in

-een staat van zuivere aanschouwing verkeeren, is alles klaar, vast en

-zeker. Voor vragen, twijfelingen, dwaling is hier geen ruimte; men wil

-niet verder, kan niet verder, vindt rust in de aanschouwing,

-bevrediging in het heden. De aanschouwing is zich zelve genoeg; vandaar

-dat wat enkel uit haar is voortgekomen en haar is trouw gebleven,

-gelijk het echte kunstwerk, nooit valsch zijn noch te eeniger tijd

-wederlegd kan worden; immers het behelst geen meening, maar geeft de

-zaak zelve. Doch met de begripmatige kennis, met de rede, treedt op

-theoretisch gebied twijfel en dwaling, op praktisch gebied zorg en

-berouw ons tegemoet.—Hier is een nieuw bewustzijn, dat zeer treffend en

-volgens een juist gebruik der taal reflexie wordt genoemd. Want het is

-inderdaad een weerschijn, iets dat van aanschouwelijke kennis is

-afgeleid, maar een geheel anderen aard vertoont. Het kent de vormen der

-aanschouwelijke kennis niet en het beginsel van den voldoenden grond,

-dat als causaalwet over alles wat objekt is heerscht, neemt hier een

-geheel andere gestalte aan, die van kengrond. Dit nieuwe hooger

-bewustzijn, die afgeleide weerspiegeling van al het intuïtieve in de

-niet-aanschouwelijke begrippen der rede bezorgt den mensch hooger macht

-en tevens dieper lijden dan voor zijn onredelijke medeschepselen

-bereikbaar is, want daardoor leeft hij in toekomst en verleden,

-daardoor houdt hij op geheel een prooi van den oogenblikkelijken indruk

-te zijn, en laat hij zich leiden door andere motieven dan die

-rechtstreeks aan het aanschouwelijke zijn ontleend. Daardoor maakt hij

-plannen en voert ze uit of wel handelt volgens stelregels, zonder acht

-te geven op wat toevallig het heden brengt. Hij kan met gelatenheid

-maatregelen tot zijn eigen dood nemen, zich anders voordoen dan hij is,

-een geheim mede in het graf nemen; hij heeft de keus tusschen

-verschillende beweegredenen, want slechts in abstracto, als begrippen,

-kunnen deze naast elkander in het bewustzijn bestaan en zoo het inzicht

-verschaffen dat zij elkander buitensluiten; nu kunnen ze hun macht over

-den wil tegen elkander afmeten, zoodat de uitslag van wikken en wegen,

-van langdurig overleggen afhangt. De oogenblikkelijke indruk

-daarentegen beheerscht het dier; alleen de vrees voor onmiddellijke

-straf kan zijn begeerte in toom houden, totdat die vrees eindelijk

-gewoonte is geworden en als zoodanig het dier onafgebroken beheerscht:

-dat is dressuur. Het dier gevoelt en aanschouwt; de mensch denkt

-daarenboven en weet; beiden willen. Het dier deelt zijn gevoel en zijn

-stemming door gebaren en klanken mede, de mensch openbaart zijn

-gedachten door de taal, of verbergt zijn gedachten, weder door de taal.

-Taal is het eerste voortbrengsel en het onontbeerlijke werktuig der

-rede. Vandaar dat bij vele volken rede en taal door één en hetzelfde

-woord worden aangeduid.

-

-Taal kan als een uitmuntende telegraaf worden beschouwd, die

-willekeurige teekens met groote snelheid en fijne schakeering

-overbrengt. Wat beduiden echter die teekens? Hoe worden ze uitgelegd?

-Vertolken wij misschien, wanneer iemand tot ons spreekt, de door hem

-gebezigde taal in beelden der fantasie, die bliksemsnel aan ons

-voorbijvliegen, zich aaneenschakelen, zich omvormen en uitgewerkt

-worden, al naar gelang de voorbijstroomende woorden en hunne

-grammatikale buigingen het meebrengen? Welk een tumult zou er dan in

-ons brein plaats grijpen bij het aanhooren van een rede of bij het

-lezen van een boek! Neen, de zin der rede wordt onmiddellijk vernomen,

-nauwkeurig en bepaald opgevat, zonder dat anders dan bij uitzondering

-beelden voor ons geestesoog opduiken. Het is de rede, die rechtstreeks

-tot de rede spreekt en binnen de grenzen van haar gebied blijft, want

-wat er meegedeeld en wat er ontvangen wordt zijn begrippen,

-niet-aanschouwelijke voorstellingen, die, eens voor altijd gevormd, en,

-ofschoon betrekkelijk gering in aantal, de ontelbare objekten der

-werkelijke wereld omvatten en vertegenwoordigen. Hieruit alleen is het

-verklaarbaar, dat geen dier spreken en verstaan kan, ook al beschikt

-het over spraakwerktuigen en al heeft het aanschouwelijke

-voorstellingen met ons gemeen: juist omdat de woorden die geheel

-eigenaardige klasse van voorstellingen beteekenen, wier subjektief

-korrelaat de rede is, zijn zij voor het dier zonder zin en beteekenis.

-De bron van de taal, gelijk van alles wat wij op rekening der rede

-stellen, is uitsluitend te zoeken bij de begrippen, bij

-niet-aanschouwelijke, algemeene, niet aan tijd en ruimte gebonden,

-niet-individueele voorstellingen.

-

-De geheele wereld der begrippen vindt haar kengrond in de wereld der

-aanschouwing. Daarom is dit het onderscheid tusschen de abstrakte of

-afgetrokken voorstellingen en de concrete of aanschouwelijke, dat bij

-de laatste het beginsel van den voldoenden grond altijd enkel een

-betrekking tot een voorstelling van dezelfde klasse vereischt, terwijl

-bij de eerste er ten slotte een betrekking tot een voorstelling uit een

-andere klasse moet bestaan.

-

-Natuurlijk zijn niet alle begrippen even abstrakt. In den hoogsten

-graad komt die eigenschap toe aan begrippen als deugd, onderzoek,

-aanvang; in veel geringer graad aan begrippen als mensch, steen, paard.

-Het onderscheid is, dat de laatsten hun grond rechtstreeks in de

-aanschouwelijke wereld vinden, terwijl de kengrond der eersten zelf

-reeds tot de wereld der begrippen behoort.

-

-Er zijn begrippen, door welke één enkel werkelijk voorwerp wordt

-gedacht en die nochtans abstrakt en algemeen zijn, daar zij werkelijk

-begrippen zijn en volstrekt niet op den naam van aanschouwelijke

-voorstellingen kunnen aanspraak maken: van dien aard is b.v. het

-begrip, dat iemand van een bepaalde stad heeft, welke hij enkel uit de

-geografie kent: slechts die ééne stad wordt door dat begrip gedacht,

-maar toch is het mogelijk, dat er verschillende andere steden zijn,

-voor welke hetzelfde begrip zou passen. Dus heeft een begrip niet

-dáárdoor algemeenheid, dat het aan een groep van voorwerpen werd

-ontleend, maar omgekeerd, omdat algemeenheid, niet individueele

-bepaaldheid, aan het begrip als gewrocht der rede eigen is, kunnen

-verschillende dingen door hetzelfde begrip gedacht worden.

-

-Uit het gezegde blijkt, dat ieder begrip, juist omdat het een niet

-volledig bepaalde, niet-aanschouwelijke voorstelling is, een omvang of

-een sfeer heeft, waar binnen het kan worden toegepast. Door Euler is de

-gewoonte ingevoerd om die sferen als kringen af te beelden. Nu bevinden

-wij, dat de kring van ieder begrip met kringen van andere begrippen ten

-deele samenvalt, dat dus in die begrippen ten deele hetzelfde gedacht

-wordt, terwijl, wanneer twee begrippen werkelijk verschillende

-begrippen zijn, ten minste één van die twee iets behelst, dat het

-andere begrip niet in zich sluit: men denke aan de verhouding tusschen

-begrippen als dier en paard of als bloem en rood. Verhoudingen tusschen

-begrippen aanwijzen, m.a.w. aan subjekten prædikaten toekennen, dat is

-het wat men oordeelen noemt: het paard is een dier, sommige roode

-dingen zijn bloemen.

-

-Praktisch gebruik van de logika willen maken zou hetzelfde zijn als

-datgene wat ons in bizondere gevallen onmiddellijk volkomen zeker is

-met ontzaggelijke moeite uit regels te willen afleiden. Wie de logika

-bestudeert om er nut van te trekken, gelijkt op den mensch, die een

-bever tot het bouwen van zijn huis zou willen africhten.

-

-De rede is vrouwelijk, zij kan slechts geven nadat zij ontvangen heeft.

-Uit zich zelve heeft zij niets behalve de vormen harer werkzaamheid.

-Die vormen heeten: beginselen der identiteit, der kontradiktie, van het

-buitengesloten derde en van den voldoenden kengrond. Wanneer men nu

-vraagt, hoe zekerheid te erlangen is, hoe oordeelen te rechtvaardigen

-zijn, wat het is dat het weten tot een weten maakt, dan beduidt die

-vraag, dat er een voldoende kengrond wordt geëischt. Zoo heeft de

-mathesis haar voldoenden kengrond in de onafhankelijk van alle ervaring

-ons bewuste ruimteverhoudingen. In zoover wij vóór alle ervaring over

-den loop der natuur kunnen oordeelen, vindt dat weten zijn voldoenden

-kengrond in de a priori ons bewuste wet der causaliteit. Waar het weten

-niet a priori is, moet het gerechtvaardigd worden door de ervaring.

-Alleen de begripmatige kennis is weten en daarom kunnen wij op de keper

-beschouwd niet zeggen, dat de dieren iets weten, al hebben ze

-aanschouwelijke kennis, zelfs herinnering en om die reden ook fantasie,

-zooals hun droomen aantoont.

-

-De abstrakte kennis vindt haar grootste waarde daarin, dat zij voor

-mededeeling vatbaar is en met behulp van woorden gemakkelijk in den

-geest vastgespijkerd kan worden; om die twee redenen heeft zij voor de

-praktijk een zoo groote beteekenis. Het is mogelijk, dat iemand van den

-samenhang van veranderingen en bewegingen een rechtstreeksch

-aanschouwelijke kennis heeft en daarin volle bevrediging vindt; voor

-mededeeling wordt die kennis eerst dan geschikt, wanneer ze in

-begrippen is vastgelegd. Zelfs uit een praktisch oogpunt is

-aanschouwelijke kennis voldoende, zoolang hij, die haar bezit, geen

-vreemde hulp noodig heeft en de voorgenomen handeling geheel voor eigen

-rekening kan nemen; maar dat wordt anders, zoodra er een wèloverlegd

-plan noodig is, en de uitvoering over verschillende tijden moet worden

-verdeeld. Een geoefend biljartspeler kan een aanschouwelijke kennis van

-de wetten van den stoot van elastische lichamen op elkander hebben en

-bij het spel komt hij met die kennis volkomen uit; daarentegen kan

-enkel van een weten van die wetten gesproken worden, waar de kennis in

-abstracto bestaat. Zelfs voor de samenstelling van werktuigen is zuiver

-aanschouwelijke, zoogenaamd intuïtieve kennis voldoende, zooals men bij

-talentvolle handwerkslieden bespeuren kan, die zonder wetenschap en

-zonder hulp van anderen iets nieuws uitvinden. Zoodra daarentegen vele

-menschen en eene samengestelde, over verschillende tijdstippen

-verdeelde werkzaamheid voor de uitvoering b.v. van een bouwwerk noodig

-zijn, moet hij, die het werk leidt, het plan in abstracto ontwerpen en

-dus zijn rede gebruiken. Merkwaardig is het, dat bij die eerste soort

-van werkzaamheid, waar iemand alleen, in een onafgebroken handeling

-iets uitvoert, het weten, het gebruik der rede, de reflexie juist een

-hinderpaal kan zijn; zoo bij het biljartspel, bij het vechten, bij het

-stemmen van een instrument, bij het zingen: hier moet de

-aanschouwelijke kennis het werk rechtstreeks leiden; het nadenken geeft

-onzekerheid, daar het de opmerkzaamheid verdeelt en dus den menschen in

-verwarring brengt. Daarom voeren wilde en ruwe menschen, die zeer

-weinig gewoon zijn te denken, vele lichaamsoefeningen, den strijd met

-dieren, het treffen met den pijl enz. met een zekerheid en een snelheid

-uit, welke de nadenkende Europeaan nooit bereikt, juist omdat zijn

-overleggen hem doet aarzelen; hij zoekt de rechte plaats of wel het

-juiste tijdstip uit den gelijken afstand tot twee onjuiste uitersten te

-bepalen; de natuurmensch treft onmiddellijk zijn doel, zonder op

-verkeerde wegen te letten. Zoo helpt het mij niet, of ik den hoek,

-waarin ik het scheermes heb aan te zetten, in graden en minuten weet

-aan te geven; waar het op aankomt is, dat ik den juisten greep heb, dat

-mijn kennis intuïtief is. Op gelijke wijze storend is het gebruik der

-rede bij het ontcijferen van gelaatstrekken; de uitdrukking, de

-beteekenis der physionomie laat zich, zoo zegt men, enkel gevoelen,

-d.i. zij laat zich niet onder begrippen brengen. Hier zijn de

-schakeeringen zelfs zoo fijn, dat het begrip ze niet bereiken kan.

-Gelijk bij een mozaïek de scheidingen tusschen de steentjes steeds

-overblijven en er dus geen onafgebroken overgang van den eenen tint tot

-den anderen mogelijk is, zoo zijn ook de begrippen, door hun starheid

-en scherpe begrenzing, hoe haarfijn men ze ook splitsen moge, niet in

-staat de nog fijner schakeeringen van het intuïtieve te bereiken, op

-welke het, zooals bij het lezen van gelaatstrekken, juist aankomt.

-

-Begripmatige kennis en rechtstreeksche aanschouwing dekken elkander

-nooit geheel. De eerste staat tot de tweede als een mozaïek tot een

-schilderij. Alle waarheid en alle wijsheid moeten ten slotte op

-aanschouwing berusten. Deze alleen is kennis uit de eerste hand en de

-begripmatige kennis is slechts haar schaduw. Toch kunnen wij het niet

-zonder begrippen stellen, daar aanschouwingen zich niet laten

-vasthouden en evenmin mededeelen. Intusschen is dikwijls opgemerkt, dat

-in het werkelijke leven de geleerde, ondanks zijn rijkdom aan

-begripmatige kundigheden, het moet afleggen tegenover den man van de

-wereld, daar deze meer intuïtieve kennis bezit, tengevolge van

-oorspronkelijken aanleg en rijke ervaring. De verhouding tusschen beide

-soorten van kennis is dezelfde als die tusschen papiergeld en klinkende

-munt; nu eens verdient het eene, dan weer het andere de voorkeur.

-Gelijk echter een bank, die papiergeld uitgeeft, om soliede te zijn,

-kontanten in kas moet hebben, ten einde zoo noodig de banknoten te

-kunnen inwisselen, zoo zorge men er voor, dat men zijne begrippen ten

-slotte steeds door aanschouwingen kan rechtvaardigen. Waar dat niet het

-geval is, teert men enkel op woorden. De ware levenswijsheid, de juiste

-blik en het treffende oordeel zijn gevolg van de wijze, waarop de

-mensch de aanschouwelijke wereld opvat, niet van zijn weten, niet van

-zijn afgetrokken begrippen. Wijs is hij, die scherp en juist het

-aanschouwelijke in zich opneemt. Een enkel geval uit eigen ervaring

-leert dien wijze meer dan de geleerde weet door middel van duizend

-gevallen, over welke hij gehoord of gelezen heeft. Dat ééne geval dat

-hij zelf gezien heeft, vertegenwoordigt voor hem talrijke andere. Onder

-alle standen vinden wij menschen met een groot intellekt en zonder

-eenige geleerdheid. Gelijk het gehalte van alle wetenschap niet in de

-bewijzen en evenmin in het bewezene bestaat, maar in het onbewezene,

-waarop de bewijzen steunen en dat aanschouwelijk wordt opgevat, zoo

-bestaat ook het fonds van alle wijsheid en werkelijk inzicht niet in

-begrippen en abstrakt weten, maar in de levendigheid van juiste

-aanschouwing.

-

-Zooals alleen de mensch een redelijk wezen is, zoo kan ook hij alleen

-lachen. En de aanleiding tot dat lachen is steeds, dat een begrip niet

-past bij de dingen der werkelijkheid, welke er in zeker opzicht door

-gedacht worden. Het lachen zelf is het bewijs, dat men die ongepastheid

-bespeurt. Er zijn twee soorten van het lachwekkende; bij de eene soort

-gaan aanschouwelijke, zeer verschillende dingen vooraf, welke

-willekeurig onder één en hetzelfde begrip worden thuis gebracht: in dat

-geval spreekt men van geestige zetten. Bij de tweede soort gaat men van

-een begrip uit en past dat toe op dingen, die in den grond zeer

-onderscheiden zijn, maar nochtans onder dat ééne begrip kunnen worden

-samengevat; wanneer nu die dingen als gelijk aangezien en behandeld

-worden, dan treedt tot verbazing van den handelenden persoon het groote

-verschil ten slotte te voorschijn; in dat geval is het lachwekkende een

-dwaasheid.

-

-Laat ons een paar voorbeelden van geestigheid geven. Men kent de

-anekdote van den Gaskonjer, om wien de koning lachte, wijl hij bij

-strenge winterkoude in lichte zomerkleeding verscheen en die daarop

-zeide: „als Uwe Majesteit droeg, wat ik heb aangetrokken, dan zou U het

-zeer warm hebben”. Op de vraag: „wat hebt ge dan aangetrokken?” luidde

-het antwoord: „mijn geheele garderobe”! Onder dat laatste begrip laat

-zich zoowel de onuitputtelijke kleederenschat van den koning als het

-eenige zomerrokje van een armen duivel denken.—Het grafschrift van een

-geneesheer: „hier ligt hij als een held en de door hem verslagenen

-liggen om hem heen”. Onder het voor den held eervolle begrip van te

-liggen te midden der door hem gedoode vijanden, wordt de arts

-opgenomen, wiens taak het is het leven te redden.—Toen op het

-Berlijnsch theater alle improvisatie juist streng verboden was en een

-schouwspeler te paard op het tooneel moest verschijnen, liet dat dier,

-terwijl het voor het publiek stond, iets vallen, waardoor de menschen

-reeds aan het lachen geraakten, maar het werd schateren, daar de man

-tot zijn paard zeide: „wat doe je nu? Weet je niet dat alle

-improvisatie hier verboden is?”—Het theaterpubliek te Parijs verlangde,

-dat de Marseillaise zou worden gespeeld en begon te tieren en te razen,

-toen dat niet geschiedde. Eindelijk verscheen een commissaris van

-politie in uniform op het tooneel en verklaarde dat enkel wat op de

-programma’s stond mocht worden verlangd, waarop een stem riep: „en gij,

-mijnheer, staat gij dan op het programma?” welke inval uitbundig

-gejuich verwekte.

-

-En nu de tweede soort van het lachwekkende. Iemand zegt dat hij graag

-alleen wandelen gaat; een aanwezige antwoordt: „ik verkeer in hetzelfde

-geval, ik ga met u!” Hij gaat uit van het begrip dat een genoegen, dat

-twee personen gemeen hebben, ook gemeenschappelijk kan genoten worden,

-en brengt nu onder dat begrip het geval, dat juist de gemeenschap

-buitensluit.—Een knecht bespeurt, dat het zeehondenvel aan de koffer

-van zijn meester is afgeschaafd en smeert het met macasserolie in,

-omdat hij gehoord heeft, dat die olie haren doet aangroeien.—De

-soldaten in een wachthuis veroorloven aan een arrestant, dien ze juist

-hebben binnengebracht, met hen kaart te spelen. Daar de kerel valsch

-speelt, gooien ze hem de deur uit, waarbij zij zich laten leiden door

-het algemeene begrip, dat slechte gezellen worden op straat gezet, maar

-ze vergeten, dat de man tevens hun arrestant is, dus iemand die moet

-worden vastgehouden.

-

-Vanwaar nu gelach in zulke gevallen? Aanschouwing is de

-oorspronkelijke, van de dierlijke natuur onafscheidelijke wijze van

-kennen; door haar is iets aanwezig; ook kost aanschouwing geen moeite.

-Van denken geldt het tegendeel; het is kennis uit de tweede hand, gaat

-steeds met eenige, vaak met aanzienlijke inspanning gepaard; de

-begrippen, waarin wij denken, verzetten zich dikwijls tegen de

-bevrediging van onze wenschen, daar zij, als vertegenwoordigers van het

-verleden, de toekomst en den levensernst, ons doen vreezen, berouwen,

-onder zorgen gebukt gaan. Van deze strenge, onvermoeide, bij uitstek

-lastige tuchtmeesteres, de rede, soms te bespeuren, dat zij den

-verkeerden kant uitwijst, moet tot vroolijkheid stemmen. Vandaar het

-lachen, als het niet-gelijksoortige, onjuist, onder één begrip wordt

-saamgevat.

-

-Het opzettelijk lachwekkende heet scherts, waaraan ernst als zijn

-tegendeel over staat. Verbergt zich de scherts achter den ernst, dan

-ontstaat de ironie, waarin Socrates tegenover de sophisten zich een

-onovertroffen meester toonde: met voorgewenden ernst ging hij op hun

-meeningen in en veinsde ze te aanvaarden, totdat er eindelijk een

-resultaat te voorschijn kwam, dat verbijsterend was en het tegendeel

-van wat verwacht werd.—Van humor spreekt men, wanneer ernst achter

-schuil gaat. Verklaringen als: „humor is wederzijdsche doordringing van

-het eindige en het oneindige” toonen enkel het volslagen onvermogen om

-te denken bij hen, die in zoodanig woordgerinkel behagen

-scheppen.—Ironie is objektief, op anderen berekend; humor daarentegen

-subjektief, legt het eigen innerlijk bloot, berust op een ernstige,

-verheven stemming, welke onwillekeurig in strijd geraakt met een haar

-niet verwante alledaagsche buitenwereld, die men niet uit den weg kan

-gaan, terwijl men nochtans gaarne zichzelf wil blijven. Dan zoekt men

-den strijd tusschen eigen beschouwing en buitenwereld te vereffenen

-door begrippen, welke de incongruentie tusschen stemming en

-werkelijkheid nochtans niet bemantelen kunnen. Zoo zegt b.v. Polonius:

-„Edele Heer, ik wil eerbiedig afscheid van u nemen”. Hamlet antwoordt:

-„Ge kunt niets van mij nemen, wat ik met grooter bereidwilligheid

-afsta,—uitgezonderd mijn leven, mijn leven, mijn leven”.—Als werkelijk

-humorist doet zich Heinrich Heine in zijn Romancero kennen; achter al

-zijn grappen bemerken wij een diepen ernst, die er zich voor schaamt

-ongesluierd te voorschijn te treden.

-

-Er wordt een goed oordeel vereischt om het aanschouwelijk gekende in

-passende begrippen voor het nadenken vast te leggen, zoodat eenerzijds

-het gemeenschappelijke van vele dingen in één begrip, anderzijds hun

-verschilpunten in even zoovele begrippen uitdrukking vinden. Wie hierin

-totaal te kort schiet, heet onnoozel. De zoodanige miskent nu eens de

-betreffelijke verscheidenheid van wat in één opzicht identisch is, dan

-weder de gelijkheid van het ten deele verschillende.

-

-Nog één opmerking aangaande de verhouding tusschen aanschouwelijke en

-begripmatige kennis. Daar alle bewijzen gevolgtrekkingen zijn, is voor

-een nieuwe waarheid niet in de eerste plaats bewijs, maar

-rechtstreeksche evidentie te zoeken; slechts zoolang die nog ontbreekt,

-moet het bewijs voorloopig dienst doen. Ten volle bewijsbaar kan geen

-enkele wetenschap zijn; evenmin als een huis in de lucht kan staan:

-alle bewijzen moeten terugslaan op iets aanschouwelijks, dat dus niet

-meer bewijsbaar is. De geheele wereld der reflexie berust op en wortelt

-in de aanschouwelijke wereld. Alle laatste, d.i. oorspronkelijke

-evidentie is aanschouwelijk; dit duidt het woord reeds aan. Derhalve is

-zij òf empirisch òf op de intuïtie der voorwaarden van mogelijke

-ervaring gegrondvest. Ieder begrip ontleent zijn waarde, ofschoon

-misschien langs een grooten omweg, aan aanschouwelijke voorstelling:

-wat van de begrippen geldt, geldt ook van de daaruit samengestelde

-oordeelen en van de wetenschap in haar geheel. Daarom moet het op de

-een of andere wijze mogelijk zijn iedere waarheid, die, door

-gevolgtrekkingen gestaafd en door bewijzen voortgeplant wordt, ook

-zonder redeneeringen rechtstreeks te ontdekken. Het moeilijkst zal dat

-zeker zijn bij vele gecompliceerde, mathematische stellingen, tot welke

-wij alleen door ketens van sluitredenen komen.

-

-Bij een meetkunstig betoog krijgt men wel de overtuiging dat de bewezen

-stelling waar is, maar het rechte inzicht ontbreekt, waarom de stelling

-waar is. Het is omdat het betoog ons wel een kengrond verschaft, maar

-den zijnsgrond niet onthult. Vandaar dat zoo’n betoog een onaangenaam

-gevoel achterlaat, gelijk gemis aan inzicht overal geeft, en hier is

-dat gevoel dubbel sterk, omdat wij, terwijl wij niet weten waarom iets

-zoo is, nochtans ten volle zeker zijn dat het zoo is. Het gevoel heeft

-overeenkomst met datgene, wat wij ondervinden, als een goochelaar ons

-iets in of uit den zak heeft gespeeld en wij niet begrijpen hoe hij dat

-deed. Daarentegen verschaft de aanschouwing van den zijnsgrond bij

-meetkundige waarheden volle bevrediging.

-

-Een voorbeeld. „Wanneer van een driehoek twee hoeken gelijk zijn, dan

-zijn ook de tegenover liggende zijden gelijk”. Het bewijs, dat Euclides

-geeft, levert den kengrond van de waarheid dier stelling. Wie echter

-doet zijn overtuiging op dat bewijs steunen en niet veeleer op den

-aanschouwden zijnsgrond? Men ziet het: wanneer door de twee eindpunten

-eener lijn twee andere lijnen henenloopen, die gelijkelijk zich neigen

-tot de eerste lijn, dan moeten zij op een punt samentreffen, dat van

-beide eindpunten even ver verwijderd is, want de ontstaande twee hoeken

-zijn slechts een en dezelfde hoek, die enkel door verschil van ligging

-zich dubbel voordoet, weshalve er geen grond voorhanden is, waarom de

-lijnen elkander dichter bij het eene dan bij het andere punt zouden

-ontmoeten.

-

-En nu het theorema van Pythagoras: „het vierkant, beschreven op de

-schuine zijde van een rechthoekigen driehoek, heeft denzelfden inhoud

-als de twee vierkanten te samen, beschreven op de rechthoekszijden”.

-Wanneer men die drie vierkanten op het bord trekt, dan krijgt men door

-den eenvoudigen aanblik, zonder eenig gebruik van woorden, van de

-waarheid der stelling een twintigmaal levendiger overtuiging dan het

-bewijs van Euclides, dat veel op een muizenval gelijkt, ooit kan geven.

-

-Nu wij van Kant geleerd hebben, dat de aanschouwing der ruimte van

-iederen indruk op de zinnen onafhankelijk is en dus niet de geringste

-kans op zinsbedrog overlaat, kunnen wij inzien, dat de logische

-behandeling der mathesis, zooals zij bij Euclides voorkomt, een geheel

-overtollige voorzichtigheid verraadt en als een kruk voor gezonde

-beenen kan worden beschouwd. Er worden hulplijnen getrokken, zonder dat

-men weet waarom; weldra blijkt het, dat het strikken waren, die

-onverwacht worden toegehaald en waarin de leerling zich gevangen ziet,

-zoodat hij nu verwonderd moet toegeven, dat het zoo is, als de stelling

-aangeeft, terwijl de reden, waarom het zoo is, hem verborgen blijft;

-hij kan dan ook zijn geheelen Euclides doorstudeeren zonder inzicht te

-erlangen in de wetten der ruimtebetrekkingen daar hij enkel resultaten

-en manieren van bewijs van buiten leert. De methode van Euclides levert

-een soort van kennis, gelijk aan die van den arts, die ziekte en

-geneesmiddel weet te noemen, maar wien de samenhang tusschen beide

-verborgen blijft. Ziedaar het gevolg, wanneer men grillig op zeker

-gebied van kennis de daar passende evidentie afwijst en een onvoegzame

-methode met geweld invoert. Intusschen verdient de manier waarop

-Euclides aan het eens opgevatte plan om zooveel mogelijk alles door

-redeneering te bewijzen trouw gebleven is, werkelijk de bewondering,

-die hem door zoovele eeuwen achtereenvolgens geschonken werd en zijne

-wijze van behandeling der wiskunde voor het model van alle

-wetenschappelijk onderwijs deed doorgaan. Toch is die methode enkel een

-schitterende verkeerdheid, een afdwaling voor welke men den grond kan

-vinden in de toenmalige wijsbegeerte. De Eleaten hadden verschil, ja

-dikwijls strijd ontdekt tusschen wat men aanschouwt en wat men denkt.

-Daarna kwamen de sophisten, die de aandacht richtten op het zoogenaamde

-zinsbedrog, op schijn, van welken de rede met zekerheid weet, dat er

-geen werkelijkheid aan beantwoordt, b.v. de gebroken staf in het water.

-Uit het feit, dat de zinnelijke aanschouwing niet zonder kontrole

-onvoorwaardelijk te vertrouwen is, leidde men ten onrechte af, dat

-alleen het redelijke, logische denken vasten grond onder de voeten

-verschaft. Zoo ontstond het rationalisme, dat op mathematisch gebied

-alles bewijzen wilde wat maar eenigermate te bewijzen viel, en, enkel

-door nood gedrongen, de axioma’s op aanschouwelijke evidentie liet

-berusten.

-

-

-    Als wij, zegt Schopenhauer, aan de engeltjes van Raphaël gelijk,

-    gevleugelde kopjes zonder lijf waren, dan zouden wij vrede kunnen

-    hebben met het denkbeeld, dat de wereld enkel voorstelling is,

-    enkel droom, enkel spookgestalte. Maar nu wij een lichaam hebben,

-    dat door honger, dorst en menigen anderen hartstocht wordt gekweld,

-    weet ieder onzer met volslagen zekerheid, dat hij nog iets meer is

-    dan subjekt van voorstelling, dat hij tevens is een willend wezen.

-    Willen en doen nu zijn één. Zeker, men kan besluiten iets in de

-    toekomst te doen, maar dat beduidt enkel: ik denk op dit moment

-    iets te zullen willen op een later moment, ik fantaseer over wat

-    nog moet geschieden, heb een voorstelling, die misschien geen

-    werkelijkheid zal worden, want in den tusschentijd kan er veel

-    gebeuren, dat een andere richting aan ons streven geeft. De echte

-    wil is handeling.

-

-    Gelijk nu wil en handeling één zijn, zoo zijn volgens Schopenhauer

-    wil en lichaam zelf één. Immers het willen van een bepaalde

-    handeling is tevens het willen van de daartoe vereischte

-    werktuigen. Het menschelijk willen is niet enkel op het leven van

-    een mensch gericht, maar verschijnt tevens als menschelijk lichaam.

-    En dat geldt van alle willende schepselen. De wil van den leeuw

-    openbaart zich als het lichaam van een leeuw, de wil van de slak

-    als het slijmerig lijf van de slak in zijn huisje. Zoo houdt het

-    dierlijk lichaam op enkel voorstelling te zijn en wordt het

-    verschijning van wat onzichtbaar daar achter ligt; bij analogie

-    wordt daarna besloten, dat alle lichamen verschijningen zijn van

-    één en hetzelfde: wil.

-

-    Hier is het mogelijk verschillende vraagteekens te plaatsen. Er

-    wordt meer verzekerd dan hetzij rechtstreeks aantoonbaar, hetzij

-    langs een omweg bewijsbaar is. Het ik, dat in een ziek en

-    zwakkelijk lijf huist, heeft geen reden te gelooven, dat zijn

-    organisme uitdrukking is van zijn wil. Door die bedenking zou

-    Schopenhauer zich waarschijnlijk niet getroffen hebben gevoeld.

-    Immers hij leert, dat aan de geheele natuur een en hetzelfde an

-    sich ten grondslag ligt, een bewustelooze, rustelooze wil, die in

-    ieder van zijn tallooze verschijnselen volledig aanwezig is,—die

-    zich telkens ten volle openbaart, als drang van het water naar

-    omlaag, als richting van den magneetnaald naar het noorden, als

-    verlangen van het ijzer naar den magnaatsteen, als heelkracht der

-    natuur enz. Die eenheid van oorsprong verklaart dan volgens

-    Schopenhauer den wettelijken gang van den natuurloop, de

-    doelmatigheid, waarmee het een op het ander schijnt aangelegd, de

-    overeenkomst van typen in planten- en dierenwereld. Maakt zij ook

-    begrijpelijk, dat strijd de vader is van alle dingen, dat de wereld

-    één groot slagveld moet heeten, dat de macht, die alles te

-    voorschijn brengt, onafgebroken wroet en woelt in eigen ingewanden?

-    En indien op de keper beschouwd beul en slachtoffer hetzelfde wezen

-    zijn, hoe moeten wij die eenheid dan verstaan? Schopenhauer ontkent

-    nadrukkelijk, dat aan de wereld een numerieke eenheid zou ten

-    grondslag liggen, de eenheid van een objekt, welke slechts in

-    tegenstelling met mogelijke of werkelijke veelheid bestaanbaar is:

-    immers wij behooren aan een eenheid buiten tijd en ruimte te

-    denken. Evenmin vat hij haar als logische eenheid op, als eenheid

-    van een begrip, welke door abstraktie uit veelheid wordt afgeleid.

-    Wat is zij dan? Schopenhauer zegt: „Zij is die eenheid, welke

-    buiten de mogelijkheid van alle veelheid, immers buiten tijd en

-    ruimte, ligt”. Door deze negatieve omschrijving van het eeuwige

-    achten wij ons weinig gebaat. Zij is verre van doorzichtig. Zelfs

-    de eenheid van een begrip vereischt, dat we het eene begrip aan het

-    andere kunnen overstellen. En hoe moeten wij nu de eenheid van wil

-    en lichaam opvatten, waarvan straks sprake was, toen ik mensch en

-    slak noemde? Schopenhauer zegt, dat zij niet bewijsbaar is, juist

-    om deze reden dat zij rechtstreeks door ieder individu bij intuïtie

-    beseft wordt en het onzin is naar bewijs te vragen, waar men een

-    uitgangspunt van bewijs heeft.

-

-    De wereld moet eenheid en veelheid tevens zijn om een van beide te

-    kunnen zijn. Hoe zij eenheid en hoe zij veelheid is, ziedaar het

-    geheim der werkelijkheid, welke verder reikt dan ’s menschen

-    inzicht. Schopenhauer heeft zijn kolossale geestesgaven besteed aan

-    de beantwoording van de slotvraag, waarmede al ons weten bekroond

-    zou worden, indien die bekroning mogelijk ware. Die vraag luidt

-    aldus: Hoe moeten wij ons den algrond, het wezen aller wezens, de

-    bron van alle zijn en geschieden, denken om ons de wereld der

-    ervaring zoo verstaanbaar mogelijk te maken? De voorzichtige Kant

-    waarschuwt tegen het onverzadelijk verlangen om te weten, waar

-    weten onbereikbaar en enkel willekeurige fantasie mogelijk is. Hij

-    raadt den vorscher aan zich niet op een holle, onstuimige zee te

-    wagen, welke door geen kust begrensd wordt, maar liever den

-    vruchtbaren akker der ervaring te beploegen. Doch zelfs de

-    schrijver der „Kritik” was er, hoe scherp ook metaphysica, die

-    enkel speelt met begrippen als substantie, allerwezenlijkst wezen

-    enz., door hem als onvruchtbaar gevonnisd werd, niet afkeerig van

-    op grond van feiten over den Algrond te speculeeren. Zoo zag hij

-    zich door zijn plichtbesef gerechtvaardigd om aan een hoogere

-    wereld te gelooven. Wij mogen het dus niet in Schopenhauer als een

-    afval van zijn meester beschouwen, dat hij het wezen aller wezens

-    eenigermate trachtte te onthullen. Het is maar de vraag, op welke

-    gegevens der ervaring hij daarbij steunde. Ook in dat opzicht aan

-    Kant getrouw, wachtte hij er zich wel voor den inhoud van het

-    zelfbewustzijn met kennis van het „Ansich” op ééne lijn te stellen.

-    Uit het eerstvolgend citaat zullen wij bespeuren, dat volgens

-    Schopenhauer de tijd een sluier is, waarachter de echte

-    werkelijkheid ons verborgen blijft. Alsof, wanneer wij den tijd uit

-    onze beschouwing van het zijnde konden wegcijferen, niet alles

-    verdwijnen zou. Men bedenke: zonder tijd geen verandering noch

-    duur, geen worden noch zijn, geen wereld noch ik.—Doch geven wij

-    thans den romanesken, dichterlijken denker zelven weer het woord.

-

-

-Het zelfbewustzijn doet ons in het ik tweeërlei ontdekken: dat wat

-kent, intellekt, en dat wat gekend wordt, wil; het intellekt wordt niet

-gekend en de wil kent niet, ofschoon beide tot het bewustzijn van een

-en hetzelfde ik samenvloeien. Doch juist daarom staat dit ik niet op

-een voet van volkomen intimiteit met zich zelf, het vindt in zich zelf

-een voor licht ontoegankelijk donkerte en blijft zich zelf een raadsel.

-Dus ook bij de kennis, die op het innerlijke is gericht, blijft er nog

-een verschil over tusschen het bestaan van haar objekt, zooals het op

-zich zelf is, en de waarneming ervan in het kennende subjekt.

-Intusschen is de innerlijke kennis bevrijd van twee vormen, welke op

-het uiterlijke gerichte kennis aankleven, n.l. van dien der ruimte en

-van dien der causaliteit. Daarentegen rest nog de vorm van den tijd,

-zooals ook die van het gekend worden en het kennen in het algemeen. Dus

-heeft in deze zelfkennis het ding an sich zijn sluiers wel is waar

-grootendeels afgeworpen, maar toch treedt het nog niet geheel naakt op.

-Ten gevolge van den hem nog aanklevenden tijdsvorm kent ieder zijn wil

-enkel in diens opeenvolgende afzonderlijke handelingen, niet echter in

-zijn geheel: vandaar dat iemand zijn eigen karakter bij voorbaat kent,

-maar het eerst aan de hand der ervaring en dan op onvolkomen wijze

-leert kennen. Desalniettemin is de waarneming, waardoor wij de

-bewegingen en handelingen van onzen eigen wil bespeuren, veel meer

-rechtstreeks dan iedere andere: zij is het punt waar het ding an sich

-op de meest onmiddellijke wijze tot verschijning komt en de afstand tot

-het kennende subjekt de geringst mogelijke is; vandaar dat de zoo

-intiem gekende gebeurtenis eenig en alleen geschikt is om alle overige

-feiten te verklaren.

-

-Intusschen laat zich ondanks dit alles nog de vraag opwerpen wat die

-wil, die zich in de wereld en als de wereld vertoont, ten slotte op

-zich zelf is, m.a.w. wat hij is, afgezien daarvan, dat hij zich als wil

-voordoet, kortom dat hij verschijnt, dat hij gekend wordt. Deze vraag

-is nooit te beantwoorden: immers het gekend worden laat zich niet

-rijmen met het „an sich” zijn, met het zijn zooals het is buiten alle

-kennis. Ieder gekend ding is als zoodanig reeds verschijnsel.

-

-In ons eigen bewustzijn treedt de wil steeds als het oorspronkelijke en

-fundamenteele op en heeft het den voorrang boven het intellekt, dat het

-sekundaire, ongeschikte, afhankelijke blijkt te zijn. Het is hoog

-noodig daarop de aandacht te vestigen, want alle vroegere filosofen,

-van den eersten af tot den laatsten toe, hebben het eigenlijk wezen, de

-duurzame kern van den mensch, in zijn kennend bewustzijn geplaatst en

-dus het ik, of wel dat, wat als de blijvende drager van dat ik werd

-ondersteld, de ziel, in de eerste plaats als kennend, ja als denkend,

-en, eerst als gevolg hiervan, in de tweede plaats en op afgeleide

-wijze, als willend opgevat en beschreven. Mijn doel is het deze

-overoude en volstrekt algemeene gronddwaling voor goed op zijde te

-schuiven en de natuurlijke gesteldheid der zaak tot helder bewustzijn

-te brengen. Vóór mij hebben alle philosofen de waarheid op den kop

-gezet; ten deele is dit daaruit te verklaren dat zij zich

-beijverden—iets wat bij uitstek van de Christenen geldt—de kloof

-tusschen mensch en dier zoo breed mogelijk te maken, terwijl zij tevens

-een donker besef hadden, dat beider verschil niet in het willen, maar

-in het intellekt school; onbewust kwam zoo de neiging te voorschijn om

-het intellekt den eersten rang toe te kennen en het willen als iets van

-ondergeschikte orde op te vatten; ja het eenvoudig als een funktie van

-het intellekt te beschrijven. Het begrip ziel is dan ook niet alleen,

-gelijk door Kant werd aangetoond, onhoudbaar, maar tevens een bron van

-ongeneeslijke dwalingen, want door de ziel als iets enkelvoudigs aan te

-merken, wordt er bij voorbaat een ondeelbare eenheid van kennis en wil

-vastgesteld, terwijl scheiding van beide juist de weg tot de waarheid

-is.

-

-Het meest voor de hand liggende en zeer onaangename gevolg der

-gemeenschappelijke gronddwaling is dit: door den dood der hersenen gaat

-het kennend bewustzijn klaarblijkelijk te gronde; men moet dus òf den

-dood als vernietiging van den mensch laten gelden, iets waartegen ons

-wezen in opstand komt, òf men moet het kennend bewustzijn laten

-voortduren, doch daarvoor is een zeer sterk geloof noodig, daar ieder

-bij eigen ervaring weet, dat zijn kennend bewustzijn van zijn hersenen

-afhankelijk is en men even goed aan vertering zonder maag zou kunnen

-gelooven. Men weet immers, dat ingespannen denken het hoofd vermoeit,

-gelijk de hand van schrijven ten slotte lam wordt. Alleen mijn

-philosofie vermijdt het pijnlijk dilemma, daar zij het duurzaam wezen

-van den mensch niet in het bewustzijn, maar in den wil plaatst, die

-niet noodzakelijk met bewustzijn verbonden is, daarentegen tot het

-bewustzijn, d.i. tot de kennis, in dezelfde verhouding staat als een

-ding tot een zijner toevallige eigenschappen, als een zichtbaar

-voorwerp tot het licht, als een snaar tot den klankbodem. Bij mijn

-theorie heet onverwoestbaar de kern van ons wezen, de wil, datgene wat

-niet van buiten af gelijk de lichamelijke wereld, maar van binnen uit

-in het bewustzijn valt; mijn theorie laat tevens recht wedervaren aan

-het feit, dat het bewustzijn in den dood verdwijnt, zooals het vóór de

-geboorte niet bestond. Het intellekt is even vergankelijk als de

-hersenen, terwijl de hersenen, gelijk het geheele organisme,

-verschijning of voortbrengsel is van wil, en wil alleen is

-onvergankelijk.

-

-Bewustzijn en kennis is één en hetzelfde; voor kennis nu is tweeërlei

-noodig: iets dat kent en iets dat gekend wordt; vandaar dan ook dat

-zelfbewustzijn onmogelijk zou zijn, wanneer niet ook hier aan het

-kennende iets wat daarvan verschilt als gekend overstond. Het

-bewustzijn of intellekt gelijkt op de zon, welke de ruimte niet

-verlicht, tenzij er een voorwerp is, waardoor haar stralen worden

-teruggeworpen. Het kennende zelf kan, juist als zoodanig, niet gekend

-worden: anders zou het zijn het gekende van iets anders, dat kent. Als

-het gekende treffen wij in het zelfbewustzijn niets anders dan wil aan.

-Immers niet enkel willen in den engsten zin des woords, maar ook alle

-streven, wenschen, vlieden, hopen, vreezen, minnen, haten, kortom alles

-wat eigen wel en wee, lust en onlust uitmaakt, is enkel aandoening van

-wil, is beweging, wijziging van willen en niet-willen, is datgene wat,

-als het naar buiten werkt, zich als wilshandeling openbaart.

-Merkwaardig is het, dat reeds Augustinus in het 14e boek van De

-civitate Dei, hoofdst. 6, dit heeft uitgesproken. Hij brengt de

-gemoedsaandoeningen onder vier rubrieken, welke begeerte, vrees,

-blijdschap, droefheid heeten, en zegt: wil is in die allen aanwezig;

-zelfs zijn ze niets anders dan wilsvormen: want wat is begeerte en

-blijdschap, tenzij een willen, waarbij wij onze toestemming geven aan

-dat, wat wij willen? Wat zijn vrees en droefheid anders dan een willen,

-waarbij wij afwijzen, wat wij niet willen?

-

-Het ik is het tijdelijk identisch subjekt van kennen en willen, welks

-identiteit het wonder bij uitnemendheid mag heeten. Het is het

-tijdelijk aanvangspunt, het aanknoopingspunt van de geheele wereld der

-verschijning, van al datgene, waarin het willen zich objektiveert: het

-is voorwaarde van verschijning, maar vindt tevens in verschijning zijn

-eigen voorwaarde. Wij kunnen door een gelijkenis dit aldus uitdrukken.

-Een plant heeft twee polen: wortel en kroon, waarvan de eerste naar het

-donkere, vochtige, koude, de laatste naar het licht, het koesterende,

-het warme streeft; daar waar die twee polen uit elkander gaan, vlak bij

-den grond, is de stam van den wortel. Als deze sterft, gaat de kroon

-ook te loor; hij is het oorspronkelijke; de kroon daarentegen is dat

-wat men ziet, wat ontspruit en, zonder dat de wortel sterft, kan worden

-weggenomen. De wortel stelt den wil voor, de kroon het intellekt; het

-punt, waar beide samentreffen, het gemeenschappelijk eindpunt, dat aan

-beide toebehoort, zou het ik kunnen heeten.

-

-

-    Men zou die parallel volgens Schopenhauer nog kunnen doortrekken en

-    zeggen: gelijk een groote kroon slechts uit een machtigen wortel

-    pleegt te ontspruiten, zoo worden groote geestelijke vermogens

-    slechts daar gevonden, waar tevens een heftig en hartstochtelijk

-    willen is. „Een genie met zwakke passies is ondenkbaar”.

-    Onbetwistbaar toonde Schopenhauer zelfkennis, toen hij die laatste

-    woorden schreef. De daaraan voorafgaande doen bespeuren, dat hij

-    persoonlijke onsterfelijkheid onmogelijk achtte. Natuurlijk, want

-    individueel bestaan is bij hem slechts schijn, daar in den grond

-    alle schepselen een en hetzelfde zijn. Tot rechtvaardiging van zijn

-    leer wijst hij op de wereld van bedriegelijke vertooning zelve, op

-    den loop der natuur, die het enkele telkens als waardeloos

-    vernietigt, terwijl uitsluitend de algemeene typen en

-    natuurkrachten gehandhaafd blijven. Men zou kunnen antwoorden, dat

-    de wereldgrond, het wezen aller wezens, juist omdat hij niet alleen

-    het enkele telkens opheft, maar het tevens onafgebroken

-    voortbrengt, aan grooten rijkdom van individueel bestaan toont te

-    hechten. Doch daarop zou Schopenhauer antwoorden:

-

-

-De vraag waar de wil naar streeft, die als het wezen der wereld te

-beschouwen is, rust op misverstand, op verwisseling van het „an sich”

-met zijn verschijning. Enkel van verschijnselen als zoodanig, van

-afzonderlijke dingen, laat zich een grond aangeven; nooit van den wil

-zelf of van de natuurkracht, die zich in ontelbare gelijke

-verschijnselen openbaart. Het is echt onverstand, gebrek aan

-bezonnenheid, te vragen naar een oorzaak der zwaarte, der elektriciteit

-enz. Slechts dan wanneer het gebleken was, dat zwaarte en elektriciteit

-geen oorspronkelijke, eigenaardige natuurkrachten, maar slechts vormen

-eener meer algemeene, reeds bekende natuurkracht waren, zou men mogen

-vragen: waarom die natuurkracht hier juist als zwaarte, ginds als

-elektriciteit optreedt. Zoo heeft iedere afzonderlijke wilshandeling

-noodwendig een motief, of die handeling ware uitgebleven; maar gelijk

-de stoffelijke oorzaak enkel beslist, dat op een bepaald tijdstip, een

-bepaalde plaats, bij een bepaalde materie zich deze of die natuurkracht

-moet openbaren, dus enkel gelegenheidsoorzaak is, zoo beslist ook het

-motief enkel, dat er op dien bepaalden tijd, op die bepaalde plaats,

-onder die omstandigheden, door een kennend wezen gewild zal worden; het

-motief schept niet den wil van dat wezen en evenmin het karakter van

-dien wil, dat gelijk de wil zelf zonder grond is, daar het buiten het

-gebied van den voldoenden grond ligt. Om die reden heeft ieder mensch

-bestendig doeleinden en motieven, waarnaar hij zijn handelen inricht;

-hij kan dus ook van iedere afzonderlijke daad altoos rekenschap geven:

-vroeg men hem echter, waarom hij in het algemeen wil of waarom hij in

-het algemeen bestaan wil, dan zou hij geen antwoord hebben en zou hem

-die vraag ongerijmd schijnen; op die wijze zou zich het bewustzijn

-vertolken, dat hij zelfs niets dan wil is, dat het dus vanzelf spreekt

-dat hij wil en dat enkel de afzonderlijke handelingen ieder op haar

-tijd motieven noodig hebben om bepaald te worden.

-

-Afwezigheid van alle doel, van alle grenzen, eindeloos streven behoort

-tot het wezen van den wil zelf. Zoo doet zich de wil reeds kennen op

-den allerlaagsten trap, waar hij verschijnt, nl. als zwaarte, een

-bestendig streven, dat onmogelijk op een einddoel kan zijn gericht.

-Want al ware ook door de zwaarte alle bestaande materie tot één klomp

-saamgeperst, dan zou zij toch binnen in die klomp naar het middelpunt

-streven en voortdurend worstelen met ondoordringbaarheid. Het streven

-der materie kan dus wel belemmerd, maar nooit geheel bevredigd worden.

-Hetzelfde geldt van alle streven. Ieder bereikt doel is weer aanvang

-van een nieuwe loopbaan en zoo tot in het oneindige. De plantenkiem

-rust niet, voordat ze door stam en blad bloesem en eindelijk vrucht

-heeft voortgebracht, die weer beginsel is van nieuwe kiem, van een

-nieuw individu, dat andermaal dezelfde baan doorloopt, en zoo altoos

-verder. Bij het dier is de voortteling het hoogtepunt van zijn bestaan;

-is dat punt eens bereikt, dan zinkt het leven van het eerste individu,

-snel of langzaam, terwijl een nieuw als waarborg van het behoud der

-soort optreedt en alles zich herhaalt. Ja, eenvoudig als een openbaring

-van dat bestendige streven en wisselen is ook de vernieuwing van stof

-aan te merken; de physiologen houden thans op daarin een noodzakelijke

-vergoeding te zien van de stof, die bij de beweging verbruikt is; aan

-het afslijten van de machine beantwoordt niet als schadeloosstelling de

-bestendige toevoer van voedende stof: eeuwig worden, eindelooze stroom

-behoort tot de openbaring van den wil. Hetzelfde vertoont zich ook bij

-alle menschelijk streven en wenschen, waarvan de vervulling ons steeds

-als een rustpunt voor het willen voor oogen wordt getooverd; is het

-doel eens bereikt, dan ziet het er geheel anders uit, en wordt het, ook

-al bekent men het zich niet dadelijk, op den duur toch immer als vrucht

-van zelfmisleiding, als verouderd en verschaald op zijde geschoven; van

-geluk mag men spreken, wanneer nog iets te wenschen overblijft, zoodat

-het spel voortduurt, waarbij men telkens van begeerte tot bevrediging

-en van deze weer tot nieuwe begeerte overgaat, een spel waarvan de

-vlugge gang voorspoed, de langzame lijden wordt geheeten; neemt het een

-einde, dan vertoont zich de afgrijselijke, alle leven doodende

-verveling, een kwijnend hunkeren naar het onbestemde.—De slotsom is,

-dat de wil, waar hij door kennis wordt bestraald, steeds weet wat hij

-hier en nú wil, nooit echter wat hij blijvend wil: iedere afzonderlijke

-handeling heeft een doel, het willen in zijn geheel heeft er geen, op

-dezelfde manier als ieder afzonderlijke gebeurtenis in de natuur door

-een voldoende oorzaak er toe bepaald wordt om juist hier en nú op te

-treden, terwijl de in haar zich openbarende kracht geen oorzaak heeft,

-daar die kracht enkel een verschijningsphase is van het „An sich”, van

-den grondeloozen wil.—De eenige zelfkennis van den wil in zijn geheel

-is de voorstelling in haar geheel, de aanschouwelijke wereld in haar

-geheel. Zij is zijn openbaring, zijn spiegel, de tastbaar en zichtbaar

-geworden wil.

-

-

-    De wereld in haar geheel spiegel van den tijdeloozen wil. Hoe dit

-    bedoeld is, blijkt uit het volgende citaat. Allereerst bij den

-    mensch, maar vervolgens bij ieder voorwerp der natuur zijn willen

-    en werken volgens Schopenhauer één en hetzelfde.

-

-

-Het subjekt der kennis, dat door zijn identiteit met het lichaam als

-individu optreedt, kent dat lichaam op tweeërlei wijze: in de eerste

-plaats als voorstelling, waartoe verstandelijke aanschouwing noodig is,

-als objekt te midden van objekten en aan wetten onderworpen; in de

-tweede plaats nog op een geheel andere wijze, nl. als dat waarmede

-ieder onzer rechtstreeks en innig vertrouwd is, namelijk wil.

-Verrichting des lichaams is niets anders dan geobjektiveerd, tot

-voorwerp van zinnelijke waarneming geworden willen. En dit geldt van

-iedere beweging van het lichaam, niet alleen van die door motieven

-bestierd wordt, maar ook van de onwillekeurige; ja, het geheele lichaam

-is niets anders dan voorstelling geworden wil.

-

-Gelijk willen lichamelijk handelen is, zoo is omgekeerd iedere indruk

-op het lichaam terstond en onmiddellijk ook inwerking op den wil: zij

-heet pijn, wanneer zij strijdt met den wil; lust, welbehagen, wanneer

-zij beantwoordt aan den wil. De graden van beide zijn zeer talrijk. Men

-heeft echter volkomen ongelijk, wanneer men pijn en lust voorstellingen

-noemt: dat zijn ze geenszins, doch rechtstreeksche aandoeningen van den

-wil, een onbedwingbaar, oogenblikkelijk willen of niet-willen van den

-indruk, dien het lichaam ondergaat. Als uitzonderingen op dien regel en

-als echte voorstellingen zijn slechts die lichamelijke indrukken te

-beschouwen, welke den wil koel laten, indrukken van gezicht, gehoor en

-gevoel, wanneer de betreffende zintuigen op de hun eigene natuurlijke

-wijze en daarenboven in zwakke mate geprikkeld worden, zoodat er

-uitsluitend aan het verstand gegevens worden verschaft om te

-aanschouwen of een objekt zich voor te stellen. Iedere sterkere of niet

-passende aandoening der zintuigen is daarentegen pijnlijk, in strijd

-met den wil.—Van zenuwzwakte wordt er gesproken, als de indrukken,

-welke in den regel enkel dien graad van sterkte hebben, die voldoende

-is om ze tot gegevens voor het verstand te maken, den hoogeren graad

-bereiken, waarbij zij den wil in beweging brengen, dus pijn of wellust

-verwekken, meestal evenwel pijn, die echter dof en onbestemd is; zoo

-zijn dan niet maar alle geluiden en gewoon daglicht onaangename

-gewaarwordingen, maar er heerscht een doorgaande zwartgallige stemming,

-waarvan de bron zich niet duidelijk laat aangeven.

-

-Ook toont zich de identiteit van lichaam en wil o. a. daarin, dat

-iedere heftige en buitensporige wilsbeweging het lichaam ontroert en

-den gang der levensverrichtingen verstoort.

-

-

-    De kennis, die ik van mijn wil heb, zegt Schopenhauer, is

-    rechtstreeksch, maar toch voortdurend stukwerk, geen kennis van

-    mijn wil in zijn geheel, van mijn wil als eenheid, maar van

-    afzonderlijke wilshandelingen, die zoowel een physische als een

-    psychische zijde hebben. Juist daardoor, dat wil en lichaam één

-    zijn, ben ik individu, sta ik tot mijn lichaam, dat overigens,

-    gelijk alle andere lichamen, slechts voorstelling zou zijn, in een

-    geheel eenige betrekking. Het karakter der individualiteit brengt

-    mede, dat ieder slechts één wezen kan zijn, maar alle wezens kan

-    aanschouwen. Identiteit van wil en lichaam heet bij Schopenhauer de

-    philosophische waarheid bij uitnemendheid, daar zij als sleutel kan

-    dienen om tot het wezen van alle natuurvoorwerpen door te dringen.

-

-

-Behalve wil en voorstelling is ons niets bekend en is er evenmin iets

-voor ons denkbaar. Wanneer wij aan de natuur in haar geheel, welke

-onmiddellijk enkel in onze voorstelling bestaat, de grootste ons

-bekende werkelijkheid willen toeschrijven, dan houden wij haar voor

-even werkelijk als ons eigen lichaam; want dit heeft voor ieder den

-hoogsten graad van werkelijkheid. Maar als wij nu de werkelijkheid van

-dat lichaam en van zijn verrichtingen ontleden, dan treffen wij buiten

-voorstelling niets anders aan dan wil. Zal dus de natuur nog iets meer

-zijn dan onze voorstelling, dan moeten wij zeggen dat zij in haar

-diepste wezen datgene is, wat wij in ons zelf als wil vinden. Ik zeg:

-in haar diepste wezen, en daarmede bedoel ik, dat wij wat de wil zelf

-is hebben te onderscheiden van wat enkel zijn verschijning is. Zoo

-behoort tot de verschijning van den wil en niet tot zijn eigenlijk

-wezen, dat hij met zelfkennis gepaard gaat en door motieven bestierd

-wordt. Dit is immers alleen bij dier en mensch het geval. Zeg ik dus:

-de kracht, welke den steen naar de aarde drijft, is wil, dan moet men

-mij niet de dolle meening toedichten, dat de steen zich omlaag beweegt,

-door het een of ander bewuste motief daartoe gebracht. Wij kunnen het

-niet in Keppler goedkeuren dat deze, in zijn verhandeling over de

-planeet Mars, meent aan de planeten kennis te moeten toeschrijven, daar

-zij hare elliptische banen zoo juist weten te treffen en de snelheid

-harer beweging zoo nauwkeurig afmeten, dat deze altijd aan de

-wiskunstige formule beantwoordt.

-

-Willekeurige bewegingen hebben een grond in hare motieven. Intusschen

-bepalen die motieven enkel, dat ik op dit tijdstip, op die plaats,

-onder die omstandigheden wil; niet het feit dat ik wil, evenmin wat ik

-wil, dus niet het karakter, dat mijn willen voortdurend kenmerkt, hangt

-van de motieven af. Dus is mijn willen niet in zijn geheelen omvang uit

-de motieven te verklaren; deze zijn slechts de aanleiding waarbij wil

-zich vertoont; zelf ligt hij buiten het bereik der motieven; enkel zijn

-te voorschijn treden op ieder tijdstip is wettelijk bepaald. Laat ik

-iemands aard buiten rekening en vraag ik dan, waarom hij juist dit en

-niet dat wil, dan is daarop geen antwoord mogelijk; enkel voor de

-verschijning van den wil is er een grond op te sporen, niet voor den

-wil zelven, die zonder grond is. Dat het eene verschijnsel in het

-andere, dat de daad in het motief haren grond vindt en daaruit met

-noodzakelijkheid voortvloeit, laat zich zeer goed rijmen met de

-stelling: „het wezen van het eerste verschijnsel is wil, die zelf geen

-grond heeft”; immers het beginsel van den voldoenden grond is een vorm

-van kennis en zijn geldigheid blijft dus beperkt tot de wereld der

-kennis, tot de zichtbaarheid van den wil, strekt zich niet tot den wil

-zelven uit, tot datgene wat achter al het verschijnende ligt.

-

-Het ding op zich zelf, als zoodanig nooit objekt, daar immers ieder

-objekt verschijning ervan is, moest, om er over te kunnen spreken, naam

-en begrip ontleenen aan een objekt, dus aan een zijner openbaringen;

-daar nu als de volmaaktste, duidelijkste, meest ontwikkelde openbaring

-van het ding „an sich” de door zelfbewustzijn bestraalde wil des

-menschen kan gelden, kozen wij den naam van wil, ter aanduiding van het

-op zich zelf zijnde.

-

-De wil als „Ding an sich” is volkomen vrij van alle vormen, welke hij

-eerst in de verschijning aanneemt. Reeds de algemeenste vorm van alle

-voorstelling, die van een objekt voor een subjekt, raakt den wil niet.

-Nog minder behooren tijd, ruimte en de daardoor mogelijk geworden

-veelheid tot het wezen van den wil.

-

-Dat de wil zonder grond is, heeft men, waar hij met den hoogsten graad

-van duidelijkheid zich openbaart, bij den mensch, zeer goed beseft.

-Doch terwijl men den wil dus terecht vrij en onafhankelijk noemde,

-heeft men de noodzakelijkheid, waaraan zijn verschijning allerwege

-onderworpen is, voorbij gezien en ook de daden voor vrij verklaard, wat

-zij niet zijn, daar iedere handeling uit de werking van het motief op

-het karakter met strenge noodzakelijkheid voortvloeit. Alle

-noodzakelijkheid is niets anders dan de wijze, waarop een gevolg uit

-zijn grond voortkomt. Naar een grond behoort men te vragen bij alles

-wat verschijnt en dus ook bij het handelen van den mensch. Daar echter

-in het zelfbewustzijn de wil rechtstreeks gekend wordt, vindt men daar

-het besef van vrijheid. Echter wordt er over het hoofd gezien dat het

-individu, de persoon, niet wil op zich zelf is, maar verschijning van

-wil en als zoodanig gedetermineerd. Vandaar het wonderlijk feit, dat

-ieder zich bij voorbaat voor geheel vrij houdt, ook in zijn

-afzonderlijke handelingen; hij meent, dat hij ieder oogenblik een

-anderen levenswandel zou kunnen beginnen, een ander mensch zou kunnen

-worden. Maar bij den terugblik ontdekt hij tot zijn verbazing, dat hij

-niet vrij was, dat, ondanks al zijn voornemens en overwegingen, zijn

-doen onveranderd bleef, dat hij van den aanvang af tot het einde toe

-het door hem misprezen karakter behouden heeft, dat hij de door hem

-aangenomen rol tot aan het slot heeft moeten vervullen. De wil en zijn

-openbaringen behooren in twee geheel verschillende werelden tehuis; men

-behoort er dus geen aanstoot aan te nemen, dat de wil zelf voor ons

-besef vrij is en ongebonden, terwijl zijn openbaringen met

-onverbiddelijke noodzakelijkheid uit de motieven voortvloeien. Evenmin

-moet het slakkenhuis aan een vreemden wil worden toegeschreven, die met

-kennis van doel en middelen ten behoeve van dat diertje bouwt, als wij

-het huis, dat wij zelve bouwen, door een anderen wil dan de onze

-opgetrokken achten: beide huizen zijn gewrochten van een en denzelfden

-wil, die in ons door motieven wordt geleid, terwijl hij bij de slak

-enkel blinde, naar buiten gerichte scheppingsdrang is. Ook in ons,

-menschen, werkt wil in menig opzicht werktuigelijk; men denke aan

-verrichtingen als spijsvertering, bloedsomloop, afscheiding, groei enz.

-

-

-    Ofschoon wil zich volgens Schopenhauer overal vertoont, staan zijn

-    openbaringen niet allen op hetzelfde peil. De eene is hooger, de

-    andere lager; er is een ladder, waarvan de sporten aan de

-    onveranderlijke soorten en onverderfelijke natuurkrachten

-    beantwoorden, welke naar het voorbeeld van Plato met den naam van

-    ideeën worden bestempeld; dus slaagt de wil er in steeds krachtiger

-    te verschijnen; aanvankelijk, in de onbezielde natuur, gaat wil als

-    zwaarte, ondoordringbaarheid, elektriciteit enz. geheel schuil

-    achter werktuigelijk geschieden, maar van trap tot trap klimt hij

-    langzamerhand tot die aanzienlijke hoogte, waar van zoogenaamd

-    redelijk handelen sprake kan zijn.

-

-

-Kant’s „Ding an sich” en Plato’s idee zijn wel niet identisch, maar

-toch zeer aan elkander verwant.... Kant zegt in hoofdzaak het volgende:

-„tijd, ruimte en causaliteit zijn geen eigenschappen van het ding op

-zich zelf, maar behooren enkel aan zijn verschijning toe, daar zij

-kenvormen zijn. Alle veelheid, alle ontstaan en vergaan zijn

-uitsluitend door tijd, ruimte en causaliteit mogelijk; daaruit volgt,

-dat veelheid, ontstaan en vergaan alleen de wereld der verschijnselen

-aanhangen. Daar onze kennis door hare vormen bepaald wordt, is zij

-enkel kennis van de wereld der verschijnselen. Dit laatste geldt zelfs

-van ons eigen ik; wij kennen het enkel als verschijnsel, als objekt van

-ervaring, weten niet wat het op zich zelf is”. Dit is in hoofdzaak, wat

-het thans aan de orde zijnde onderwerp betreft, zin en inhoud der leer

-van Kant.—Plato nu zegt: „de dingen dezer wereld, die door onze zinnen

-worden waargenomen, zijn er niet in den echten zin des woords: zij

-worden, veranderen onophoudelijk, bestaan nooit: slechts in

-betrekkelijken zin zijn zij er, in zoover zij tot elkander in

-betrekking staan: men kan dus hun aanzijn evengoed een niet-zijn

-noemen. Bij gevolg zijn ze ook geen voorwerpen van echte kennis, want

-die is enkel mogelijk bij werkelijkheden, welke op zich zelve en altijd

-op gelijke wijze bestaan. Zij zijn enkel het voorwerp van meening, die

-op gewaarwording steunt. Zoolang we tot waarneming van dingen beperkt

-blijven, gelijken wij op menschen, die in een donker hol zóó

-vastgebonden zitten, dat zij zelfs het hoofd niet kunnen omdraaien en

-niets zien dan bij het licht van een achter hen brandend vuur; aan den

-muur tegenover hen aanschouwen ze schaduwbeelden van werkelijke dingen,

-welke tusschen hen en het vuur worden voorbij gedragen, en ook van

-elkander, ja van zich zelve, bespeuren zij enkel de schaduwen op den

-muur. Hun eenige wijsheid zou daarin bestaan de opvolging dier

-schaduwen door ervaring te ontdekken en zoo te voorspellen, welke te

-wachten zijn. Wat daarentegen waarachtig zijnde kan genoemd worden,

-wijl het altijd is, nooit wordt, nooit vergaat, dat zijn de

-oorspronkelijke modellen van die schaduwen, de eeuwige ideeën, de

-duurzame vormen van alle dingen. Hun komt geen veelheid toe, want

-iedere idee is uit haar aard slechts ééne, terwijl haar kopieën of

-afdrukken de onbegrensd vele, afzonderlijke, vergankelijke dingen

-derzelfde soort zijn, die één en denzelfden naam dragen. Ook ontstaan

-en vergaan de ideeën niet; ze worden nooit, gaan niet te gronde gelijk

-hunne wegkwijnende afdrukken. (Daarin ligt opgesloten, dat tijd, ruimte

-en causaliteit niet gelden voor de ideeën). Van ideeën alleen is er dus

-echte kennis mogelijk, want daartoe wordt vereischt een objekt, dat

-altijd en in ieder opzicht is, niet iets, wat is en niet is, al naar

-gelang men het beschouwt”.—Ziedaar Plato’s leer. Het is duidelijk, dat

-de innerlijke zin van wat Plato en Kant hier leeren geheel dezelfde is,

-dat beiden de zichtbare wereld voor een vertooning houden, welke op

-zich zelve nietig is en slechts door datgene, wat er in wordt

-uitgedrukt („Ding an sich” bij Kant, „idee” bij Plato), beteekenis en

-geleende realiteit heeft; terwijl aan het waarachtig zijnde de

-algemeene en onmisbare vormen van iedere verschijning totaal vreemd

-zijn.

-

-De merkwaardige overeenstemming tusschen beide denkers laat zich door

-een voorbeeld aanschouwelijk maken. Laat er een dier voor ons staan in

-zijn volle levenskracht. Plato zal zeggen: „dit dier heeft geen echt,

-maar slechts een schijnbaar bestaan, want als onophoudelijk veranderend

-heeft het slechts een betrekkelijk zijn, dat evengoed niet-zijn als

-zijn kan heeten. Waarlijk zijnde is alleen de idee, die zich in dat

-dier afbeeldt, het dier op zich zelf, dat van niets afhangt, ongeboren,

-onsterfelijk, altoos op gelijke wijze bestaand. Zoover we nu in dat

-dier, dat hier aanwezig is, de idee van het dier herkennen, is het

-geheel eenerlei en zonder beteekenis, of we nu juist dát dier voor ons

-hebben, dan wel zijn voorouder, die duizend jaar geleden leefde, of het

-op deze plek dan wel in een ver afgelegen land is, of het deze dan wel

-een andere houding aanneemt, of het dit dan wel een ander individu der

-soort is; dat alles is nietig en betreft enkel het verschijnende; de

-idee van het dier alleen heeft waarachtig zijn en is voorwerp van

-werkelijke kennis”.—Zóó Plato. Kant zou kunnen zeggen: „dat dier is een

-verschijning in tijd, ruimte en causaliteit, welke de in ons

-kenvermogen liggende voorwaarden van alle ervaring zijn en derhalve

-niet kunnen strekken om het ding op zich zelf, zooals het is buiten de

-ervaring, te bepalen. Derhalve is dit dier, gelijk wij het op dezen

-bepaalden tijd en op deze plek, in den samenhang der ervaring, volgens

-de keten van oorzaken en werkingen geboren en noodwendig sterfelijk,

-waarnemen, geen ding op zich zelf, maar slechts eene in betrekking tot

-ons kenvermogen geldige verschijning. Om te beslissen wat daaraan,

-onafhankelijk van tijd, ruimte en causaliteit, ten grondslag ligt,

-zouden wij een ander kenvermogen moeten bezitten dan het voor ons

-alleen mogelijke, dat zinnen en verstand omvat”.

-

-Om Kant’s zienswijze nog meer in overeenstemming te brengen met die van

-Plato, zou men kunnen beweren: tijd, ruimte en causaliteit zijn díe

-inrichting van ons intellekt, krachtens welke het eigenlijk alleen

-bestaande ééne wezen van iedere soort aan ons verschijnt als een

-veelheid van gelijksoortige, steeds opnieuw ontstaande en vergaande

-wezens, in eindelooze opvolging.

-

-Volgens deze beschouwing behoort enkel aan de ideeën waarachtig bestaan

-te worden toegeschreven, terwijl de dingen in ruimte en tijd, welke

-voor den individu werkelijkheid zijn, slechts een droomwereld moeten

-heeten. Daar een en dezelfde idee zich in vele exemplaren openbaart,

-vertoont zij ons haar wezen slechts broksgewijze, ééne zijde na de

-andere. Dus zal men de idee hebben te onderscheiden van de manier,

-waarop zij aan het waarnemend individu zich voordoet en die manier

-onwezenlijk hebben te noemen. Men kan dit toelichten door voorbeelden,

-zoowel aan het geringste als aan het grootste ontleend.—Wanneer de

-wolken trekken, zijn de figuren, welke zij vormen, van geen belang:

-maar dat zij als elastische nevel door den windstoot samengeperst,

-weggedreven, uitgerekt, verscheurd worden, dat is der wolken natuur, is

-het wezen der krachten, die zich daarin uitdrukken, is de idee: enkel

-voor den individueelen waarnemer bestaan hun tijdelijke gestalten.—Bij

-den bergstroom, die over rotsblokken naar beneden stort, zijn

-draaikolken, golven, opbruisend schuim van geen wezenlijk belang; dat

-die stroom aan de wet der zwaartekracht gehoorzaamt, zich als een

-niet-elastische, totaal verschuifbare, vormlooze, doorzichtige

-vloeistof gedraagt, dit is zijn wezen, zijn idee; enkel voor ons,

-zoolang wij als individuen kennen, zijn er de afwisselende

-gestalten.—Wanneer het water op onze vensterruit bevriest, schiet het

-tot kristallen volgens vaste wetten, welke het wezen der hier te

-voorschijn tredende natuurkracht, hare idee, openbaren; maar de boomen

-en bloemen, daarbij gevormd, zijn onwezenlijk.—Wat in wolken,

-bergstroom en kristal verschijnt, is de zwakste nagalm van dien wil,

-die volkomener in de plant, nog volkomener in het dier, het

-allervolkomenst in den mensch te voorschijn treedt. Maar enkel het

-wezenlijke van al die graden van wilsuiting is: de idee. Zoo is de

-geschiedenis van het menschelijk geslacht, het gewoel der

-gebeurtenissen, de afwisseling der tijden, de rijkdom der vormen van

-het menschelijk leven in verschillende landen en eeuwen, enkel

-toevallige gedaante, waaronder de idee zich vertoont. Voor hem, die dit

-wèl gevat heeft, zullen dus de wereldgebeurtenissen slechts in zoover

-beteekenis hebben als zij de letters zijn, waaruit de idee van den

-mensch zich lezen laat. Hij zal niet met de groote schare gelooven, dat

-de tijd iets werkelijk nieuws en gewichtigs te voorschijn kan brengen,

-of dat tijd in zijn geheel begin en einde heeft, dat er in den tijd een

-plan verwerkelijkt wordt en dat als voorloopig einddoel de hoogste

-volkomenheid van het thans levende geslacht te beschouwen is. Derhalve

-zal hij evenmin met Homerus een geheelen Olymp vol goden tot leiding

-der gebeurtenissen verdichten, als hij met Ossian de figuren der wolken

-voor individueele wezens zal aanzien, daar, gelijk gezegd, zoowel het

-een als het ander, in verhouding tot de daarin verschijnende idee, even

-veel en even weinig beteekenis heeft.

-

-De bron, waaruit de individuen en hunne krachten voortvloeien, is

-onuitputtelijk en oneindig gelijk tijd en ruimte; want, gelijk deze

-beide vormen van alle verschijning, zijn ook de individuen en hunne

-krachten enkel verschijning, zichtbaarheid van den wil; geen eindige

-maat is bij machte die oneindige bron leeg te scheppen; welk groot

-werk, welke zegenrijke gebeurtenis, welke geniale aanleg ook in de kiem

-verstikt moge worden, geen nood, want de oneindige mogelijkheid van

-terugkeer blijft eeuwig dezelfde. In deze wereld der verschijning is

-evenmin waar verlies als ware winst mogelijk. De wil alleen bestaat,

-hij, de eeuwige.

-

-De verhouding van wil en intellekt kan het best door een gelijkenis

-worden uitgedrukt: de sterke blinde, die den zienden lamme op zijn

-schouders draagt. In den regel is het intellekt enkel dienstknecht van

-den wil; het is dan ook uit den wil zoo voortgekomen als het hoofd uit

-den romp. Bij de dieren is de dienstbaarheid van het intellekt nooit op

-te heffen. Bij den mensch, bij uitzondering, wèl. Want door de kracht

-des geestes omhoog gedragen kan hij de gewone beschouwingswijze der

-dingen laten varen, ophouden te letten op de betrekkingen, waarin de

-dingen tot elkander staan, niet langer vragen wat zij voor zijn eigen

-belang beteekenen, zich niet bekreunen om het waar, het wanneer, het

-waarom, het waartoe der dingen, maar eenig en alleen om het wat;

-daarbij niet het afgetrokken denken, de begrippen der rede, het

-bewustzijn laten innemen, maar zich, zooals het zoo zinrijk in de taal

-wordt uitgedrukt, geheel in de aanschouwing van een landschap, een

-boom, een rots, een gebouw, verliezen, zijn belang vergeten, geheel

-alleen als subjekt, als heldere spiegel van het objekt, blijven

-bestaan, zoodat het is, alsof het ding op zichzelf er ware, zonder

-iemand die het waarneemt, daar het aanschouwde en de aanschouwer zich

-niet meer laten scheiden, beide één geworden zijn, het geheele

-bewustzijn door een eenig aanschouwelijk beeld gevuld en ingenomen

-wordt; waar zoo het object buiten alle verhouding tot iets anders, het

-subjekt buiten alle verhouding tot den wil staat, is datgene, wat alzoo

-gekend wordt, niet meer het afzonderlijke ding als zoodanig, maar de

-idee, de eeuwige vorm, de onmiddellijke verschijning van den wil op

-dien bepaalden trap, en dan is de aanschouwer niet meer individu, want

-het individu verdwijnt hier in wat het ziet, doch zuiver, willoos,

-tijdeloos subjekt van kennis. Dit is het wat Spinoza voor den geest

-zweefde, toen hij schreef: de geest is eeuwig, in zoover hij de dingen

-onder de gestalte der eeuwigheid zich voorstelt. De individu als

-zoodanig kent slechts enkele dingen, schakels in de keten van oorzaken

-en werkingen; het zuiver subjekt der kennis, dat tijd en plaats

-vergeet, aanschouwt enkel de ideeën, die buiten de sfeer van den

-individu als zoodanig liggen. De vrucht van die aanschouwing is de

-kunst.

-

-De kunst herhaalt de door belangelooze kontemplatie opgevatte eeuwige

-ideeën; naar gelang van de stof, waarin zij herhaalt, heet zij

-beeldende kunst, poëzie of muziek. Haar eenige oorsprong is kennis der

-ideeën; haar eenig doel mededeeling dier kennis.—Terwijl de wetenschap

-den rusteloozen stroom van gronden en gevolgen naspeurt, nooit aan het

-doel is, steeds verder wordt gewezen, nooit het einde bereikt, nooit

-volle bevrediging schenkt, even weinig als men door loopen het punt kan

-bereiken waar de wolken den horizont aanraken, is de kunst daarentegen

-overal aan haar doel. Want zij beurt het voorwerp van hare kontemplatie

-uit den wereldloop omhoog en stelt het, los van al het andere,

-tegenover zich: terwijl het in dien stroom een verdwijnend klein deel

-was, wordt het, daaraan ontrukt, vertegenwoordiger van een universum,

-æquivalent van het in ruimte en tijd oneindig vele. De kunst blijft dus

-staan bij het afzonderlijke ding; het rad van den tijd houdt zij vast;

-de betrekkingen verdwijnen voor haar; enkel het wezenlijke, de idee, is

-haar objekt.

-

-Het wezen van het genie bestaat in een overwegend vermogen tot

-zoodanige kontemplatie. Genialiteit is een objektieve geestesrichting,

-waarbij eigenbelang geheel ter zijde wordt gesteld, de persoonlijkheid

-tijdelijk buiten spel blijft en er enkel een subjekt van zuivere

-kennis, een klaar wereldoog overblijft, en dat maar niet voor enkele

-oogenblikken, maar zoo aanhoudend en met zooveel bezonnenheid als

-noodig is om het typisch aanschouwde door middel van kunst weer te

-geven en wat in nevelachtige gestalten voor oogen zweeft, in duurzame

-gedachten vast te leggen.

-

-Buitengewone sterkte van fantasie is onmisbare voorwaarde van

-genialiteit. Immers zonder fantasie zou de horizont niet verder reiken

-dan persoonlijke ervaring; het is noodig uit het weinige, dat de

-werkelijkheid onder ons bereik brengt, het overige op te bouwen en zoo

-schier alle mogelijke levensbeelden aan zich te laten voorbijtrekken.

-Ook zijn de werkelijke dingen slechts zeer gebrekkige exemplaren der

-daardoor uitgedrukte idee. Het genie heeft dus fantasie noodig om in de

-dingen niet dat te zien, wat de natuur werkelijk heeft voortgebracht,

-maar wat zij heeft willen voortbrengen, terwijl zij bij dat werk, door

-den strijd der vormen onderling om een en hetzelfde stuk materie,

-belemmerd werd. Doch al begeleidt sterke fantasie alle genialiteit,

-daaruit volgt niet dat ieder, die veel fantasie heeft, ook een genie

-zou zijn. Zooals men een werkelijk ding op tweeërlei wijze beschouwen

-kan: zuiver objektief als een middel tot kennis der idee, en op

-alledaagsche wijze, in verhouding tot andere dingen en tot den

-persoonlijken wil, zoo kan ook het beeld der fantasie op tweeërlei

-trant worden gebezigd: tot het scheppen van een kunstwerk, doch

-eveneens tot het bouwen van luchtkasteelen, die zelfzucht en eigen luim

-bevredigen, tijdelijk vermaken en iets voorgoochelen. Wie zich met dit

-laatste spel bezighoudt is een fantast: licht zal hij de beelden,

-waaraan hij in de eenzaamheid zijn hart ophaalt, met de werkelijkheid

-doen samenvloeien en zich voor het leven ongeschikt maken. Bij het

-neerschrijven van visioenen ontstaan zoo de romans van allerhande

-soort, die het groote publiek medeslepen, daar de lezer zich in de

-plaats van den held gaat droomen en dan de schildering heel gemoedelijk

-vindt.

-

-De gewone mensch, die fabriekwaar der natuur, zooals ze er dagelijks

-duizenden te voorschijn brengt, is tot een onbaatzuchtige beschouwing

-van eenigszins langen duur niet in staat; hij kan zijn opmerkzaamheid

-slechts in zoover op de dingen richten, als ze, zij het dan ook

-zijdelings, in betrekking staan tot zijn wil. Maar daarvoor is het

-voldoende en meestal zelfs nuttiger ze onder afgetrokken begrippen te

-brengen; dus verwijlt zijn blik niet lang bij eenig voorwerp, maar snel

-zoekt hij de rubriek, waarin het te huis behoort, zooals de luiaard een

-stoel zoekt; dan heeft hij er mee afgedaan. Bij kunstwerken, schoone

-natuurgewrochten, bij het in al zijne fazen zoo belangwekkend tooneel

-des levens verwijlt hij niet; hij spoort zijn eigen weg op, kijkt uit

-naar alles wat misschien eenmaal zijn weg zou kunnen worden, verzamelt

-plaatsbeschrijvende bizonderheden: met de komtemplatie als zoodanig

-verliest hij geen tijd. De man van genie daarentegen, bij wien het

-kenvermogen het overwicht heeft, en dus, althans ten deele, aan den

-dienst van den wil zich onttrekt, streeft er naar de idee van ieder

-ding te doorgronden en verzuimt vaak op zijn eigen weg in het leven te

-letten, bewandelt dien dikwijls onbeholpen genoeg. Terwijl voor den

-gewonen mensch het kenvermogen de lantaarn is, die zijn weg verlicht;

-is het voor den genialen mensch de zon, die de wereld bestraalt.

-

-Geniale individuen hebben meestal de gebreken, welke het verzuimen van

-die manier van kennen na zich sleept, waardoor de wetenschap tot stand

-gebracht en het leven wijs en redelijk wordt ingericht. Het is een

-geluk voor hen, dat de felle en spontane inspanning, welke voor een

-willooze opvatting der ideeën vereischt wordt, niet onafgebroken kan

-voortduren; dat zij gedurende groote tusschenruimten bijna in ieder

-opzicht met gewone menschen gelijk staan. Vandaar dat men ten allen

-tijde het werken van het genie als een inspiratie heeft opgevat, als

-bezieling door een bovenmenschelijke macht, die periodiek den individu

-in bezit neemt. Gedurende zulke tijden hapert het aan scherpe opvatting

-van causaalbetrekkingen en beweegredenen, en is dus een geniaal mensch,

-in zoover en zoolang als hij dat is, uit een praktisch oogpunt onwijs.

-Ook staat de aanschouwelijke kennis, op wier gebied de idee te huis

-behoort, lijnrecht over aan de redelijke en afgetrokken kennis, die

-zich door het beginsel van den afdoenden grond laat leiden. Vandaar dat

-groote genialiteit en groote redelijkheid meestal niet gepaard gaan en

-omgekeerd geniale individuen dikwijls door onredelijke en hevige

-hartstochten worden meegesleept. De oorzaak daarvan is niet zwakte van

-het redevermogen, maar ten deele de buitengewone energie, die het

-geniale individu eigen is, en zich in heftigheid van al zijn

-wilshandelingen openbaart, deels het overwicht van de beschouwende

-kennis door zinnen en verstand op de abstrakte, welke uit kleurlooze

-begrippen bestaat: derhalve is de indruk, dien zij van het heden

-ontvangen, zoo buitengewoon machtig en sleept hij hen mee tot

-niet-overlegde handelingen. Daar hun kennis zich, ten deele althans,

-aan den dienst van den wil onttrokken heeft, denken zij in het gesprek

-niet zoozeer aan den persoon tot wien, als wel aan de zaak, waarover

-zij spreken, die hun levendig voor den geest staat; ze oordeelen

-onpartijdiger dan hun belang medebrengt en vertellen wat liever had

-moeten worden verzwegen; zij hellen over tot alleenspraken en vertoonen

-vele zwakke kanten, die aan waanzin doen denken. Dat genialiteit en

-waanzin aan elkander grenzen, ja in elkander overgaan, is dikwijls

-opgemerkt; zelfs heeft reeds Horatius de geestdrift van den dichter een

-beminnelijken waanzin genoemd. Pope zegt:

-

-

-            Great wits to madness sure are near allied,

-            And thin partitions do their bounds divide.

-              Aan waanzin is de groote geest verwant,

-              En beiden scheidt slechts een zeer dunne wand.

-

-

-Bij veelvuldig bezoek van krankzinnigenhuizen heb ik enkele lijders met

-onmiskenbaar grooten aanleg aangetroffen; hun genialiteit scheen

-duidelijk door den waanzin heen, die echter geheel de overhand had. Dit

-kan niet toevallig zijn, want het aantal waanzinnigen is betrekkelijk

-zeer klein, terwijl een geniaal individu een hoogst zeldzame

-uitzondering mag heeten. Ik wil kort mijn meening zeggen over den grond

-van de verwantschap tusschen waanzin en genialiteit.

-

-De kennis van den waanzinnige heeft met die van het dier gemeen, dat

-beiden tot het aanwezige beperkt zijn. Toch is er verschil. Het dier

-heeft geen voorstelling van het verleden, ofschoon het door de kracht

-der gewoonte er de werking van ondervindt; na jaren herkent de hond

-zijn vroegeren meester, d.w.z. ondervindt bij zijn aanblik den ouden

-indruk. Doch van den sedert verloopen tijd herinnert het dier zich

-niets. De waanzinnige daarentegen draagt in zijn rede een valsch beeld

-van het verleden met zich rond en onder den invloed van dat beeld is

-hij niet in staat van het heden op de juiste manier partij te trekken,

-iets wat het dier wel vermag. Dat heftig geestelijk leed, onverwachte

-ontzettende gebeurtenissen dikwijls waanzin veroorzaken, verklaar ik op

-de volgende wijze. Voorzoover leed als werkelijke gebeurtenis tot het

-heden beperkt blijft, is het voorbijgaande en niet ondragelijk zwaar;

-overmatig groot wordt het eerst als blijvende smart, maar als zoodanig

-steunt het op het geheugen en is het dus gedachte; wanneer nu een

-uiterst smartelijk weten of herdenken een zoo ontzettende kwelling is,

-dat zij niet langer te dragen is en de individu er onder bezwijken zou,

-dan grijpt de in de engte gedreven natuur naar den waanzin als naar het

-laatste middel om het leven te redden; de zoo fel gepijnigde geest

-verscheurt den draad van het geheugen, vult de leemten met

-waanvoorstellingen aan en ontvlucht op die wijze zijn verdriet, gelijk

-men een door koud vuur aangetast been afzet en het door een houten

-vervangt. Als voorbeeld noem ik den razenden Ajax, Koning Lear en

-Ophelia. Hoewel scheppingen van het genie, zijn ze aan levende personen

-gelijk te stellen. Een zwakke overeenkomst met dezen overgang van smart

-tot waanzin is dat wij allen een pijnlijke herinnering, die ons

-plotseling invalt, werktuigelijk door heftige bewegingen of luide

-klanken trachten te verjagen om zoo met geweld ons zelven te

-verstrooien.

-

-Men lette ook hierop, dat de geniale mensch de kennis van den samenhang

-der dingen uit het oog verliest. Eén geval geldt bij hem voor duizende,

-één ding vertegenwoordigt bij hem een geheele soort. Het objekt van

-zijn beschouwing verschijnt hem in zoo helder licht, dat de schakels

-der keten, waardoor het met allerlei andere dingen verbonden is,

-verduisterd worden, en dat juist is weer een punt van overeenkomst met

-den waanzin. Wat in het voorhanden ding slechts onvolkomen en door

-bijomstandigheden verzwakt aanwezig is, wordt door de beschouwingswijze

-van het genie tot volkomenheid verheven. Zoo ziet het genie overal

-uitersten en vervalt ook zijn handelen tot uitersten. Hij weet de

-rechte maat niet te treffen. Hij kent de ideeën, maar niet de

-individuen. Dikwijls heeft men opgemerkt, dat een dichter, die den

-mensch diep en grondig doorziet, zich door de menschen om den tuin laat

-leiden en een speeltuig is in de handen van den listige.

-

-Het vermogen om ideeën te aanschouwen, ieder genie in buitengewone mate

-eigen, komt ook den gewonen sterveling in geringer graad toe; anders

-zou hij evenmin in staat zijn de gewrochten der kunst te genieten als

-ze zelf voort te brengen, en zouden woorden als schoonheid en

-verhevenheid voor hem louter klanken zijn. Het æsthetisch welbehagen is

-een en hetzelfde, het moge door een werk der kunst of door aanschouwing

-van natuur en leven te voorschijn worden geroepen. Dat uit het

-kunstwerk de idee duidelijker tot ons spreekt dan uit de natuur of het

-leven, moet daaraan worden toegeschreven, dat de kunstenaar in staat is

-alle storende toevalligheden, welke den glans der idee in de

-werkelijkheid verduisteren, opzettelijk weg te laten. De kunstenaar

-laat ons door zijne oogen in de wereld kijken. Dat hij die oogen heeft,

-waardoor hij het typische der dingen ontdekt, is natuurgave, maar

-techniek, verworven kunst is het, dat hij ons door zijn oogen kan doen

-zien.

-

-Alle willen ontspruit uit behoefte, dus uit gebrek, dus uit lijden. Aan

-dat lijden maakt de vervulling der behoefte een einde. Maar tegenover

-één wensch, die wordt bevredigd, blijven er ten minste tien onvoldaan.

-De verlangens gaan tot in het oneindige, het begeeren duurt lang, maar

-de voldoening wordt kortstondig en karig toegemeten. Dikwijls is ze

-zelfs niet meer dan schijnbaar. De bevredigde wensch maakt terstond

-voor een nieuwen plaats. Gene blijkt de reeds gekende, deze is de nog

-onbekende dwaling. Duurzame, niet meer wijkende bevrediging is door

-niets te verschaffen. De vervulde behoefte is gelijk een aalmoes den

-bedelaar toegeworpen; zij rekt zijn leven voor heden, zoodat hij morgen

-opnieuw zijn ellende zal kunnen gevoelen.—Daarom, zoolang ons

-bewustzijn vol is van ons willen, zoolang wij aan den drang der

-wenschen met zijn gedurig hopen en vreezen ons overgeven, valt ons geen

-blijvend geluk, geen rust te beurt. Hetzij wij genot najagen of onheil

-ontvlieden, in den grond der zaak komt dat op hetzelfde neer: de zorg

-voor den steeds eischenden wil, onverschillig onder welke gestalte,

-neemt het bewustzijn in beslag en zweept het voortdurend verder. Zonder

-rust geen echt welzijn. Zoo ligt het subjekt van het willen voortdurend

-op het draaiende rad van Ixion, het schept bestendig in het doorzeefde

-vat der Danaïden, het is de eeuwig smachtende Tantalus. Gaat men

-daarentegen op in aanschouwing, vergeet men zijn individualiteit,

-verliest men zich in het objekt, daar het buiten alle betrekking tot

-andere objekten en ons zelf wordt opgevat, komt het als idee van zijn

-soort tegenover ons te staan en wordt zoo de mensch willoos subjekt van

-kennis, dan zijn voorwerp en subjekt beiden uit het gewoel des tijds

-omhoog gebeurd en komt het op hetzelfde neer of men uit een kerker dan

-wel uit een paleis de zon prachtig ziet ondergaan.

-

-Zulk een toestand, waarbij het kennen het overwicht heeft op het

-willen, kan, indien de vereischte stemming des gemoeds er is, in iedere

-omgeving worden te voorschijn geroepen. Dit toonen ons de

-voortreffelijke Nederlanders, die hun objektieve beschouwing op de

-meest onbeteekenende dingen richten en een duurzaam monument van hun

-geestesrust in hun „stillevens” ons te aanschouwen geven. Wie die

-doeken ziet, voelt zich ontroerd, daar ze hem den stillen, rustigen,

-willoozen gemoedstoestand van den kunstenaar vertegenwoordigen, die

-noodig was om zoo nietige dingen met zoo groote liefde gade te slaan,

-en het beschouwde zoo bezonnen weer te geven; terwijl het beeld ons

-oproept om aan dergelijke stemming deel te hebben, wordt onze

-ontroering misschien nog verhoogd door de tegenstelling met ons eigen

-onrustig, heftig, troebel willen. In denzelfden geest hebben dikwijls

-landschapschilders, in het bizonder Ruysdael gearbeid en zoo dezelfde

-werking op nog blijder trant te voorschijn geroepen. Thans zal men

-begrijpen, hoe de door hartstochten voortgezweepte, door nood en zorgen

-gekwelde plotseling zich verkwikt, opgevroolijkt en overeind gericht

-kan gevoelen, wanneer het hem gelukt zich aan den slavendienst van den

-wil voor een oogenblik te ontworstelen en een enkelen vrijen blik op

-een schoon natuurtafereel te richten.

-

-Die zaligheid van het willooze aanschouwen is het ten slotte, welke

-over het verleden en het vèr-afzijnde een zoo tooverachtig licht

-uitgiet en door zelfmisleiding dat alles veel fraaier doet schijnen dan

-het was. Immers als we lang verloopen dagen in een ver verwijderd oord

-ons voorstellen, dan zijn het de dingen alleen, die onze fantasie

-terugroept, niet het subjekt van het willen, dat toen evenzeer als

-thans zijn ongeneeselijk leed met zich ronddroeg. Dit laatste is

-vergeten, omdat het sedert voor zoo menig ander verdriet heeft plaats

-geruimd. Nu werkt de objektieve aanschouwing in de herinnering op

-dezelfde manier als de tegenwoordige dat zou doen, indien wij maar in

-staat waren ons willoos aan haar over te geven. Daardoor komt het dat,

-vooral wanneer wij meer dan gewoonlijk door nood en angst ons gekweld

-gevoelen, de plotselinge herinnering aan tooneelen uit het verleden en

-aan ver afgelegen oorden, als een verloren paradijs aan ons

-voorbijvliegt.

-

-De æsthetische toestand van zuivere aanschouwing wordt, gelijk vanzelf

-spreekt, het gemakkelijkst geboren wanneer de voorwerpen door rijkdom

-en bepaaldheid van gestalte duidelijke vertegenwoordigers van hunne

-ideeën en dus in den objektieven zin des woords schoon zijn. Dat is de

-reden waarom licht het meest verblijdende van alle dingen is en als

-symbool van al het goede en zegenrijke geldt. In alle godsdiensten

-beteekent het: eeuwig heil—maar duisternis daarentegen verdoemenis. Er

-komt bij, dat het zien niet, gelijk de aandoening van andere zinnen, op

-zich zelf reeds aangenaam of onaangenaam behoeft te zijn; eerst de in

-het verstand geboren aanschouwing brengt het objekt in betrekking met

-den wil. Reeds bij het gehoor is dit anders: geluiden kunnen

-rechtstreeks pijnlijk zijn of streelend, afgezien van harmonie en

-melodie. Het gevoel is nog meer aan dezen onmiddellijken invloed op den

-wil onderworpen: toch is er een tasten, dat niet met smart of wellust

-gepaard gaat. Reuk en smaak daarentegen bezorgen altijd lust of onlust.

-De beide laatstgenoemde zinnen zijn dus het meest door den wil

-bezoedeld, en heeten daarom de onedele, of wel, zooals bij Kant, de

-subjektieve zinnen. De blijdschap over het licht is enkel blijdschap

-over de objektieve mogelijkheid van zuivere, aanschouwelijke kennis,

-waarbij de wil op nonactiviteit is gesteld en dus het æsthetisch genot

-tot zijn recht kan komen. Men denke maar eens aan de groote schoonheid,

-welke de afspiegeling der voorwerpen in het water te voorschijn

-toovert.

-

-Wanneer echter die voorwerpen, wier door licht bestraalde gestalten ons

-tot kontemplatie uitnoodigen, vijandig staan tegenover het menschelijk

-lichaam door hun allen weerstand verpletterende overmacht, of wel door

-hun onmetelijken omvang den mensch dwingen zijn nietigheid te gevoelen,

-terwijl bij de beschouwing, ofschoon dat alles waargenomen en erkend

-wordt, het met opzet buiten rekening blijft, de mensch dus met geweld

-zich losscheurt van zijn wil, ten einde enkel kennend subjekt te zijn,

-hij zich zoo boven zichzelf verheft, dan vervult hem het gevoel van het

-verhevene, dan beseft hij wat verhevenheid is. Er is verschil tusschen

-gevoel voor het verhevene en dat voor het schoone: bij het laatste wint

-het zuivere kennen zonder strijd de bovenhand, daar de eigenaardigheid

-van het objekt waardoor het zijn idee afspiegelt, zonder weerstand en

-dus onmerkbaar den wil tot zwijgen brengt, de in zijn dienst staande

-kennis van verhoudingen uit het bewustzijn verwijdert en zoo enkel het

-zuiver objekt der kennis overblijft; bij het verhevene daarentegen

-wordt die toestand van zuivere kennis eerst daardoor gewonnen, dat men

-met geweld zijn aandacht aftrekt van de vijandige betrekkingen, waarin

-het objekt tot ons staat, en men zich dus vrij, met bewustzijn, boven

-het met lust en onlust rekening houdend inzicht verheft. Die verheven

-stemming moet niet enkel gewonnen, maar ook gehandhaafd worden, gaat

-dus gepaard met voortdurend denken aan den wil, doch niet aan

-individueel willen, zooals vreezen of wenschen, maar aan menschelijk

-willen in het algemeen, in zoover het door zijn objektieve

-verschijning, het menschelijk lichaam, wordt uitgedrukt. Indien een

-werkelijk bepaald willen in het bewustzijn optrad ten gevolge van

-persoonlijk gevaar, waarmede het objekt ons bedreigde, dan zou de zoo

-in beweging gebrachte individueele wil terstond de bovenhand erlangen,

-de rust der kontemplatie verstoord worden, de indruk van het verhevene

-verloren gaan, voor angst plaats maken; de individu zou trachten zich

-te redden en daarbij iedere andere gedachte uit het bewustzijn

-verdrongen worden.

-

-Uit een objektief oogpunt is er geen wezenlijk verschil tusschen het

-schoone en het verhevene, want in beide gevallen is het voorwerp der

-æsthetische beschouwing niet het enkele ding, maar de daarin zich

-openbarende idee, welke met tijd en zelfs met ruimte niets te maken

-heeft, want niet de mij voor oogen zwevende uitgebreide gestalte, maar

-de uitdrukking, de beteekenis er van, haar innerlijk wezen, dat wat

-zich voor mij ontsluit en mij toespreekt, ziedaar de idee, welke bij

-groot verschil van ruimte- en tijdsbetrekkingen geheel dezelfde kan

-zijn. Daar in ieder ding de wil op zekeren trap van zijn ontwikkeling

-verschijnt, en het dus uitdrukking van een idee is, moet ieder ding

-schoon heeten. Het bleek ons reeds, dat zelfs het meest onaanzienlijke

-in de Nederlandsche schilderschool zich als schoon bewaarheidt, daar

-het onbaatzuchtige beschouwing gedoogt. Schooner is evenwel het eene

-dan het andere daardoor, dat het tot die zuiver objektieve beschouwing

-uitnoodigt, ja er als het ware toe dwingt, in welk geval wij iets zeer

-schoon noemen. Zoo is de mensch meer dan alle andere schepselen schoon

-en de openbaring van zijn wezen het hoogste doel der kunst, want de

-idee die uit dit schepsel spreekt, openbaart ons den wil op den

-hoogsten trap van zijn ontwikkeling. Menschelijke gestalte en

-uitdrukking van menschelijk zieleleven bekleeden in de beeldende kunst

-de voornaamste plaats, zooals het menschelijk handelen in de poëzie den

-eersten rang inneemt. Toch heeft ieder ding zijn eigenaardige

-schoonheid, en dat geldt zelfs van het onbewerktuigde, het vormlooze.

-Hier openbaren zich de ideeën, welke de wil op de laagste trappen van

-zijn ontwikkeling inneemt, en die om zoo te zeggen de diepste,

-nagalmende bastonen der natuur doen weerklinken.

-

-De bouwkunst, enkel als schoone, niet als nuttige kunst opgevat, heeft

-geen ander doel dan de ideeën, welke de wil op de laatste trappen

-inneemt, tot duidelijke aanschouwing te brengen: zwaarte, cohesie,

-vastheid, hardheid, de algemeene eigenschappen van den steen, doch

-daarenboven nog het licht, dat in menig opzicht een tegenstelling met

-die eerste, eenvoudigste, dofste zichtbaarheden van den wil vormt.

-Zelfs hier openbaart zich het wezen van den wil in tweedracht, want

-eigenlijk is de strijd tusschen zwaarte en vastheid het eenige

-æsthetische motief der architektuur; dien strijd op menigvuldige wijze

-volkomen duidelijk te voorschijn te doen treden, is hare taak. Zij

-vervult ze door aan die onverdelgbare krachten den kortsten weg tot

-hare openbaring te versperren en ze langs een omweg te leiden, waardoor

-de strijd verlengd en het onuitputtelijk streven van beide krachten op

-menigvuldige wijze zichtbaar wordt. De gansche steenmassa zou, aan haar

-oorspronkelijke neiging overgelaten, een enkelen klomp uitmaken, zoo

-nauw mogelijk met den aardbodem verbonden, want dat is het, waartoe de

-zwaarte, als hoedanig de wil hier verschijnt, onophoudelijk dringt,

-terwijl de vastheid, eveneens openbaring van den wil, weerstand biedt.

-Maar, zooals gezegd, die neiging, dat streven wordt door de bouwkunst

-verplicht langs een omweg zijn bevrediging te zoeken. Zoo worden de

-balken gedwongen, door middel van de zuilen, niet rechtstreeks, de

-aarde te drukken; het gewelf moet zich zelf dragen en enkel door

-tusschenkomst van de pilaren kan het zijn streven naar omlaag voldoen.

-Maar juist door die belemmeringen ontvouwen zich de krachten, welke in

-de ruwe steenmassa huizen, zoo duidelijk en veelzijdig mogelijk: verder

-kan het zuiver æsthetisch doel der bouwkunst niet gaan. De schoonheid

-van een gebouw bestaat in de zichtbare doelmatigheid van ieder deel,

-niet ten opzichte van het daarbuiten liggend doel des menschen, maar

-ten opzichte van de stevigheid van het geheel; tot haar moet ieder

-onderdeel door zijn plaats, zijn grootte, zijn vorm in zoo noodwendige

-verhouding staan, dat, wanneer het kon worden weggenomen, het gansche

-gebouw zou instorten. Want slechts in zoover als ieder deel zooveel

-draagt als het voegzaam kan, en juist daar en in die mate gesteund

-wordt als noodwendig is, ontplooit zich de strijd tusschen vastheid en

-zwaarte, welke het leven, de wilsuitingen van den steen zijn, tot

-volkomen zichtbaarheid. Voor willekeur mag er bij dit alles geen plaats

-zijn. De vorm van ieder deel moet door zijn bestemming en zijn

-verhouding tot het geheel zijn bepaald. Zoo is b.v. de gewonden zuil

-smakeloos.

-

-Voor het æsthetisch genot van een bouwwerk is het onontbeerlijk van

-zijn materie, wat haar gewicht, cohesie en vastheid betreft, een

-rechtstreeksche, aanschouwelijke kennis te hebben, en onze vreugde over

-zoodanig werk zou door de mededeeling, dat het uit puimsteen bestond,

-zeer verzwakken, want dan zou het een schijnvertooning zijn.

-

-Het eenige en bestendige thema is hier steun en last; de grondwet

-luidt: geen last zonder voldoenden steun, geen steun zonder daarvoor

-passenden last.

-

-

-    Ik herinner mij bij Cicero gelezen te hebben, dat hij, door de

-    straten van Athene wandelende, tot zijn verbazing, enkel leelijke

-    menschen zag. Waar hebben dan de groote beeldhouwers hunne

-    heerlijke godengestalten vandaan gehaald! Schopenhauer, die over

-    alles heeft nagedacht, weet ook op die vraag een antwoord.

-

-

-Dat wij allen de menschelijke schoonheid opmerken, wanneer wij haar

-zien, en dit in den echten kunstenaar met zooveel klaarheid geschiedt,

-dat hij haar toont, zooals hij haar nooit gezien heeft, dat hij dus de

-natuur in zijn werk overtreft, is slechts op ééne wijze te verklaren:

-wij zelve zijn de wil, wiens hoogste openbaring: hèt menschelijk

-lichaam, hier beoordeeld en gevonden wordt. Daardoor alleen kunnen wij

-vooruitloopen op wat de natuur zich inspant om voort te brengen; de wil

-der natuur is hier ons eigen wezen; het echte genie heeft maar een half

-woord noodig om de natuur te verstaan en zuiver uit te spreken wat zij

-stamelende ten gehoore brengt; zoo gelukt het hem de schoonheid van den

-vorm in het harde marmer uit te drukken, en, het door hem geschapen

-beeld aan de min of meer mislukte gewrochten der natuur overstellende,

-deze laatste als het ware toe te roepen: „dát was het, wat gij zeggen

-wildet!” „Ja”, zegt de kenner, „dat was het!” De mogelijkheid, dat zoo

-de kunstenaar het ideaal van menschelijke schoonheid aan zich zelf

-ontleent, en dat de kenner, als hij het in beeld tegenover zich ziet

-staan, het als zoodanig waardeert, berust hierop, dat kunstenaar en

-kenner beiden het „an sich” der natuur, de zich verwerkelijkende wil

-zelve zijn. Want enkel het gelijke wordt door het gelijke verstaan.

-Enkel natuur kan zich zelve doorgronden, enkel geest kan geest

-begrijpen.

-

-Voor æsthetisch genot en artistieke schepping is het noodig de ideeën

-der dingen te aanschouwen, welke geheel iets anders zijn dan de op de

-dingen passende begrippen. Het begrip is afgetrokken, enkel bepaald in

-zoover het grenzen trekt, binnen zijn eigen sfeer geheel onbepaald. Het

-is door definitie voor mededeeling vatbaar. De idee daarentegen is een

-visioen in alle mogelijke opzichten volkomen bepaald; zij

-vertegenwoordigt op volmaakte en aanschouwelijke wijze het begrip en

-ook de oneindige menigte afzonderlijke dingen, welke onder het bereik

-van het begrip vallen. Het begrip is uit de veelheid afgeleide eenheid,

-maar de idee is de oorspronkelijke eenheid, welke ten gevolge van onze

-waarnemingsvormen, ruimte en tijd, in veelheid uiteenvalt. De idee

-roept in hem, die haar aanschouwt, nieuwe voorstellingen op; zij is als

-een levend met teelkracht uitgerust organisme, dat iets nieuws

-voortbrengt. Het begrip is, hoe nuttig en bruikbaar ook voor leven en

-wetenschap, eeuwig onvruchtbaar voor de kunst. Daarentegen is de idee

-de echte en eenige bron van ieder kunstwerk. In haar krachtige

-oorspronkelijkheid ontspruit zij uit het leven zelf, uit de wereld,

-maar enkel in dien mensch, die door de geestdrift van het genie bezield

-wordt. Juist omdat de idee aanschouwelijk is en blijft, schept de

-kunstenaar zonder doel, gelijk de God van Spinoza; hij kan van zijn

-werken geen rekenschap geven; hij arbeidt, gelijk de menschen het

-uitdrukken, enkel door gevoel gedreven, onbewust, instinktmatig. De

-nabootsers daarentegen, zij, die zich een zekere manier hebben eigen

-gemaakt, gaan in de kunst van het begrip uit; zij merken op wat het is,

-dat bij de echte kunstwerken behaagt, vormen zich daarvan een duidelijk

-begrip, bootsen het nu in het geheim met wijs opzet na. Als parasieten

-zuigen zij hun voedsel uit vreemde werken en vertoonen gelijk polypen

-de kleur van dat, waarop zij teren. De domme menigte van zeker

-tijdstip, die zelve eveneens slechts begrippen kent en daaraan hecht,

-neemt wat de manier van den dag vertoont met bijval op, maar na weinige

-jaren reeds is zulk maakwerk ongenietbaar, want de tijdgeest is een

-andere geworden, d.i. de heerschende begrippen, waarin die niet-geniale

-gewrochten wortelen konden, zijn verouderd en door nieuwe vervangen. De

-echte kunstgewrochten daarentegen, welke rechtstreeks uit de natuur,

-uit het leven zijn geput, blijven eeuwig jong en eeuwig frisch.

-

-Een allegorie is een kunstwerk, dat iets anders beteekent dan het te

-aanschouwen of te lezen geeft, nl. een begrip. Hier moet dus beeld of

-schilderij een gedachte opwekken, welke het woord op veel volkomener

-wijze rechtstreeks kan uitdrukken. Het doel der kunst, voorstelling van

-een aanschouwelijke idee, wordt zoo uit het oog verloren. Wanneer de

-samenhang tusschen het teeken en het beteekende geheel conventioneel

-is, dan hebben wij met die soort van allegorie te maken, welke symbool

-is. Zoo is de roos symbool van het zwijgen, de laurier van den roem, de

-schelp van het pelgrimschap enz. De Grieksche beeldhouwkunst richt zich

-tot de aanschouwing en is dus æsthetisch; die van Hindostan tot het

-begrip en is dus symbolisch. Het voorbeeld van Winckelmann, die de

-allegorie, in plaats van haar als vreemd aan de kunst te verwerpen,

-overal in bescherming neemt en als hoogste doel der kunst de aanduiding

-van algemeene begrippen noemt, bewijst, dat men zeer gevoelig kan zijn

-voor kunstschoon en daarover juist oordeelen, zonder nochtans van het

-wezen van schoonheid en kunst rekenschap te kunnen geven, gelijk men

-edel en deugdzaam in hooge mate kan zijn en een fijn geweten hebben,

-dat nauwkeurig als een goudschaal in ieder bizonder geval beslist wat

-goed en behoorlijk is, zonder dat men daarom de ethische beteekenis van

-handelingen op wijsgeerigen trant weet te doorgronden en in woorden uit

-te drukken.

-

-

-    Te midden van de schoone kunsten neemt volgens Schopenhauer de

-    muziek een geheel eigen plaats in. Om de theorie, die hij over haar

-    ontvouwt, juist te vatten, moeten wij op het volgende letten. Voor

-    opzettelijk handelen, dat doel zal treffen, wordt kennis vereischt.

-    Het intellekt is volgens Schopenhauer dan ook oorspronkelijk enkel

-    bestemd om motieven aan het handelen te verschaffen. Vandaar dat

-    bij de dieren en zelfs bij de meeste menschen de lust om waar te

-    nemen gaat kwijnen, zoodra er niets mee te bereiken valt. Bij

-    sommigen is er echter een overschot van verstandelijke kracht, dat

-    tot aanschouwing kan worden besteed, welke, aan de doeleinden van

-    den wil gemeten, nutteloos en daarom juist zuiver objektief is. Als

-    er niet gevraagd wordt naar de betrekkingen waarin een ding,

-    rechtstreeks of zijdelings, mogelijkerwijze tot den wil staat, er

-    dus niet gelet wordt op de plaats waar en den tijd waarin, niet op

-    de oorzaken waardoor en de middelen waartoe, als men m.a.w. alleen

-    het voorwerp in het oog vat, dan staat men, wel niet tegenover den

-    wil, die zich in dat ding vertoont, want wil wordt enkel gekend

-    door bewustzijn van eigen streven, maar tegenover de idee, die zich

-    in het verschijnsel afspiegelt. Dan is men zonder begeerte en

-    louter kennend subjekt. Dan ondervindt men den wellust, die extase

-    heet; dan verliest men zich in het aanschouwde.

-

-    Ziedaar het genot, dat door alle kunsten bezorgd wordt, met

-    uitzondering van de muziek. Zij alleen brengt ons niet met

-    aanschouwelijke ideeën in betrekking, maar ontsluiert ons den grond

-    van al het aanschouwelijke, het wezen aller wezens, den wil. In dit

-    gedeelte van Schopenhauer’s schoonheidsleer laten zich twee

-    partijen van ongelijke waarde onderscheiden. Op fantastische wijze,

-    als een echt romantikus, trekt hij een hoogst willekeurige parallel

-    tusschen de wereld der geluiden en de wereld der ideeën. De

-    grondbas met zijn diepe tonen vertegenwoordigt de onbewerktuigde

-    stof; de hoogere tonen heeten overeenkomst te hebben met planten en

-    dieren; de intervallen van de toonladder duiden de scheiding der

-    levende wezens in verschillende soorten aan enz. Aantrekkelijker

-    dan deze poging om in alles, wat op muzikaal gebied gevonden wordt,

-    een kosmisch symbool te ontdekken, is zijne beschouwing over de

-    ontroering, die zich van den mensch meester maakt, bij het

-    luisteren naar een voortreffelijk toondicht.

-

-

-De muziek is een zoo groote en heerlijke kunst, werkt zoo machtig op

-het gemoed, wordt zoo volledig als een algemeene taal door ieder

-beschaafd mensch verstaan, overtreft zoozeer in duidelijkheid zelfs de

-aanschouwelijke wereld, dat wij zeker meer in haar te zoeken hebben dan

-het onbewust tellen, waarvoor Leibnitz haar hield, daar hij enkel op de

-uitwendige schaal en niet op de kern lette. Ware zij niets meer dan

-dat, zoo moest de bevrediging, welke zij verschaft, gelijksoortig zijn

-aan die, welke wij bij de juiste uitkomst van een rekensom gevoelen, en

-ze kon niet die zalige vreugde zijn, waarmede wij de diepste diepten

-van ons wezen vertolkt gevoelen. Om de æsthetische werking der muziek

-te verstaan, moeten wij haar een veel ernstiger en dieper beteekenis

-toekennen, die op het innerlijk wezen van wereld en mensch betrekking

-heeft. De getalsverhoudingen, waarin zij zich laat oplossen, kunnen

-hoogstens enkel als teekenen gelden.

-

-Het doel van alle overige kunsten is ons met de ideeën bekend te maken;

-daar onze wereld niets anders is dan de verschijning van ideeën in

-veelheid van dingen, is de muziek, die alle ideeën overslaat, van de

-wereld der verschijnselen geheel onafhankelijk. Muziek zou, als zij

-zonder instrumenten kon bestaan, ook al ware de wereld er niet, toch

-kunnen genoten worden, wat zich niet van de overige kunsten zeggen

-laat. Muziek is even rechtstreeksche afspiegeling van den wereldwil als

-de wereld zelve dat is. Daardoor juist is de werking der muziek zooveel

-machtiger dan die der overige kunsten: want deze spreken enkel van de

-schaduw, zij van het wezen.

-

-Begrip is hier, gelijk overal in de kunst, onvruchtbaar. De komponist

-openbaart het diepste wezen der wereld en spreekt de hoogste wijsheid

-uit in een taal, die zijn rede niet verstaat, gelijk de magnetische

-somnambule mededeelingen doet over dingen, van welke zij in wakenden

-toestand geen besef heeft. Daarom is bij den komponist, meer dan bij

-iemand anders, de mensch van den kunstenaar geheel te scheiden.

-

-Juist omdat de muziek het innerlijk wezen der wereld vertolkt en nooit

-tot het verschijnende zelf in rechtstreeksche betrekking staat, kan zij

-geen uitdrukking geven aan bizondere, bepaalde blijdschap, droefheid,

-ontzetting, onder die en die omstandigheden, maar slechts de vreugde,

-de smart, den jubel, de gemoedsrust, om zoo te zeggen in het

-afgetrokkene, het wezenlijke van dat alles, zonder eenig bijwerk, ten

-gehoore brengen. Toch verstaan wij haar volkomen. Dat is de reden

-waarom onze fantasie zoo licht door haar in beweging wordt gebracht en

-dan beproeft die onzichtbare en toch zoo levendig tot ons sprekende

-geestelijke wereld met vleesch en been te bekleeden, haar dus in een

-analoog voorbeeld te belichamen. Ziedaar de oorsprong van het gezang

-met woorden en ten slotte van de opera, maar een groote fout is het,

-wanneer datgene, wat hoofdzaak moet zijn, de muziek, daarbij in

-ondergeschikte stelling geraakt. Juist de algemeenheid van de muziek,

-waardoor het buiten hare macht ligt bizondere gebeurtenissen te

-vertolken of bepaalde toestanden aan te wijzen, schenkt haar de hooge

-waarde, welke zij als geneesmiddel van menschelijk lijden heeft.

-Wanneer dus de muziek te zeer zich bij de woorden tracht aan te sluiten

-en naar de gebeurtenissen zich tracht te schikken, dan beproeft zij een

-taal te spreken, die de hare niet is. Van deze fout heeft Rossini zich

-meer dan iemand anders vrij gehouden; zijne muziek spreekt zoo

-duidelijk en zuiver haar eigen taal, dat zij de woorden in het geheel

-niet noodig heeft, en, enkel met instrumenten uitgevoerd, hare volle

-werking blijft uitoefenen.

-

-Uit de innige verhouding, waarin de muziek tot het ware wezen van alle

-dingen staat, is ook dit te verklaren, dat, wanneer begeleidende muziek

-ten volle past bij een handeling, gebeurtenis, tooneelinrichting,

-omgeving, zij als de duidelijkste kommentaar daarop zich gelden doet;

-eveneens is het hem, die zich aan den indruk van een symfonie geheel

-overgeeft, als zag hij alle mogelijke gebeurtenissen des levens aan

-zich voorbijtrekken; toch kan hij, wanneer hij zich bezint, geen

-overeenkomst aangeven tusschen het toondicht en de dingen die hem voor

-den geest zweven. Immers de muziek is daarin van alle andere kunsten

-verschillend, dat ze geen afbeelding van de wereld der voorstelling,

-maar van den wil zelven is en dus niet het physische maar het

-metaphysische tot uitdrukking brengt. Men zou de wereld evengoed een

-belichaming van muziek als van wil kunnen noemen.

-

-Het onuitsprekelijk innige van muziek, dat haar als een paradijs doet

-zijn, waarin wij geheel ons tehuis gevoelen, terwijl het toch

-onmetelijk ver van ons af ligt, dat volkomen begrijpelijke en toch zoo

-vreemde van muziek, vindt daarin zijn oorsprong, dat ze alle bewegingen

-van de diepste diepten onzer ziel wedergeeft, maar geheel buiten de

-werkelijkheid om en dus zonder eenige bezoedeling met ’s levens

-ellende.

-

-De wereld als voorstelling is de spiegel, waarin de wereld als wil zich

-zelf aanschouwt. Oorspronkelijk is de wil blinde, doffe drang; enkel

-daar, waar kennis, met andere woorden voorstelling, geboren wordt, komt

-de wil tot zelfbewustzijn, bespeurt hij, wat het is, dat hij wil, dat

-hij namelijk niet anders wil dan deze wereld, het leven juist zooals

-het is.

-

-Tevens ontdekt de wil dan dat de individuen voor hem geen waarde hebben

-en dat het hem enkel om de soorten te doen is. Op naïeve wijze

-verkondigt zoo de natuur deze groote waarheid, dat uitsluitend de

-ideeën werkelijkheid bezitten. De juiste theorie der geslachtsliefde is

-geheel in overeenstemming met deze leer, gelijk wij thans zien zullen.

-

-Alle verliefdheid, hoe etherisch zij zich ook moge aanstellen, wortelt

-enkel in het sexueele verlangen en is enkel een nader bepaald, op dit

-of dat individu gericht instinkt. Wanneer men, dit in aanmerking

-nemende, de gewichtige rol gadeslaat, welke de liefde, in al haar

-graden en schakeeringen, niet enkel op het tooneel en in de romans,

-maar ook in de werkelijke wereld vervult, waar zij, naast de liefde tot

-het leven zich als de sterkste van alle drijfveeren openbaart, de helft

-der krachten en gedachten der jongere menschheid voortdurend in beslag

-neemt, het laatste doel van bijna ieder menschelijk streven is, op de

-gewichtigste aangelegenheden den nadeeligsten invloed erlangt, de

-ernstigste bezigheden ieder oogenblik doet afbreken, soms zelfs de

-helderste hoofden voor een wijle in verwarring brengt, zich niet

-ontziet te midden van de verhandelingen der staatsmannen en de

-onderzoekingen der geleerden storend met haar nesterijen in te grijpen,

-haar liefdesbrieven en haarlokken, zelfs in portefeuilles van ministers

-en manuscripten van philosofen, weet binnen te smokkelen, niet minder

-dagelijks de hevigste en meest ingewikkelde twisten doet ontbranden, de

-hechtste banden verscheurt, betrekkingen van de allerhoogste waarde

-ontbindt, nu eens leven of gezondheid, dan weer rijkdom, aanzien en

-voorspoed tot haar offer kiest, ja den braafste gewetenloos, den

-trouwste verraderlijk maakt, dus over het geheel genomen als een

-vijandige demon optreedt, die er op uit is verwarring te stichten en

-alles omver te werpen;—dan móet men wel uitroepen: Waartoe al die

-drukte? Waartoe dat dringen en razen, die angst en die nood? Het komt

-er toch maar op aan, dat ieder Hans zijn Gretchen krijgt: waarom moet

-zulk een kleinigheid een zoo gewichtige rol spelen, en telkens stoornis

-en verwarring te weeg brengen in het wèl geordende menschelijke

-leven?—De geest der waarheid antwoordt hier aan iederen ernstigen

-denker: het is geen kleinigheid die hier op het spel staat, het geldt

-hier een zaak, gewichtiger dan alle andere doeleinden, en daarom de

-diepe ernst, waarmee ieder haar behartigt, ten volle waard. Dàt

-namelijk, wat hier beslist moet worden, is niets minder dan de

-samenstelling der volgende generatie. Door die beuzelachtige minnarijen

-wordt uitgemaakt, welke handelende personen op het tooneel zullen

-werkzaam zijn, wanneer wij zelve zullen zijn afgetreden. En van de

-samenstelling van dat op ons volgende geslacht hangen weer tallooze

-later komende geslachten af. Dit hooge gewicht der zaak, waarbij het

-niet om wèl en wee van thans levende individuen, maar om bestaan en

-karakter van het menschelijk geslacht in toekomstige tijden gaat, heeft

-ten gevolge, dat de wil van den enkeling hier in verhoogde macht als

-wil der soort te voorschijn treedt; dit is het, waarop het pathetische

-en het verhevene van alle liefdesaangelegenheden, het alles te boven

-gaande van hare verrukkingen en smarten berust, wat de dichters in

-talrijke voorbeelden sedert duizenden van jaren niet moede worden ons

-voor oogen te stellen; geen onderwerp is zoo belangrijk als dit, daar

-het hier het wel en wee der soort betreft en dus tot alle overige,

-welke slechts het welzijn der enkelingen raken, zich als een lichaam

-tot een vlak verhoudt. Daarom juist is het zoo moeielijk een drama

-zonder minnehandel belangrijk te doen zijn en daarom geldt het hier een

-thema, dat zelfs door het dagelijksch gebruik niet afgezaagd wordt.

-

-Wat in het bewustzijn zich voordoet als het sexueele verlangen op een

-bepaald individu gericht, is op zich zelf de wil als een bepaald

-individu geboren te worden. In dit geval weet de geslachtsdrift,

-ofschoon op zich zelve een subjektieve behoefte, zeer geschikt het

-masker van objektieve bewondering aan te nemen en zoo het bewustzijn om

-den tuin te leiden; tot bereiking van hare doeleinden heeft de natuur

-die krijgslist van noode. Dat het echter, hoe objektief en hoe verheven

-ook die bewondering moge schijnen, bij alle verliefdheid toch enkel om

-de voortbrenging van een bepaald individu te doen is, wordt vooral

-daardoor bevestigd, dat niet weerkeerige liefde, maar bezit, als

-hoofdzaak hier beschouwd wordt. De zekerheid van beantwoorde liefde kan

-nooit over het gemis aan bezit troosten; integendeel heeft menigmaal

-zulk een toestand tot zelfmoord geleid. Daarentegen neemt iemand, die

-hevig verliefd is, wanneer hij zijn liefde niet beantwoord kan krijgen,

-het desnoods met de door geschenken afgekochte gunst van een vrouw of

-ook met verkrachting voor lief. Bij iederen liefdesroman is het doel,

-ook al begrijpen de partijen het zelve niet, dat er dit of dat bepaalde

-kind worde verwekt; de manier, waarop dit doel bereikt wordt, is

-bijzaak. Hoe luide ook de gevoelvolle, verliefde paartjes zich tegen

-het grove realisme van dergelijke beschouwing mogen verzetten, toch

-dwalen zij. Werkelijk is het de toekomstige generatie in haar

-individueele bepaaldheid, die, bij al de omslachtigheden en eindelooze

-bemoeienissen tot het erlangen der geliefde vrouw, er naar hunkert om

-te voorschijn te treden. De aanwassende genegenheid van een minnend

-paar is eigenlijk reeds de drang om te leven van het nieuwe individu,

-dat zij zouden kunnen en zouden willen verwekken; ja, in de blikken vol

-verlangen, waarmede zij elkander aanzien, ontvlamt reeds het nieuwe

-leven en kondigt het zich aan als een toekomstige, harmonisch

-samengestelde individualiteit.

-

-Het egoïsme is een zoo diep gewortelde eigenschap bij alle individuen

-dat, wil men ze aan het werk zetten, zelfzuchtige doeleinden de eenige

-zijn, waarop men met zekerheid rekenen kan. Nu heeft zeker de soort op

-het individu een nader, hooger en ouder recht dan het voorbijgaande

-individu op zich zelf: wanneer echter het individu voor bestaan en

-welzijn der soort zorgen en zelfs offers brengen moet, dan kan aan zijn

-intellekt, dat er enkel op ingericht is om zelfzuchtige doeleinden na

-te streven, het gewicht dier aangelegenheid niet zoo duidelijk worden

-gemaakt, dat er dienovereenkomstig gehandeld wordt. Derhalve kan in

-zoodanig geval de natuur haar doel slechts daardoor bereiken, dat zij

-den individu een zekeren waan in het gemoed plant, ten gevolge van

-welken hem als een goed voor hem zelf toeschijnt wat in waarheid

-slechts een goed voor de soort is, zoodat hij de soort dient, terwijl

-hij meent zich zelf te dienen; bij welke gebeurtenis hem een

-hersenschim voor den geest zweeft, die als beweegkracht de plaats van

-werkelijkheid inneemt en bestemd is onmiddellijk daarna te verdwijnen.

-Deze waan is het instinkt. In de allermeeste gevallen is instinkt de

-genius der soort, welke datgene wat der soort ten nutte komt door den

-wil verrichten doet. De uitwendige verschijning van het instinkt nemen

-wij het best bij de dieren waar, doch de binnenzijde er van kunnen wij,

-gelijk al het innerlijke, enkel aan ons zelven leeren kennen. Nu is het

-een zeer bepaald, hoogst samengesteld instinkt, dat de keuze van een

-individu voor geslachtsbevrediging met zoo diepen ernst en groote

-eigenzinnigheid juist op een bepaalden persoon richt... De

-duizelingwekkende verrukking, die zich van den man bij den aanblik van

-juist die en geen andere vrouw meester maakt en hem de vereeniging met

-haar als het hoogste goed voorspiegelt, is een instinkt, dat op het

-welzijn der soort is gericht, terwijl de mensch zich verbeeldt enkel

-zijn eigen genot te zoeken. Inderdaad ontsluiert zich hier het wezen

-van alle instinkt. Het is een werken, dat meestal door een bepaald

-doel, n.l. het welzijn der soort, wordt geleid, terwijl in

-werkelijkheid dat doel niet tot het besef van den werkenden individu

-komt. De zorgvuldigheid, waarmede een insekt een bepaalde bloem of

-vrucht of de een of andere larve opzoekt, om juist dáár zijn eieren te

-leggen, en, om dat te bereiken, moeite noch gevaar ontziet, vertoont

-groote overeenkomst met die, waarmede een man de vrouw uitkiest tot

-geslachtsbevrediging en daarbij zijn eigen levensgeluk dikwijls

-opoffert of zelfs door misdaad als echtbreuk of verkrachting zijn doel

-weet te bereiken, en dat alles om aan den souvereinen wil der natuur te

-gehoorzamen en ten koste van den individu het belang der soort te

-dienen. Een waan is het, die den man voorgoochelt, dat hij in de armen

-van een bepaalde vrouw en van geen andere een oneindig grooter

-bevrediging zal vinden; dus meent hij voor zijn eigen genot zich moeite

-en opoffering te getroosten, terwijl het er enkel om te doen is, dat

-een bepaald individu, dat enkel van dat ouderenpaar afkomstig kan zijn,

-in het aanzijn zal treden. Overeenkomstig deze opvatting ziet ieder

-verliefde, wanneer hij eindelijk zijn doel bereikt heeft, zich

-wonderlijk ontgoocheld en bevreemdt het hem, dat de hartstochtelijk

-begeerde gemeenschap geen grooter geluk schonk, dan hij ook elders had

-kunnen vinden.

-

-Dit alles werpt licht op het instinkt, dat den vogel zijn nest doet

-bouwen, het insekt naar prooi doet jagen, die, voor dat diertje zelf

-ongenietbaar, als voedsel voor de toekomstige larven naast de eieren

-wordt gelegd. Al die dieren worden ongetwijfeld door een waan geleid,

-welke den dienst der soort achter het masker van een egoïstisch doel

-verbergt.

-

-

-    In dit verband wijst Schopenhauer er vervolgens op, dat de man naar

-    afwisseling haakt, terwijl de vrouw in den regel aanhankelijk

-    blijft aan den individu harer keuze. Hij verklaart dit uit het doel

-    der natuur, dat op behoud en sterke vermeerdering der soort gericht

-    is; de man kan in korten tijd een talrijk nakroost verwekken,

-    terwijl de vrouw in dienzelfden tijd slechts één kind kan ter

-    wereld brengen. Ook drijft de natuur de vrouw om den voeder en

-    beschermer der kinderen voor zich te behouden. Echtelijke trouw is

-    voor den man, volgens Schopenhauer, een kunstmatig verkregen

-    produkt der beschaving, terwijl zij voor de vrouw natuurlijk is en

-    echtbreuk bij haar, niet enkel wegens de gevolgen, maar ook om zijn

-    tegennatuurlijk karakter, veel onvergeeflijker is dan bij den man.

-    Schopenhauer vat zijne beschouwing in deze woorden samen:

-

-

-Het liefdesverlangen, door de dichters van alle tijden op alle wijzen

-bezongen, terwijl het onderwerp onuitputtelijk blijft, dat verlangen,

-waardoor aan het bezit van een bepaalde vrouw de voorstelling van

-oneindige zaligheid wordt vastgeknoopt, terwijl de gedachte dat zij

-buiten zijn bereik zou kunnen blijven den man onuitsprekelijk doet

-lijden, dat verlangen en die pijn der liefde kunnen niet wortelen in de

-behoeften van een vergankelijk individu; hier hooren wij de

-verzuchtingen van den genius der soort, welke in tegenstelling met den

-individu oneindig leven heeft, en dus voor oneindige wenschen en

-oneindige smarten vatbaar is. Maar die wenschen en smarten zijn

-opgesloten in de enge borst van een sterveling, welke onder dien

-machtigen druk schijnt te willen barsten. Alleen de genius der soort is

-in staat om met één blik te zien, welke waarde voor hare doeleinden een

-zeker paar menschen kan hebben. De groote hartstochten ontstaan dan ook

-in den regel bij den eersten aanblik. Daarom is het verlies der

-geliefde door een mededinger of door den dood voor den vurigen minnaar

-een smart, die alle andere te boven gaat. Zij treft hem niet enkel als

-individu, maar grijpt hem aan in zijn eeuwig wezen, in het leven der

-soort, tot welks lastdrager en wilsuitvoerder hij geroepen werd. Om die

-reden is ijverzucht zoo grimmig en pijnlijk en is er geen grooter offer

-denkbaar dan van een geliefde te moeten afstand doen. Een held schaamt

-er zich voor jammerkreten te slaken, maar liefdesklachten laat hij

-hooren, want in dezen is het niet hij zelf, maar de soort, die haar

-schreiende stem verheft.

-

-

-    Het lijdt geen twijfel of Wagner heeft zich o. a. bij zijn

-    schepping van Tristan en Isolde door Schopenhauer tot die hooge

-    opvatting der liefde laten bezielen, volgens welke zij oneindig

-    meer is dan een festijn, waaraan een paar menschen in hun

-    wittebroodsweken zelfzuchtig te gast gaan.

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-FRAGMENTEN UIT „UEBER DEN WILLEN IN DER NATUR”

-

-

-Reeds Copernicus heeft gezegd: „Ik geloof, dat de zwaarte niets anders

-is dan een natuurlijk verlangen, hetwelk aan alle deelen der stof door

-den Schepper is ingeblazen, zoodat zij er naar streven zich saam te

-voegen en een kogelgestalte aannemen. Dit streven schijnt ook aan zon,

-maan en andere planeten eigen te zijn, waardoor zij hunne ronde

-gestalte handhaven”. Ook Herschel heeft duidelijk ingezien, dat,

-wanneer wij niet gelijk Cartesius alle beweging door van buiten

-komenden stoot willen verklaren, wij een wil moeten aannemen, welke in

-de dingen woont. Wij staan voor dit alternatief: òf den oorsprong van

-iedere beweging in een uitwendige oorzaak te zoeken, òf in het bewogene

-zelf een innerlijken drang te leggen. Zoodanigen drang kunnen wij ons

-niet anders verklaren dan als verwant aan datgene, wat in ons wil is.

-Het verschil tusschen ons en de niet-bewerktuigde natuur is enkel dit,

-dat bij ons de richting van den wil niet eenzijdig loodrecht op het

-middelpunt der aarde is gericht, maar, naar gelang van de beelden die

-het intellekt ons verschaft, met noodwendigheid nu eens hierheen dan

-weder daarheen streeft. Dat het wezen der krachten in de ons omringende

-natuur identisch is met den wil in ons, kan door niemand, die ernstig

-nadenkt, betwijfeld worden. Wanneer die waarheid een paradox schijnt,

-bewijst dat enkel, dat zij een zeer gewichtige ontdekking moet heeten.

-

-

-    Het is duidelijk dat als wij het woord wil in zoo ruimen zin nemen,

-    het enkel een term is voor een onbekende zaak. Wat wij in onszelf

-    als wil aantreffen, is volgens Schopenhauer geen „An sich”, maar

-    een verschijnsel er van. Hij noemt het een „Urphænomen”, een

-    oorspronkelijk verschijnsel, maar dan is het onbetwistbaar toch

-    niet de werkelijkheid, welke aan alle verschijnselen ten grondslag

-    ligt.

-

-

-Leugen en bedrog, die overal in de wereld veelvuldig zijn, hebben

-nergens een zoo vrije speelruimte als daar, waar de wetten der natuur

-verklaard worden te zijn opgeheven. Intusschen kan er aan de

-werkelijkheid van dierlijk magnetisme en van sommige sympathetische

-genezingen niet getwijfeld worden. Om aan al zoodanige geheimzinnige

-verschijnselen met een voornamen glimlach voorbij te gaan, moet men de

-wereld al zeer begrijpelijk vinden, er niet het minste besef van

-hebben, dat wij door een zee van raadselen zijn omgeven en rechtstreeks

-noch de dingen, noch ons zelve doorgronden. Juist de aan deze

-oppervlakkige gezindheid tegengestelde bewerkt, dat bijna alle groote

-mannen van alle tijden en alle volken een zekeren zweem van bijgeloof

-hebben vertoond. Wanneer onze natuurlijke wijze van kennen een

-zoodanige ware, dat ze rechtstreeks de dingen op zich zelve en de

-verhoudingen, waarin ze tot elkander staan, ons deed peilen, dan zouden

-wij inderdaad het recht kunnen hebben alle voorwetenschap van de

-toekomst, alle verschijningen van afwezigen, van stervenden, ja van

-gestorvenen, alle magische inwerking bij voorbaat en onvoorwaardelijk

-te verwerpen. Wanneer echter, zooals Kant meent, wat wij leeren kennen

-enkel verschijnselen zijn, wier vormen en wetten niet voor de dingen op

-zich zelve gelden, dan is zoodanige verwerping voorbarig, daar in dat

-geval de dingen op zich zelve, waartoe ook ons eigen innerlijk zelf

-behoort, niet aan die wetten onderworpen zijn. Die dingen kunnen dus in

-verhoudingen tot ons staan, die magische gebeurtenissen ten gevolge

-hebben, en alleen de ervaring moet in dat geval beslissen, of en in

-hoever dat plaats grijpt.

-

-De bewegingen van het eigen lichaam zijn ten volle onverklaarbaar en

-moeten aan een bovennatuurlijken invloed van den wil worden

-toegeschreven. Waarom, zoo dacht men, zou die wil zich ook niet tot

-andere lichamen kunnen uitstrekken? Hiertoe den weg te vinden, de

-afzondering, waarin de wil zich in ieder individu bevindt, op te

-heffen, de sfeer van het rechtstreeksche willen te verruimen en het

-verder te doen reiken dan het eigen lichaam van den willenden persoon,

-ziedaar de taak, welke de magie zich stelt.

-

-Dierlijk magnetisme en sympathetische genezingen kunnen niets anders

-zijn dan een werken, waarbij de wil, die anders enkel binnen de grenzen

-van den willenden individu zijn rechtstreeksche kracht openbaart, ook

-daar buiten optreedt. Door ondubbelzinnige getuigenissen is aan te

-toonen, dat zij, die in de oude magie dieper waren ingewijd, eenstemmig

-al haar werkingen aan den wil van den zoogenaamden toovenaar

-vastknoopten. Dit is een sterk empirisch bewijs voor mijne leer, dat

-datgene, wat er nog buiten de voorstelling bestaat, niets anders is dan

-wat wij in ons zelve als wil aantreffen.

-

-Wat men het verbond met den Satan noemt is niets anders dan de

-inwerking van den boozen wil, welke, bijvoorbeeld door afgesneden haren

-te verbranden of door figuurtjes van was met naalden te doorboren, zich

-wreekt op den een of anderen persoon. Het is wel merkwaardig dat

-zoodanige hekserij op de meest verschillende plaatsen der wereld en in

-alle tijden inheemsch is. Theurgie en dæmonologie daarentegen zijn

-onzin. Wat magischen invloed uitoefent is niets anders dan de wil.

-Mogelijk is het, zegt Paraselsus, dat zonder behulp van mijn lichaam,

-enkel ten gevolge van mijn vurig begeeren, mijn zwaard een vijand

-doorboort.

-

-In het jaar 1854 heb ik het geluk gehad Regazoni uit Bergamo te zien

-werken. Zijne met hem in rapport staande somnambule bracht hij, zoodra

-hij verkoos, in een toestand van katalepsie; hij kon bloot door zijn

-wil, zonder een enkel gebaar te maken, achter haar staande haar op den

-rug doen vallen. Hij kon haar verlammen, in verstijvende kramp brengen,

-haar uitgezette pupillen en volledige gevoelloosheid bezorgen. Een dame

-uit het publiek liet hij piano spelen, en plotseling vijftien schreden

-achter haar staande verlamde hij haar, enkel door zijn wil, zoodat zij

-geen noot meer kon ten gehoore brengen. Hij tooverde haar vast tegen

-een zuil, zoodat zij, ondanks de grootste inspanning, geen vin

-verroeren kon.

-

-

-    Schopenhauer leert elders, dat de onkreukbaarheid der natuurwetten

-    schier huiveringwekkend is en dat het aan haar is toe te schrijven,

-    wanneer, heden zoo goed als voor duizend jaren, onder gelijke

-    omstandigheden gelijke verschijnselen plaats grijpen. Het

-    bevreemdende van dien regelmaat verdwijnt echter volgens hem,

-    wanneer men in aanmerking neemt, dat ruimte, tijd en causaliteit

-    enkel vormen onzer kennis zijn en niets met den wil, niets met het

-    ding op zich zelf, te maken hebben. Iedere zich openbarende

-    natuurkracht is enkel de wil op een bepaalden trap van zijn

-    verschijning en dus onveranderlijk. Wie dit voorziet, begrijpt

-    tevens dat uitzonderingen op natuurwetten onmogelijk zijn, dat dus

-    de keten der oorzaken en werkingen nergens en nooit door een

-    oorspronkelijke kracht kan verbroken worden. De vraag is hoe

-    Schopenhauer in strijd met dat alles magische verschijnselen kon

-    aannemen. Die vraag klemt te meer, wanneer men in aanmerking neemt,

-    dat volgens Schopenhauer ieder lichaam zichtbare wil is. Het

-    lichaam van den mensch is de zichtbare wil om als een mensch te

-    leven, de hersenmassa van een mensch de zichtbare wil om als een

-    mensch te kennen en te denken. Wil en wereld zijn twee zijden van

-    een en het zelfde. Dan begrijp ik niet hoe de eene zijde kan

-    ingrijpen in de andere.

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-FRAGMENTEN UIT „DIE BEIDEN GRUNDPROBLEME DER ETHIK, BEHANDELT IN ZWEI

-AKADEMISCHEN PREISSCHRIFTEN”

-

-

-Enkel door tijd en ruimte is er veelheid van het gelijksoortige,

-verscheidenheid van individuen mogelijk. Maar tijd en ruimte zijn

-slechts kenvormen. Het is dus schijn, dat de wil zich in een veelheid

-van individuen splitst. Deze veelheid treft niet den wil als ding op

-zich zelf, maar enkel zijne verschijning; in ieder individu is de wil

-geheel en ongesplitst voorhanden, en aanschouwt hij om zich heen het

-tallooze malen herhaalde beeld van zijn eigen wezen. Dit wezen, het in

-den echten zin werkelijke, vindt ieder rechtstreeks in zijn innerlijk.

-Daarom wil ieder alles voor zich, wenscht alles te bezitten, ten minste

-te beheerschen; wat hem weerstand biedt, zou hij willen vernietigen.

-Hierbij komt, dat, althans bij de kennende wezens, het individu tevens

-subjekt en dit drager der wereld is; m.a.w. de geheele natuur daar

-buiten, alle overige individuen inkluis, bestaan in zijn voorstelling;

-hij heeft er bewustzijn van dat al zijn medeschepselen in zoover

-afhangen van zijn eigen bestaan, dat met zijn bewustzijn noodzakelijk

-ook zijn wereld te gronde gaat. Ieder individu is dus mikrokosmos,

-kleine wereld, in zoover met den makrokosmos, de groote wereld,

-gelijkwaardig. De altijd en overal waarachtige natuur zelve geeft hem,

-oorspronkelijk en onafhankelijk van alle nadenken, deze eenvoudige en

-onmiddellijk zekere kennis. Dat is de reden, waarom ieder in het

-grenzeloos heelal verdwijnend individu zich zelf tot middelpunt der

-wereld maakt, zijn eigen bestaan en welzijn boven al het overige

-behartigt, ja al het andere bereid is daaraan op te offeren, de wereld

-zou willen vernietigen om slechts zijn eigen zelf, dien druppel in de

-zee, iets langer in aanzijn te doen blijven. Deze gezindheid is het

-egoïsme, dat ieder schepsel aankleeft. In haar openbaart zich op

-vreeselijke wijze de innerlijke tweespalt van den wil met zich zelf.

-Want zij wortelt in de tegenstelling tusschen mikrokosmos en

-makrokosmos. Zij vindt daarin haar grond, dat de wil in den vorm der

-individualiteit verschijnt, zoo ontelbare malen en wel telkens op

-tweeërlei wijze, als wil en voorstelling, geheel en volledig optreedt.

-Terwijl ieder dus zich zelf als wil in zijn geheel en als subjekt der

-wereld gevoelt, gaan hem eigen bestaan en eigen welzijn boven alles ter

-harte. Naar zijn eigen dood ziet ieder uit als naar het einde der

-wereld, terwijl hij het overlijden van zijn bekenden als een tamelijk

-onverschillige zaak opvat, wanneer hij niet persoonlijk daarbij

-betrokken is. Waar het bewustzijn, gelijk bij den mensch, den hoogsten

-graad erlangt, moet ook het zelfgevoel in de hoogste mate te voorschijn

-treden, en dus de strijd tusschen de individuen onderling op de meest

-ontzettende wijze gevoerd worden. Het duidelijkst blijkt dit, wanneer

-wet en overheid tijdelijk met onmacht geslagen zijn. Dan tracht ieder

-aan den ander te ontrukken wat hij zelf hebben wil, en dat niet alleen,

-maar, om het eigen welzijn ook maar eenigszins te vermeerderen, worden

-geluk en leven van anderen opgeofferd. Deze oorspronkelijke tweespalt

-van den wil met zich zelven is een onuitputtelijke bron van lijden,

-ondanks alle dammen, welke men daartegen heeft opgeworpen; ja zij is de

-hoofdbron der ellende, welke alle leven onvermijdelijk vergezelt.

-

-Behalve egoïsme huist er in den mensch ook nog eigenlijk gezegde

-boosaardigheid, namelijk onzelfzuchtige vreugde over vreemd lijden. De

-verklaring hiervan is de volgende. Daar de mensch verschijning van den

-wil is, die door heldere kennis wordt bestraald, meet hij de werkelijke

-en gevoelde bevrediging van zijn wenschen af naar wat als mogelijk zich

-aan hem voordoet. Zoo ontstaat de nijd: iedere ontbering wordt door

-aanschouwing van vreemd genot feller gevoeld omgekeerd door te weten,

-dat ook anderen hetzelfde missen, dragelijker gemaakt. Het kwaad, dat

-allen gemeenschappelijk hebben te verduren, daar het van het

-menschenleven onafscheidelijk is, bedroeft ons weinig; zoo schikken we

-ons in de guurheid van het klimaat. De herinnering aan grooter leed dan

-het onze stilt onze smart; de aanschouwing van vreemd lijden tempert

-ons eigen leed. Wanneer nu een mensch, die door een heftigen wilsdrang

-wordt bezield, alles zou willen bijeengaren om den dorst van zijn

-egoïsme te lesschen, en daarbij, zooals noodzakelijk is, ervaren moet,

-dat alle bevrediging slechts schijnbaar is, het erlangde nooit

-verschaft wat het, toen het nog begeerd werd, beloofde, dat door de

-vervulling van een wensch de drang om te willen slechts van gestalte

-verandert en nu onder een nieuwen vorm gaat kwellen, dat ten slotte,

-wanneer alle begeerten zijn uitgeput, de wilsdrang zelf, ook zonder

-gekend motief, overblijft en zich als gevoel van leegte en ontzettende

-verveling kond doet, dan zoekt hij voor zijn ongeneeslijke ellende heul

-langs een omweg, door den aanblik van vreemd lijden, waaraan hij zich

-tevens om deze reden vergast, dat het hem zijn macht over anderen

-toont. Ziedaar de oorsprong van wreedheid, van bloeddorst, waarvan de

-geschiedenis ons zoo menig voorbeeld geeft.

-

-Met boosaardigheid verwant is de wraakzucht, die kwaad met kwaad

-vergeldt, niet met het oog op de toekomst, want dat is het karakter van

-straf, welke, indien zij redelijk is, herhaling der slechte daad tracht

-te voorkomen, en dus tot beveiliging wordt opgelegd, maar enkel om wat

-er geschied is, om wat achter ligt, wijl men zich vergasten wil aan het

-leed van hem, die eerst leed heeft berokkend. Wat wraak onderscheidt

-van eigenlijke boosheid en haar eenigermate verontschuldigt is een

-schijn van recht, in zoover n.l. dezelfde handeling, die nú wraak is,

-wanneer zij in naam der wet, dus volgens een vooraf bepaalden en

-bekenden regel in een maatschappij, die haar bekrachtigd heeft, plaats

-greep, inderdaad straf en dus recht zou zijn.

-

-Hoe dicht ook de sluier van Maja den zin van den egoïst moge omhullen,

-hoe vast hij er dientengevolge van moge overtuigd zijn, dat zijn

-persoon door een onoverkomelijke kloof van ieder ander gescheiden is,

-en hoezeer hij ook aan die overtuiging moge vasthouden om er zijn

-egoïsme op te doen steunen, want ook hier wordt, gelijk zoo dikwijls,

-het inzicht door den wil beheerscht, toch verheft zich soms het donker

-besef, dat die orde der dingen, welke in tijd en ruimte bestaat, en

-volgens welke de rampen, die andere individuen treffen, ons niet

-aangaan, ijdele waan is. Op deze wijze laat zich de ontzetting

-verklaren, welke een boosdoener over zijn eigen daad kan gevoelen: het

-doemt in hem op, dat hij en zijn slachtoffer één zijn, dat de scheiding

-tusschen de individuen enkel een bedriegelijke droom is, dat alle

-lijden van anderen in werkelijkheid ook zijn lijden is. Zoo wordt de

-gewetensangst geboren, die den misdadiger tot zelfmoord kan drijven.

-Doch de dood gelijkt op den ondergang der zon, die slechts in schijn

-door den nacht verzwolgen wordt, maar inderdaad onophoudelijk gloed van

-zich geeft, aan nieuwe werelden nieuwe dagen schenkt, voortdurend

-verrijst en voortdurend ondergaat. Aanvang en einde treft enkel het

-individu door middel van den tijd, vorm van alle verschijning. Buiten

-den tijd ligt alleen de wil, Kant’s „Ding an sich”, en de volledige

-vertegenwoordiger van dien wil, Plato’s idee. Daarom baat zelfmoord

-niet; wat ieder in het diepst van zijn gemoed wil, dat moet hij zijn,

-en wat ieder is, dat wil hij ook. Deze waarheid is het, welke op

-mythische wijze door de leer der zielsverhuizing wordt uitgedrukt. Wat

-aan het geweten zijn angel geeft, is enkel het gevoelde besef der

-nietigheid van de voorstellingsvormen, waardoor de individuen van

-elkander worden afgezonderd.

-

-Het is dat zelfde besef, waardoor het medelijden wordt verklaard.

-Immers dit onderstelt, dat ik mij met een ander, die lijdt,

-vereenzelvigd heb en bij gevolg de slagboom tusschen ik en niet-ik,

-voor het oogenblik althans, is opgeheven. Slechts zoo wordt het lot van

-dien ander, zijn behoefte, zijn nood, onmiddellijk het mijne. In hem

-lijd ik mede, ofschoon mijn huid niet zijne zenuwen omspant. Zelfs de

-hardvochtigste kent dat gevoel van medelijden bij tijd en wijle.

-Dagelijks openbaart het zich aan onze oogen, overal waar een mensch een

-ander helpt en bijstaat, ja misschien zijn leven voor iemand, dien hij

-den eersten keer ziet, in gevaar brengt, zonder daarbij meer te denken

-dan dat die ander in grooten nood verkeert.

-

-Egoïsme, boosaardigheid en medelijden, ziedaar de drie oorspronkelijke

-drijfveeren van alle menschelijke handelingen, die drie ingrediënten,

-waaruit het karakter van alles, wat een menschengelaat vertoont, is

-samengesteld. Het behoeft wel niet gezegd te worden, dat die drie

-bestanddeelen in verschillenden graad bij verschillende personen worden

-aangetroffen en dat daaraan ieder zijn individueel karakter te danken

-heeft.

-

-Egoïsme, dat het eigen welzijn wil, levert handelingen op, die ten

-deele verwerpelijk heeten, ten deele uit een moreel oogpunt

-onverschillig zijn. Boosaardigheid, die het vreemde leed wil, is altijd

-slecht. Medelijden, dat het vreemde welzijn wil, is de bron waaruit

-goede handelingen ontspringen.

-

-Medelijden, niet medevreugde, is een oorspronkelijke drijfveer. De

-grond daarvan is, dat enkel lijden, waartoe alle gebrek, ontbering,

-behoefte, ja wensch behoort, positief is, rechtstreeksch ondervonden.

-Bevrediging, genot, geluk bestaat daarin, dat een gemis is opgeheven,

-een smart gestild. Zij zijn dus negatief. Behoefte, onlust is

-voorwaarde van lust. Dit zag reeds Plato in en maakte enkel voor de

-welriekende geuren en de geestelijke vreugden een uitzondering. Ook

-Voltaire zegt: „il n’est de vrai plaisir qu’avec de vrais besoins”. Dus

-het positieve, het zich door zich zelf aankondigende, is de smart;

-bevrediging, genot is het negatieve, de eenvoudige opheffing van het

-eerste. Hierop vooral berust het, dat slechts lijden, gebrek, gevaar,

-hulpeloosheid van een ander rechtstreeks tot deelneming prikkelt. De

-gelukkige, tevredene als zoodanig laat ons onverschillig, want zijn

-toestand is negatief. Natuurlijk kunnen wij ons wel over den voorspoed

-van anderen verheugen, maar dit is dan een secundair verschijnsel en

-vindt daarin zijn oorzaak, dat we ons vroeger over lijden bedroefden;

-of wel wij nemen deel aan hun geluk, niet omdat het geluk is, maar

-omdat ons kind, onze vader, onze vriend, hier door de fortuin wordt

-begunstigd. Zelfs waar het onzen eigen persoon betreft is het enkel

-lijden, waartoe wensch, behoefte, ieder gemis te tellen is, dat ons in

-beweging brengt; een toestand van tevredenheid en voldaanheid laat ons

-in trage rust; hoe zou het ten opzichte van anderen niet evenzoo zijn?

-Immers deelneming met anderen wortelt daarin, dat wij ons met hen

-vereenzelvigen.

-

-Dit laatste wordt betwist door hen die meenen, dat medelijden daarin

-wortelt, dat wij ons in de plaats van den lijdenden persoon denken en

-zoo in de verbeelding zijne smarten ondergaan. Zoo is het geenszins;

-voortdurend blijft het ons duidelijk, dat de ander de lijder is, niet

-wij; juist in hem, niet in ons ontdekken wij het lijden tot onze smart.

-Wij voelen zijn verdriet als het zijne en beelden ons niet in dat het

-ons verdriet is; hoe gelukkiger juist onze eigen toestand is, hoe

-grooter kontrast er dus bestaat met den toestand van den ander, des te

-vatbaarder zijn wij voor het medelijden. Medelijden is een mysterie; de

-verklaring ervan is niet op den weg der psychologie te bereiken; zij

-wortelt in het inzicht, dat de slagboomen tusschen de individuen

-slechts schijnbaar zijn en in werkelijkheid, afgezien van tijd en

-ruimte, er geen verschil is tusschen u en mij.

-

-Wanneer er iets is, waaruit de bewonderenswaardige diepzinnigheid van

-Kant duidelijk blijkt, dan is het zijne leer van de idealiteit van tijd

-en ruimte. Hij heeft haar op zoo afdoende manier bewezen, dat er niets

-meer tegen haar kan worden ingebracht en zij als een definitieve

-verovering op het gebied der metaphysica kan worden aangemerkt. Volgens

-haar zijn ruimte en tijd de vormen van ons eigen aanschouwingsvermogen

-en behooren zij dus niet aan de daardoor gekende dingen op zich zelve

-toe, worden zij enkel in de wereld der verschijnselen aangetroffen.

-Maar als tijd en ruimte aan het echte wezen der wereld vreemd zijn, dan

-is daaraan ook geen veelheid toe te kennen; dus kan zich in de tallooze

-verschijnselen van het zinnelijk heelal slechts één en hetzelfde,

-steeds identische wezen, openbaren. Omgekeerd moet wat zich als

-veelheid, dus in tijd en ruimte, voordoet, schijn zijn.

-

-Deze leer van al-eenheid is veel ouder dan Kant, zij wordt aangetroffen

-in het oudste boek der wereld, de heilige Veden, wier dogmatisch deel,

-in de Upanischads voorhanden, de wijsheid behelst voor de ingewijden

-bestemd. Hier vinden wij haar in tallooze wendingen uitgesproken en

-door beelden en gelijkenissen toegelicht. Wij treffen haar ook in de

-school der Eleaten aan. Later waren er de Neo-Platonici van

-doordrongen, „dat van wege de eenheid van alle dingen ook alle zielen

-één waren”. In de negende eeuw zien wij die leer onverwacht bij Scotus

-Erigena optreden, die haar in de vormen en uitdrukkingen van den

-christelijken godsdienst hult. Onder de Mohammedanen treffen wij haar

-als de mystiek der Sufis aan. Ook de christelijke mystici worden door

-haar bezield. Spinoza’s naam is met haar vereenzelvigd. In onze dagen

-eindelijk, nadat Kant het oude dogmatisme had vernietigd en de wereld

-vol ontzetting voor de door hem aangerichte verwoesting terugbeefde,

-werd zij weder door Schelling in omloop gebracht. Het is wel

-merkwaardig, dat het strenge bewijs der leer van de al-éénheid enkel

-bij Kant gevonden wordt en nogtans Kant zelf die leer niet afgekondigd

-heeft: op den trant van wijze redenaars gaf hij enkel de praemissen aan

-en gunde aan de toehoorders de vreugde om daaruit de conclusie te

-trekken.

-

-Meent men, dat ieder individu een van alle anderen onderscheiden wezen

-is en dat men enkel in het eigen zelf een echt zijn heeft, dat al het

-overige niet-ik en dus vreemd is, dan belijdt men een stelling, voor

-wier waarheid vleesch en bloed getuigenis afleggen, die aan alle

-egoïsme ten grondslag ligt en waarvan de uitdrukking in iedere

-liefdelooze, onrechtvaardige, boosaardige, handeling te vinden is. Kon

-hij, die volgens dat inzicht handelt, in het diepste innerlijk van zijn

-doodvijand binnendringen, dan zou hij daar tot zijn verrassing zich

-zelf ontdekken. Evengoed als in den droom in alle ons verschijnende

-personen wij zelven steken, is dat ook in wakenden toestand het geval,

-ofschoon het dan niet zoo gemakkelijk is in te zien.

-

-Terwijl voor den booze of den egoïst alles wat buiten hem is niet-ik

-is, zijn anderen voor een goed karakter: ik nog eenmaal. Een

-beminnelijk mensch, die in alles wat leeft zijn eigen zelf aanschouwt

-en lief heeft, wiens bestaan derhalve met het bestaan van alle anderen

-samenvloeit, verliest door den dood slechts een klein deel van zijn

-aanzijn; hij leeft voort in alle overigen, als de misleiding verdwijnt,

-die zijn bewustzijn scheidde van dat der overigen. Dit zal wel, zoo

-niet de eenige, dan toch de hoofdreden zijn, waarom zeer goede en zeer

-slechte menschen het stervensuur op zoo verschillende wijze te gemoet

-zien.

-

-Het medelijden, vereenzelviging van ons zelf met anderen, is de eenige

-bron van de twee kardinale deugden: rechtvaardigheid en menschenliefde.

-Rechtvaardigheid, die negatief is, er zich voor wacht anderen kwaad te

-doen; liefde, die positief is, er op uit anderen goed te doen. Is mijn

-gemoed voor medelijden ontvankelijk, dan zal het mij terughouden vreemd

-lijden als middel te gebruiken tot bereiking van eigen geluk. Ik zal

-dus niet het eigendom en den persoon van een ander aantasten, hem

-evenmin geestelijk als lichamelijk leed veroorzaken, hem niet krenken,

-ergeren, angst aanjagen, belasteren, evenmin als ik hem verminken zal.

-Ik zal niet de bevrediging mijner lusten ten koste van het levensgeluk

-van vrouwen najagen, niet de echtgenoote van een ander verleiden, niet

-jongelingen zedelijk en lichamelijk ten gronde richten. Hier blijkt het

-dat wij goede beginselen noodig hebben, want wanneer in ieder bizonder

-geval voor het nalaten van wat kwaad is het medelijden zelf in hooge

-mate moest worden opgewekt, dan zou het wel eens te laat kunnen komen.

-Uit de eens voor altijd verkregen kennis van het lijden, dat iedere

-onrechtvaardige handeling noodwendig voor anderen na zich sleept en dat

-door het gevoel van het zelf onrecht lijden, van het pijnlijk zwichten

-voor vreemde overmacht, verscherpt wordt, vloeit in edele gemoederen de

-stelregel voort: krenk niemand. Redelijk nadenken verheft dan dien

-regel tot het voor eens en immer vaste voornemen de rechten van een

-ieder te eerbiedigen, niet uit baatzucht of boosheid in de levenssfeer

-van een ander in te dringen, zich niet het zelfverwijt op den hals te

-halen dat men vreemd lijden veroorzaakt heeft, dus zijn eigen deel van

-de lasten en rampen des levens zelf te dragen, dit niet door geweld of

-list anderen toe te schuiven, zoo niet de ellende van anderen te

-vergrooten. Ofschoon stelregels nooit de oorspronkelijke bron of het

-echte fundament van zedelijkheid zijn, toch mag men ze voor een goeden

-levenswandel onontbeerlijk noemen, want ze zijn de plaats waarin de

-gezindheid wordt voor anker gelegd, die uit de bron der moraliteit,

-welke niet onafgebroken vloeit, ontsprongen is; wanneer het nu later op

-handelen aankomt, wordt zij door een afgeleid kanaal in de vereischte

-richting geleid. Zonder vaste stelregels zouden wij aan de onzedelijke

-drijfveeren, wanneer ze door de omstandigheden in ons worden wakker

-gemaakt, onweerstaanbaar zijn prijsgegeven. Het vasthouden en opvolgen

-van stelregels, ondanks daartegen indruischende machten, heet

-zelfbeheersching. Vrouwen zijn meestal minder goed in staat dan mannen

-om algemeene beginselen te begrijpen en tot richtsnoer te nemen, daar

-zij, ook uit het oogpunt der rede, het zwakke geslacht zijn; daarom

-staan zij in den regel achter bij de mannen in rechtvaardigheid,

-eerlijkheid en nauwgezetheid van geweten. Zij vervallen eerder tot

-leugen en valschheid; daarentegen overtreffen zij de mannen in

-barmhartigheid, want hier is de aanleiding meestal aanschouwelijk en

-spreekt dus rechtstreeks tot het medelijden, waarvoor de vrouwen zeer

-ontvankelijk zijn. Slechts het aanwezige, het onmiddellijk voorhandene

-bestaat voor de vrouw in den eigenlijken zin des woords; wat enkel door

-begrippen gekend wordt, het afwezige, verledene, toekomstige, is voor

-haar niet zoo bevattelijk. Dus is er kompensatie: rechtvaardigheid is

-meer de mannelijke, barmhartigheid meer de vrouwelijke deugd. De

-gedachte vrouwen in den rechterstoel te plaatsen doet lachen; maar als

-liefdezusters winnen zij het gewoonlijk van de broeders van

-barmhartigheid.

-

-Feitelijk is er ten allen tijde menschenliefde geweest, maar

-theoretisch ter sprake gebracht en nadrukkelijk als deugd, ja zelfs als

-de grootste van alle deugden erkend, werd zij eerst door het

-Christendom, dat zelfs de vijanden niet van de werking dier liefde

-wilde buitensluiten. Daarin bestaat dan ook de grootste verdienste van

-het Christendom, ten minste voor Europa, want in Azië gold reeds

-duizende jaren vroeger de regel, dat men geen onderscheid moet maken

-tusschen zich zelf en anderen. Wanneer wij enkel op de theorie letten,

-dan moeten wij erkennen, dat de filosofen der europeesche oudheid,

-zelfs Plato meegerekend, wèl rechtvaardigheid, vrijwillige,

-onbaatzuchtige rechtvaardigheid aanbevolen hebben, maar liefde en

-barmhartigheid nog niet als deugden hebben beschouwd.

-

-Liefde is het zedelijk motief, als medelijden niet enkel weerhoudt een

-ander te krenken, doch zelfs aanspoort hem te helpen. De stelregel,

-waarnaar die deugd zich richt, luidt aldus: „help allen, zooveel in uw

-vermogen is”. Natuurlijk moeten de handelingen, waarmee ik een ander

-bijsta, niet mijn eigen welzijn op het oog hebben, dus niet om loon in

-deze of een andere wereld verricht worden, ook niet daarom dat ik door

-ze na te laten de achting der menschen of de achting voor mij zelf zou

-verliezen; wanneer zulke beweegredenen in het spel zijn, moet het

-liefdebetoon uit een zedelijk oogpunt onverschillig heeten. Zeer juist

-wordt dan ook in het evangelie van Mattheus gezegd, dat wie met zijn

-giften pronkt zijn loon weg heeft. Eveneens wordt in de Vedas

-verzekerd, dat wie loon voor zijn werken begeert, nog op den weg der

-duisternis wandelt en niet rijp is voor de verlossing.

-

-Als de stelregel: niemand te krenken door de handelingen van den

-rechtvaardige, in toepassing wordt gebracht, werkt het medelijden niet

-rechtstreeks, maar toch blijft het steeds bereid om te voorschijn te

-treden. Stel b.v. dat iemand in strijd met zijn beginsel lust bespeurt

-om een door hem gevonden kostbaar voorwerp te behouden, dan zal, met

-terzijdestelling van alle berekeningen van voorzichtigheid en van vrees

-voor het hiernamaals, niets hem zoo gemakkelijk op het pad der

-rechtvaardigheid terugbrengen, als de voorstelling van den angst, het

-harteleed en de weeklachten van den verliezer. In het besef van deze

-waarheid wordt dikwijls aan de oproeping in de dagbladen om verloren

-geld terug te brengen toegevoegd, dat de verliezer een arm mensch is,

-iemand die het niet missen kan.

-

-Deze beschouwingen zullen duidelijk maken, dat rechtvaardigheid als

-echte, vrije deugd, inderdaad haar oorsprong heeft in medelijden. Men

-bedenke hierbij hoe gering de maat van vrijwillige, onzelfzuchtige,

-onopgesierde, rechtvaardigheid is, welke onder de menschen wordt

-aangetroffen, hoezeer zij altoos als verrassende uitzondering voorkomt

-en tot haar namaak, uit berekening voortvloeiende en overal luid

-rondgebazuinde rechtvaardigheid, wat hoedanigheid en hoeveelheid

-betreft, in dezelfde verhouding staat als goud tot koper. Ik zou de

-laatste de algemeene, de andere de hemelsche rechtvaardigheid willen

-noemen, want zij is het, die volgens Hesiodus in de ijzeren eeuw de

-aarde verliet, om boven bij de goden te wonen. Voor deze zeldzame en op

-aarde steeds uitheemsche plant is de wortel van het medelijden sterk

-genoeg.

-

-Onrecht bestaat altijd in krenking van een ander. Dus is het begrip

-onrecht positief en gaat het vóór aan het begrip recht, dat negatief

-is, en enkel de handelingen aanduidt, die men verrichten kan, zonder

-anderen kwaad te doen, zonder onrecht te plegen. Het ligt voor de hand,

-dat tot die sfeer van het recht ook alle handelingen behooren, welke

-geen ander doel hebben dan onrecht af te weren. Immers geen medelijden

-met een ander kan mij er toe brengen mij gewillig door hem te laten

-benadeelen. Dat het begrip recht negatief is, blijkt ook uit de

-verklaring, die de vader der filosofische rechtsleer, Hugo Grotius, aan

-het begin van zijn werk over „Het Recht van oorlog en vrede” geeft in

-deze woorden: „Recht beteekent hier niets anders dan wat rechtvaardig

-is, en dit meer in een ontkennenden dan in een stellenden zin, in

-zoover recht is, wat geen onrecht is”. De negativiteit van het recht

-blijkt ook, in strijd met den schijn, uit de gewone definitie: „ieder

-het zijne geven”. Is het ’t zijne, dan hoeft men het hem niet te geven;

-de bedoeling is dus: „niemand het zijne nemen”. Daar recht enkel

-negatief is, laat het zich afdwingen, want de regel „doe niemand

-kwaad”, kan door allen gelijktijdig in praktijk worden gebracht. Het

-dwanginstituut daartoe is de Staat, wiens eenig doel is de enkelingen

-tegen elkander en het geheel tegen buitenlandsche vijanden te

-beschermen. Eenige filosofen van den tegenwoordigen tijd zouden den

-Staat wel willen verdraaien tot een zedelijkheids- of

-opvoedingsinstituut, maar dan komt men er licht toe om de persoonlijke

-vrijheid aan te randen, de individueele ontwikkeling te belemmeren. Op

-dien weg is men vroeger tot inquisitie, auto’s da fe,

-godsdienstoorlogen afgedwaald; het woord van Frederik den Groote: „in

-mijn land moet ieder op zijn eigen façon voor zijn zaligheid kunnen

-zorgen” gaf te kennen, dat hij dien verkeerden weg nooit wilde

-betreden. Daarentegen zien wij ook thans nog overal, met uitzondering

-misschien van Noord-Amerika, den Staat de behartiging der metaphysische

-behoeften van zijn burgers op zich nemen. De regenten schijnen tot hun

-beginsel de woorden van Quintus Curtius gekozen te hebben: „Niets

-bestuurt den grooten hoop zoo zeker als het bijgeloof; de in den regel

-teugellooze, wreede en wankelmoedige massa gehoorzaamt, als ze door

-godsdienstwaan wordt aangegrepen, eer haar priesters dan haar

-overheden”.

-

-Hier is het noodig voor het begrip plicht, waaraan zoowel in de ethika

-als in het leven een te groote uitbreiding wordt gegeven, de juiste

-grens te trekken. Onrecht is altijd krenking van een ander in zijn

-persoon, zijn vrijheid, zijn eigendom, zijn eer. Dus schijnt te volgen,

-dat ieder onrecht een werkelijke aanranding, een daad moet zijn.

-Intusschen zijn er handelingen, welke men niet nalaten kan, zonder

-onrecht te plegen. Dat zijn de eigenlijke plichten. Ziedaar de juiste

-bepaling van het begrip plicht, dat zijn eigenaardigheid geheel

-verliest, wanneer men, gelijk in de heerschende moraal, iedere

-loffelijke handeling plicht noemt, en dus vergeet, dat wat plicht is

-ook schuld moet zijn. Plicht, le devoir, duty is een handeling, welke

-men niet ongedaan kan laten, zonder een ander te benadeelen. Maar dat

-kan slechts dán het geval zijn, wanneer men zich tot een zoodanige

-handeling verbonden, dus verplicht heeft. Alle plichten berusten op een

-uitdrukkelijke, wederkeerige overeenkomst, zooals tusschen vorst en

-volk, regeering en beambten, heer en knecht, advokaat en cliënt,

-geneesheer en zieke. Daarom geeft iedere plicht een recht, want niemand

-kan zich verplichten zonder een motief, zonder eenig voordeel voor zich

-er in te zien. Slechts één verplichting is mij bekend, die niet op een

-overeenkomst berust, maar eenvoudig uit een handeling voortspruit, daar

-hij, jegens wien men ze heeft, nog niet bestond, toen men haar

-aanvaardde: het is die der ouders tegenover hunne kinderen. Wie een

-kind in de wereld brengt, is verplicht het te onderhouden tot het zich

-zelf onderhouden kan, dus onder omstandigheden levenslang.

-

-

-    Dit alles schijnt hoogst eenvoudig, maar Schopenhauer, die een

-    denker is, en dus de conclusies uit zijne præmissen weet te

-    trekken, voegt er aan toe: Geen plicht is het een hongerlijder

-    brood te geven. Hard en onmenschelijk mag dat heeten, maar van

-    plicht behoort enkel daar sprake te zijn, waar recht er aan over

-    staat. Inderdaad is het verkeerd het begrip plicht zóó uit te

-    breiden, dat alles wat goed en loffelijk is er onder valt, want de

-    echte plichten komen dan in het gedrang en loopen gevaar voor het

-    publiek besef hun bindend karakter te verliezen. Misbruik van de

-    taal kan een nadeeligen invloed uitoefenen op de zeden van een volk

-    en is dikwijls zelf een spiegel van bederf en karakterzwakte. Men

-    moet dankbaarheid geen plicht noemen, ook al is het uitblijven er

-    van hatelijk en ergerlijk; immers men kan niet beweren, dat de

-    weldoener een koop heeft willen sluiten en zich dus in zijn recht

-    gekrenkt mag achten, als hij geen dank te oogsten krijgt. Zoo is

-    het ook beter het met de strikte rechtvaardigheid, dan met de

-    zoogenaamde billijkheid te houden; wie zich in de eerste plaats

-    vriend van billijkheid noemt, loopt gevaar in voorkomende

-    omstandigheden niet op zijn eigen recht te staan, zelfs aan het

-    recht van derden afbreuk te doen. Grootmoedigheid is heerlijk, maar

-    noodiger is stipte rechtvaardigheid. Vandaar de staatstaak om

-    onrecht met geweld af te weren en zoo aan het grenzenlooze egoïsme,

-    de boosheid van velen, de wreedheid van enkelen paal en perk te

-    stellen. Zonder den dwang der wetten, en de bescherming, die door

-    justitie en politie wordt uitgeoefend, zou het blijken, dat te

-    midden van de duizenden, die vreedzaam op straat naast en door

-    elkander loopen, tal van tijgers en wolven worden aangetroffen, die

-    zeer zeker een muilkorf van noode hebben.

-

-

-Waarop berust het groote verschil der menschen uit een zedelijk

-oogpunt? Als medelijden de gronddrijfveer is tot alle echte, dus

-onbaatzuchtige rechtvaardigheid en menschenliefde, waarom wordt de een

-wèl, de ander niet daardoor bewogen? Is misschien de ethika, terwijl

-zij de zedelijke drijfveeren aanwijst, ook in staat ze aan het werk te

-zetten? Kan zij den hardvochtigen mensch in een medelijdend en zoo in

-een rechtvaardig en liefderijk mensch omscheppen?—Stellig niet. Gelijk

-aan den slang gifttanden en giftblaas zijn aangeboren, zoo is den

-boosaardige zijn boosheid aangeboren. „Willen wordt niet door onderwijs

-aangeleerd”, heeft de opvoeder van Nero gezegd. Reeds Theognis

-verzekerde, dat men door sermoenen van een slechtaard nooit een goed

-mensch zou kunnen maken. Wanneer niet het karakter als oorspronkelijk

-en onveranderlijk voor alle verbetering ontoegankelijk ware, dan zouden

-de vele godsdienstige inrichtingen en moraliseerende genootschappen

-haar doel stellig niet gemist hebben en in doorsnede de oudere helft

-van ons geslacht beter zijn dan de jongere. Daarvan is echter zoo

-weinig een spoor te vinden, dat wij omgekeerd eer van jongelieden dan

-van ouden grootmoedigheid en zielenadel verwachten. Het kan gebeuren,

-dat een mensch, als hij op jaren is gekomen, beter of slechter schijnt

-dan hij in zijn jeugd was: dit ligt slechts daaraan dat in den

-ouderdom, tengevolge van juister en rijper kennis, het karakter

-zuiverder te voorschijn treedt, terwijl in de jeugd, door onwetendheid,

-dwalingen en hersenschimmen, valsche motieven den wil kunnen bepalen.

-Want de motieven, welke op een mensch invloed uitoefenen, zijn niet,

-gelijk bij het dier, zonder uitzondering aanschouwelijke

-voorstellingen, dus rechtstreeks aan de werkelijkheid ontleend, maar

-dikwijls gedachten, welke zoowel onjuist als juist kunnen zijn. Doch

-van welken aard de motieven ook mogen zijn, voor welke een bepaald

-karakter op een zeker tijdstip toegankelijk is, wanneer zij zich doen

-gelden, werken zij met dezelfde noodzakelijkheid als oorzaken in het

-algemeen. Gelijk iedere werking in de onbezielde natuur het noodwendig

-produkt is van twee factoren, namelijk van de hier zich uitende

-onveranderlijke natuurkracht en van de die uiting te voorschijn

-roepende afzonderlijke oorzaak, zoo is iedere daad van een mensch het

-produkt van zijn individueel karakter en van het ingetreden motief.

-Zijn die beide gegeven, dan volgt de daad onvermijdelijk. Om een andere

-daad te doen ontstaan, zou er een ander motief of een ander karakter

-noodig zijn. Een mensch kan wat hij wil, als hij niet stoffelijk

-gebonden is. Ziedaar het vrijheidsbesef, waarvan het zelfbewustzijn

-getuigt. Maar wat hij wil en dus doet, dat hangt af van zijn

-onveranderlijk karakter en van de motieven, voor welke hij, ten gevolge

-van zijn meerdere of mindere kennis, ontvankelijk is.

-

-Wanneer de verzoekingen van een lang leven iemand niet tot misdaad

-hebben kunnen bewegen, dan zal hij ook later niet licht motieven

-daartoe ontmoeten. Dat schijnt mij de reden te zijn van de achting, die

-aan den ouderdom wordt bewezen, want voorwaarde van die achting is, dat

-de grijsaard een onbesproken naam behouden heeft. Door de beloften der

-moralisten om de menschen beter te maken heeft men zich dan ook in het

-werkelijke leven nooit laten om den tuin leiden, maar aan hem, die

-eenmaal zich slecht had betoond, geen vertrouwen meer geschonken.

-Omgekeerd bouwt men huizen op de edelmoedigheid van hem, die eenmaal

-daarvan bewijzen heeft gegeven. „Het werken volgt op het zijn” is een

-stelling der scholastiek; ieder ding in de wereld werkt naar zijn

-onveranderlijken aard, die zijn wezen uitmaakt; zoo ook de mensch.

-Zooals iemand is, zoo zal, zoo moet hij handelen; de zoogenaamde „vrije

-wil”, die veroorloven zou op hetzelfde oogenblik zus maar ook zoo te

-handelen, een wil om zich een wil te kiezen, is een lang versleten

-fabeltje uit de kindsche dagen der filosofie, waarmee enkel nog eenige

-oude wijven, met een doctorshoed getooid, te koop loopen.

-

-De drie gronddrijfveeren van den mensch, egoïsme, boosaardigheid,

-medelijden, worden in ontelbaar verschillende verhoudingen bij de

-verschillende menschen aangetroffen, maar bij niemand gemist. Zoo zijn

-er egoïsten, die hun eigen belang nooit zullen opofferen om zich op hun

-vijand te wreken of om hun vriend te helpen. Anderen, die voor

-boosaardige motieven sterk ontvankelijk zijn, zullen er niet voor

-terugdeinzen zich zelf nadeel toe te brengen, wanneer zij maar hun

-vijand schade kunnen berokkenen. Zij zijn in staat een moord te begaan

-op hen, van wie ze nadeel hebben ondervonden, en onmiddellijk daarna,

-om de straf te ontloopen, zich zelf te dooden. Daarentegen bestaat de

-goedheid des harten in een diep gevoeld, alles omvattend medelijden met

-alles wat leven heeft, natuurlijk in de eerste plaats met den mensch,

-daar met de versterking van het intellekt de vatbaarheid voor lijden

-gelijken tred houdt; om die reden leggen de geestelijke en lichamelijke

-smarten van den mensch veel sterker beslag op het medelijden dan de

-alleen physische en dan nog doffe pijn van het dier. Karakters van

-zeldzame goedheid trekken zich vreemd lijden soms nog meer aan dan het

-eigene, en brengen, om dat te verzachten, offers, door welke zij zich

-zelven meer leed op den hals halen dan zij aan den ander hulp

-verleenen. Waar zeer velen tegelijk te helpen zijn, deinzen zij er niet

-voor terug zelve in den dood te gaan. Men denke aan Arnold von

-Winkelried, die, om zijn vrienden te doen zegevieren, de punten van

-zooveel speren als hij omvatten kon, op zijn eigen borst richtte.

-

-

-    Het juiste inzicht in de onveranderlijkheid der grondtrekken van

-    het individueel karakter deed Schopenhauer de bedenkelijke stelling

-    nederschrijven, dat de menschen door opvoeding en ervaring wel

-    wijzer, maar niet beter kunnen worden. Ik neem de vrijheid die

-    stelling bedenkelijk te noemen, wijl door zoo scherpe scheiding

-    tusschen hoofd en hart de eenheid der menschelijke natuur verbroken

-    en tevens de waarheid miskend wordt, dat door de gewoonte om op

-    zekere manier te handelen er een tweede natuur ontstaat.

-

-

-Overeenkomstig het ongeloofelijk groot, oorspronkelijk verschil

-tusschen de karakters zullen voor ieder slechts die motieven gelden,

-welke indruk op hem maken; het is hier juist zooals bij de stoffen,

-waarvan de eene enkel op zuren, de andere enkel op alkaliën reageert;

-gelijk dit laatste, zoo is ook het eerste niet te veranderen. Wil men

-nogtans iemand, die schier alleen voor egoïstische motieven

-ontvankelijk is, er toe brengen zich als een menschenvriend te

-gedragen, dan kan dat enkel geschieden door hem voor te spiegelen, dat

-de verzachting van vreemd leed, langs een omweg, zijn eigen voordeel

-is, b.v. hem een plaats in den hemel zal bereiden. Daardoor wordt

-echter zijn wil niet verbeterd. Om dát te bereiken, zou het noodig

-zijn, hem zoo te veranderen, dat vreemd lijden als zoodanig hem niet

-meer onverschillig was. Dit is echter veel stelliger onmogelijk dan de

-verandering van lood in goud. Men kan een mensch het hart in zijn lijf

-niet omkeeren, de diepste diepte van zijn wezen niet omscheppen. Het

-eenige, wat men doen kan, is het hoofd te verhelderen, het inzicht

-juister te maken, den mensch tot een richtiger opvatting van de

-werkelijkheid, van de echte levensverhoudingen te brengen. Daardoor

-wordt echter niets verder bereikt dan dat de geaardheid van zijn wil

-zich konsekwenter, duidelijker, met meer beslistheid uitspreekt. Want,

-gelijk vele goede handelingen in den grond op valsche motieven, op

-welgemeende voorspiegelingen van daardoor in deze of een andere wereld

-te erlangen voordeel berusten, zoo ontspruiten ook vele misdaden uit

-een valsche beschouwing der menschelijke levensverhoudingen. Hierop

-steunt het Amerikaansche strafstelsel; het heeft niet tot doel het hart

-van den misdadiger te verbeteren, maar enkel hem het hoofd recht te

-zetten, hem het inzicht te doen erlangen, dat arbeid en eerlijkheid een

-veiliger, ja gemakkelijker weg tot eigen welvaart zijn dan

-spitsboeverij.

-

-

-    Men zal vragen: waar blijft, bij deze streng deterministische

-    beschouwing, de vrijheid, de schuld, het gevoel van

-    verantwoordelijkheid? Zij gelden niet voor de afzonderlijke

-    handelingen, maar voor het aangeboren en onveranderlijk karakter.

-    Schopenhauer maakt hier onderscheid tusschen het empirisch

-    karakter, dat, gelijk de geheele mensch, voorwerp van ervaring,

-    loutere verschijning, dus aan tijd en ruimte en causaliteit

-    gebonden is, en het intelligibel karakter, dat, als „Ding an sich”,

-    met de vormen der verschijning: tijd, ruimte en causaliteit, niets

-    te maken heeft, en juist dientengevolge volstrekt vrij en

-    onafhankelijk mag heeten. Ten gevolge van deze vrijheid zijn alle

-    daden des menschen zijn eigen werk. „Onze vrijheid hebben we niet,

-    gelijk de heerschende beschouwing het doet, in de afzonderlijke

-    handelingen, maar in ons geheele zijn en wezen, in onze existentie

-    en essentie te zoeken, die gedacht moeten worden als een vrije

-    daad. Enkel voor het aan tijd, ruimte en causaliteit gebonden

-    kenvermogen openbaart zich dat werk der vrijheid in een veelheid en

-    verscheidenheid van handelingen, welke echter, juist omdat er eens

-    voor altijd gekozen is, allen hetzelfde karakter dragen. De

-    vrijheid, welke niet bij het handelen is aan te treffen, ligt in

-    het bestaan. Het is een gronddwaling van alle tijden geweest de

-    noodwendigheid aan het bestaan en de vrijheid aan het handelen toe

-    te schrijven”. Uit dat wat wij doen bespeuren wij wat we zijn. Het

-    komt er enkel op aan wat iemand is: wat hij doet, vloeit daaruit

-    met noodzakelijkheid voort. „Het alle onze daden, trots hare

-    afhankelijkheid van de motieven, onloochenbaar begeleidend

-    bewustzijn van eigen macht en oorspronkelijkheid bedriegt dus niet;

-    maar de inhoud ervan schuilt dieper dan de daden, want het

-    beteekent: ieder is, wat hij wil”. De vrijheid wordt dus door deze

-    beschouwing niet opgeheven, maar uit het gebied der afzonderlijke

-    handelingen, waar zij zeer stellig niet aan te treffen is, naar

-    hooger voor ons inzicht niet zoo licht toegankelijk oord

-    verplaatst. „La liberté est un mystère”, roept Schopenhauer met

-    Malebranche uit. Het onveranderlijk karakter van ieder mensch is

-    zijn eigen werk, buiten den tijd tot stand gekomen. Vatte dit, wie

-    het vatten kan.

-

-

-Er is een eeuwige gerechtigheid, welke slechts door hem begrepen wordt,

-die inziet, dat aan den wil op zich zelf, aan het „Ding an sich”, de

-vormen der verschijning niet toebehooren. Wie met de ervaring te rade

-gaat, ergert zich, wanneer hij den onderdrukte een leven vol lijden tot

-aan het graf ziet voortslepen, zonder dat zich een wreker, een

-vergelder vertoont. Maar wie beseft dat martelaar en slachtoffer in den

-grond één en hetzelfde wezen zijn, dat het dezelfde wil is, die hier

-onrecht pleegt, ginds onrecht lijdt, dat het bestaan als individu, of,

-wat op hetzelfde nederkomt, de wil om als individu te bestaan, zonde en

-bron van ellende is, zal tevens verstaan, dat er juist evenveel geleden

-als misdreven wordt. Het eenige, wat in werkelijkheid bestaat, is de

-wil; hij lijdt wat hij zich zelf aandoet, naar verdienste.

-

-

-    Raadzaam is het dus, ziedaar Schopenhauer’s slotsom, althans waar

-    men dat kan, dus in eigen gemoed, den wil om te bestaan te breken,

-    en zich zoo de poorten van het zalig Nirwana te ontsluiten.

-

-

-Dante heeft de stof tot zijn hel, gelijk van zelf spreekt, aan onze

-werkelijkheid ontleend. Toch is het een echte hel geworden. Toen hij

-zich echter voornam den hemel en zijne vreugden te schilderen, stuitte

-hij op een onoverkomelijke zwarigheid: onze wereld levert geen

-materialen daartoe. Dus restte hem niets dan ons mede te deelen wat hij

-daar van zijn voorvader, van zijne Beatrice en van verschillende

-heiligen aan wijze lessen te hooren kreeg. Hieruit blijkt genoegzaam in

-wat voor soort van wereld wij leven. Kon men den meest verstokten

-optimist door de ziekenhuizen, de barakken voor besmettelijke

-krankheden, de chirurgische folterkamers voeren, ook door de

-gevangenissen, de martelplaatsen met hare pijnbanken, ook over de

-slavenmarkten, de slagvelden, de strafplaatsen, vervolgens hem de

-sombere woningen ontsluiten, waar de armoede zich voor de blikken van

-koude nieuwsgierigheid schuil houdt, hem ten slotte in den hongertoren

-van Ugolino een blik laten werpen, dan zou zelfs hij eindelijk inzien,

-hoe het met „le meilleur des mondes” geschapen staat. Van de ellende

-dezer wereld verlost te worden is werkelijk het allerbeste. Voor wie

-dit doorziet, worden de dingen, welke vroeger motieven, prikkels tot

-daden waren, quietieven: zij brengen den wil tot rust.

-

-De beul en zijn slachtoffer zijn één. De eerste dwaalt, daar hij aan

-het lijden, de laatste, daar hij aan de schuld geen deel meent te

-hebben. Gingen hun beiden de oogen open, dan zou hij, die het leed

-berokkent, inzien, dat hij in alles leeft, wat op deze wijde wereld

-lijdt, en, voorzoover het met rede is begaafd, te vergeefs vraagt,

-waarom het tot zoo groot leed in het aanzijn werd geroepen; het

-slachtoffer zou inzien, dat al het booze, dat op deze wereld wordt

-verricht, uit dien wil voortvloeit, die ook zijn wezen uitmaakt, ook in

-hem verschijnt, dat hij, door zoo te verschijnen, alle leed op zich

-genomen heeft, die uit zulk een wil voortspruit, dat hij dus volgens

-billijkheid door leed getroffen wordt, zoolang hij die wil is. Calderon

-zegt: „de grootste schuld des menschen is dat hij geboren werd”. Hoe

-zou het niet een schuld zijn, daar volgens een eeuwige wet de dood

-daarop staat?

-

-

-    Let, zegt Schopenhauer, op de heiligen. Als men hun vraagt, waarom

-    zij vasten, zich kastijden, den levenswil trachten af te sterven,

-    de genietingen des levens verafschuwen, dan geven zij zonderlinge

-    antwoorden. Het is omdat wie bij intuïtie de waarheid beseft,

-    daarom nog niet in staat is haar in de afgetrokken taal van het

-    weten te vertolken. Intuïtie is een innerlijke overtuiging, die

-    onder woorden gebracht, in den vorm van afgetrokken begrippen

-    gegoten, geheel anders luidt bij den heilige en bij den wijsgeer,

-    bij den Christen en bij den Boeddhist, ook al bedoelen zij allen

-    een en hetzelfde: de noodzakelijkheid om den levenswil te verzaken

-    en dus het lichaam, waarin die wil zichtbaar wordt, te kastijden.

-    Zij allen kennen de waarheid en brengen haar ieder op zijn manier

-    in praktijk. Zij allen zijn van hetzelfde overtuigd, want dat

-    blijkt uit hunne daden, terwijl de dogmen, bij mannen van een

-    zelfde innerlijke overtuiging, zeer verschillend kunnen klinken. De

-    gemeenschappelijke overtuiging is, dat men geen onderscheid moet

-    maken tusschen zich zelf en anderen, dat dus door askese de eigen

-    wil gebroken moet worden; dat men trachten moet te verzinken in het

-    Alééne.

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-SLOTWOORD

-

-

-Ziedaar, hoofdzakelijk in de eigen woorden van Schopenhauer, een niet

-al te onvolledig beeld van zijn leer. Uit de „Parerga und Paralipomena”

-behoefde ik niets mede te deelen, want zij zijn voortreffelijk in het

-Hollandsch vertaald door Dr. van den Bergh van Eysinga, predikant te

-Zutphen.

-

-Het is niet te loochenen, dat wij talrijke woorden van wijsheid te

-hooren kregen. Toch waagde ik het hier en daar een aanmerking in te

-vlechten. Ik had er meer kunnen maken. Over ons kenvermogen spreekt

-Schopenhauer zóó, alsof het ons een beletsel is om te kennen. Hij meent

-dat alle begrippen, causaliteit alleen uitgezonderd, in aanschouwing

-wortelen. Die meening schijnt mij onjuist. Voorts: gelijk het niet

-raadzaam is margarine onder den naam van boter op de markt toe te laten

-of bedeeling voor pensioen te doen doorgaan, zoo is het bedenkelijk aan

-het begrip „wil” een zoo kolossale uitbreiding te geven, dat het echt

-menschelijke willen erdoor in de schaduw komt te staan. Maar dat zijn

-kleinigheden, immers in hoofdzaak enkel theoretische bedenkingen. Wat

-weerzin inboezemt en een rilling over het lijf jaagt, is de verachting

-van dezen genialen en bewonderenswaardigen man voor de wereld en het

-leven, zijn onverholen atheïsme, zijn pessimisme; welnu, dat alles

-vloeit uit een en dezelfde bron.

-

-Van „waarde” kan volgens Schopenhauer enkel sprake zijn als er handel

-gedreven wordt: zooveel gerst staat met zooveel tarwe gelijk.

-Volstrekte waarde is er niet. Schopenhauer heeft, van die onderstelling

-uitgaande, gelijk: als niets op zichzelf begeerlijk is, als geen

-einddoel ons wenkt, dan is het leven een kringloop over een gloeiende

-plaat, die slechts hier en daar wat koeler plekken oplevert, dan kan er

-van vooruitgang evenmin als van achteruitgang sprake zijn, dan is er

-enkel zinloos loopen, plaatsverwisseling. Schopenhauer heeft gelijk:

-als wij ook in de diepste diepten der ziel enkel doeleinden aantreffen,

-die niet waard zijn gewild te worden, als het geheele leven, zelfs dat

-der besten, een akelige klucht is, als wij ons enkel met zeepbellen

-vermaken, dan is het willen-leven onzin, en het niet-willen-leven de

-hoogste wijsheid. Schopenhauer heeft gelijk: als er geen vast doel is,

-dan moet alle geschiedenis onbelangrijk heeten, dan weet wie Herodotus

-gelezen heeft genoeg van den zwaren en verwarden droom, die het

-menschelijk leven uitmaakt en behoeft men niet nieuwsgierig te zijn

-naar wat nog andere historici te vertellen hebben.

-

-Maar, mag ik vragen, verraadt het niet eenig gebrek aan zelfbezinning,

-te loochenen dat het leven een doel zou hebben? Vanwaar ons besef van

-volstrekte waarde, zoo alles, op de keper beschouwd, nietig en

-onbeteekenend is? Vanwaar ons denkbeeld van het onverderfelijke,

-wanneer wij in en buiten ons enkel het vergankelijke aantreffen? Hier

-geldt misschien het oude woord: „wij zouden u niet zoeken, o God, zoo

-wij u niet reeds gevonden hadden”. Men meene niet, dat dit een vermomde

-wederinvoering is van het ontologisch bewijs, een verkeerde conclusie

-van begrip tot bestaan. Mijn bedoeling is deze: als de waarde van alle

-bestaan nul is, waar halen wij dan den maatstaf vandaan, die ons

-veroorlooft het vonnis van nietigheid te vellen? Schopenhauer was veel

-te verstandig om de balans te willen opmaken van lust en onlust in deze

-wereld. Aan het platte optimisme antwoordt hij terecht: het groote

-schandaal is niet het overwicht, maar het bestaan van het kwaad. Laten

-er duizenden in weelde en voorspoed leven; dat vermindert in geenen

-deele de ellende van een enkel ongelukskind. Wat wij echter moeten

-opmerken is, dat er onstoffelijke goederen zijn van duurzame

-beteekenis, zooals zielenadel en karaktersterkte, wetenschap en kunst,

-gerechtigheid, nationale onafhankelijkheid, staatkundige,

-maatschappelijke, geestelijke vrijheid, welke verder reiken dan de

-belangen van den nietigen enkeling. De individu kan aan zulke zaken

-zijn hart verpanden; het bewijst dat het individueele bestaan geen

-zonde is, doet zelfs vermoeden, dat de mensch meer is dan een

-ééndagsvlieg. De wereld is niet voltooid en de mensch evenmin. Licht en

-duisternis, het heilige en het onheilige, recht en onrecht worstelen om

-den voorrang. Het is onzen taak in dien strijd aan den goeden kant te

-staan.

-

-Dat de mensch niet enkel voor zijn pleizier in de wereld is, wist men

-reeds lang voor Schopenhauer. Ook valt het te begrijpen dat iemand, die

-genot als maatstaf aanlegt, het leven slecht noemt. Geheel anders luidt

-het oordeel, als men meent dat het ’s menschen bestemming is in het

-rijk der geesten een rang te veroveren, zelf medebouwmeester te zijn

-van een geestelijk heelal.

-

-Schopenhauer zegt: „het geweten is het protokol onzer daden”. Hij voegt

-er aan toe, dat wij meestal ons zelven tegenvallen, als wij door onze

-handelingen aan ons zelven ontdekt worden. Wat wil dat anders zeggen

-dan dat wij tegenover een rechter staan, die in onzen boezem woont,

-beurtelings ons vrijspreekt en vonnist? En toch zou plicht een

-herschenschim zijn? Toch zou „het onvoorwaardelijk gebod” een misbaksel

-zijn, dat Kant enkel aan het toeval van zijn Joodsch-Christelijke

-opvoeding, aan zijn vroege kennismaking met de „de Tien geboden” te

-danken zou hebben? Neen, het „beter bewustzijn”, waarvan Schopenhauer

-zelf spreekt, „het beste in den mensch”, zooals hij het elders noemt,

-was bij hem, gelijk bij ieder onzer, een levende waarheid, maar mag

-tevens een afdoende weerlegging van zijn atheïsme en pessimisme worden

-genoemd. Schopenhauer prijst Mad. Guion, waar zij zegt: „mij is alles

-onverschillig; ik kan niets meer willen; ik weet dikwijls niet of ik

-leef dan wel niet leef”. Met Bossuet keuren wij dat quietisme af, dat

-jagen naar doode rust. Wij achten het beter den wil te stalen dan hem

-te dooden.

-

-Hadden wij ongelijk, toen wij op de eerste bladzijde van dit boek

-beweerden, dat de mensch Schopenhauer en zijn wijsbegeerte niet van

-elkander te scheiden zijn? De groote grief der moeder was reeds: gij

-zijt zoo bedilziek en erkent niets boven u.

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-INHOUDSOPGAVE

-

-

-                                                                   Blz.

-    Werk en persoonlijkheid bij Schopenhauer niet te scheiden         1

-    Tweeërlei geestesrichting, die van den intellektualist en die

-      van den voluntarist                                             1

-    Vergelijking tusschen Hegel en Schopenhauer                       2

-    Schopenhauer’s pessimisme en sympathie voor Buddhisme             9

-    Zijn betrekkelijk Kantianisme                                    11

-    Zijn moraal vertoont een Indisch karakter                        15

-    Geen onderscheid tusschen u en mij                               16

-    Verwantschap tusschen Schopenhauer en hedendaagsche

-      geestesstroomingen                                             18

-    Schopenhauer’s inborst en levensgeschiedenis                     19

-    Goethe en Schopenhauer                                           23

-    Schopenhauer wordt op zijn ouden dag beroemd                     27

-    Zijn testament en dood                                           29

-

-    Fragmenten uit: „Ueber die vierfache Wurzel des Satzes vom

-      zureichenden Grunde”                                           32

-    Verschil tusschen oorzaken, kengronden, zijnsgronden en

-      beweegredenen                                                  33

-    Oorzaken en hare werkingen zijn steeds veranderingen             35

-    Geen eerste oorzaak                                              37

-    Het begrip substantie: enkel de stof blijft                      42

-    Maar de stof is er niet buiten het bewustzijn                    45

-    Het intellekt roept de stoffelijke dingen in het aanzijn         46

-    Bouwt ze op uit gewaarwordingen met behulp van tijd, ruimte en

-      causaliteit, welke drie subjektieve opvattingswijzen zijn      49

-    Dus zijn de lichamen enkel aanschouwelijke voorstellingen        50

-    Tot welke de dieren beperkt blijven, terwijl de mensch er

-      afgetrokken voorstellingen, begrippen, van maakt               54

-    De mensch is zoo een redelijk en sprekend wezen                  56

-    Wanneer komen de wolven?                                         64

-

-    Fragmenten uit: „Welt als Wille und Vorstellung”                 66

-    Vergelijking tusschen Locke en Schopenhauer                      66

-    Het subjekt, dat alles kent, kent alleen zich zelf niet          70

-    Subjekt en objekt, de kenner en het gekende, zijn van elkaar

-      onafscheidelijk                                                70

-    Daar tijd, ruimte en causaliteit manieren van opvatting zijn,

-      worden zij van het subjekt uit, a priori, gekend, maar enkel

-      bij de objekten aangetroffen                                   71

-    Gelijk Kant bewees en Schopenhauer met eigen argumenten nader

-      staaft                                                         72

-    Oorzaak en werking zijn niet gelijktijdig                        81

-    Het materialisme is dwaasheid volgens Schopenhauer               84

-    Hoe kan hij dan de wereld een hersenphenomeen noemen?            89

-    Verschil tusschen droom en werkelijkheid                         91

-    Intellekt past bij mensch en dier de causaalwet toe              95

-    Maar het onredelijk dier is slaaf van het oogenblik              97

-    De bron der taal is bij de begrippen te zoeken, welke zelve

-      zijn afgeleid uit aanschouwingen                              100

-    Verschil tusschen aanschouwelijke en begripmatige kennis en

-      betrekkelijke waarde van beide                                105

-    Waarom lacht alleen de mensch?                                  109

-    Twee soorten van het lachwekkende                               110

-    Over scherts, ernst, ironie en humor                            113

-    Rechtstreeksche evidentie voorwaarde van bewijs                 115

-    En op meetkundig gebied te verkiezen boven bewijs               116

-    De wereld is niet enkel voorstelling, maar tevens wil           120

-    Vraagteekens bij Schopenhauer’s uitspraken geplaatst            121

-    In het zelfbewustzijn verschijnt men aan zich zelf als

-      willend                                                       124

-    Maar die zelfkennis is geen kennis van echte werkelijkheid,

-      daar zij aan den tijdsvorm gebonden is                        125

-    Ons eigenlijk wezen is een wil, die van tijd, ruimte en

-      gronden onafhankelijk is, een ongebonden en onredelijke

-      wil, van welken zich enkel zeggen laat wat hij niet is        125

-    Die zelfde onkenbare wil is het wezen van alle andere dingen    126

-    Bewustzijn, kennis is secundair, enkel doellooze wil is

-      oorspronkelijk                                                128

-    Willen en werken zijn één                                       136

-    Verschijning van wil is allerwege aan de wet der

-      noodzakelijkheid onderworpen                                  142

-    De verschijningen van den wil staan op verschillend peil        144

-    Er spiegelen zich in haar verschillende onverderfelijke

-      ideeën af                                                     149

-    De kunstenaar in ons verliest zich in de blijde aanschouwing

-      der ideeën en wordt zoo tijdelijk van zijn egoïsme bevrijd,

-      onttrokken aan het vergankelijke. Voorbeelden van ideeën      150

-    Definitie van kunst                                             154

-    Definitie van genialiteit                                       155

-    Verhouding van genialiteit en fantasie tot elkaar               156

-    Hoe genialiteit en waanzin, schoon zeer verschillend, aan

-      elkander grenzen                                              159

-    Wat hebben waanzinnige en dier gemeen en waarin verschillen

-      zij?                                                          161

-    In hoever een echt kunstwerk hooger staat dan de

-      werkelijkheid                                                 163

-    Uitnemendheid der Nederlandsche schilderschool                  166

-    Verschil tusschen het schoone en het verhevene                  169

-    In hoever ieder ding schoon is, maar de mensch het in

-      schoonheid wint van alle schepselen                           171

-    Over bouwkunst                                                  172

-    Hoe de kunstenaar het schoone uit zich zelf put                 175

-    Verschil tusschen ideeën en begrippen                           176

-    Verschil tusschen echte kunstenaars en nabootsers               177

-    Over allegorie en symbool                                       178

-    Waarom muziek te midden der schoone kunsten een geheel eenige

-      plaats inneemt                                                180

-    Hoe de natuur niet aan de individuen, enkel aan de soorten

-      hecht                                                         186

-    Waarom verliefdheid zich op een bepaald individu richt          189

-    Dit verschijnsel te vergelijken met werkingen van instinkt      192

-    Door welke enkel het belang der soort gediend wordt             194

-    Schopenhauer en Wagner                                          196

-

-    Fragmenten uit: „Ueber den Willen in der Natur”                 197

-    Copernicus en anderen noemen zwaarte een verlangen der stof     197

-    Waarom groote denkers dikwijls ietwat bijgeloovig zijn          199

-    Over magie                                                      200

-    De onkreukbaarheid der natuurwetten is begrijpelijk             202

-    Hoe is zij te rijmen met Schopenhauer’s erkenning van

-      magische gebeurtenissen?                                      203

-

-    Fragmenten uit: „Die beiden Grundprobleme der Ethik”            204

-    Hoe onbegrensd egoïsme te verklaren                             205

-    Hoe boosaardigheid te verklaren                                 207

-    Hoe gewetensangst te verklaren                                  209

-    Hoe medelijden, bron van de twee kardinale deugden, te

-      verklaren                                                     210

-    Rechtvaardigheid onthoudt zich anderen kwaad te doen            217

-    Liefde beijvert zich anderen goed te doen                       217

-    Onontbeerlijk zijn goede stelregels                             218

-    Waarom mannen meer tot rechtvaardigheid, vrouwen meer tot

-      medelijden overhellen                                         219

-    In Europa werd liefde het eerst door het Christendom als

-      deugd erkend                                                  220

-    Onrecht is een positief, recht een negatief begrip              222

-    De Staatstaak worde beperkt opgevat. De Staat zij geen

-      opvoedingsinstituut                                           224

-    Hongerlijders te voeden is geen „plicht”                        226

-    Het karakter van ieder mensch is onveranderlijk                 228

-    De motieven, voor welke een mensch toegankelijk is, worden

-      door zijn karakter en zijn kennis bepaald en beslissen hoe

-      hij zich gedraagt                                             229

-    De zoogenaamde „vrije wil” is een sprookje                      230

-    Verantwoordelijk is ieder, want hij is wat hij wil              234

-    Raadzaam is het den levenswil te breken                         337

-

-    Slotwoord                                                       239

-    Hoe het kwam, dat Schopenhauer door den daemon van het

-      pessimisme werd bezeten                                       240

-    Bevrijding er van slechts mogelijk door de erkenning van

-      geestelijke waarden                                           241

-    Ook bij Schopenhauer ontbrak die erkenning niet geheel          243

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

+
+*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UREN MET SCHOPENHAUER ***
+
+
+
+
+
+                         UREN MET SCHOPENHAUER
+
+                     EEN KEUR VAN STUKKEN UIT ZIJNE
+                 WERKEN, VERTAALD EN VAN EEN INLEIDING
+                       EN AANTEEKENINGEN VOORZIEN
+
+
+                DOOR Prof. Dr. Jhr. B. H. C. K. VAN DER
+                                 WIJCK
+
+
+
+               UITGEGEVEN DOOR DE HOLLANDIA-DRUKKERIJ TE
+                        BAARN IN HET JAAR MCMXVI
+
+                              TWEEDE DRUK
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+Toen ik kort na de verschijning van zijn mooi boek over Auguste Comte
+tot Littré de opmerking maakte, dat zijn meester en vriend een hoogst
+onaangenaam mensch bleek geweest te zijn, luidde het beminnelijk maar
+eenzijdig antwoord: „N’importe; l’homme passe, l’œuvre reste”.
+
+Afscheiding van den persoon en zijn werk is onhoudbaar, tenzij het werk
+een stel onpersoonlijke, b.v. wiskundige waarheden behelst. Onhoudbaar,
+wanneer er van een levensopvatting, een wereldbeschouwing, een
+kunstwerk sprake is, omdat zich daarin temperament en karakter van den
+mensch afspiegelen.
+
+Hier moet ik tweeërlei geestesrichting, die van den intellektualist en
+die van den voluntarist, onderscheiden. Het verschil tusschen beiden
+doet zich reeds in de middeleeuwen voor. Men denke aan de tegenstelling
+tusschen Thomas van Aquino en Duns Scotus. De eerste meent, dat „het
+hoogste geluk in niets anders gezocht moet worden dan in
+verstandswerkzaamheid, wijl er geen verhevener begeerte is, dan die om
+de waarheid te doorgronden”. Het staat bij hem onvoorwaardelijk vast,
+dat de leer der Kerk de waarheid is, en nu is er volgens hem geen
+schooner levensdoel dan den inhoud van die leer zoo goed mogelijk te
+verstaan. Ook Duns Scotus gaat van de waarheid van het kerkelijk geloof
+uit en hij ontkent niet, dat er b.v. voor het bestaan van God bewijzen
+te leveren zijn, welke door ieder, die zijn verstand wil gebruiken als
+afdoende moeten worden erkend. In de opvatting van het levensdoel
+echter staat bij Duns Scotus niet de theorie, maar de practijk op den
+voorgrond. De theologie moet volgens hem niet strekken om den mensch
+van zijne onkunde te verlossen, maar om hem door kracht van redenen tot
+dat zedelijk handelen te brengen, waarvan de zaligheid, het genieten
+van het goddelijke afhangt. Duns Scotus is even recht geloovig als
+Thomas en zelfs veel onverdraagzamer, maar scheurt het weefsel der
+redeneeringen van den laatste bij menige gelegenheid uiteen en zegt:
+niet het syllogisme heeft waarde voor den godsdienst, doch enkel het
+geloof, niet het verstand is de kern der menschelijke persoonlijkheid,
+doch de wil. Het verschil tusschen deze beide kerkleeraren bracht
+Luther er toe te zeggen: Duns Scotus is een voortreffelijk meester,
+maar Thomas van Aquino is een babbelaar.
+
+Ook in den nieuwen tijd doet zich het kontrast tusschen
+intellektualisme en voluntarisme gelden. Doch het neemt soms een
+anderen vorm aan. Let op tegenvoeters als Hegel en Schopenhauer. Tot
+recht verstand van Schopenhauer wil ik over de betrekking tusschen
+beiden iets zeggen.
+
+Meestal spreekt men van willen, waar met overdachten rade gehandeld
+wordt. Laat ons den term „wil” ruimer nemen en daaronder samenvatten:
+lust, onlust, hartstocht, blinde drift, ieder streven in een zekere
+richting, drang tot zelfbehoud, kortom alles wat de schepselen der
+natuur op een zekere wijze doet werken. Men stelle daartegen over wat
+tot de sfeer van het intellekt behoort: gewaarwording, voorstelling,
+gedachte, rede. Dan laat zich met Schopenhauer zeggen: wil is het
+eerste en het algemeene, het alomtegenwoordige. Wil is het eerste, niet
+kennis, niet theorie. Wij noemen iets goed, wijl wij het begeeren; niet
+omgekeerd begeeren wij het, omdat wij inzien dat het goed is. De meest
+treffende schildering van een hoog en edel doel laat ons koud als ijs,
+tenzij onze wil met den inhoud van dat ideaal instemt. Het intellekt
+kent geen waarden, enkel het gemoed doet ons in geestdrift ontsteken.
+Als een moeder het voegzaam en goed noemt dat zij zorgt voor haar kind,
+dan is dat niet, omdat zij bewijzen kan dat dit gepast is, maar omdat
+het hart haar noopt over dat zwakke schepseltje te waken. Zoo is ook
+wil het meest algemeene. Daar men het onbekende door het bekende en
+niet omgekeerd het bekende door het onbekende moet verklaren, ligt het
+voor de hand natuurkracht liever tot wil te herleiden, dan omgekeerd
+wil als kracht op te vatten. Wij zullen dus spreken van een onbewusten
+wil, die de sterren in hare banen doet rondloopen, die den boom zijn
+wortels omlaag, zijn takken omhoog doet drijven, van een overal
+werkzamen wil, van blinde aandrift, die ten slotte enkel bij de hooger
+staande dieren, in voorstelling en denken, in het intellekt, zich een
+licht ontsteekt, om het begeerde door doeltreffende keuze van middelen
+des te zekerder te bereiken. Immers intellekt staat oorspronkelijk
+geheel in den dienst van het leven; eerst op een aanzienlijken trap van
+beschaving houdt het op slaaf te zijn, komt het tot vrijheid, vertoont
+het zich als onbaatzuchtige liefde tot waarheid. Ziedaar Schopenhauer’s
+leer.
+
+Neen, zegt de intellektualist als Hegel: rede, logos, God is oorsprong
+der wereld, is albeheerschend beginsel. Bewust of onbewust gaat ieder
+onderzoek van de hypothese uit, dat de werkelijkheid begrijpelijk is,
+dat zij in gedachten kan worden omgezet, dat dus gedachten in haar
+belichaamd zijn. Volgens deze onderstelling, zonder welke drang naar
+wetenschap doelloos zou zijn, is dus gedachte de wortel van het
+universum, albeweger, alomvattende oorzaak, aanvang en tevens doel der
+wereld. Om het in de taal der vromen uit te drukken: God is Schepper en
+tevens einddoel van het al. Waartoe dient de natuur? Welke is de zin,
+die zich in de geschiedenis van ons geslacht vertolkt? Natuur en
+geschiedenis zijn er om de werkelijkheid tot zelfbewustzijn te doen
+komen, om den eindigen mensch, die van Gods geslacht is, zich als een
+oneindig wereldwezen te doen kennen.
+
+Het onderscheid tusschen Hegel en Schopenhauer is, dat zij zich het
+hoogste goed niet op dezelfde wijze afbeelden en dientengevolge aan het
+zijnde een verschillende taak opdragen. Voor Hegel is het edelste en
+voornaamste een denken, dat niet door invallen en vooroordeelen
+gestoord wordt, en enkel de wet van zijn ontwikkeling volgt. Waar zoo
+de individualiteit van den kleinen mensch op den achtergrond wordt
+gehouden, is er geen kloof meer tusschen zijne rede en de goddelijke
+rede, maar zijn beiden één. Van de macht van het vrije, zuiver
+zakelijke, echt geestelijke denken kan men alles verwachten; voor
+zoodanig denken bestaan er geen onpeilbare diepten, geen onbereikbare
+hoogten; steeds door dezelfde wet der noodzakelijkheid vooruitgedreven,
+raakt het ten slotte in het bezit der oneindigheid en wordt het in
+werkelijkheid wat het van den aanvang af in aanleg was: alomvattend
+zelfbewustzijn.
+
+Geheel anders stelt een man als Schopenhauer zich het hoogste ideaal
+voor. Alles was bij hem kolossaal: zijn intellektueele behoefte, die
+hem reeds vroeg naar een oplossing van het wereldraadsel deed hunkeren
+en hem steeds met dezelfde problemen deed rondloopen tot hij ten slotte
+niet kon zeggen wat er het eerst in hem was geweest: zijn kenleer, zijn
+kosmologie, zijn ethika, zijn æsthetika. Het stelsel was in hem
+gegroeid, gelijk een kind in den moederschoot. Daar naast stond zijn
+buitensporig gevoel van eigenwaarde, dat hem op alles deed vitten en
+hem op andere menschen, enkele genieën uitgezonderd, met
+geringschatting liet neerzien. Goethe, die zich tot den genialen
+jongeling aangetrokken gevoelde, schreef de volgende waarschuwende
+woorden in zijn album:
+
+
+           „Willst du dich deines Wertes freuen,
+            So musst der Welt du Wert verleih’n”.
+
+
+Ten slotte bezielde hem een heftige drang naar zinnelijk genot, die hem
+tot tijdelijke schade van zijn gezondheid achter Venus Vulgivaga deed
+aanloopen. Flaubert voert ergens de Ontucht aldus sprekende in: „Men
+rept zich naar samenkomsten, die angst inboezemen. Men legt zich
+ketenen aan, die men verwenscht. Vanwaar de betoovering der
+lichtekooien, de buitensporigheid der droomen—vanwaar mijne onmetelijke
+droefheid?” Deze woorden zouden Schopenhauer, die zoo diep neerslachtig
+kon zijn, uit de ziel zijn gesproken. Als 18-jarig jongeling, zong hij
+reeds van „de hel” van den zinnenlust.
+
+Zoo was hij dus een onharmonische natuur, die, gelijk andere denkers,
+op den zijnsgrond overbracht wat hij in zich zelf vond. Het innerlijk
+wezen der wereld is volgens hem wil, die niets wil dan als wil bestaan,
+blinde op geen doel gerichte wil, die geen bevrediging kent, bijgevolg
+onzalig is. Behalve den wil is er nog de materie. Die materie is niet
+een gewrocht van den wil, maar zijn verschijning, geobjektiveerde wil,
+welke niets op zich zelf is, doch enkel in de voorstelling van
+individuën bestaat. Op zich zelf is er uitsluitend het innerlijk
+verscheurde, tegen zich zelf verdeelde, overal gelijke blinde willen.
+Zoo heeft dus de wereld twee zijden: een innerlijke en een uiterlijke;
+in beide opzichten is zij slecht en rampzalig. Is er verlossing
+mogelijk? Het intellekt, als het een hoogen graad van ontwikkeling
+bereikt, doorziet dat Wil vloekvaardig is en doet dan zeggen: Wil om te
+leven moet gedood worden, zal er vrede zijn. Groote wereldgodsdiensten,
+als Christendom en Buddhisme, wijzen ons hier den weg, die door
+bewonderenswaardige asceten met goed gevolg bewandeld werd. Ook kunst
+en wetenschap zijn middelen om, althans tijdelijk, verzachting van leed
+te verschaffen. Want de mensch vergeet zich zelf, als hij in
+onbaatzuchtige beschouwing opgaat.
+
+Verschillende personen smeden uit hetzelfde metaal verschillende
+wapenen.
+
+Hegel geloofde aan de heerschappij van rede in natuur en geschiedenis.
+Daaraan geloofden ook andere groote wijsgeeren, Kant, Fichte,
+Schelling, Schleiermacher, ieder op zijne wijze. Schopenhauer, hij het
+allereerst, niet. Die origineel waagde het luide te verkondigen, dat de
+wereld allerminst op een godsopenbaring gelijkt. Naar dat rondborstig
+getuigenis werd aanvankelijk niet geluisterd. Het druischte zoo geheel
+tegen de heerschende overtuigingen in, dat men er geen notitie van nam.
+Wanneer er iets van zijn kloeke stem tot de vrijwillig dooven
+doordrong, dan werd zijn woord met hoon ontvangen. Schopenhauer vergold
+het hun dapper door ze allen te gader, Hegel in de eerste plaats, voor
+kwakzalvers en „Unsinnschmierer” uit te schelden.
+
+Zooals de waard is, vertrouwt hij zijn gasten. Dit ietwat platte
+spreekwoord behelst een diepe waarheid. Ieder is geneigd wat hij als
+kern van zijn eigen wezen meent te ontdekken, voor kern der geheele
+werkelijkheid te houden. Tot Schopenhauer toe was alle philosofie min
+of meer een kompliment, dat het intellekt zich zelf maakte. Het
+begroette in de bespiegeling der denkers zich zelf als wereldmacht. Dit
+verandert bij Schopenhauer, die met zijn intellekt het tegendeel ervan,
+het onredelijke, op den wereldtroon plaatst. Natuurlijk heeft dit
+pessimisme ten gevolge. En even natuurlijk wordt het thans de groote
+vraag of en hoe Zeus (het Intellekt) er in slagen kan om den
+vloekwaardigen Titan, den wil om te bestaan, in den Tartarus te
+storten.
+
+Thans begrijpen wij hoe Hegel en Schopenhauer van dezelfde præmis
+uitgaande tot een geheel tegengestelde leer konden komen. Beiden houden
+vast aan het dogma der algemeene relativiteit. De dingen zijn er enkel
+in betrekking tot elkander en tot den geest, terwijl de geest er enkel
+in betrekking tot de dingen is. Doch als alles enkel voor iets anders
+bestaat, dan bestaat niets voor zichzelf, dan is er op de keper
+beschouwd niets. Wij moeten dus aannemen, dat het één en het al, dat
+het universum, voor zich zelf bestaat, subjekt en tevens objekt, denken
+en zijn, éenheid van beide, geest is, dat het kan zeggen: ik heb
+zelfbesef. Het universum is het zelfstandige, dat van niets afhangt,
+waarvoor dus noodzakelijkheid en vrijheid samenvallen. Zoo concludeert
+Hegel en is optimist, intellektualist. Maar Schopenhauer zegt: wij
+moeten dus aannemen, dat het universum voor zich zelf bestaat, dat de
+blinde drift, het onredelijke in ons en buiten ons, dat de innerlijk
+verdeelde, onzalige wil het waarachtig zijnde is. Zoo is Schopenhauer
+pessimist en voluntarist.
+
+Schopenhauer’s onvoorwaardelijk pessimisme, dat zelfs de mogelijkheid
+der verbetering van individuen en maatschappelijke toestanden
+buitensluit, hangt samen met zijn blindheid voor bepaalde feiten van
+het geestelijk leven. Als rechtgeaard zoon van een romantisch tijdperk
+had hij groote sympathie voor mystici en voor asceten, ook als deze
+Christenen waren. Doch het geheim dat Christus der wereld geopenbaard
+heeft: het Koninkrijk Gods is binnen in u, het woont in u als een in
+den akker verborgen schat, had hem, zoo die boodschap ook tot hem
+doorgedrongen ware, weerhouden om het menschelijk lot enkel jammer en
+ellende te noemen. Schopenhauer droeg oogkleppen, welke hem beletten te
+zien wat niet in het kader van zijn stelsel paste. Had hij beseft, dat
+onze aarde den hemel kan herbergen, dan zou hij de wereld niet zoo
+slecht hebben genoemd als maar eenigermate met haar voortbestaan zich
+nog laat rijmen. Doch hier steunt Schopenhauer op de leer van Buddha,
+welke verder van die van Christus af staat dan de eene ster van de
+andere. Niet volgens Christus, maar volgens Buddha is het leven enkel
+lijden en is het eenig begeerlijke verlossing van het lijden door den
+dood. Maar het gewone sterven is volgens Buddha en Schopenhauer geen
+echt sterven, want er bestaat zielsverhuizing: dezelfde individuen
+worden telkens opnieuw geboren. De werkelijk bevrijdende dood is enkel
+voor hem mogelijk, die alles wat hem aan het leven boeit van zich
+werpt, alle liefde, alle hopen, alle wenschen in zich vernietigt,
+m.a.w. levend sterft. Met deze leer, welke door Schopenhauer werd
+aanvaard, vormt de Christelijke, waaraan hij voorbijging, een
+tegenstelling.
+
+Overigens rijmt zijn pessimisme slecht met wat hij, ten deele althans,
+van Plato had overgenomen. Hij erkent eeuwige, onveranderlijke, boven
+tijd en ruimte verheven typen, ideeën of soorten, welke, met
+voortbrengende kracht uitgerust, zich verwerkelijken in de exemplaren
+van dieren en planten, die hier op aarde geboren worden en sterven. Hoe
+kan de blinde en onbepaalde wil van Schopenhauer, die enkel wil is om
+te willen, zich in grondvormen objektiveeren, welke de beschouwing der
+natuur een artistiek genot doen zijn? Het idealisme van Plato is een
+willekeurig ingeschoven bestanddeel in het systeem van onzen
+irrationalist.
+
+„De wereld is mijne voorstelling”, ziedaar de eerste volzin van „Die
+Welt als Wille und Vorstellung”, het boek dat het systeem van
+Schopenhauer behelst. Hij noemt zich discipel van Kant, maar draagt er
+roem op een zelfstandig volgeling te zijn. Inderdaad wijkt hij zeer van
+Kant af. Van Schopenhauer kan gezegd worden, dat hij, de meest
+gelezene, immers de meest leesbare van alle moderne philosofen, ook het
+meest heeft bijgedragen om de kritiek van den behoedzamen Kant, die
+geen wetenschap buiten die der ervaring overeind liet staan, in
+vergetelheid te brengen. De voorzichtige oudere denker zou er zich wel
+voor gewacht hebben iets aangaande de wereld an sich, de wereld, die
+buiten het bewustzijn en op zich zelve bestaat, te verzekeren. Daarvoor
+was hij te anti-dogmatisch, te zeer overtuigd, dat men geen stelling
+zonder voldoenden kengrond mag aanvaarden. Maar idealist was hij
+evenzeer als Schopenhauer, want ook hij leerde dat de wereld der
+ervaring, de wereld der objekten, enkel in betrekking tot subjekten
+bestaat. Ook is het duidelijk wat Kant en Schopenhauer bedoelen. Het
+bestaan der wereld van objekten hangt volgens hen aan een enkelen
+lichten draad, het bewustzijn, waarin ze aanwezig is. Stel u voor dat
+alle bewustzijn uitgedoofd werd, die wereld zelve zou daarmede
+verdwijnen. Het eigenaardige van een objekt is in de voorstelling van
+een subjekt te bestaan. Objekt en voorstelling zijn hetzelfde. Daaruit
+vloeit voort, dat de geheele wereld der objekten voorstelling is en
+blijft. Alleen het bewustzijn is ons rechtstreeks gegeven en die wereld
+is er enkel als inhoud van bewustzijn. Gelijk er geen objekt zonder
+subjekt is, bestaat er omgekeerd geen subjekt zonder objekt, geen
+bewustzijn zonder inhoud. Subjekt en objekt zijn onafscheidelijk gelijk
+rechts en links, gelijk noord en zuid.
+
+Schopenhauer tracht zijne stelling nader te staven door op de
+idealiteit van ruimte en tijd te wijzen. Hij gebruikt daarbij de
+argumenten, die Kant in zijne „transcendentale æsthetiek” heeft
+gegeven. B.v. dit, dat wij achtereenvolgens alles uit de ruimte kunnen
+wegdenken, maar de ruimte zelve niet kunnen kwijt raken. Zoodra wij
+welk stuk der materie ook ons voorstellen, moeten wij de geheele ruimte
+mededenken. Daaruit volgt dat de ruimte bij ons behoort, dat zij
+subjektief is, dat dus gestalte, grootte, beweging, al het ruimtelijke,
+eveneens subjektief moet heeten. „Wij kennen niet de dingen zooals zij
+op zich zelve zijn, maar slechts gelijk zij verschijnen. Dit is de
+groote leer van den grooten Kant”. Schopenhauer voegt er aan toe, dat
+het stellig de meest absurde, doch tevens de meest vruchtbare van alle
+dwalingen is, de oneindige ruimte als onafhankelijk van ons aanwezig te
+beschouwen. dus te meenen dat een beeld van dat oneindige „door de
+oogen” in ons brein zou dringen. Wie de ongerijmdheid van die stelling
+doorziet, weet tevens dat de wereld enkel „hersenphænomeen” is, dus als
+zoodanig met den dood der hersenen verdwijnt, om een geheel andere
+wereld over te laten, de wereld van het op zich zelf zijnde, die van
+den wil, betreffende welke het onzin is te vragen: waar is zij? daar
+zij met ruimte en tijd niets te maken heeft.
+
+Schopenhauer zegt, dat de ruimte in ons hoofd is. Maar tevens,
+natuurlijk, dat ons hoofd in de ruimte is. Zoo plaatst hij met tergende
+zorgeloosheid schijnbaar tegenstrijdige stellingen naast elkander. Hij
+zegt, dat de hersenen de atlas zijn, waardoor de geheele wereld wordt
+gedragen, want de wereld is voorstelling, en voorstelling is volgens de
+leer der physiologen aan de hersenen gebonden. Maar anderzijds erkent
+hij, gelijk ieder die bij zijn zinnen is, dat alle hersenbrij te samen
+slechts een klein fragment van het universum uitmaakt. Hier is geen
+echte contradictie. Het zichtbare, dat wij hersenen noemen, is de vaste
+voorwaarde van dat andere onzichtbare, dat voorstelling, illusie heet.
+Dit is een physiologische waarheid, welke gelijk alle natuurkennis, van
+de wereld geldt, die in tijd en ruimte is uitgebreid en dan als op
+eigen voeten staande wordt aangemerkt. De metaphysische waarheid, de
+echte waarheid is deze, dat alle materie, de hersenen inkluis, slechts
+voorstelling van het kennende subjekt is, dat hersenen en kennis beiden
+verschijningen zijn van het waarlijk zijnde: Wil. Nu rest nog het
+raadsel, hoe wil als kennend subjekt verschijnt. Dat is volgens
+Schopenhauer het groote mirakel, de hypothese, die door niets verklaard
+wordt, daar zij zelve alles verklaart.
+
+Om Schopenhauer wel te verstaan moet men in het oog houden, dat de
+wereld bij hem „de schaduw van een droom” is, fata morgana door het
+intellekt geschapen, dat in zijn kader: tijd, ruimte en causaliteit,
+gewaarwordingen opneemt. Het intellekt is in ieder kennend individu
+aanwezig, maar met geen individu te vereenzelvigen, zoodat de
+individuen kunnen geboren worden en sterven, terwijl de voorstelling
+van objekten blijft bestaan. Deze leer laat de empirische realiteit der
+wereld onaangetast, maar sluit in zich, dat de wereld in al hare deelen
+van het intellekt, het subjekt, afhangt. Ja zelfs hangt zij daarvan op
+tweeërlei manier af. Ten eerste is er, gelijk reeds Berkeley heeft
+ingezien, geen objekt denkbaar tenzij in de voorstelling van een
+subjekt; ten tweede gaat de wijze, waarop wordt voorgesteld, het
+objekt-zijn als ruimte vullend en aan tijd en causaliteit onderworpen,
+zooals Kant heeft geleerd, van het subjekt uit. Het intellekt is niet
+iets zelfstandigs, en de wereld der dingen is niet iets anders, dat
+eveneens op eigen voeten staat; dan toch ware het onbegrijpelijk, dat
+wij en zelfs de dieren zoo volkomen in de wereld te huis zijn en ons
+van den aanvang af daarin terecht vinden; intellekt en wereld vormen
+één geheel, want het intellekt schept de wereldorde; omgekeerd ware het
+niets zonder die wereld, daar het dan zonder inhoud zou zijn. Intellekt
+en wereld zijn, ieder op zich zelve beschouwd, enkel afgetrokkenheden,
+onwezenlijk. Schopenhauer drukt dat in de taal der Indische wijzen uit,
+door van Maja te spreken, de moeder van allen schijn, de godin die ons
+een sluier voor de oogen bindt, in welks plooien het beeld van al het
+geschapene zich vertoont.
+
+Ook de moraal van Schopenhauer toont een Indisch karakter. Hier wijkt
+hij sterk van Kant af. Kant kiest zijn uitgangspunt in het plichtbesef.
+Daar de mensch een redelijk wezen is, kan hij afzien van neiging en
+eigenbelang en, een algemeen standpunt innemende, vragen: wat is
+behoorlijk? Hoe die vraag beantwoord wordt, is van ondergeschikte
+beteekenis. De kennis van den plicht laat verschillende graden toe, is
+niet overal evenzeer ontwikkeld. Daarenboven kan al naar gelang van
+omstandigheden de eisch van den plicht wisselen. Maar dát er een plicht
+is, weet ieder redelijk schepsel. Ziedaar een waarheid, welke hem door
+geen philosofie ter wereld kan worden ontfutseld, en aan ieder gezond
+menschenverstand is geopenbaard. Schopenhauer daarentegen bouwt niet op
+de redelijke natuur van den mensch, maar op het gevoel, op het
+medelijden, zijne moraal. Medelijden is ons een openbaring van de
+eenheid van alle zijn. Het zegt ons, als wij tegenover een lijdend
+schepsel ons geplaatst zien: tat twam asi, dat zijt gij! Medelijden is
+vertolking in de taal des gemoeds van het feit, den Indischen wijzen
+reeds eeuwen bekend, dat de veelheid der wezens inbeelding is. Bij den
+aanblik van den schamelen bedelaar, die zijn hand naar ons uitstrekt,
+van den worm die aan onzen voet ineenkrimpt, bij het zien van al wat
+lijdt, zegt de wijze: dat ben ik! Het noopt om te helpen. Schopenhauer
+is te verstandig om medelijden als plicht voor te schrijven. Medelijden
+is een feit, een geheimzinnig feit, aan welks invloed zich zelfs de
+ruwste en onkundigste niet voortdurend kan onttrekken. Juist ten
+gevolge van zijn algemeenheid heeft het invoering van levensregels
+bewerkt, welke allen tot twee zich laten herleiden: doe niemand kwaad,
+sta allen bij zooveel ge kunt!
+
+Intusschen kan verzachting van individueel leed hem niet voldoen, die
+alle afzonderlijk bestaan als een ramp beschouwt. Smart is heilzaam,
+zegt Schopenhauer, daar zij van den lust om te leven geneest, en zoo de
+„Meeresstille des Gemüths” veroorzaakt, welke veroorlooft het Nirwana
+binnen te treden. Dat Nirwana, zoo luidt het slotwoord van het
+hoofdwerk, is niets voor den dwaas, wiens hart vol is van de dingen
+dezer wereld, maar alles voor wie doorziet, dat het universum met zijn
+zonnen en melkwegen inderdaad niets is.
+
+Ten slotte moeten wij nog opmerken, dat Schopenhauer, ondanks het
+strengste determinisme, den mensch verantwoordelijk acht voor zijne
+daden. Het werken volgt op het zijn. Al onze handelingen vloeien met
+noodzakelijkheid uit het karakter voort, waarmee wij ter wereld zijn
+gekomen. Maar dat karakter, dat zich in den tijd aan zijn eigenaar
+openbaart, en hem verborgen zou blijven, indien hij niet velerlei
+aanleiding tot handelen had, bestaat tevens buiten den tijd in de vrije
+wereld van het bovenzinnelijke. Vandaar onze verantwoordelijkheid. Het
+is dus niet onze fout, dat wij doen wat wij doen, b.v. ons als lafaards
+gedragen, wanneer wij lafaards zijn, maar stellig is het onze schuld,
+dat wij zijn, zooals wij zijn. Schopenhauer maakt hier een degelijk
+onderscheid tusschen empirisch en intelligibel karakter als reeds door
+Kant werd aangegeven. Vrijheid is een geheimenis, maar als noodwendig
+tegenstuk van moeten is zij onloochenbaar.
+
+Ziedaar een ruwe schets van het systeem, dat gedurende de tweede helft
+der 19de eeuw in driemaal honderdduizend exemplaren is verspreid
+geworden en thans, terwijl de zon van Nietzsche reeds begint te tanen,
+nog steeds opgang maakt. Ik heb eens door een beroemd landgenoot hooren
+zeggen, dat het hem even onmogelijk zou zijn de leer van Schopenhauer
+als den Heidelberger catechismus onvoorwaardelijk te beamen. Die
+woorden wil ik graag voor mijne rekening nemen. Als het onderscheid der
+individuen schijn is, rijst de vraag, wie er door dien schijn bedrogen
+wordt, en wie er met dien schijn bedriegt. Het eenig mogelijk, doch
+niet zeer verstaanbaar antwoord is hier: de oneindige wil draait zich
+een rad voor de oogen, is prooi van zelfmisleiding. Ik ben het met
+Schopenhauer eens: zoo’n dwaas en onzalig wezen behoort in het Nirwana
+weg te zinken. Alleen begrijp ik niet, hoe schepselen der inbeelding
+als gij, mijn lezer, en ik, daarbij een handje zouden kunnen helpen.
+
+Toch vindt onze wijsgeer nog tal van volgelingen. Geen wonder. Zijne
+leer ligt in de lijn van zekere hedendaagsche geestesstroomingen. Zoo
+wordt aan het pessimisme thans meer dan ooit recht toegekend. Het
+geloof aan den vooruitgang is geschokt. Het wordt niet meer als een
+axioma beschouwd, dat alles zal terecht komen. Het optimisme, dat onze
+vaderen veroorloofde zich op de golven van het wereldgebeuren met blij
+vertrouwen te laten verder dragen, schijnt thans lichtzinnig en ietwat
+kinderachtig. Dat de natuur in menig opzicht onbarmhartig is en zich om
+lief en leed van hare schepselen niet bekreunt, is een bittere
+waarheid, voor welke de oogen geopend zijn. Steeds meer dringt de
+gedachte door, dat het menschelijk leven slechts in zoover zin en
+waarde heeft, als wij zelve in staat en gezind zijn er een belangrijken
+inhoud aan te verleenen. Zoo noopt het pessimisme tot krachtsinspanning
+volgens het woord van Schopenhauer zelf, die een van zijn boeken van
+het volgende motto heeft voorzien: „een gelukkig leven is onmogelijk;
+het hoogste wat wij bereiken kunnen is een heroïeke levensloop”.
+
+Ook ligt het in den geest van onzen tijd het mysterieuse van ons
+bestaan te erkennen. Welnu, volgens Schopenhauer is de verschijning van
+den wil onder een individueelen vorm, in de gestalte van een kennend en
+denkend subjekt, een onoplosbaar raadsel. Op zijne wijze is hij
+evolutionist. Van de leer van Darwin, wiens boek kort vóór zijn dood
+verscheen, wilde hij niets weten. Dat het hoogere uit het lagere, het
+meerdere uit het mindere zou voortspruiten, scheen hem tergende onzin.
+Maar wel stond het bij hem vast, dat de openbaringen van den wil een
+rangorde doorloopen en dat de verschijning van bewustzijn en rede,
+geheel nieuwe feiten, al de voorafgaande lagere levensvormen
+onderstellen, gelijk deze weder de onbewerktuigde natuur. Ook hier kan
+dus de tegenwoordige tijd bij Schopenhauer aanknoopen. Zelfs het
+tegenwoordig zoozeer verspreide pragmatisme, dat waarheid als een
+instrument om te handelen beschouwt, vindt steun bij Schopenhauer.
+
+Ook heeft Schopenhauer de leer van Kant weliswaar verminkt, maar tevens
+zóó gefiltreerd, dat ieder dilettant zich nu enkele hoofdtrekken er van
+met gemak kan toeëigenen. Ten slotte heeft hij met zijne beschouwingen
+over kunst en liefde niet enkel Wagner en Nietzsche, maar ook dichters,
+romanschrijvers en dramatici bezield. Volgens Schopenhauer is wie zich
+door den hevigsten van alle hartstochten laat medesleepen de onbewuste
+dienaar van de soort, zijn liefde en begeerte waanzin, jacht op de
+schaduw van een schaduw. Is het niet alsof men Flaubert leest? Het werk
+van Schopenhauer, die stoute synthese van Kantianisme, Platonisme,
+Indische wijsheid en Europeesche natuurkennis is nog in menig opzicht
+jong en frisch.
+
+Arthur Schopenhauer werd in 1788 in de toenmalige vrije rijksstad
+Dantzig geboren. Zijn vader was een aanzienlijk koopman en veel ouder
+dan zijn moeder. Toen in 1793 Dantzig bij Pruissen werd ingelijfd
+vertrok de stoere republikein met zijn gezin, dat intusschen tot vier
+personen was aangegroeid, daar Arthur een zusje Adele had gekregen,
+naar Hamburg. De vader had zich voorgenomen van den knaap een koopman
+te maken, maar de aanleg van den jongen wees in andere richting. Toen
+de vader, misschien door zelfmoord, plotseling gestorven was, gevoelde
+de zoon zich verplicht den wensch van den overledene te eerbiedigen en
+nam hij dus plaats op de kantoorkruk. De betrekkelijk nog jonge weduwe
+ging zich vestigen in Weimar, waar zij de vriendschap van Goethe
+genoot, en talrijke, zeer bewonderde romans schreef. De brieven, die
+uit dien tijd bewaard zijn gebleven, doen Johanna Schopenhauer als een
+beminnelijke, verstandige en helderziende vrouw kennen. Zoo schreef zij
+in 1807 aan haar toen 19-jarigen zoon: „Ik ken uw hart en weet dat
+weinig menschen beter zijn dan gij. Maar al uwe goede eigenschappen
+worden verduisterd en als het ware verlamd door uwe aanmatiging. Ge
+wilt alles beter weten dan andere menschen, bij ieder behalve bij u
+zelven gebreken ontdekken en in uw omgeving steeds alles naar uwe hand
+zetten... Als ge niet waart die ge zijt, dan zoudt ge eenvoudig
+belachelijk wezen, maar nu verbittert ge allen tegen u”. In hetzelfde
+jaar schrijft zij hem nog: „Ik misken niet de goede kanten van uwe
+natuur en wat mij afstoot is niet uwe innerlijke gezindheid, maar uwe
+manier van beschouwen, veroordeelen, de wijze waarop ge u gedraagt.
+Wanneer ge eenige dagen bij ons doorbrengt, komt het altoos tot
+geweldige tooneelen om niets en minder dan niets. Uwe eeuwige
+jeremiaden, uw begrafenisgezicht, uw orakeltoon, dat alles drukt ter
+neer. Ik weet dat ge uw zwartgalligheid van uw vader geërfd hebt;
+tracht haar te overwinnen”.
+
+In datzelfde jaar 1807 hield Arthur op klerk te zijn en begon hij zich
+met toestemming van zijn moeder tot de universitaire studiën aan het
+gymnasium van Gotha voor te bereiden. Satirieke verzen op een van de
+leeraren deden hem van daar verjagen. En nu kwam hij op het gymnasium
+te Weimar, maar zijn moeder wilde hem niet in huis hebben, en dus
+woonde hij bij een der leeraren. In den tijd van twee jaar bracht hij
+het zoo ver in zijn klassieke studiën dat al de verloren tijd was
+ingehaald en hij in 1809 als student bij de faculteit der medicijnen
+aan de Universiteit te Göttingen kon worden ingeschreven. Hij was nu
+meerderjarig, had zijn klein fortuin in handen, en las Tacitus,
+Horatius, Lucretius, Herodotus, zonder zich veel om de geneeskunst te
+bekreunen, die hem bij nadere kennismaking niet scheen aan te trekken.
+Prof. Schulze (Aenesidemus), die zijn aanleg voor de philosofie
+doorzag, gaf hem den raad voorloopig enkel Plato en Kant te
+bestudeeren. Dien raad volgde hij op, en zoo werd hij door die twee
+groote denkers met de gedachte vertrouwd gemaakt, dat de wereld der
+verschijnselen en het ding op zich zelf twee zijn. Veel vrienden aan de
+academie schijnt hij niet gehad te hebben. In het curriculum vitae, dat
+hij later bij de Berlijner faculteit indiende, schreef hij betreffende
+zijn studentenjaren: „mijn rijper leeftijd, mijn rijker ervaring en
+mijn ongewoon karakter maakten dat ik verlaten en eenzaam was”. In het
+vreemdelingenboek van een oud kasteel schreef hij 5 Sept. 1811:
+
+
+       „Wohl manches Mal saht ihr mich einsam wandern,
+        Und ernst und einsam geh’ ich jetzt zu andern”.
+
+
+Toch knoopte hij in Göttingen eenige vriendschapsbanden aan, b.v. met
+Osann en in 1820 noemde hij in een brief aan dezen gericht, de
+Göttinger jaren de schoonste van zijn leven.
+
+Vandaar ging hij naar Berlijn, waar hij Fichte en Schleiermacher
+hoorde, niet Hegel. Met Prof. Fichte disputeerde hij hevig op diens
+privatissima. Door den vrijheidsoorlog, voor welken hij volstrekt niets
+gevoelde, in het schrijven van zijn dissertatie gestoord, week hij uit
+naar Rudolstadt in Thüringen, waar hij tot zijn vreugde geen soldaat te
+zien, geen tamboer te hooren kreeg. Hij zond het handschrift van zijn
+dissertatie per post naar het naburige Jena, vanwaar hij na korten
+tijd, eveneens per post, zijn doctors-diploma ontving. Zijn dissertatie
+verscheen onder den titel: „Ueber die vierfache Wurzel des Satzes vom
+zureichenden Grunde”. Van dit merkwaardig geschrift, dat als de
+inleiding tot zijn hoofdwerk kan worden beschouwd, heeft hij later een
+vermeerderde editie in het licht gezonden.
+
+Arthur keerde thans naar Weimar terug, waar hij veel met Goethe sprak.
+Er was groot verschil tusschen die beide mannen, gelijk daaruit blijkt,
+dat Schopenhauer in 1813 aan den beroemden grijsaard kon schrijven:
+„Van u zelf weet ik, dat letterkundige arbeid voor u altijd bijzaak, en
+het werkelijke leven hoofdzaak is geweest. Bij mij is het omgekeerde
+het geval; mijn denken, mijn werk, dat alleen heeft voor mij waarde en
+beteekenis”. Maar tevens was er overeenkomst in geestesrichting. Beiden
+waren zieners en wilden putten uit de levende bron van ervaring en
+bewustzijn. Vandaar dat voor Schopenhauer de philosofie niet zoozeer
+wetenschap als wel kunst was. Hij streefde er naar een volkomen
+objektieve en door geen langwijlige redeneeringen bedorven wijsbegeerte
+te stichten, welke een echt kunstgewrocht zou zijn, daar zij „niet op
+den trant der philosofasters, van Fichte en zelfs van Spinoza, tusschen
+subjekt en objekt den bedriegelijken sluier van afgetrokken begrippen
+zou dulden”. Goethe beschreef in die dagen, in een brief aan Knobel,
+zijn jongen vriend als een merkwaardig man, „die met helderziende
+koppigheid bezig is het kaartenspel van onze moderne philosofen in de
+war te sturen”. Met profetischen blik voegt hij er aan toe: „het staat
+te bezien of de meesters in het vak hem in hun gilde zullen opnemen. Ik
+vind hem vol geest”. Goethe, getroffen door de rol, die Schopenhauer in
+zijn dissertatie bij het meetkundig betoog aan de aanschouwing wilde
+zien toegewezen, spoorde hem tot optische studiën aan, waarvan hij zelf
+in die dagen vervuld was. Inderdaad deed Schopenhauer later als tweede
+van zijne geschriften een boek „Ueber das Sehen und die Farben”
+verschijnen. Vóór de publicatie had hij zijn manuscript aan Goethe ter
+beoordeeling toegezonden, maar ondanks al zijn dringen en smeeken was
+het hem niet gelukt aan den dichter, die hem telkens zeer beleefd
+antwoordde, een enkel teeken van goed- of afkeuring te ontlokken.
+Schopenhauer had het verschil der kleuren op een andere wijze dan
+Goethe het deed verklaard.
+
+Johanna herbergde op dat oogenblik den romanschrijver Fr. Müller.
+Arthur toonde op zulk een wijze zijn misnoegen over de aanwezigheid van
+dien vreemdeling, dat de moeder er toe overging haar zoon de deur te
+wijzen. Dit geschiedde in Mei 1814. De breuk was onherstelbaar. Arthur
+ging naar Dresden en heeft noch zijn moeder, noch zijn zuster, met
+welke laatste hij ten minste voorloopig in briefwisseling bleef, ooit
+teruggezien.
+
+In Dresden, destijds de artistieke hoofdstad van Duitschland, genoot
+Arthur veel van kunst. Ook had hij er enkele vrienden, waarvan er één
+aan Adele schreef: „Uw broeder is van nature teeder en gemoedelijk”.
+Intusschen werkte hij ijverig aan zijn: „Welt als Wille und
+Vorstellung”. Het boek verscheen in 1818 bij Brockhaus, maar werd zoo
+slecht verkocht en zoo totaal geïgnoreerd, dat de uitgeversfirma na
+verloop van eenigen tijd van het grootste aantal der exemplaren
+papierpap maakte.
+
+Schopenhauer ging naar Italië. Zijn reis, gedurende welke hij in zijn
+journaal enkel philosofische gedachten neerschreef, werd op pijnlijke
+wijze afgebroken door de handelscrisis, die de firma trof, waaraan
+Johanna en Adele haar geheele vermogen en Arthur een aanzienlijk deel
+ervan hadden toevertrouwd. Hij verklaarde zich bereid met moeder en
+zuster te deelen wat hij nog had overgehouden, maar weigerde
+halsstarrig in de schikking te treden, die door de overige
+schuldeischers werd aanvaard. Hij had geen koopmansgenie, doch stond op
+zijn recht en wantrouwde de menschen, ten gevolge waarvan hij hier de
+wijste partij koos. Na een paar jaar stond de firma weer overeind en
+kreeg Arthur al zijn geld terug, terwijl moeder en dochter twee derden
+van haar fortuin verloren hadden.
+
+Intusschen wist hij niet vooraf hoe de zaak zou loopen en trachtte hij
+zich dus aan de universiteit te Berlijn een positie als leeraar te
+scheppen. Op 23 Maart 1823 hield hij zijn proefles. Hegel opponeerde,
+maar Schopenhauer antwoordde zoo flink, dat hem de titel van
+privaat-docent verleend werd. Nu ging Schopenhauer een half jaar lang 5
+uur college per week geven. Hij had weinig of geen succes. Was het,
+omdat hij dezelfde uren had gekozen als waarop Hegel zijne lessen gaf?
+Zoolang het intellektualisme zijn zegetocht nog niet voleindigd had,
+kon het voluntarisme in geen geval gehoor vinden. Nadat zijn fortuin
+zich hersteld had, keerde Schopenhauer naar Italië terug. Hij schrijft
+vroolijke brieven aan Osann en geeft een vermakelijke schets van den
+levenslust, de bedriegelijkheid en welgemanierdheid der Italianen. Toch
+keert hij weer naar Berlijn terug en slijt daar zes jaren van zijn
+leven, totdat de cholera in 1831 hem ten gevolge van een droom, waaraan
+hij waarschuwende kracht toekent, naar het gezonde Frankfort doet
+verhuizen. Hier blijft hij 27 jaren, tot aan zijn dood in 1860. Ervan
+overtuigd dat het uur van zijn beroemdheid zal komen, daar hij naar
+zijn inzien het wereldraadsel opgelost en aan de menschheid daarmee den
+grootst mogelijken dienst heeft bewezen, bewerkt hij een tweede editie
+van zijn „Welt als Wille und Vorstellung” en schrijft hij tevens zijn
+„Parerga und Paralipomena”, die als een toelichting op het hoofdwerk
+kunnen gelden. Ook verzamelt hij bij natuurvorschers en geneesheeren
+feiten, welke als openbaringen van den levenswil kunnen gelden en doet,
+wellicht op zijn eigen kosten, na een zwijgen van 18 jaren, in 1836
+„Ueber den Willen in der Natur” verschijnen. Het boek wordt niet
+opgemerkt.
+
+Zijn eerste voldoening van eigenliefde was, dat hij vermocht
+Rosenkrantz en Schubert te overtuigen dat niet, zooals hun plan was, de
+tweede, maar de eerste editie van de „Kritik der reinen Vernunft” bij
+de door hen voorgenomen uitgave van de complete werken van Kant moest
+worden gevolgd. Kort daarna in 1839 behaalt hij een gouden medaille met
+een verhandeling over de vrijheid van den wil bij de maatschappij van
+wetenschappen te Drontheim, maar een tweede prijsverhandeling over de
+grondslagen der moraal wordt door de maatschappij van wetenschappen te
+Kopenhagen afgewezen, vooral om het afschuwelijk schelden op de „drie
+Sophisten”, Fichte, Schelling en Hegel. Hij vereenigt de twee stukken
+en geeft ze uit onder den titel „Die beiden Grundprobleme der Ethik”.
+De kritiek zwijgt ook dit werk dood. Eindelijk, in 1851 gelukt het zijn
+eersten discipel, een Jood van Russischen oorsprong, Julius
+Frauenstaedt, een uitgever in Berlijn te vinden voor de „Parerga”. Dit
+boek slaat in. Men ontdekt dat Schopenhauer een onovertroffen schrijver
+van essays is. Nu is de nieuwsgierigheid naar zijn vroegere werken
+opgewekt. Hij krijgt erkentelijke brieven van Bahnsen, een leeraar aan
+een gymnasium, van Lindner, een Berlijnsch journalist, van Adam von
+Doss, een Beiersch jurist, enz. De inhoud is steeds dezelfde. „De
+schillen zijn mij van de oogen gevallen. Vol verrassing roep ik uit:
+Heureka!” Een man als Saint-René-Taillandier schrijft over hem in de
+Revue des deux Mondes. Challemel-Lacour bezoekt hem en schrijft in de
+Revue des deux Mondes van de ijskoude atmosfeer, welke hem bij die
+gelegenheid uit de half geopende deur van het „Niet” kwam toestroomen.
+Een niet minder bekend man, Foucher de Careil, dringt ook tot hem door
+en beschrijft hem als een grijsaard met levendige blauwe oogen, om
+welke een ietwat sarkastische glimlach speelt; het hooge voorhoofd met
+de uitstaande witte lokken verleent aan het geestig gelaat een stempel
+van zielenadel en voornaamheid. Zijn manieren zijn die van een man van
+de wereld. Hij is ouderwetsch gekleed met een witte das en een kanten
+jabot. Van nature teruggetrokken, laat hij zich gaan als hij met
+vreemdelingen te doen heeft en dan is zijn gesprek buitengewoon
+levendig. Hij strooit rond met latijnsche, grieksche, fransche,
+engelsche, italiaansche citaten; de uren vliegen als minuten voorbij en
+als de middernachtsklok slaat, vertoonen zijn trekken niet de minste
+vermoeidheid en het vuur van zijn blik is geen seconde uitgedoofd
+geweest.
+
+Zoo was de avond van zijn leven de dageraad van zijn roem.
+
+Toen op 18 Sept. 1848 het oproer door de straten van Frankfort trok,
+leende hij met de grootste bereidwilligheid zijn kijker aan den
+Oostenrijkschen officier, die van uit zijn vensters op het souvereine
+gepeupel liet schieten, dat ginds op den brug een barricade opwierp.
+Twaalf jaar later bleek, dat hij aan de soldaten, die bij de
+verdediging van de wettelijke orde invalide waren geworden, het
+leeuwendeel van zijn vermogen had nagelaten. Geldgeschenken waren
+toegewezen aan bloedverwanten, aan een oude dienstmaagd, die tevens
+zijn meubels en zilverwerk kreeg, en aan een tooneelprinses, die
+indertijd zijn hartevriendin was geweest. Ook zijn hond had hij niet
+vergeten; deze erfde f 300 voor zijn levensonderhoud. Frauenstaedt
+kreeg de manuscripten en op hem gingen al de auteursrechten over.
+Gwinner, rechter in Frankfort, uitvoerder van den laatsten wil, kwam in
+het bezit van zijn bibliotheek.
+
+Het was in tegenwoordigheid van dezen Gwinner, dat Schopenhauer eens,
+na lang op het portret van de Rancé, den stichter van de orde der
+Trappisten, te hebben gestaard, op neerslachtigen toon zei: „Dat is het
+werk der genade”. Schopenhauer heeft de wereldverloochenaars, zijn
+heiligen, vurig bewonderd, maar zelf niet als een hunner geleefd. Hij
+was geen zonnige natuur, stak vol grieven. Zoo tegen de vrouwen, de
+schepselen met lange haren en korte gedachten. Zoo vooral tegen de
+Joden, die met hun scheppingsleer de Europeesche menschheid vergiftigd
+hadden. Hij was niet goedhartig, maar wel volkomen eerlijk tegenover
+zichzelf en anderen; hij meende alles wat hij zeide; dat was zijn
+kracht als schrijver. Hij was veel vatbaarder voor pijnlijke dan voor
+aangename indrukken. Reeds in zijn jeugd was het zoo. Twee jaar lang
+heeft hij toen met zijn ouders door Europa gezworven. Als hij aan
+armoedige hutten voorbijkwam, was zijn genot voor den geheelen dag
+vergald. Men begrijpt dat hij in Toulon van het verblijf der
+galeiboeven een onuitwischbaren indruk had gekregen. Hij heeft zich
+dikwijls zeer eenzaam gevoeld en zich ten slotte met de gedachte
+getroost: zoo is het lot der Koningen! Waarom is hij ongehuwd gebleven?
+In Venetië was hij zoo verliefd op een rijke jonge dame van goeden
+huize, dat hij, jaloersch van hare bewondering voor Byron, den
+introductiebrief bij den engelschen dichter, dien hij van Goethe had
+meegekregen, niet afgaf. Wij weten dit uit een brief van Arthur aan
+zijn zuster. Verder weten wij niets van deze episode in zijn leven. Wel
+weten we iets anders. Reeds in 1814 noteerde hij voor zich zelf een
+woord uit het Indisch geschrift „Oepnethak”: „als de kennis komt,
+verdwijnt de liefde”. Later werd datzelfde woord het motto voor een
+deel van zijn hoofdwerk.
+
+Schopenhauer was hartstochtelijk in ieder opzicht. Wanneer een gedachte
+hem voor den geest zweefde, liet hij alles in den steek om haar op te
+vangen, en hare waarde te toetsen. Hij heeft de weelde van het genie
+gekend en was er van overtuigd, dat zijn intellekt niet aan hem zelf,
+maar aan de wereld toebehoorde, dat hij een zending had. Zijn denken is
+de éénheid van zijn leven geweest. Zijn altijd bezige geest was er
+steeds op uit om één en dezelfde gedachte toe te lichten. Want zijn
+stelsel bestond, gelijk hij zelf heeft erkend, uit ééne gedachte: de
+tegenstelling van verschijnsel en wil. Hij vergeleek het met Thebe,
+waar men door honderd poorten kon binnen treden en steeds op hetzelfde
+middelpunt uitkwam.
+
+Op 4 Sept. 1860 werd hij dood op zijn kanapé gevonden.
+
+Doch genoeg over Schopenhauer en zijn werk. Thans willen wij hem zelf
+het woord geven.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+FRAGMENTEN UIT: „UEBER DIE VIERFACHE WURZEL DES SATZES VOM ZUREICHENDEN
+GRUNDE”
+
+
+De echte wijsgeer zoekt overal helderheid en duidelijkheid. Hij is niet
+als een troebele, wilde, door regens gezwollen beek, maar als een
+Zwitsersch meer, dat, onbewogen, bij groote diepte, groote klaarheid
+heeft, welke de diepte zichtbaar maakt. De onechte daarentegen tracht,
+wel niet, volgens den stelregel van Talleyrand, door woorden zijn
+gedachten, wel echter het gebrek aan gedachten te verbergen. De
+onverstaanbaarheid zijner leeringen, welke het gevolg van de
+onklaarheid van zijn denken is, wijt hij aan den lezer. Dat is de
+reden, waarom in eenige geschriften, b.v. die van Schelling, de
+onderwijzende toon zoo dikwijls in den schimptoon omslaat; bij voorbaat
+scheldt hij op den lezer in de verwachting, dat deze niet zal verstaan.
+
+Ons kennend bewustzijn behelst subjekt en objekt, niets meer dan dat.
+Objekt voor het subjekt zijn en onze voorstelling zijn is hetzelfde.
+Alle voorstellingen zijn objekten van het subjekt, en alle objekten van
+het subjekt zijn voorstellingen.
+
+Nu is het hier echter zoo mee geschapen, dat alle onze voorstellingen
+volgens vaste wetten onderling verbonden zijn en niets wat, los
+gescheurd van al het overige, geheel op eigen voeten staat, objekt voor
+ons kan zijn.
+
+
+    Deze verbinding is het, zegt Schopenhauer, welke door de stelling
+    van den voldoenden grond in haar algemeenheid wordt uitgedrukt,
+    wanneer men de formule gebruikt: „Niets is zonder grond waarom het
+    is”. Zoo kan men bij oordeelen vragen waarom zij waar heeten, bij
+    veranderingen waarom zij plaats grijpen. Ginds vragen wij naar
+    kengronden; hier naar oorzaken. Maar er zijn nog meer gevallen,
+    waarin we het recht hebben waarom? te vragen. Waarom zijn b.v. bij
+    dien driehoek de drie zijden aan elkander gelijk? Het antwoord
+    luidt: omdat de drie hoeken gelijk zijn. Is nu de gelijkheid der
+    hoeken oorzaak van de gelijkheid der zijden? Neen, want hier is van
+    geen verandering, dus van geen werking, die een oorzaak zou hebben,
+    sprake. Is zij enkel kengrond? Evenmin, want de gelijkheid der
+    hoeken is niet enkel bewijs van de gelijkheid der zijden, niet
+    enkel grond van een oordeel. Afgezien van het oordeel, moeten de
+    zijden gelijk zijn, daarom dat de hoeken gelijk zijn. Er is hier
+    een noodwendige verbinding tusschen hoeken en zijden, dus nog iets
+    anders dan een verbinding tusschen twee oordeelen. De gelijkheid
+    der hoeken is de zijnsgrond van de gelijkheid der zijden. Een
+    vierde gestalte neemt het principe van den grond aan, wanneer het
+    subjekt als willend wordt beschouwd. Men vraagt naar de
+    beweegredenen van het willen, naar den voldoenden grond waarom er
+    zoo gehandeld wordt als er gehandeld wordt.
+
+    Zoo is er dus vierderlei noodzakelijkheid, waarmee iets uit zijn
+    grond voortvloeit. Er is logische noodzakelijkheid, waarmee de
+    stellingen uit hare kengronden, er is physische noodzakelijkheid,
+    waarmee de gevolgen uit hunne oorzaken voortvloeien, er is
+    mathematische noodzakelijkheid, waarmede omdat het eene is ook het
+    andere is, er is praktische noodzakelijkheid waarmee de handelingen
+    uit hare motieven volgen. Alle noodzakelijkheid is relatief, geldt
+    ten opzichte van haar grond. Absolute noodzakelijkheid, zonder
+    grond, is onzin.
+
+
+De wet der causaliteit bepaalt dat, wanneer een nieuwe toestand bij één
+of meer objekten der werkelijkheid intreedt, een andere toestand moet
+zijn voorafgegaan, op welken die nieuwe toestand regelmatig volgen
+moet. B.v. een lichaam vangt aan te branden: aan dien toestand van
+branden moet zijn voorafgegaan een toestand
+
+
+    1. van verwantschap tot de zuurstof,
+    2. van aanraking met de zuurstof,
+    3. van een bepaalden warmtegraad.
+
+
+Daar, zoodra die drievoudige toestand voorhanden was, de ontbranding
+onmiddellijk volgen moest, deze echter eerst nu gevolgd is, kan ook die
+toestand er niet vroeger geweest zijn, maar moet hij eerst nu zijn
+ingetreden. Dat intreden heet een verandering. Derhalve geldt de wet
+der causaliteit uitsluitend voor veranderingen. Iedere werking is, bij
+haar te voorschijn treden, een verandering en verwijst, juist omdat ze
+niet vroeger is ingetreden, met onfeilbare zekerheid naar eene andere,
+haar voorafgaande verandering, welke in betrekking tot haar oorzaak, in
+betrekking tot eene derde, haar zelve weder noodzakelijk voorafgegane
+verandering, werking heet. Dit is de keten der causaliteit; zij is
+zonder aanvang. Iedere nieuwe toestand moet dus het gevolg zijn van een
+daaraan voorafgaande verandering; b.v. in het zooeven vermelde geval
+moest de temperatuurverhooging voortspruiten uit het toetreden van
+vrije warmte tot het lichaam; dit toetreden van warmte hing weder af
+van een voorafgaande verandering, b.v. het vallen van de zonnestralen
+op een brandspiegel; dit laatste van het wegtrekken van een wolk
+voorbij de zon; dat wegtrekken van de wolk werd veroorzaakt door wind;
+die wind door ongelijke dichtheid van lucht; die ongelijke dichtheid
+door andere toestanden en zoo in het oneindige.
+
+Wanneer er aan een toestand om voorwaarde van het optreden van iets
+nieuws te zijn, slechts ééne omstandigheid ontbreekt, noemt men deze
+laatste, zoo zij er eindelijk ook nog bijkomt, de oorzaak bij
+uitnemendheid; het is in zoover juist, als men zich daarbij aan de
+laatste werkelijk beslissende verandering houdt; daarvan afgezien heeft
+echter voor de vaststelling van het oorzakelijk verband der
+gebeurtenissen in het algemeen, de laatst bijkomende voorwaarde niets
+op de overige voor. Zoo is in het door ons genoemde voorbeeld het
+wegtrekken van de wolk in zoover oorzaak der ontbranding te noemen als
+het later dan het richten van den brandspiegel op het voorwerp plaats
+greep. Dit richten van den brandspiegel had evenwel later kunnen
+geschieden dan het wegtrekken van de wolk en het toelaten van de
+zuurstof weder later dan dit: zulke toevallige tijdsbepalingen hebben
+dan te beslissen wat de oorzaak is. Wanneer men de zaak nauwkeurig
+beschouwt, bevinden wij dat de toestand in zijn geheel oorzaak van den
+volgenden is en dat het er betrekkelijk weinig toe doet welke van de
+vereischten het laatst komt om het getal vol te maken.
+
+Voorwaarden van veranderingen zijn altijd andere en voorafgaande
+veranderingen, geen dingen. Zoo zou het in ons geval glad verkeerd
+zijn, om den brandspiegel, de wolk, de zon, de zuurstof, oorzaak te
+noemen. Het heeft geen zin te zeggen, dat een objekt oorzaak is van een
+ander objekt; in de eerste plaats, omdat wij bij de objekten behalve
+vorm en hoedanigheid, ook stof, materie aantreffen, welke noch
+ontstaat, noch vergaat; in de tweede plaats omdat de wet der
+causaliteit uitsluitend voor veranderingen geldt, voor het verschijnen
+en verdwijnen van toestanden in den tijd.
+
+De scheeve opvattingen van de causaliteitsverhouding kunnen zeker
+grootendeels aan onklaarheid van het denken worden toegeschreven; maar
+stellig is daarbij ook dikwijls eene theologische bedoeling in het
+spel, waardoor de formeele kennis a priori, die moedermelk van het
+menschelijk verstand, vervalscht wordt.
+
+
+    Men wil namelijk, volgens Schopenhauer, een Schepper der stof
+    hebben, een zoogenaamde eerste oorzaak, waarbij men „stichtelijk de
+    oogen verdraaien” kan, als ware een eerste oorzaak niet een
+    contradictio in adjecto. Een eerste oorzaak is even weinig denkbaar
+    als een plaats, waar de ruimte een einde neemt, of een oogenblik,
+    waarop de tijd een aanvang zou hebben genomen. Iedere oorzaak is
+    een verandering, bij welke men naar de haar tot stand is gekomen,
+    noodwendig vragen moet, en zoo tot in het oneindige! Niet eens is
+    een eerste toestand der materie denkbaar, waaruit alle volgende
+    zouden zijn voortgesproten. Want die volgende toestanden zouden er
+    dan reeds vroeger hebben moeten zijn, tenzij men gelieft aan te
+    nemen, dat die eerste toestand eerst op een bepaald oogenblik
+    begonnen heeft causaal te werken; maar dan zou er op dat oogenblik
+    iets veranderd moeten zijn, waardoor die eerste toestand ophield te
+    rusten; welnu, als er een verandering is bijgekomen, dan moeten we
+    naar haar oorzaak, naar de daaraan voorafgaande verandering vragen,
+    en zoo zijn wij weder op de ladder der oorzaken aangeland en worden
+    door de onverbiddelijke wet der causaliteit voortgezweept om hooger
+    en hooger te klimmen, steeds hooger, tot in het oneindige. De wet
+    der causaliteit laat zich niet gebruiken als een fiaker, dien men,
+    aangekomen waar men wil zijn, naar huis zendt. Zij gelijkt veeleer
+    op den bezem, die, door Goethe’s tooverleerling bezield en aan het
+    werk gezet, niet meer ophoudt te loopen en te vegen, zoodat de oude
+    heksenmeester er zelf bij moet komen om hem tot rust te brengen.
+
+
+Helaas de heeren professoren, die er verlegen mee zitten, dat Kant aan
+hun dierbaar kosmologisch bewijs (alles wat bestaat heeft een oorzaak,
+de wereld bestaat, dus heeft de wereld een oorzaak) den doodsteek heeft
+toegebracht, zijn geen heksenmeesters. Zij hebben dus een slimmen
+streek bedacht. „Vriend”, hebben zij tot het kosmologisch bewijs
+gezegd, „het staat slecht met u, zeer slecht, sedert uwe noodlottige
+ontmoeting met den ouden dwarskop uit Koningsbergen; even slecht als
+met uwe broeders, het ontologisch en het physikotheologisch. Maar
+troost u, wij verlaten u daarom niet; ge weet, we worden er voor
+betaald; toch moet ge, het kan niet anders, van naam en kleeding
+verwisselen; want noemen we u bij uw echten naam, dan loopt alles weg.
+Inkognito nemen we u onder den arm en brengen u weder onder de
+menschen; enkel, zooals ge hoort, inkognito; zoo gaat het! Wij spreken
+voortaan van het „absolute”, dat klinkt vreemd, fatsoenlijk en
+voornaam; en hoeveel men met voornaam-doen bij de Duitschers kan
+uitrichten, weten wij het allerbest; wat gemeend wordt, verstaat toch
+ieder en houdt zich nog op den koop toe daarbij voor wijs. Zonder
+syllogismen en praemissen treedt gij als een man van weinig woorden
+fier en driest op en zijt met één sprong aan het doel. „Het absolute”,
+schreeuwt gij, en wij met u, „dat moet er toch om den duivel zijn:
+anders ware er volstrekt niets”. Hierbij slaat ge op de tafel. Vanwaar
+echter het absolute? Domme vraag! Heb ik niet gezegd: „het
+absolute”?—Werkelijk, het gaat! De Duitschers zijn gewoon woorden in
+plaats van begrippen aan te nemen; daartoe worden zij, van kindsbeen
+af, door ons gedresseerd; let maar op de „Hegelei”; wat is zij anders
+dan holle, leege, daarbij misselijke woordenkraam? En toch, hoe
+schitterend was de carrière van dat philosophisch minister-creatuur! Er
+waren enkel eenige veile gezellen noodig om den roem van het slechte
+uit te bazuinen en hun stem vond in den hollen schedel van duizend
+domkoppen een nog op dit oogenblik naklinkende en zich voortplantende
+echo: zie, zoo werd er uit een gemeenen kwakzalver een groote wijsgeer
+gemaakt. Dus moed gevat! Daarenboven helpen wij u nog op andere wijze;
+wij kunnen toch zonder u niet leven!
+
+„Heeft de oude Koningsberger de rede gekritiseerd en haar de vleugels
+gekortwiekt; goed! dan vinden wij een nieuwe rede uit, van welke tot
+dusverre geen mensch iets gehoord had, een rede, welke niet denkt, maar
+onmiddellijk aanschouwt, ideeën (een voornáam woord tot mystificatie
+geschapen) aanschouwt; of ook ze verneemt, onmiddellijk verneemt, wat
+gij en anderen eerst bewijzen wilden; of ook ze donker beseft, als men
+het met weinig voor lief wil nemen en niet veel wil toegeven. Vroeg
+ingeprente volksbegrippen geven we zoo voor rechtstreeksche ingevingen
+van deze, onze nieuwe rede uit, voor ingevingen uit den hooge. De oude
+rede, die degradeeren wij, noemen wij voortaan verstand en laten haar
+kuieren. En het ware, eigenlijke verstand? Wat, in alle wereld, gaat
+ons het ware, eigenlijke verstand aan? Gij lacht ongeloovig; maar wij
+kennen ons publiek en de studenten, die wij op de banken voor ons
+hebben. Reeds Baco heeft gezegd: „Op universiteiten leeren de jonge
+mannen gelooven”. Van ons kunnen ze iets rechts leeren! Wij hebben een
+goeden voorraad van geloofsartikelen”.
+
+Uit de wet der causaliteit vloeien twee gewichtige nevenstellingen
+voort: namelijk de wet der traagheid en die van het voortduren der
+stof. De eerste zegt, dat iedere toestand, dus zoowel de rust van een
+lichaam als ook zijn beweging, van welken aard ook, onveranderd,
+onverminderd, onvermeerderd voortduren, den eindeloozen tijd door
+aanhouden moet, tenzij er een oorzaak bijkomt, welke verandering teweeg
+brengt.—De tweede wet, welke de materie als eeuwigdurend doet kennen,
+volgt daaruit, dat de wet der causaliteit slechts op de toestanden der
+dingen, dus op hun rust, beweging, vorm, kwaliteit betrekking heeft,
+het ontstaan en vergaan dier toestanden in den tijd beheerscht; niet op
+het bestaan van den drager dier toestanden, aan welken men, juist om
+aan te duiden dat er bij hem van ontstaan en vergaan geen sprake kan
+zijn, de naam substantie heeft gegeven. De stof blijft: d.w.z. zij kan
+noch ontstaan noch vergaan, dus de in de wereld voorhanden hoeveelheid
+is niet aan vermeerdering, evenmin aan vermindering onderhevig. Dat we
+dit a priori weten, blijkt uit de onwrikbare zekerheid, waarmede ieder,
+die een gegeven lichaam, hetzij door goochelaarskunsten, hetzij door
+verdeeling, verbranding, vervluchtiging, of op welke manier ook heeft
+zien verdwijnen, er nochtans vast van overtuigd is, dat, wat er ook uit
+den vorm van het lichaam geworden moge zijn, de substantie, dat is de
+materie ervan, onverminderd ergens aan te treffen moet zijn. De
+zekerheid, waarmede wij dit bij voorbaat vaststellen, vloeit daaruit
+voort, dat het ons verstand aan een middel om ontstaan of vergaan der
+materie te denken, volstrekt hapert. Immers de wet der causaliteit,
+welke de eenige vorm is waaronder wij veranderingen kunnen denken,
+geldt enkel voor de toestanden der lichamen, niet voor het bestaan van
+den drager van alle toestanden, de materie. Daarom noem ik de
+grondstelling van het voortduren der stof een korollarium, d.i. een
+nevenstelling van de causaliteitswet. De overtuiging van het
+voortbestaan der stof kunnen we nooit door ervaring verworven hebben;
+in de meeste gevallen zou het ons onmogelijk zijn empirisch vast te
+stellen dat er niets verloren of bijgekomen is; daarenboven staat
+iedere empirische, door generalisatie verkregen kundigheid niet
+onvoorwaardelijk vast, maar is zij slechts bij benadering zeker, dus
+onzeker. Onze overtuiging betreffende de geldigheid van die
+grondstelling heeft dan ook een geheel ander karakter dan die van een
+empirische natuurwet. Zoo kan men de vraag opwerpen, of er ook tusschen
+lichamen, die door een volstrekt ledig van elkander gescheiden zijn,
+gravitatie zou bestaan, met andere woorden, of er voor de gravitatie
+niet een medium, als b.v. de æther, vereischt wordt. Dat overigens
+substantie eenvoudig hetzelfde als materie is, blijkt daaruit, dat we
+het begrip substantie enkel op materie kunnen toepassen.
+
+
+    Dus niet op zieleleven? Behooren wenschen, gedachten,
+    gewaarwordingen, bij welke het onzin zou zijn van gestalte en
+    uitgebreidheid te droomen, niet in een geheel andere sfeer thuis
+    dan steenen, boomen, dieren? Wordt er voor de psychische
+    toestanden, welke toch ook afwisselen, evengoed ontstaan en
+    verdwijnen als bloemen, geen blijvend substraat vereischt? Jawel,
+    maar Schopenhauer meent ook voor die onstoffelijke veranderingen
+    geen ander duurzaam wezen dan de materie te behoeven. Hij verwerpt
+    de leer, dat er twee soorten van wezens, lichamen en zielen, zouden
+    zijn. Hij ontdekt in het heelal enkel lichamen. Toch is hij een fel
+    antimaterialist. Hoe is dat mogelijk? De oplossing van het raadsel
+    is eenvoudig deze, dat volgens Schopenhauer het stoffelijk heelal
+    niet buiten het bewustzijn bestaat, maar er enkel is voor en door
+    het intellekt. Hij zegt:
+
+
+Men moet van alle goden verlaten zijn om den waan te koesteren, dat de
+aanschouwelijke wereld daarbuiten, zooals zij de ruimte in hare drie
+afmetingen vult, zich in den tijd voortbeweegt en bij iedere schrede
+door de onkreukbare wet der causaliteit wordt beheerscht, in al deze
+opzichten evenwel enkel de wetten volgt, welke wij, onafhankelijk van
+alle ervaring, kunnen aangeven,—dat een zoodanige wereld, zonder ons
+toedoen en als zelfstandige werkelijkheid, voorhanden zou zijn, om
+vervolgens door de zinnelijke gewaarwording ons brein binnen te dringen
+en aldaar nu nog eens, als beeld, op dezelfde wijze als daarbuiten, te
+bestaan. Wat een armelijk ding is toch de zinnelijke gewaarwording op
+zichzelve! Zelfs bij de edelste zintuigen is zij niets meer dan een
+voorbijgaand binnen de grenzen van haar soort voor eenige afwisseling
+vatbaar, doch op zichzelf steeds individueel gevoel, dat als zoodanig
+niets objektiefs, niets wat naar een aanschouwing zweemt kan
+behelzen... De gewaarwording kan aangenaam of onaangenaam zijn, dus in
+een bepaalde verhouding tot ons willen staan, maar de verwijzing naar
+een ding ligt nooit in haar opgesloten. Ook komen veranderingen op het
+gebied der gewaarwording enkel in den vorm van den innerlijken zin, dus
+in den tijd, als elkander opvolgende, tot het bewustzijn. Eerst wanneer
+het verstand, een functie van het zoo kunstig en vreemd gebouwde, drie
+tot vijf pond wegende lichaamsdeel, dat wij hersenen noemen, aanvangt
+te werken en zijn eenigen vorm, de wet der causaliteit, in toepassing
+brengt, grijpt er een machtige verandering plaats, daar dan uit de
+subjektieve gewaarwording de objektieve aanschouwing wordt geboren. Het
+verstand namelijk vat, vóór alle ervaring (want deze is tot dusverre
+nog niet mogelijk) de gegeven gewaarwording als een werking op, die als
+zoodanig noodwendig een oorzaak moet hebben. Tegelijkertijd plaatst het
+verstand die oorzaak in den vorm van den uitwendigen zin, dus in de
+ruimte: zoo eerst ontstaat het buiten-elkander der verschillende
+objekten, tot welke ook ons eigen lichaam behoort; zoo is dus de
+aanschouwing a priori der ruimte de grondslag der empirische
+aanschouwing. Bij deze verrichting neemt het verstand alle, zelfs de
+fijnste data der aanwezige gewaarwording te hulp om dienovereenkomstig
+de oorzaak der gewaarwording in de ruimte te construeeren... Het
+verstand heeft dus de wereld der objekten het eerst te scheppen:
+onmogelijk kan die wereld, als ware zij reeds kant en klaar, door de
+zinnen ons brein binnenwandelen. De zinnen leveren niets anders dan
+licht, geluid, geur enz., met andere woorden de ruwe stof, welke
+allereerst door het verstand, met behulp van de drie vormen van ruimte,
+tijd en causaliteit, tot de objektieve opvatting van een wettelijk
+geregelde, stoffelijke wereld wordt omgewerkt.
+
+In den dienst der objektieve aanschouwing staan eigenlijk slechts twee
+zinnen: het tastgevoel en het gezicht. Zij alleen leveren de data, op
+welker grondslag het verstand de objektieve wereld laat ontstaan. De
+overige drie zinnen blijven in de hoofdzaak subjektief; hunne
+gewaarwordingen wijzen wel naar een uiterlijke oorzaak, maar behelzen
+geen data, welke tot het vaststellen van ruimtebetrekkingen kunnen
+dienen. Die drie zinnen kunnen ons de aanwezigheid van voorwerpen in de
+ruimte aankondigen, wanneer deze ons reeds van elders bekend zijn, maar
+hunne data zijn op zichzelve niet voldoende om tot een constructie in
+de ruimte, dus tot een objektieve aanschouwing, in staat te stellen.
+Uit den reuk kunnen wij nooit de roos construeeren; ook kan een blinde
+zijn leven lang muziek hooren zonder van de muzikanten, of van de
+instrumenten, of van de trillingen der lucht de geringste objektieve
+voorstelling te erlangen. Het gehoor heeft zijn hooge waarde als medium
+der taal, waardoor het de zin der rede is, ook als medium van muziek,
+dus als eenig middel om samengestelde getalsverhoudingen niet maar in
+het afgetrokkene, doch onmiddellijk, dus op konkrete wijze, op te
+vatten. Maar de toon verwijst nooit naar ruimtebetrekkingen, verraadt
+ons niet hoe het met zijn oorzaak geschapen staat, hij brengt ons niet
+verder en is dus geen datum voor het verstand, dat de objektieve wereld
+opbouwt. Dat zijn alleen de gewaarwordingen van den tastzin en het
+gezicht. Toch is wat tastzin en gezicht ons leveren nog geenszins
+aanschouwing, maar enkel de ruwe stof er toe; in de gewaarwordingen van
+deze zinnen ligt zoo weinig de aanschouwing opgesloten, dat die
+gewaarwordingen veeleer volstrekt geen overeenkomst hebben met de
+eigenschappen der dingen, die door hare bemiddeling zich aan ons
+openbaren. Om dat in te zien moet men wat werkelijk aan de
+gewaarwording eigen is, duidelijk afscheiden van wat er bij de
+aanschouwing door het intellekt aan wordt toegevoegd. Dit is
+aanvankelijk zwaar; immers wij zijn er zoozeer aan gewend van de
+gewaarwording oogenblikkelijk tot hare oorzaak over te gaan, dat we
+verzuimen op de gewaarwording zelve, welke hier als het ware de præmis
+tot een gevolgtrekking van het verstand levert, behoorlijk acht te
+geven.
+
+Als een blindgeborene een kubus betast, dan is er niets in zijne
+gewaarwordingen, wat met een kubus overeenkomst vertoont. Maar uit den
+gevoelden tegenstand besluit zijn verstand a priori en onbewust tot een
+oorzaak er van; uit de bewegingen, welke bij het tasten de armen maken,
+terwijl de gewaarwording in de handen dezelfde blijft, construeert hij
+in de hem a priori gegeven ruimte de kubieke gestalte van het lichaam.
+Bracht hij de voorstelling van een oorzaak en van ruimte niet reeds
+mede, zoo zou nooit het successieve gevoel in zijn hand het beeld van
+een kubus voor zijn geest doen verrijzen. Laat men door zijn gesloten
+hand een koord loopen, zoo zal hij als oorzaak van de wrijving en van
+haar duur bij zoodanige houding zijner hand zich een lang
+cylindervormig in één richting gelijkvormig voortloopend lichaam
+construeeren. Nooit echter zou uit het gevoel in zijne hand de
+voorstelling van beweging, dat is van verandering van plaats in den
+tijd, kunnen ontstaan. Zijn intellekt moet, vóór alle ervaring, ruimte,
+tijd en causaliteit als voorwaarden van waarneming, aan welke het zich
+niet kan onttrekken, in zich hebben, om van de alleen empirisch gegeven
+gewaarwording over te gaan tot een oorzaak er van en die oorzaak dan
+als een zich zóó bewegend lichaam van dien en dien vorm te
+construeeren. Hoe groot toch is niet de afstand tusschen gewaarwording
+in de hand en voorstelling van oorzakelijkheid, materialiteit en
+beweging in de ruimte. De gewaarwording in de hand is, ook bij verschil
+van aanraking en positie, iets veel te eenvormigs en te armoedigs, dan
+dat het mogelijk ware daaruit de voorstelling van de ruimte met hare
+drie afmetingen, die der inwerking van lichamen op elkander, die van
+eigenschappen als uitgebreidheid, ondoordringbaarheid, cohaesie,
+gestalte, hardheid, weekheid, rust en beweging af te leiden; dat alles
+treedt slechts daardoor in ons bewustzijn op, dat in het intellekt zelf
+de ruimte als vorm der aanschouwing, de tijd als vorm der verandering
+en de wet der causaliteit als regulateur van de intreding van
+veranderingen bij voorbaat klaar liggen.
+
+Het aan alle aanschouwing voorafgaande bestaan dier vormen doet het
+intellekt zijn wat het is. Uit een physiologisch oogpunt kan men het
+intellekt een verrichting der hersenen noemen, welke hare werkzaamheid
+evenmin door ervaring behoeven aan te leeren, als de maag het verteren,
+of de lever de afscheiding van gal. Slechts zoo is het verklaarbaar,
+dat vele blindgeborenen een volledige kennis der ruimtebetrekkingen
+erlangen; men denke aan Saunderson, die, schoon van zijn prille jeugd
+af blind, nochtans in Cambridge mathesis, optica en astronomie vermocht
+te onderwijzen.
+
+Op dezelfde wijze is wat bij het zien de gewaarwording levert, niets
+meer dan een veelvoudige aandoening van de retina, met den aanblik van
+een palet te vergelijken, waarop velerlei bonte klodders van verven
+worden aangetroffen; niets meer dan dit zou in het bewustzijn
+overblijven, wanneer men aan hem, die van een uitgebreid en rijk
+uitzicht staat te genieten, door verlamming van de hersenen plotseling
+het verstand geheel ontnam, terwijl hem nochtans de gewaarwording werd
+gelaten; want dit was de ruwe stof, waaruit vroeger zijn verstand die
+aanschouwing schiep.
+
+Uit het voorafgaande volgt, dat de zinnen slechts de handlangers zijn,
+die aan het verstand, aan den kunstenaar in ons, geroepen om het werk
+te verrichten, het daartoe vereischte materiaal leveren. Het verstand
+past daarbij de wet der causaliteit toe, welke natuurlijk niet uit
+aanschouwing der wereld geput kan zijn, daar juist door die toepassing
+de wereld geboren wordt.
+
+Wij vinden derhalve alle elementen der empirische aanschouwing in ons
+aanwezig en niets is daarin vervat, wat zou kunnen heenwijzen naar een
+van ons verschillende en op eigen voeten staande werkelijkheid. Ook
+moet dit overwogen worden: onder het begrip der materie denken we wat
+van de lichamen overblijft, wanneer we ze van hun vorm en van alle
+specifieke kwaliteiten ontdoen, dus datgene wat bij alle lichamen één
+en hetzelfde moet zijn. Die door ons weggedachte vormen en kwaliteiten
+vertegenwoordigen juist de bijzondere en zeer bepaalde werkingswijzen
+der lichamen, welke hunne verscheidenheid uitmaken. Dus is, wanneer we
+daarvan afzien, het dan nog overblijvende eenvoudig werkzaamheid in het
+algemeen, werken als zoodanig, de causaliteit zelve, objektief gedacht,
+de weerglans van ons eigen verstand, het naar buiten uitgestraalde
+beeld van zijn eenige verrichting; de materie is geheel en al
+uitsluitend causaliteit, haar wezen is haar werken.
+
+Om die reden kan op de materie zelve de wet der causaliteit niet worden
+toegepast; zij is de causaliteit zelve, objektief opgevat; zij kan hare
+macht niet over zich zelve uitoefenen; zoo kan het oog alles zien,
+behalve zichzelf. Dit zijn dus de resultaten, waartoe het ware, het
+transcendentale idealisme leidt. Tot het ding op zichzelf, tot datgene,
+wat er achter de vermomming aanwezig is, kunnen we niet op den weg der
+voorstelling geraken; daartoe moeten wij een anderen weg inslaan, die
+door het innerlijk der dingen leidt en ons als het ware door verraad de
+vesting doen ontsluiten.
+
+Zinnelijke gewaarwordingen zijn dus de uitgangspunten tot de
+allereerste toepassing van de causaalwet. Zij zijn noodig voor de
+aanschouwing van alle objekten, ons eigen lichaam inkluis. De deelen
+van dat lichaam moeten op de zinnen werken; het oog moet dat lichaam
+zien, de hand het betasten enz., zullen we in staat zijn ons eigen
+lichaam in de ruimte te construeeren. Geen enkel objekt wordt door ons
+onmiddellijk, zonder tusschenkomst van gewaarwordingen, gekend.
+
+
+    Natuurlijk besefte Schopenhauer dat vormen als ruimte, tijd,
+    causaliteit eerst met en aan de materie der kennis tot ons
+    bewustzijn komen. Enkel de mensch is in staat om die vormen
+    afzonderlijk te denken en te noemen. Schopenhauer zegt:
+
+
+Het groote onderscheid tusschen mensch en dier bestaat daarin, dat de
+mensch een klasse van voorstellingen heeft, welke het dier mist. Wij
+bedoelen die afgetrokken, uit de aanschouwelijke voorstelling door
+aftrekking verkregen voorstellingen, welke begrippen heeten. De
+handelingen der menschen grijpen met niet minder strenge
+noodzakelijkheid plaats, dan die der dieren; doch daar de mensch
+begrippen heeft, kan hij zich door een ander soort van beweegredenen
+dan het dier laten leiden, namelijk door gedachten; hij kan handelen
+met opzet, met overleg, volgens een plan, volgens stelregels in
+overeenstemming met anderen enz., in plaats van enkel den impuls op te
+volgen, welke door aanschouwelijke, bij de hand zijnde voorwerpen wordt
+uitgeoefend. Zoo ontstaat alles, wat het menschelijk leven rijk,
+kunstig en verschrikkelijk maakt. De kloof tusschen menschen en dieren
+wordt ten slotte zoo breed, dat de mensch zijn broeders, de dieren,
+niet meer kent, ze voor iets geheel anders houdt dan hij zelf is en om
+zich in dien waan te bevestigen, ze beesten noemt, alle
+levensverrichtingen, welke hij met de dieren gemeen heeft, met
+schimpnamen aanduidt, de dieren voor rechteloos uitgeeft en zich,
+althans hier in het westen, halsstarrig verzet tegen de zich hem
+opdringende identiteit van wezen bij mensch en dier.
+
+Toch is het eenig verschil, zooals gezegd, enkel dit, dat de mensch
+niet enkel aanschouwelijke, maar ook afgetrokken voorstellingen heeft,
+begrippen genaamd, wijl ieder van hen ontelbare dingen onder zich
+begrijpt. Men kan de begrippen definieeren als voorstellingen uit
+voorstellingen. Bij hunne vorming worden de volledige, dus
+aanschouwelijke voorstellingen in hunne bestanddeelen gesplitst, om
+deze afzonderlijk, ieder voor zich, te kunnen denken als verschillende
+eigenschappen der dingen of als betrekkingen tusschen de dingen.
+Wanneer dit plaats grijpt, raken de voorstellingen noodzakelijk haar
+karakter van aanschouwelijkheid kwijt, gelijk water, dat in zijn
+elementen wordt ontleed, zijn vloeibaarheid verliest. Want iedere
+afzonderlijke geabstraheerde eigenschap laat zich wel alleen denken,
+maar niet op zichzelve ook alleen aanschouwen. De vorming van een
+begrip grijpt op deze wijze plaats, dat men van het aanschouwelijke
+veel laat wegvallen, om dan het overblijvende op zichzelf te kunnen
+denken: men denkt dus minder dan er aanschouwd werd. Heeft men
+verschillende aanschouwelijke voorstellingen de revue laten passeeren,
+van ieder dier voorstellingen iets anders doen wegvallen en toch bij
+allen hetzelfde overgehouden, dan is dat het genus eener soort.... De
+hoogste, de meest algemeene begrippen, zijn natuurlijk de holste en de
+armste, ledige hulzen als b.v. zijn, wezen, ding, worden, enz. Men kan
+begrijpen, hoe oneindig hol en arm, hoe benauwend vervelend wijsgeerige
+stelsels moeten uitvallen, die uit zulke ledige hulzen worden te
+voorschijn gesponnen.
+
+Enkel omdat de dieren tot aanschouwelijke voorstelling beperkt zijn,
+hebben zij geen taal, zelfs al zijn zij in staat woorden uit te
+spreken; ze verstaan enkel eigennamen. Om dezelfde reden lachen de
+dieren niet.
+
+Wanneer men een ietwat lange en samenhangende toespraak van een ruw en
+onbeschaafd mensch ontleedt, dan vindt men daarin nochtans zulk een
+rijkdom van logische vormen, wendingen, onderscheidingen en fijnheden
+van iedere soort, behoorlijk door grammatikale buigingen en
+konstrukties uitgedrukt, dat men van verbazing de handen ineen slaat en
+een zeer uitgebreid en samenhangend weten daarin ontdekt. Die gansche
+ontwikkeling rust op den grondslag van aanschouwing en wordt verkregen
+door het wezen der aanschouwelijke wereld in afgetrokken begrippen om
+te zetten: door de rede, die als onmisbaar hulpmiddel zich daarbij van
+de taal bedient, werd het groote werk verricht. Met het aanleeren der
+taal komt dus het geheele mechanisme der rede, het wezenlijke der
+logica, tot het bewustzijn van het kind. Natuurlijk geschiedt dit niet
+zonder groote inspanning des geestes, zonder welwillende
+opmerkzaamheid, maar daartoe hebben de kinderen de kracht, want hun
+leergierigheid is sterk, wanneer ze het werkelijk bruikbare en
+onmisbare tegenover zich zien; slechts dan schijnt die leergierigheid
+zwak, als men hun datgene wat hun niet voegt wil opdringen. Dus bij het
+aanleeren der taal met hare tal van wendingen en fijnheden, zoowel door
+het luisteren naar wat volwassenen zeggen als door zelf te spreken,
+erlangt het kind, zelfs al wordt het zeer ruw opgevoed, die ontwikkelde
+rede en verwerft het die konkrete logika, welke niet in de kennis der
+logische regelen bestaat, maar geschikt maakt om ze onmiddellijk en
+rechtstreeks toe te passen; zoo leert een mensch van muzikalen aanleg,
+zonder het lezen van noten en zonder generaalbas, door eenvoudig
+pianospelen op het gehoor, de regels der harmonie.
+
+Daardoor, dat begrippen minder inhoud hebben dan de voorstellingen,
+waaruit ze worden geabstraheerd, zijn ze zoo handig. Zij stellen ons in
+staat, om juist dat deel der voorstellingen te gebruiken, dat men op
+een gegeven oogenblik noodig heeft, terwijl, wanneer men zich door de
+fantasie de volledige voorstellingen moest voor den geest roepen, men
+allerlei ballast zou moeten meenemen en gevaar loopen daaronder te
+bezwijken. Juist omdat de taal ons veroorlooft overbodig pak weg te
+werpen, zijn wij denkende wezens. Dat denken verleent den mensch de
+bezonnenheid, welke bij het dier gemist wordt. Zij stelt hem in staat
+duizend dingen door een begrip te omvatten en telkens datgene, waarop
+het aankomt, zich voor den geest te houden, allerlei verschillen, ook
+die van ruimte en tijd, buiten zijn horizon te bannen, zich het
+afwezige, het verleden, de toekomst, voor den geest te stellen, terwijl
+het dier in ieder opzicht aan het heden gebonden is. Het vermogen om
+zich te bezinnen, tot zichzelf te komen, is de wortel van alle
+theoretische en praktische verrichtingen, door welke de mensch het dier
+overtreft; zoo is hij in staat onder terugblik op het verleden voor de
+toekomst te zorgen, opzettelijk, volgens een vast plan, methodisch te
+handelen, met velen tot één doel samen te werken, zich aan orde, zich
+aan een wet te onderwerpen, in een staat te leven.
+
+Alle denken, in den ruimen zin des woords, alle geesteswerkzaamheid,
+heeft òf woorden, òf fantasiebeelden noodig: van beiden verstoken heeft
+het geen steun, waarop het rust.
+
+Er zijn waarheden, die wij ontdekken door reflexie, dat is door
+zelfonderzoek. Zoo bespeuren wij, dat we niet in strijd met de wet der
+contradictie kunnen denken, want iedere poging daartoe mislukt; we
+kunnen het evenmin als onze ledematen tegen de richting der gewrichten
+in bewegen. Voor zulk een proef hebben we voorstellingen, objekten
+noodig en enkel door met deze te experimenteeren ontdekken we de wetten
+van het denken. Beproeven we een verandering zonder voorafgaande
+oorzaak, of wel een ontstaan, of vergaan van materie te denken, dan
+krijgen we het bewustzijn dat het onmogelijk is; de wortel dier
+onmogelijkheid is in ons intellekt; anders zouden we haar niet op den
+subjektieven weg kunnen ontdekken; maar die onmogelijkheid geldt voor
+objekten; door met objekten proeven te nemen wordt zij opgespoord.
+Rechtstreeks, zonder behulp van objekten, kan het subjekt zich niet
+leeren kennen.
+
+De dieren hebben enkel verstand. De mensch is tevens een redelijk
+wezen. Dat de dieren verstand hebben, blijkt daaruit, dat ook zij uit
+hunne gewaarwordingen door toepassing van de wet der causaliteit tot
+aanschouwing van voorwerpen in de ruimte opklimmen. Maar de mensch, die
+in een wereld van begrippen leeft en een sprekend wezen is, dus tot
+bezonnenheid en echt menschelijke verrichtingen in staat, is in het
+bezit der rede. Zoo heeft men te allen tijde tot dusverre de grens
+getrokken, maar in den laatsten tijd hebben de philosofieprofessoren
+goed gevonden om in strijd met het spraakgebruik verstand te noemen wat
+tot dusverre rede heette en driestweg met den naam van rede een nieuw
+door hen uitgedacht vermogen aan te duiden, een vermogen om door een
+zich openend venster in een bovennatuurlijke wereld te schouwen en zoo
+waarheden betreffende het zoogenaamd absolute, betreffende de Idee in
+ontvangst te nemen. Ook schermen ze dan veel op gemoedelijken en
+sentimenteelen toon met ideeën, als het goede, het ware, het schoone,
+welke op de keper beschouwd slechts zeer ruime en hoogst abstrakte,
+immers uit een oneindig getal van dingen en betrekkingen afgetrokken,
+dus aan inhoud uiterst arme begrippen zijn.
+
+
+    Kennis kan, volgens Schopenhauer, enkel wat haar vorm betreft, a
+    priori zijn. Daarentegen moet alle inhoud van kennis uit de
+    ervaring zijn geput. Vorm van kennis is steeds voorwaarde van
+    kennis, aan welke het kennend subjekt bij waarneming en denken
+    gebonden is.
+
+
+Als de rede een vermogen ware, berekend om kundigheden, ook wat haar
+stof betreft, te leveren en dus inzichten te geven aangaande wat de
+mogelijkheid van alle ervaring te boven gaat, dan moest er over de
+onderwerpen der metaphysica, welke dezelfde zijn als die van den
+godsdienst, een even groote overeenstemming onder de menschen
+heerschen, als over de onderwerpen der mathesis; het gevolg zou zijn,
+dat wanneer iemand er afwijkende inzichten op nahield, hij als niet
+recht bij zijn verstand zou worden beschouwd. Maar juist het omgekeerde
+grijpt plaats. Sedert de menschen denken, staan overal de philosofische
+stelsels ten deele diametraal tegenover elkander; en sedert de menschen
+gelooven, wat van nog ouder datum is, bestrijden de godsdiensten
+elkander te vuur en te zwaard met vervloekingen en kerkregels. Voor
+alleen loopende ketters waren er in den tijd van het levende geloof
+geen krankzinnigenhuizen, maar kerkers der inquisitie met wat er bij
+behoort. Dus ook hier spreekt de ervaring luide en onloochenbaar tegen
+het leugenachtig voorwenden van een rede, die een vermogen tot
+onmiddellijke metaphysische kundigheden, of, duidelijker gezegd, tot
+ingevingen uit den hooge ware, over welke het dus wel tijd is een
+streng gericht te houden; het is afschuwelijk welk een lamme leugentaal
+sedert een halve eeuw in Duitschland overal wordt gekolporteerd, jaar
+in jaar uit van den katheder naar de studentenbanken en dan weder van
+de banken naar den katheder verhuist; ja zelfs in Frankrijk zijn er
+thans een paar onnoozele bloeden, die zich het sprookje hebben laten
+diets maken en het nu onder hunne landgenooten rondventen; echter zal
+de bon sens der Franschen aan de raison transcendentale wel spoedig de
+deur wijzen.
+
+Ik moet bekennen, het is niemand minder dan Kant, die met zijn
+praktische rede en zijn kategorischen imperatief tot al dat gezwets
+aanleiding heeft gegeven. Toen die praktische rede eenmaal was
+aangenomen, was er niets meer noodig dan haar een theoretische rede als
+tweelingzuster toe te voegen, die eveneens ex tripode bovennatuurlijke
+waarheden zou verkondigen... Het is een vloek, die ten gevolge van zijn
+verwantschap met het verkeerde en slechte op het geslacht der
+tweevoeters drukt, dat van het werk der groote geesten juist de
+gebreken het meest bekoren; zij worden geprezen en bewonderd, maar het
+werkelijk groote laat men terzijde liggen. Wat diep is in de
+philosophie van Kant is slechts aan uiterst weinigen bekend: zijn
+geschriften worden enkel ter loops gelezen door lieden, die meenen, dat
+eerst na hem het rechte gekomen is; aan hun spreken merkt men dadelijk,
+dat zij enkel de schaal, de buitenzijde kennen, een vagen omtrek ervan
+mee naar huis hebben genomen, maar nooit in den diepen zin en den geest
+zijn doorgedrongen.
+
+Thans is eindelijk een tijdperk ingetreden, dat reeds lang voorspeld
+was geworden; de kerk wankelt, wankelt zoo sterk, dat zich vragen laat
+of zij ooit haar zwaartepunt zal terugvinden. Het getal van hen, die
+een zekere graad en omvang van kundigheden ongeschikt maakt om te
+gelooven, is bedenkelijk groot geworden. Daarvan getuigt de algemeene
+verbreiding van het platte rationalisme, dat zijn bulhondentronie
+steeds breeder maakt. De diepe mysteriën van het christendom, over
+welke de eeuwen gebroed en gestreden hebben, worden met een
+kleermakersel uitgemeten en veroordeeld. Het hoofddogma van het
+christendom, de leer van de erfzonde, is bij de rationalistische
+plathoofden een thema van kinderspot geworden, want niets schijnt hun
+klaarder en zekerder, dan dat het bestaan van ieder met zijn geboorte
+aanvangt en hij dus onmogelijk met schuld beladen op de wereld kan zijn
+gekomen. Hoe scherpzinnig!—En gelijk, wanneer verarming en
+verwaarloozing gestadig toenemen, de wolven aanvangen zich in het dorp
+te vertoonen, zoo verheft onder deze omstandigheden het steeds op de
+loer liggende materialisme het hoofd en komt met zijn geleider, het
+bestialisme, aan de hand aanwandelen. Met het onvermogen om te gelooven
+groeit echter de behoefte aan kennis.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+FRAGMENTEN UIT „WELT ALS WILLE UND VORSTELLUNG”
+
+
+Locke zegt: „Het is duidelijk, dat de geest de dingen niet rechtstreeks
+kent, maar enkel door tusschenkomst van ideeën of voorstellingen, welke
+de dingen vertegenwoordigen; bijgevolg is onze kennis slechts in
+zooverre juist als er overeenkomst bestaat tusschen onze ideeën en de
+voorwerpen, waarop die ideeën betrekking hebben”.
+
+Deze theorie, volgens welke er bij de waarneming ideeën of beelden
+tusschen ons en de dingen zouden in staan, leidt tot scepticisme. Hoe
+zullen we onze ideeën met hare modellen, d.i. met de werkelijkheid
+zelve, vergelijken, indien, zooals wordt ondersteld, men tot de
+werkelijkheid geen anderen toegang heeft dan door middel van idee of
+beeld? Wij willen ons vergewissen of het beeld, dat wij ons van
+gindschen boom gevormd hebben, al dan niet aan den boom beantwoordt;
+wat kunnen wij nu volgens Locke’s hypothese anders doen dan naar den
+boom kijken en ons zoo een nieuw beeld van den boom verwerven, dat wij
+met het oude beeld vergelijken? Maar zoo blijven wij steeds binnen den
+kring van beelden of voorstellingen opgesloten. Vandaar dat de beroemde
+Euler in zijn „Brieven aan een duitsche prinses” kon schrijven: „Ik
+meen dat de gewaarwordingen der zinnen nog iets meer behelzen dan de
+philosofen zich inbeelden. Zij zijn niet maar waarnemingen van zekere
+in de hersenen gemaakte indrukken. Zij geven niet maar aan de ziel
+ideeën van dingen, doch zij stellen haar tevens werkelijk de dingen
+voor, die buiten haar bestaan, ook al kan men niet begrijpen, hoe dat
+eigenlijk in zijn werk gaat”. Schopenhauer is het met een gedeelte van
+deze opmerking van Euler volkomen eens. Ook hij is van oordeel, dat wij
+de dingen zelve buiten ons waarnemen, doch, voegt hij er aan toe: die
+dingen zelve zijn onze voorstellingen, onze ideeën. Door deze uitspraak
+doet Schopenhauer zich als idealist kennen. Natuurlijk heeft men bij
+dit gebruik van het woord niet aan geestdrift voor idealen te denken,
+maar enkel aan vereenzelviging van ideeën en dingen.
+
+De waarneming is volgens Schopenhauer niet onbegrijpelijk, daar zij
+door toepassing van de ons a priori bewuste wet der causaliteit op de
+gewaarwordingen ontstaat; zoo besluiten wij, bij het zien, van de
+werking, de gezichtsgewaarwording, tot haar oorzaak, het aanschouwde
+ding; maar die overgang van werking tot oorzaak grijpt zoo snel plaats,
+dat zij niet in het bewustzijn valt, en de zinnelijke gewaarwording, de
+stof waaruit het aanschouwde ding wordt opgebouwd, zich niet laat
+afscheiden van de door het verstand gevormde voorstelling. Dat wij den
+oorsprong onzer zinnelijke gewaarwordingen bij het niet-ik zoeken, is
+aan de wet der causaliteit te danken, die het menschelijk intellekt
+beheerscht. Dat wij het niet-ik als uitgebreid waarnemen, ligt daaraan,
+dat de ruimte een noodzakelijke vorm van ons aanschouwingsvermogen is.
+Doch daar ruimte en causaliteit bij ons behooren, zijn de dingen, die
+wij rechtstreeks waarnemen, tegelijkertijd slechts onze voorstellingen.
+De overgang bij de waarneming van de gewaarwording tot haar oorzaak
+laat zich, wat haar onmiddellijkheid en bewusteloosheid betreft,
+ophelderen door een analoge gebeurtenis, die bij het afgetrokken
+voorstellen of denken plaats grijpt. Bij het lezen en hooren worden ons
+enkel woorden verschaft, maar van deze gaan we zoo onmiddellijk tot de
+daardoor aangeduide begrippen over, dat het is, alsof we rechtstreeks
+de begrippen ontvingen. Vandaar dat we soms niet weten, in welke taal
+we gister iets, dat we ons herinneren, gelezen hebben. Dat de overgang
+nochtans telkens plaats grijpt, wordt bespeurd, wanneer wij eens bij
+uitzondering, doordat we verstrooid zijn, gedachteloos lezen en
+vervolgens bemerken, dat wij enkel letters en woorden gezien, maar
+niets begrepen hebben. Zoo is het in de dagen van het schrikbewind in
+Frankrijk gebeurd dat een klerk, die talrijke doodvonnissen had te
+kopieeren, zijn eigen doodvonnis neerschreef, zonder dat het door hem
+bemerkt werd. Enkel wanneer we van abstrakte begrippen tot beelden der
+fantasie overgaan, b.v. bij de arke Noachs ons een reusachtig houten
+gevaarte op de zwarte, golvende watermassa verbeelden, komt de
+omzetting van het woord in wat er door beteekend wordt, tot ons
+bewustzijn.
+
+De grondfout van alle stelsels is volgens Schopenhauer miskenning van
+deze waarheid, dat het intellekt en de materie korrelata zijn, d.i. dat
+het eene er enkel voor het andere is, dat beide met elkander staan en
+vallen, dat zij elkander afspiegelen, ja dat zij eigenlijk een en
+hetzelfde zijn, van twee tegengestelde zijden beschouwd. Laat hier bij
+voorbaat gezegd worden dat dit ééne verschijning is van den wil, van
+het ding op zich zelf. Intellekt en materie zijn dus geen van beide
+oorspronkelijk en het is verkeerd om gelijk alle stelsels, het
+Spinozisme uitgezonderd, deden, den oorsprong der dingen bij één van
+beide te zoeken. Als de materie er zich op beroemt den oneindigen tijd
+te doorleven en de oneindige ruimte te vullen, dan moet haar geantwoord
+worden, dat tijd en ruimte enkel in het subjekt, d.i. in het intellekt,
+voorhanden zijn, alleen als vormen zijner voorstelling bestaan, vormen
+in welke de materie zich vertoont en zonder welke zij er niet zou zijn.
+Kon het intellekt of het subjekt zelf vernietigd worden, dan zou die
+vernietiging tevens de materie treffen: dood treft dan ook enkel het
+lichaam, dat gedurende korten tijd drager is van het intellekt en,
+gelijk al het overige, voorwerp van het intellekt.
+
+Datgene, wat alles kent en nooit gekend wordt, is het subjekt. Het is
+onontbeerlijke voorwaarde van al het verschijnende, van ieder objekt,
+want enkel voor het subjekt is er alles wat bestaat. Als dat subjekt
+vindt ieder zichzelf, echter slechts in zoover als hij kent, niet in
+zoover als hij voorwerp van kennis is. Voorwerp is reeds het lichaam,
+het is een objekt te midden van objekten en aan de wetten der lichamen
+onderworpen. Het bestaat dus gelijk alle objekten der waarneming in de
+vormen van alle kennis, in tijd en ruimte, door welke de veelheid er
+is. Het subjekt echter, het kennende, nooit gekende, bestaat niet in
+ruimte en tijd, daar het integendeel door ruimte en tijd ondersteld
+wordt. Van het subjekt kan dus evenmin gezegd worden dat het veelheid
+als dat het eenheid is. Het wordt niet gekend, omdat het datgene is,
+wat alles kent.
+
+De wereld als voorstelling bestaat uit twee van elkander
+onafscheidelijke helften. De eene is het objekt, welks vorm is: ruimte
+en tijd; aan dien vorm heeft het te danken dat het een veelheid is. De
+andere helft, het subjekt, ligt niet in ruimte of tijd: zij is geheel
+en onverdeeld in ieder kennend wezen voorhanden; dus is een eenig van
+deze wezens voldoende om met het objekt de wereld als voorstelling
+kompleet te doen zijn; daartoe zijn niet de bestaande millioenen
+noodig; verdween ten slotte ook dat eenige wezen, dan zou de wereld als
+voorstelling er niet meer zijn. Deze helften zijn dus voor elkander
+onmisbaar, zelfs in de gedachte: want ieder van beide heeft slechts
+door en voor de andere beteekenis en aanzijn, is er met haar en
+verdwijnt met haar. Zij begrenzen elkander onmiddellijk: waar het
+objekt aanvangt, houdt het subjekt op. De gemeenschappelijkheid dier
+grens toont zich juist daarin, dat de onontbeerlijke en dus algemeene
+vormen van alle objekt, welke tijd, ruimte en causaliteit zijn, van het
+subjekt uit gevonden en volledig gekend kunnen worden of, om hetzelfde
+in Kant’s spraakgebruik uit te drukken, a priori in ons bewustzijn
+liggen. Dit ontdekt te hebben is de zeer groote hoofdverdienste van
+Kant.
+
+Dat de mathematische betrekkingen, juist zoo als ik ze bij de dingen
+denk, in alle mogelijke ervaring steeds moeten voorhanden zijn, dat er
+dus, zooals Kant het uitdrukt, synthetische oordeelen a priori mogelijk
+zijn, is door dien reus onder de denkers aangetoond en verklaard
+geworden. Aan ieder dringen zich vragen als de volgende op: wat is
+tijd? wat is dat voor een ding, dat nooit stilstaat, louter beweging
+is, zonder iets dat zich beweegt? En wat is ruimte, dat
+alomtegenwoordige niets, waaruit geen ding kan wegsluipen, zonder op te
+houden iets te zijn?
+
+Kant heeft ontdekt, dat tijd en ruimte het subjekt aanhangen, de manier
+zijn, waarop alle waarneming van objekten voltrokken wordt, gelijk
+reeds daaruit blijkt, dat men wel alles, wat in tijd en ruimte
+voorkomt, maar niet tijd en ruimte zelve kan wegdenken. Zoo kan de hand
+alles loslaten, alleen zich zelve niet. Intusschen kunnen er nog andere
+bewijzen dan die door Kant gegeven werden voor de waarheid van zijne
+stelling worden aangevoerd.
+
+„Een rechthoekige, gelijkzijdige driehoek” behelst geen logische
+tegenstrijdigheid, want de prædikaten heffen ieder voor zich het
+subjekt niet op, en evenmin zijn zij begripmatig onvereenigbaar. Eerst
+wanneer men een dergelijke figuur in zijn voorstelling tracht te
+construeeren, blijkt het dat zij onbestaanbaar is. Wilde men om die
+reden van een tegenstrijdigheid gewagen, dan zou ook iedere physische
+onmogelijkheid een kontradiktie moeten heeten, zelfs al is zij eerst in
+later tijden ontdekt, b.v. dat horens en snijtanden in de bovenkaak
+niet bij hetzelfde dier kunnen samengaan. Alleen de logische
+onmogelijkheid is een tegenstrijdigheid, niet de physische en evenmin
+de mathematische. Gelijkzijdig en rechthoekig spreken elkander niet
+tegen; in het kwadraat gaan zij gepaard en evenmin is een van beide in
+strijd met een driehoek. Daarom kan de onvereenigbaarheid van die
+begrippen nooit door het zuivere denken ontdekt worden, maar zij blijkt
+eerst bij de aanschouwing, welke intusschen van dien aard is, dat er
+geen ervaring, geen werkelijk ding voor haar noodig is, daar de
+aanschouwing hier een zuiver innerlijke is. Tot hetzelfde gebied
+behoort de stelling van Giordano Bruno: „een oneindig groot lichaam is
+noodwendig onbewegelijk”, want die stelling kan niet op ervaring
+berusten en evenmin op het axioma der kontradiktie; hier wordt van een
+ding gesproken, dat in geen ervaring kan voorkomen, terwijl de
+begrippen „oneindig groot” en „bewegelijk” elkander in het denken niet
+buitensluiten; alleen de zuivere aanschouwing doet zien, dat beweging
+een ruimte buiten het lichaam vereischt, terwijl oneindige grootte geen
+ruimte daarbuiten overlaat.—Wilde men tegen het eerste mathematische
+voorbeeld aanvoeren, dat het er van afhangt, hoe volledig het begrip
+is, dat het oordeelend subjekt betreffende een driehoek heeft, (want,
+wanneer er niets aan haperde, dan zou het ook de onmogelijkheid in zich
+sluiten, dat een driehoek rechthoekig en toch gelijkzijdig is), dan
+luidt het antwoord: laat ons stellen dat zijn begrip van een driehoek
+nog gebrekkig is, dan kan hij, zonder de ervaring te hulp te roepen,
+door de eenvoudige konstruktie van den driehoek in zijne fantasie, dat
+begrip aanvullen en zich voor alle eeuwigheid overtuigen, dat een
+rechthoekige, gelijkzijdige driehoek onmogelijk is; juist een
+dergelijke verrichting des geestes brengt een synthetisch oordeel a
+priori voort, dat is een zoodanig, waardoor wij, zonder alle ervaring
+en toch met geldigheid voor alle ervaring, onze begrippen vormen en
+aanvullen.—Het spreekt wel van zelf, dat een begrip in het eene hoofd
+vollediger kan zijn dan in het ander: het begrip „kat” behelst in het
+brein van Cuvier honderdmaal meer dan in dat van zijn bediende. Om die
+reden kunnen dezelfde oordeelen voor den een synthetisch, voor den
+ander analytisch zijn. Neemt men echter de begrippen objektief en wil
+men beslissen of een gegeven oordeel analytisch dan wel synthetisch is,
+dan vervange men het prædikaat door zijn kontradiktorisch tegendeel en
+verbinde het, zonder copula, met het subjekt: geeft dat een
+contradictio in adjecto, dan was het oordeel analytisch, zoo niet:
+synthetisch.
+
+Dat de rekenkunde op de zuivere aanschouwing van den tijd berust, is
+niet zoo klaarblijkelijk, als dat de meetkunde in die der ruimte
+gegrond is. Men kan het echter op de volgende manier bewijzen. Alle
+tellen bestaat in het herhaald stellen der eenheid: enkel om te weten,
+hoe dikwijls wij dat reeds gedaan hebben, duiden wij haar telkens aan
+met een ander woord: dit zijn de telwoorden. Nu is herhaling slechts
+mogelijk door opvolging: deze echter, dus het na-elkander, rust
+onmiddellijk op de aanschouwing van den tijd, is een begrip dat slechts
+door tijd verstaanbaar is: dus is ook het tellen enkel door middel van
+den tijd mogelijk. Dit berusten van alle tellen op den tijd verraadt
+zich ook daardoor, dat in alle talen de vermenigvuldiging door „maal”
+aangeduid wordt, ergo door een tijdsbegrip: six fois, six times,
+sexies. Nu is echter reeds het eenvoudige tellen een vermenigvuldigen
+met één, weshalve in het instituut van Pestalozzi de kinderen steeds
+zoo vermenigvuldigen moesten: 2 maal 2 is 4 maal één. Ook Aristoteles
+heeft reeds de enge verwantschap van het getal met den tijd bespeurd.
+De tijd heet bij hem het getal der beweging. Diepzinnig werpt hij de
+vraag op, of de tijd er zou kunnen zijn, wanneer er geen ziel ware, en
+geeft daarop een ontkennend antwoord.
+
+
+    Ten onrechte heeft men uit deze redeneering van Schopenhauer
+    afgeleid dat, gelijk de geometrie ruimtemeting is, zoo volgens hem
+    de rekenkunde tijdmeting zou zijn. Dat zegt hij niet. Ook zou het
+    zeer verkeerd zijn dat te zeggen. Men kan niet enkel uren en dagen,
+    maar ook de verschillende beteekenissen van een woord tellen.
+    Tellen kan men overal, waar te onderscheiden valt. Er is geen
+    eenheid, geen getal, tenzij in ons denken. Eenheid en getal worden
+    geboren door ons letten op wat wij doen, als wij het een van het
+    ander onderscheiden. Toch is de redeneering van Schopenhauer niet
+    geheel zuiver. Want gelijk het tellen, zoo is ook het meten enkel
+    in den tijd mogelijk.
+
+
+Ofschoon de tijd gelijk de ruimte de kenvorm van het subjekt is, doet
+hij zich, ook in dat opzicht aan de ruimte weder gelijk, voor, alsof
+hij onafhankelijk ware van het subjekt. Tegen onzen wil of zonder ons
+weten vliegt of draalt de tijd: men vraagt hoe laat het is, men vorscht
+naar den tijd als naar iets, dat geheel objektief is. En wat is dat
+objektieve? Niet de beweging der sterren of der uurwijzers, welke
+eenvoudig dient om den loop van den tijd daaraan te meten: dat
+objektieve is iets, dat van alle dingen verschilt, doch, even als die
+dingen, onafhankelijk van ons weten en willen voorhanden is. Tijd
+bestaat slechts in de hoofden der kennende wezens, maar de
+gelijkmatigheid van zijn gang en zijn onafhankelijkheid van den wil
+geeft hem het recht objektief te heeten.
+
+De tijd is in de eerste plaats de vorm van den innerlijken zin. Bij
+voorbaat wil ik hier opmerken, dat het eenig voorwerp van den
+innerlijken zin de eigen wil van het kennend subjekt is. De tijd is dus
+de vorm, door middel van welken de wil, die oorspronkelijk van alle
+kennis verstoken is, tot zelfkennis in staat wordt gesteld. In den tijd
+doet zich dat eenvoudig en identisch willen voor als tot een levensloop
+uitgerafeld. Juist wegens die oorspronkelijke eenvoudigheid en
+identiteit van datgene wat zóó verschijnt, blijft het karakter steeds
+hetzelfde, weshalve ook de levensloop steeds denzelfden grondtoon
+behoudt, en de menigvuldige gebeurtenissen en tooneelen, waaruit hij
+bestaat, als variaties op een en hetzelfde thema kunnen worden
+beschouwd.
+
+Maine de Biran zocht den oorsprong van het causaliteitsbegrip in de
+ervaring, dat op het wilsbesluit als oorzaak de beweging van het
+lichaam als werking volgt. Wat hier als een empirisch feit wordt
+vermeld is geen feit. Wij bespeuren volstrekt niet, dat het wilsbesluit
+om den arm te bewegen en de beweging van den arm zelve twee
+verschillende gebeurtenissen zijn en dat die twee door den band der
+causaliteit zijn samengeknoopt. Juister schijnt het te zeggen, dat
+beide een en hetzelfde zijn, maar op tweeërlei wijze waargenomen: wat
+nl. aan de innerlijke waarneming, dus aan het zelfbewustzijn, zich als
+een werkelijk wilsbesluit aankondigt, datzelfde doet zich bij de
+uitwendige aanschouwing, in welke het lichaam objektief voorhanden is,
+onmiddellijk als werkzaamheid des lichaams voor. Dat physiologisch de
+verrichting der zenuw aan die van den spier voorafgaat, doet hier niets
+ter zake, want dat valt niet onder het bereik van het zelfbewustzijn;
+ook is er geen sprake van de verhouding tusschen spier en zenuw, maar
+van die tusschen wilshandeling en lichamelijke verrichting. Deze nu
+kondigt zich niet als een causaliteitsbetrekking aan, want tusschen
+wilshandeling en lichamelijke verrichting grijpt geen opvolging plaats;
+zij zijn er tegelijk. Wanneer zij zich als oorzaak en werking
+voordeden, zou de verbinding ons niet zoo onbegrijpelijk wezen, als zij
+inderdaad is: want wat we uit zijn oorzaak verstaan, dat verstaan wij,
+zooverre er voor ons van verstaan sprake kan zijn. Daarentegen is de
+beweging van onze ledematen krachtens wilsbesluiten een alledaagsch
+wonder, dat wij verzuimen op te merken. Richten wij er eenmaal de
+gedachte op, dan treedt het onbegrijpelijke der zaak levendig voor ons
+bewustzijn, juist omdat we hier iets vóór ons hebben, wat we niet als
+werking van zijn oorzaak verstaan. Nooit kon dus deze waarneming,
+waarin de voorstelling van causaliteit totaal ontbreekt, ons die
+voorstelling verschaffen.
+
+Niet minder verkeerd is het de wet der causaliteit te willen afleiden
+uit de empirisch waargenomen inwerking van ons eigen lichaam op andere
+lichamen. B.v. met inspanning sluiten we een deur waar de wind op
+staat, doch om deur en hand in de ruimte waar te nemen, is reeds
+toepassing van de wet der causaliteit noodig. Er is een breede kloof
+tusschen gewaarwording en de aanschouwing van een objektieve wereld; de
+eenige brug, die daarover heenvoert is de wet der causaliteit, welke
+voor hare toepassing de beide andere haar verwante vormen, ruimte en
+tijd, onderstelt. Of nu de gewaarwording, van welke wij uitgaan om
+verder tot waarneming te komen, door den weerstand geboren wordt, dien
+de krachtsuiting onzer spieren ondergaat, dan wel door een lichtindruk
+op het netvlies of een geluidsindruk op de gehoorzenuw, komt hier op
+hetzelfde neer: altijd blijft de gewaarwording een gegeven voor het
+verstand, dat alleen bij machte is haar als werking van een daarvan
+verschillende oorzaak op te vatten, welke het verstand nu als iets
+uitwendigs aanschouwt door haar te plaatsen in den eveneens vóór alle
+ervaring ons inwonenden vorm der ruimte. Zonder die intellektueele
+verrichting zou nooit uit eenvoudige gewaarwordingen iets geheel
+anders, nl. de aanschouwing van een wereld, kunnen ontstaan. Hoe is het
+denkbaar, dat het bij een gewilde beweging zich belemmerd gevoelen, wat
+overigens ook bij verlammingen plaats grijpt, daartoe voldoende zou
+zijn? Er komt nog bij dat, zal ik beproeven op uitwendige dingen te
+werken, deze noodzakelijk vooraf op mij moeten gewerkt hebben, want
+anders ontbreken de beweegredenen: ook om die reden moet dus de
+opvatting der buitenwereld voorafgaan. Volgens de theorie, die thans
+bestreden wordt, zou een schepsel zonder armen en beenen in het geheel
+niet tot voorstelling van causaliteit, en dus ook niet tot waarneming
+der buitenwereld kunnen komen. Dat dit echter niet zoo is, blijkt uit
+Frorieps „Notizen” 1838 Juli no. 133, waarin uitvoerig bericht wordt
+gegeven over Eva Sauk uit Esthland, toen 14 jaar oud, geheel zonder
+armen en beenen, zooals men zien kan op het toegevoegde portret.
+Volgens de mededeelingen der moeder had Eva zich geestelijk even snel
+ontwikkeld als hare andere kinderen en was zij spoedig tot een juist
+oordeel over grootte en afstand der zichtbare voorwerpen gekomen.
+
+Men moet niet meenen dat oorzaak en gevolg gelijktijdig kunnen zijn.
+Ook dan, als de opvolging wegens hare groote snelheid niet kan worden
+waargenomen, zijn wij er toch van overtuigd, dat er tijd verstrijkt.
+Wij halen b.v. de haan van het geweer over en de kogel vliegt
+onmiddellijk uit den loop; toch weten wij dat het afdrukken, het
+ontvonken, het voortplanten van het vuur, de ontploffing en het
+wegvliegen van den kogel in die bepaalde orde elkander moeten zijn
+opgevolgd. Die opvolging van gebeurtenissen is nog door geen mensch
+ooit waargenomen, maar wij weten, welke van die gebeurtenissen telkens
+in den tijd aan de andere moet voorafgaan, dus weten wij ook, dat er
+gedurende het verloop der heele reeks een zekere tijd verstrijkt, ook
+al is hij zoo kort, dat hij aan onze waarneming ontsnapt. Bijgevolg is
+ons niet enkel de wet der causaliteit, maar ook hare betrekking tot den
+tijd en de noodzakelijkheid der opvolging van oorzaak en werking bij
+voorbaat bekend. Wanneer wij weten, welke van twee toestanden oorzaak
+en welke werking is, dan is ons tevens bekend, in welke orde zij in den
+tijd plaats grijpen: strekt onze wetenschap daarentegen niet zoo ver en
+is ons enkel bekend, dat er causaalverband tusschen de twee toestanden
+is, dan trachten wij door proeven uit te maken, hoe de opvolging is en
+zoo te beslissen, welke van beide oorzaak en welke werking is.
+
+De valschheid der bewering van sommige wijsgeeren, dat oorzaak en
+gevolg gelijktijdig zouden zijn, blijkt ook uit de volgende
+beschouwing. Een onafgebroken keten van oorzaken en werkingen vult den
+geheelen tijd. Ware de keten op zeker tijdstip afgebroken, dan zou de
+wereld toen hebben stil gestaan, of er had, om haar weer in beweging te
+brengen, een werking zonder oorzaak moeten plaats grijpen. Ware nu
+iedere werking met haar oorzaak gelijktijdig, dan zou iedere werking
+opgeschoven zijn in den tijd van haar oorzaak, zoodat een keten van
+oorzaken en werkingen, hoevele schakels zij ook mocht tellen, in het
+geheel geen tijd zou innemen, maar alles er op hetzelfde oogenblik zou
+zijn. Zoo schrompelt, bij de onderstelling dat oorzaak en werking
+gelijktijdig zijn, de wereldloop samen tot het feit van één oogenblik.
+Dit bewijs vertoont overeenkomst met de redeneering, dat ieder blad
+papier dikte moet hebben, daar anders het geheele boek zonder dikte zou
+zijn. Aan te geven wanneer de oorzaak ophoudt en de werking aanvangt,
+is bijna altoos moeilijk en dikwijls onmogelijk. Want de veranderingen
+of de opvolgende toestanden vormen een continuum, gelijk de tijd,
+welken zij vullen, en zijn dus, zooals deze, in het oneindige deelbaar.
+Maar de orde, waarin zij elkander afwisselen, is even noodzakelijk
+bepaald en onmiskenbaar, als het feit dat heden enkel op gister en niet
+rechtstreeks op eergister kon volgen.
+
+Het realistisch dogmatisme, het eigenlijke materialisme, neemt stof,
+tijd en ruimte als eenvoudig bestaande aan en miskent de betrekking tot
+het subjekt, zonder welke dat alles er niet zou zijn. Als leiddraad
+bezigt het de causaalwet en beschouwt die als behoorende tot een
+zelfstandige orde der dingen, terwijl zoo het verstand wordt op zij
+geschoven, voor hetwelk alle causaliteit er is. Nu spoort het den
+eenvoudigsten, zoogenaamd eersten toestand der materie op, om van daar
+uit al het overige af te leiden: van mechanisme tracht het te komen tot
+chemisme, tot polariteit, tot vegetatie, tot dierlijk leven. Gesteld
+dat dit alles gelukte, dan zou de laatste schakel der keten gevoel en
+waarneming zijn, welke dus eenvoudig als modificaties der stof, als
+door causaliteit te voorschijn gebrachte toestanden der stof te
+voorschijn zouden treden. Waren we nu het materialisme met
+aanschouwelijke voorstellingen tot zoover gevolgd, dan zouden wij, op
+den bergtop aangeland, plotseling neiging gevoelen om in een Homerisch
+gelach uit te barsten, daar wij als uit een droom ontwakend zouden
+bespeuren, dat zijn laatste zoo moeilijk verkregen resultaat, gevoel en
+kennis, reeds bij het allereerste uitgangspunt te gelijk met de materie
+als onontbeerlijke voorwaarde was ondersteld en wij ons wel hadden
+ingebeeld aan de materie zonder meer te denken, maar inderdaad aan
+niets anders hadden gedacht dan aan het de materie zich voorstellende
+subjekt, het haar aanschouwende oog, de haar betastende hand, het haar
+doorgrondende verstand. Zoo onthulde zich dan plotseling de enorme
+logische fout: de laatste schakel bleek de spijker te zijn, waaraan
+reeds de eerste was opgehangen, zoodat de keten bleek den cirkelvorm te
+hebben aangenomen. Werkelijk gelijkt dan ook de materialist op den
+baron von Münchhausen, die het paard, waarop hij zit, met zijn beenen
+en zichzelf aan den staart van zijn pruik omhoog wil trekken. De
+bewering, dat bewustzijn modificatie van materie zou zijn, is niet meer
+waard dan de omgekeerde, dat materie slechts modificatie van bewustzijn
+zou zijn. Toch is in den grond het doel en het ideaal van alle
+natuurwetenschap een konsekwent volgehouden materialisme. Dat het
+materialisme een ongerijmdheid is, kan slechts tot bevestiging van deze
+waarheid dienen, dat alle wetenschap nooit een laatste doel kan
+bereiken, nooit een genoegzame verklaring kan geven, dat zij het
+innerlijk wezen der wereld niet raakt, nooit verder dan de voorstelling
+komt en op de keper beschouwd niets anders dan de verhouding van de
+eene voorstelling tot de andere onthult.
+
+Geen objekt zonder subjekt,—ziedaar de stelling welke voor eeuwig alle
+materialisme onmogelijk maakt. Zonnen en planeten, zonder een oog dat
+ze ziet of een verstand dat ze kent, laten zich in woorden noemen, maar
+niet denken. Intusschen dwingt ons het onderzoek der natuur aan te
+nemen, dat in den tijd ieder hooger bewerktuigde toestand der materie
+voorafgegaan is door een lager bestaan, dat de dieren er vóór de
+menschen zijn geweest, de visschen vóór de zoogdieren, de planten
+alweer vroeger, het onbewerktuigde vóór al het bewerktuigde; dat bij
+gevolg de oorspronkelijke massa een lange reeks van veranderingen heeft
+moeten doorloopen, vóór dat het eerste oog zich kon ontsluiten. En toch
+blijft altoos van dat eerste oog het bestaan van die geheele wereld
+afhankelijk, want dat oog was het onontbeerlijke middel om de wereld te
+kennen en zonder dat oog is zij niet denkbaar, daar de wereld
+voorstelling is en als zoodanig het kennend subjekt, den drager van
+haar aanzijn, noodig heeft; ja, die lange reeks van eeuwen, waarin
+ontelbare veranderingen hebben plaats gegrepen en de materie zich tot
+steeds hooger gestalte, ontwikkelde, totdat eindelijk het eerste
+kennende dier geboren werd, die geheele tijd is alleen denkbaar in de
+identiteit van een bewustzijn, welks opvolging van voorstellingen die
+tijd is en zonder hetwelk hij alle beteekenis verliest en volstrekt
+niets is. Zoo zien wij van den eenen kant het bestaan der wereld
+afhankelijk van het eerste kennende wezen, aan den anderen kant
+bespeuren wij dat dit eerste kennende dier afhankelijk moet geweest
+zijn van een lange daaraan voorafgaande keten van oorzaken en
+werkingen, in welke het zelf als een kleine schakel optrad. Deze twee
+elkander weersprekende beschouwingen, tot ieder van welke wij met
+dezelfde noodzakelijkheid geleid worden, zou men een antinomie in ons
+kenvermogen kunnen noemen, indien zij niet daarin hare oplossing vond
+dat, om in Kant’s taal te spreken, tijd, ruimte en causaliteit niet aan
+het ding op zichzelf toebehooren, maar alleen aan zijn verschijning,
+wier vormen zij zijn; iets wat in mijne taal aldus luidt, dat de
+objektieve wereld, de wereld als voorstelling, niet de eenige is, maar
+enkel de eene, om zoo te zeggen uiterlijke zijde, terwijl de andere
+zijde het innerlijkst wezen der wereld, haar kern, het ding op zichzelf
+is, dat wat wij Wil noemen naar de meest onmiddellijke van zijne
+openbaringen. De wereld als voorstelling echter, met welke wij hier
+alleen te maken hebben, begint werkelijk, als het eerste oog haar
+aanschouwt, zonder welk medium van kennis zij er niet kan zijn. Zonder
+dat oog, m.a.w. buiten de kennis, was er ook geen vroeger, geen tijd.
+Toch moet men daaruit niet afleiden, dat de tijd een begin had, want
+alle begin is in den tijd; daar hij echter de meest algemeene vorm van
+kenbaarheid is, naar welken zich alle verschijnselen krachtens de wet
+der causaliteit voegen, zoo staat met het eerste kennen ook de tijd met
+zijn geheele oneindigheid in beide richtingen tegenover het kennende
+subjekt: m.a.w. het verschijnsel, dat het eerst als aanwezig wordt
+opgemerkt, moet dadelijk worden opgevat als in causaalverband staande
+met en afhankelijk van een reeks van verschijnselen, die zich tot in
+het oneindige in het verleden uitstrekt; dat verleden is hier de
+voorwaarde van het eerste heden, zooals omgekeerd dat eerste heden
+voorwaarde is van het verleden; beide, heden en verleden, zijn van het
+kennend subjekt afhankelijk en zonder dat subjekt niets; het ligt aan
+het subjekt, dat het eerste heden niet als de aanvang van den tijd,
+niet als iets wat geen verleden tot vader heeft, maar als gevolg van
+dat verleden zich noodwendig voordoet. Wie aan de mythologie hier een
+beeld wil ontleenen om het te voorschijn treden van den tijd zonder
+aanvang uit te drukken, denke aan de geboorte van Kronos, den tijd, den
+jongsten der Titanen, met wien, daar hij zijn vader ontmande, de ruwe
+voortbrengselen van hemel en aarde ophielden om de geslachten der goden
+en der menschen op het tooneel te doen verschijnen.
+
+
+    Het is opmerkelijk, dat Schopenhauer, de felle antimaterialist,
+    telkens spreekt als ware hij zelf een overtuigd materialist. Zoo
+    zegt hij op menige plaats, dat de wereld een hersenphenomeen is.
+    Onwillekeurig vraagt men: wat zijn dan de hersenen zelve, die een
+    deel der wereld uitmaken? Is de wereld misschien phenomeen van een
+    phenomeen, phenomeen in de tweede macht? Dergelijke uitspraken
+    zijn, naar mijn oordeel, geen bewijs van gedachteloosheid, maar een
+    bedenkelijk gevolg van de kunstenaarsbehoefte, welke Schopenhauer
+    eigen was, om alles zoo plastisch mogelijk voor te stellen.
+    Opzettelijk trachtte hij „den bedriegelijken sluier van afgetrokken
+    begrippen”, welke bij andere denkers subjekt en objekt van elkander
+    scheidt, in flarden te scheuren. Zoo kwam hij er toe te onpas de
+    taal der physiologen te gebruiken en de zuiverheid zoowel van zijn
+    denken als van zijn spreken aan aanschouwelijkheid op te offeren.
+    De soms dwaze formules, waarin hij zijn gedachten hult, werden hem
+    door zijn intellektueel temperament aan de hand gedaan, dat
+    aanschouwing boven afgetrokken, dorre redeneering verkiest en dat
+    een warm, zonnig, kleurrijk, schitterend woord hooger stelt dan
+    fijne onderscheiding en eerbiediging van de regels der logika,
+    wanneer deze het gebruik van voor oningewijden moeilijk
+    verstaanbare technische termen, gelijk men ze in massa in de
+    geschriften van Kant aantreft, zouden met zich voeren.
+
+    In dit verband zij het mij veroorloofd nog een andere opmerking in
+    te vlechten. Schopenhauer gebruikt den term objekt in ruimer zin
+    dan bij Kant en andere denkers gemeenlijk plaats grijpt. Onder
+    objekt toch verstaat men bij voorkeur den inhoud van een algemeen
+    geldige, van een wetenschappelijke voorstelling, zooals die door
+    een onberispelijk denker, mits hij over alle ter zake dienende
+    gegevens beschikt, gevormd wordt; daarmede erkent men de
+    mogelijkheid, dat er waarnemingen of voorstellingen zijn, die enkel
+    subjektieve beteekenis hebben, die gebrekkig, onjuist, valsch
+    moeten heeten. Dit onderscheid wordt bedoeld, als men vraagt, hoe
+    werkelijkheid en schijn kunnen worden onderscheiden. Aan die vraag
+    schenkt Schopenhauer weinig aandacht. Ziehier evenwel de wijze,
+    waarop een aanverwante vraag door hem wordt beantwoord.
+
+
+Wij hebben droomen; is niet misschien het geheele leven een droom? Of
+meer bepaald: is er een afdoend kenmerk om droom en werkelijkheid, om
+fantasmen en echte objekten te onderscheiden? De bewering, dat
+aanschouwing in den droom minder levendig en duidelijk is dan
+aanschouwing van werkelijkheid, verdient in het geheel niet in
+aanmerking te komen; niemand toch is er ooit in geslaagd deze beide
+naast elkander te plaatsen en ze dan te vergelijken; het eenige wat men
+doen kan is de herinnering van een droom tegenover de aanwezige
+werkelijkheid te stellen.—Kant lost de vraag aldus op: „De onderlinge
+samenhang der voorstellingen volgens de wet der causaliteit
+onderscheidt het leven van den droom”.—Daarop is te antwoorden dat, ook
+in den droom, alle bizonderheden een voldoenden grond hebben. De
+samenhang blijkt enkel verbroken, wanneer leven en droom elkander
+afwisselen of wanneer men op verschillende droomen let. Kant had dus
+behooren te zeggen: de lange droom, die het leven heet, vertoont een
+doorgaanden samenhang en staat op zich zelf tegenover de korte droomen,
+die er zich inschuiven; de brug tusschen leven en droomen ontbreekt en
+daardoor onderscheidt men ze.—Intusschen zou het onderzoek, of iets
+gedroomd dan wel geschied is, met behulp van dit kriterium, zeer
+moeilijk en dikwijls in het geheel niet tot het doel geleiden; immers
+wij zijn volstrekt niet in staat om tusschen iedere werkelijk
+doorleefde gebeurtenis en het tegenwoordig oogenblik alle schakels van
+causaalverband aan te wijzen en zullen ons dus niet wegens dat
+onvermogen gerechtigd achten om in een bepaald geval te zeggen, dat wij
+enkel hebben gedroomd. Daarom bedient men zich in het werkelijke leven
+niet van dien toetssteen. Het eenig afdoende kenmerk om droom en
+werkelijkheid te onderscheiden is inderdaad geen ander dan het zuiver
+empirische ontwaken, waardoor de causaalband tusschen de gedroomde
+gebeurtenissen en de feiten van het wakende leven nadrukkelijk en
+voelbaar wordt verscheurd. Een voortreffelijk bewijs hiervoor is de
+opmerking, die Hobbes in zijn Leviathan hoofdst. II ten beste geeft:
+dat wij n.l. droomen dan licht in later tijd voor werkelijkheid houden,
+wanneer wij zonder opzet over dag niet ontkleed geslapen hebben. Vooral
+echter, wanneer daar nog bijkomt, dat een onderneming of een plan al
+onze gedachten in beslag neemt en ons in den droom evenzeer als
+gedurende het waken bezig houdt: in zulke gevallen wordt het ontwaken
+schier even weinig als het inslapen opgemerkt; de droom vloeit met de
+werkelijkheid samen en wordt met haar vereenzelvigd. Hier blijft er
+inderdaad niets anders over dan den door Kant aangegeven toetssteen te
+gebruiken: wanneer nu echter naderhand, zooals dikwijls het geval is,
+er niet meer is op te sporen of de causaalband met het heden aanwezig
+is dan wel ontbreekt, dan moet het onbeslist blijven of een gebeurtenis
+gedroomd dan wel geschied is. Zoo treedt de nauwe verwantschap tusschen
+leven en droom zonneklaar ons te gemoet. Inderdaad is op die
+verwantschap door vele groote geesten dan ook met nadruk gewezen. De
+Veden en Purana’s vergelijken telkens onze kennis der werkelijkheid,
+welke zij het weefsel van Maja noemen, met den droom. Plato zegt
+herhaaldelijk, dat de menschen slechts in een droom leven en alleen de
+philosoof er naar streeft om wakker te zijn. Pindarus noemt den mensch
+den droom van een schaduw. Sophocles zegt: ik zie dat wij, die leven,
+enkel beelden en zwevende schaduwen zijn; terwijl wij bij Shakespeare
+lezen: wij zijn van de stof waaruit droomen worden geweven, en ons
+kortstondig leven wordt door slaap omlijst.
+
+Na deze dichterlijke citaten zij het ook mij vergund mijn bedoeling
+door een vergelijking duidelijk te maken. Het leven en de droomen zijn
+bladen van hetzelfde boek. Geregeld doorlezen heet: het werkelijk
+leven. Wanneer echter de leestijd door het aanbreken van den nacht ten
+einde is en het uur van rusten slaat, dan bladeren wij nog slaperig in
+ons boek en zonder orde lezen wij nu eens hier, dan weer daar; dikwijls
+is het een blad, dat we reeds kenden, dikwijls een, dat we nog niet
+kenden, maar altoos is het uit hetzelfde boek. Bij een afzonderlijk
+gelezen blad ontbreekt de samenhang met vroeger en later, dien het
+geregeld doorlezen doet bespeuren, maar daarom staat het nog niet
+zoozeer bij dit laatste ten achter, want ook het boek in zijn geheel
+vangt plotseling zonder voorbericht aan en het eindigt eveneens midden
+in een volzin, zoodat het heel goed als een zeer groot ergens
+uitgescheurd blad kan worden beschouwd.
+
+
+    Volgens Schopenhauer geven de zinnen enkel gewaarwordingen, welke
+    nog op lange na geen aanschouwingen zijn; immers voor deze is
+    toepassing der causaalwet noodig, die de eenige functie van het
+    verstand bij hem heet. Om die reden noemt hij de aanschouwing of
+    waarneming der wereld intellektueel en kent hij aan alle dieren
+    verstand toe, maar onderscheidt tevens verschillende graden van
+    verstand. Het kennen, zegt hij, en het daarmee gepaard gaande
+    handelen volgens beweegredenen is het, wat het dier een dier doet
+    zijn, terwijl de beweging op prikkels het wezen van de plant
+    uitmaakt en de beweging van het onbewerktuigde enkel van
+    mechanische oorzaken afhangt, waarbij actie en reactie aan elkander
+    gelijk zijn. Het verstand is bij alle dieren en alle menschen
+    hetzelfde. Het heeft slechts één verrichting: van werking tot
+    oorzaak en van oorzaak tot werking over te gaan en geen andere dan
+    die. Maar zijn scherpte en de uitgebreidheid van de sfeer,
+    waarbinnen het zich doet gelden, zijn zeer verschillend en doen
+    niet alleen de menschen, maar ook de onderscheiden soorten van
+    dieren, op lager of hooger trap van verstand staan. Waar het
+    verstand zeer gebrekkig is, gewagen wij van domheid, bij mensch en
+    dier beiden. Zoo spreken wij van domme ganzen en domme kippen,
+    omdat zij zich zoo licht laten overrijden, schoon beide soorten
+    verstand genoeg hebben om voedsel op te sporen en weg te pikken.
+    Domheid is traagheid of onvermogen in het opvatten van
+    rechtstreeksch, aanschouwelijk causaalverband. Het tegendeel is
+    schranderheid, zooals ze bij den olifant werd opgemerkt die, nadat
+    hij op zijn reis door Europa reeds over vele bruggen was gegaan,
+    weigerde een nieuwen brug te betreden, daar deze hem voor zijn
+    gewicht te licht gebouwd voorkwam. Aan den anderen kant verwondert
+    men zich dat een zoo slim dier als de orang-outang het vuur,
+    waaraan hij zich warmt, niet door toevoeging van brandstof weet te
+    onderhouden; men mag dit als een bewijs beschouwen, dat voor
+    zoodanig inzicht als hiertoe vereischt wordt begrippen noodig zijn.
+    Het verstand bespeurt n.l. volgens Schopenhauer slechts ééne
+    betrekking, die tusschen oorzaken en werkingen, doch, als het aan
+    zich zelf wordt overgelaten en niet, gelijk bij den mensch, door
+    het gebruik der rede versterkt wordt, ontdekt het die betrekking
+    slechts in zooverre als zij konkreet, rechtstreeks waarneembaar is.
+    Denk aan den hond, die den stok op zijn rug voelt neerkomen en
+    daarvan pijn ondervindt. Voortaan vlucht hij, zoodra de stok wordt
+    opgeheven.
+
+    De rede, het vermogen om begrippen, d.i. algemeene voorstellingen
+    te vormen, is volgens Schopenhauer het eigenaardige van den mensch,
+    waardoor hij zich van het dier, slaaf van het oogenblik,
+    onderscheidt. Het gebruik der rede treedt het helderst aan den dag,
+    waar het bizondere door het algemeene, het enkele geval door den
+    regel, deze door een nog algemeener regel verklaard wordt en zoo
+    steeds ruimer gezichtspunten verworven worden: door zulk een
+    overzicht ziet men zich in staat gesteld beter te onthouden wat men
+    weet, en krijgt de kennis een graad van volkomenheid, welke anders
+    onbereikbaar zou zijn.
+
+
+Even groot als de overgang is van het onmiddellijk licht der zon tot
+den geborgden weerschijn van de maan, is die van de aanschouwelijke,
+rechtstreeksche, haar waarborg van juistheid met zich voerende
+waarneming of oorspronkelijke voorstelling tot de afgeleide, abstrakte
+voorstellingen der rede, die wij begrippen noemen en die haar waarde en
+inhoud enkel aan die aanschouwelijke kennis ontleenen. Zoolang wij in
+een staat van zuivere aanschouwing verkeeren, is alles klaar, vast en
+zeker. Voor vragen, twijfelingen, dwaling is hier geen ruimte; men wil
+niet verder, kan niet verder, vindt rust in de aanschouwing,
+bevrediging in het heden. De aanschouwing is zich zelve genoeg; vandaar
+dat wat enkel uit haar is voortgekomen en haar is trouw gebleven,
+gelijk het echte kunstwerk, nooit valsch zijn noch te eeniger tijd
+wederlegd kan worden; immers het behelst geen meening, maar geeft de
+zaak zelve. Doch met de begripmatige kennis, met de rede, treedt op
+theoretisch gebied twijfel en dwaling, op praktisch gebied zorg en
+berouw ons tegemoet.—Hier is een nieuw bewustzijn, dat zeer treffend en
+volgens een juist gebruik der taal reflexie wordt genoemd. Want het is
+inderdaad een weerschijn, iets dat van aanschouwelijke kennis is
+afgeleid, maar een geheel anderen aard vertoont. Het kent de vormen der
+aanschouwelijke kennis niet en het beginsel van den voldoenden grond,
+dat als causaalwet over alles wat objekt is heerscht, neemt hier een
+geheel andere gestalte aan, die van kengrond. Dit nieuwe hooger
+bewustzijn, die afgeleide weerspiegeling van al het intuïtieve in de
+niet-aanschouwelijke begrippen der rede bezorgt den mensch hooger macht
+en tevens dieper lijden dan voor zijn onredelijke medeschepselen
+bereikbaar is, want daardoor leeft hij in toekomst en verleden,
+daardoor houdt hij op geheel een prooi van den oogenblikkelijken indruk
+te zijn, en laat hij zich leiden door andere motieven dan die
+rechtstreeks aan het aanschouwelijke zijn ontleend. Daardoor maakt hij
+plannen en voert ze uit of wel handelt volgens stelregels, zonder acht
+te geven op wat toevallig het heden brengt. Hij kan met gelatenheid
+maatregelen tot zijn eigen dood nemen, zich anders voordoen dan hij is,
+een geheim mede in het graf nemen; hij heeft de keus tusschen
+verschillende beweegredenen, want slechts in abstracto, als begrippen,
+kunnen deze naast elkander in het bewustzijn bestaan en zoo het inzicht
+verschaffen dat zij elkander buitensluiten; nu kunnen ze hun macht over
+den wil tegen elkander afmeten, zoodat de uitslag van wikken en wegen,
+van langdurig overleggen afhangt. De oogenblikkelijke indruk
+daarentegen beheerscht het dier; alleen de vrees voor onmiddellijke
+straf kan zijn begeerte in toom houden, totdat die vrees eindelijk
+gewoonte is geworden en als zoodanig het dier onafgebroken beheerscht:
+dat is dressuur. Het dier gevoelt en aanschouwt; de mensch denkt
+daarenboven en weet; beiden willen. Het dier deelt zijn gevoel en zijn
+stemming door gebaren en klanken mede, de mensch openbaart zijn
+gedachten door de taal, of verbergt zijn gedachten, weder door de taal.
+Taal is het eerste voortbrengsel en het onontbeerlijke werktuig der
+rede. Vandaar dat bij vele volken rede en taal door één en hetzelfde
+woord worden aangeduid.
+
+Taal kan als een uitmuntende telegraaf worden beschouwd, die
+willekeurige teekens met groote snelheid en fijne schakeering
+overbrengt. Wat beduiden echter die teekens? Hoe worden ze uitgelegd?
+Vertolken wij misschien, wanneer iemand tot ons spreekt, de door hem
+gebezigde taal in beelden der fantasie, die bliksemsnel aan ons
+voorbijvliegen, zich aaneenschakelen, zich omvormen en uitgewerkt
+worden, al naar gelang de voorbijstroomende woorden en hunne
+grammatikale buigingen het meebrengen? Welk een tumult zou er dan in
+ons brein plaats grijpen bij het aanhooren van een rede of bij het
+lezen van een boek! Neen, de zin der rede wordt onmiddellijk vernomen,
+nauwkeurig en bepaald opgevat, zonder dat anders dan bij uitzondering
+beelden voor ons geestesoog opduiken. Het is de rede, die rechtstreeks
+tot de rede spreekt en binnen de grenzen van haar gebied blijft, want
+wat er meegedeeld en wat er ontvangen wordt zijn begrippen,
+niet-aanschouwelijke voorstellingen, die, eens voor altijd gevormd, en,
+ofschoon betrekkelijk gering in aantal, de ontelbare objekten der
+werkelijke wereld omvatten en vertegenwoordigen. Hieruit alleen is het
+verklaarbaar, dat geen dier spreken en verstaan kan, ook al beschikt
+het over spraakwerktuigen en al heeft het aanschouwelijke
+voorstellingen met ons gemeen: juist omdat de woorden die geheel
+eigenaardige klasse van voorstellingen beteekenen, wier subjektief
+korrelaat de rede is, zijn zij voor het dier zonder zin en beteekenis.
+De bron van de taal, gelijk van alles wat wij op rekening der rede
+stellen, is uitsluitend te zoeken bij de begrippen, bij
+niet-aanschouwelijke, algemeene, niet aan tijd en ruimte gebonden,
+niet-individueele voorstellingen.
+
+De geheele wereld der begrippen vindt haar kengrond in de wereld der
+aanschouwing. Daarom is dit het onderscheid tusschen de abstrakte of
+afgetrokken voorstellingen en de concrete of aanschouwelijke, dat bij
+de laatste het beginsel van den voldoenden grond altijd enkel een
+betrekking tot een voorstelling van dezelfde klasse vereischt, terwijl
+bij de eerste er ten slotte een betrekking tot een voorstelling uit een
+andere klasse moet bestaan.
+
+Natuurlijk zijn niet alle begrippen even abstrakt. In den hoogsten
+graad komt die eigenschap toe aan begrippen als deugd, onderzoek,
+aanvang; in veel geringer graad aan begrippen als mensch, steen, paard.
+Het onderscheid is, dat de laatsten hun grond rechtstreeks in de
+aanschouwelijke wereld vinden, terwijl de kengrond der eersten zelf
+reeds tot de wereld der begrippen behoort.
+
+Er zijn begrippen, door welke één enkel werkelijk voorwerp wordt
+gedacht en die nochtans abstrakt en algemeen zijn, daar zij werkelijk
+begrippen zijn en volstrekt niet op den naam van aanschouwelijke
+voorstellingen kunnen aanspraak maken: van dien aard is b.v. het
+begrip, dat iemand van een bepaalde stad heeft, welke hij enkel uit de
+geografie kent: slechts die ééne stad wordt door dat begrip gedacht,
+maar toch is het mogelijk, dat er verschillende andere steden zijn,
+voor welke hetzelfde begrip zou passen. Dus heeft een begrip niet
+dáárdoor algemeenheid, dat het aan een groep van voorwerpen werd
+ontleend, maar omgekeerd, omdat algemeenheid, niet individueele
+bepaaldheid, aan het begrip als gewrocht der rede eigen is, kunnen
+verschillende dingen door hetzelfde begrip gedacht worden.
+
+Uit het gezegde blijkt, dat ieder begrip, juist omdat het een niet
+volledig bepaalde, niet-aanschouwelijke voorstelling is, een omvang of
+een sfeer heeft, waar binnen het kan worden toegepast. Door Euler is de
+gewoonte ingevoerd om die sferen als kringen af te beelden. Nu bevinden
+wij, dat de kring van ieder begrip met kringen van andere begrippen ten
+deele samenvalt, dat dus in die begrippen ten deele hetzelfde gedacht
+wordt, terwijl, wanneer twee begrippen werkelijk verschillende
+begrippen zijn, ten minste één van die twee iets behelst, dat het
+andere begrip niet in zich sluit: men denke aan de verhouding tusschen
+begrippen als dier en paard of als bloem en rood. Verhoudingen tusschen
+begrippen aanwijzen, m.a.w. aan subjekten prædikaten toekennen, dat is
+het wat men oordeelen noemt: het paard is een dier, sommige roode
+dingen zijn bloemen.
+
+Praktisch gebruik van de logika willen maken zou hetzelfde zijn als
+datgene wat ons in bizondere gevallen onmiddellijk volkomen zeker is
+met ontzaggelijke moeite uit regels te willen afleiden. Wie de logika
+bestudeert om er nut van te trekken, gelijkt op den mensch, die een
+bever tot het bouwen van zijn huis zou willen africhten.
+
+De rede is vrouwelijk, zij kan slechts geven nadat zij ontvangen heeft.
+Uit zich zelve heeft zij niets behalve de vormen harer werkzaamheid.
+Die vormen heeten: beginselen der identiteit, der kontradiktie, van het
+buitengesloten derde en van den voldoenden kengrond. Wanneer men nu
+vraagt, hoe zekerheid te erlangen is, hoe oordeelen te rechtvaardigen
+zijn, wat het is dat het weten tot een weten maakt, dan beduidt die
+vraag, dat er een voldoende kengrond wordt geëischt. Zoo heeft de
+mathesis haar voldoenden kengrond in de onafhankelijk van alle ervaring
+ons bewuste ruimteverhoudingen. In zoover wij vóór alle ervaring over
+den loop der natuur kunnen oordeelen, vindt dat weten zijn voldoenden
+kengrond in de a priori ons bewuste wet der causaliteit. Waar het weten
+niet a priori is, moet het gerechtvaardigd worden door de ervaring.
+Alleen de begripmatige kennis is weten en daarom kunnen wij op de keper
+beschouwd niet zeggen, dat de dieren iets weten, al hebben ze
+aanschouwelijke kennis, zelfs herinnering en om die reden ook fantasie,
+zooals hun droomen aantoont.
+
+De abstrakte kennis vindt haar grootste waarde daarin, dat zij voor
+mededeeling vatbaar is en met behulp van woorden gemakkelijk in den
+geest vastgespijkerd kan worden; om die twee redenen heeft zij voor de
+praktijk een zoo groote beteekenis. Het is mogelijk, dat iemand van den
+samenhang van veranderingen en bewegingen een rechtstreeksch
+aanschouwelijke kennis heeft en daarin volle bevrediging vindt; voor
+mededeeling wordt die kennis eerst dan geschikt, wanneer ze in
+begrippen is vastgelegd. Zelfs uit een praktisch oogpunt is
+aanschouwelijke kennis voldoende, zoolang hij, die haar bezit, geen
+vreemde hulp noodig heeft en de voorgenomen handeling geheel voor eigen
+rekening kan nemen; maar dat wordt anders, zoodra er een wèloverlegd
+plan noodig is, en de uitvoering over verschillende tijden moet worden
+verdeeld. Een geoefend biljartspeler kan een aanschouwelijke kennis van
+de wetten van den stoot van elastische lichamen op elkander hebben en
+bij het spel komt hij met die kennis volkomen uit; daarentegen kan
+enkel van een weten van die wetten gesproken worden, waar de kennis in
+abstracto bestaat. Zelfs voor de samenstelling van werktuigen is zuiver
+aanschouwelijke, zoogenaamd intuïtieve kennis voldoende, zooals men bij
+talentvolle handwerkslieden bespeuren kan, die zonder wetenschap en
+zonder hulp van anderen iets nieuws uitvinden. Zoodra daarentegen vele
+menschen en eene samengestelde, over verschillende tijdstippen
+verdeelde werkzaamheid voor de uitvoering b.v. van een bouwwerk noodig
+zijn, moet hij, die het werk leidt, het plan in abstracto ontwerpen en
+dus zijn rede gebruiken. Merkwaardig is het, dat bij die eerste soort
+van werkzaamheid, waar iemand alleen, in een onafgebroken handeling
+iets uitvoert, het weten, het gebruik der rede, de reflexie juist een
+hinderpaal kan zijn; zoo bij het biljartspel, bij het vechten, bij het
+stemmen van een instrument, bij het zingen: hier moet de
+aanschouwelijke kennis het werk rechtstreeks leiden; het nadenken geeft
+onzekerheid, daar het de opmerkzaamheid verdeelt en dus den menschen in
+verwarring brengt. Daarom voeren wilde en ruwe menschen, die zeer
+weinig gewoon zijn te denken, vele lichaamsoefeningen, den strijd met
+dieren, het treffen met den pijl enz. met een zekerheid en een snelheid
+uit, welke de nadenkende Europeaan nooit bereikt, juist omdat zijn
+overleggen hem doet aarzelen; hij zoekt de rechte plaats of wel het
+juiste tijdstip uit den gelijken afstand tot twee onjuiste uitersten te
+bepalen; de natuurmensch treft onmiddellijk zijn doel, zonder op
+verkeerde wegen te letten. Zoo helpt het mij niet, of ik den hoek,
+waarin ik het scheermes heb aan te zetten, in graden en minuten weet
+aan te geven; waar het op aankomt is, dat ik den juisten greep heb, dat
+mijn kennis intuïtief is. Op gelijke wijze storend is het gebruik der
+rede bij het ontcijferen van gelaatstrekken; de uitdrukking, de
+beteekenis der physionomie laat zich, zoo zegt men, enkel gevoelen,
+d.i. zij laat zich niet onder begrippen brengen. Hier zijn de
+schakeeringen zelfs zoo fijn, dat het begrip ze niet bereiken kan.
+Gelijk bij een mozaïek de scheidingen tusschen de steentjes steeds
+overblijven en er dus geen onafgebroken overgang van den eenen tint tot
+den anderen mogelijk is, zoo zijn ook de begrippen, door hun starheid
+en scherpe begrenzing, hoe haarfijn men ze ook splitsen moge, niet in
+staat de nog fijner schakeeringen van het intuïtieve te bereiken, op
+welke het, zooals bij het lezen van gelaatstrekken, juist aankomt.
+
+Begripmatige kennis en rechtstreeksche aanschouwing dekken elkander
+nooit geheel. De eerste staat tot de tweede als een mozaïek tot een
+schilderij. Alle waarheid en alle wijsheid moeten ten slotte op
+aanschouwing berusten. Deze alleen is kennis uit de eerste hand en de
+begripmatige kennis is slechts haar schaduw. Toch kunnen wij het niet
+zonder begrippen stellen, daar aanschouwingen zich niet laten
+vasthouden en evenmin mededeelen. Intusschen is dikwijls opgemerkt, dat
+in het werkelijke leven de geleerde, ondanks zijn rijkdom aan
+begripmatige kundigheden, het moet afleggen tegenover den man van de
+wereld, daar deze meer intuïtieve kennis bezit, tengevolge van
+oorspronkelijken aanleg en rijke ervaring. De verhouding tusschen beide
+soorten van kennis is dezelfde als die tusschen papiergeld en klinkende
+munt; nu eens verdient het eene, dan weer het andere de voorkeur.
+Gelijk echter een bank, die papiergeld uitgeeft, om soliede te zijn,
+kontanten in kas moet hebben, ten einde zoo noodig de banknoten te
+kunnen inwisselen, zoo zorge men er voor, dat men zijne begrippen ten
+slotte steeds door aanschouwingen kan rechtvaardigen. Waar dat niet het
+geval is, teert men enkel op woorden. De ware levenswijsheid, de juiste
+blik en het treffende oordeel zijn gevolg van de wijze, waarop de
+mensch de aanschouwelijke wereld opvat, niet van zijn weten, niet van
+zijn afgetrokken begrippen. Wijs is hij, die scherp en juist het
+aanschouwelijke in zich opneemt. Een enkel geval uit eigen ervaring
+leert dien wijze meer dan de geleerde weet door middel van duizend
+gevallen, over welke hij gehoord of gelezen heeft. Dat ééne geval dat
+hij zelf gezien heeft, vertegenwoordigt voor hem talrijke andere. Onder
+alle standen vinden wij menschen met een groot intellekt en zonder
+eenige geleerdheid. Gelijk het gehalte van alle wetenschap niet in de
+bewijzen en evenmin in het bewezene bestaat, maar in het onbewezene,
+waarop de bewijzen steunen en dat aanschouwelijk wordt opgevat, zoo
+bestaat ook het fonds van alle wijsheid en werkelijk inzicht niet in
+begrippen en abstrakt weten, maar in de levendigheid van juiste
+aanschouwing.
+
+Zooals alleen de mensch een redelijk wezen is, zoo kan ook hij alleen
+lachen. En de aanleiding tot dat lachen is steeds, dat een begrip niet
+past bij de dingen der werkelijkheid, welke er in zeker opzicht door
+gedacht worden. Het lachen zelf is het bewijs, dat men die ongepastheid
+bespeurt. Er zijn twee soorten van het lachwekkende; bij de eene soort
+gaan aanschouwelijke, zeer verschillende dingen vooraf, welke
+willekeurig onder één en hetzelfde begrip worden thuis gebracht: in dat
+geval spreekt men van geestige zetten. Bij de tweede soort gaat men van
+een begrip uit en past dat toe op dingen, die in den grond zeer
+onderscheiden zijn, maar nochtans onder dat ééne begrip kunnen worden
+samengevat; wanneer nu die dingen als gelijk aangezien en behandeld
+worden, dan treedt tot verbazing van den handelenden persoon het groote
+verschil ten slotte te voorschijn; in dat geval is het lachwekkende een
+dwaasheid.
+
+Laat ons een paar voorbeelden van geestigheid geven. Men kent de
+anekdote van den Gaskonjer, om wien de koning lachte, wijl hij bij
+strenge winterkoude in lichte zomerkleeding verscheen en die daarop
+zeide: „als Uwe Majesteit droeg, wat ik heb aangetrokken, dan zou U het
+zeer warm hebben”. Op de vraag: „wat hebt ge dan aangetrokken?” luidde
+het antwoord: „mijn geheele garderobe”! Onder dat laatste begrip laat
+zich zoowel de onuitputtelijke kleederenschat van den koning als het
+eenige zomerrokje van een armen duivel denken.—Het grafschrift van een
+geneesheer: „hier ligt hij als een held en de door hem verslagenen
+liggen om hem heen”. Onder het voor den held eervolle begrip van te
+liggen te midden der door hem gedoode vijanden, wordt de arts
+opgenomen, wiens taak het is het leven te redden.—Toen op het
+Berlijnsch theater alle improvisatie juist streng verboden was en een
+schouwspeler te paard op het tooneel moest verschijnen, liet dat dier,
+terwijl het voor het publiek stond, iets vallen, waardoor de menschen
+reeds aan het lachen geraakten, maar het werd schateren, daar de man
+tot zijn paard zeide: „wat doe je nu? Weet je niet dat alle
+improvisatie hier verboden is?”—Het theaterpubliek te Parijs verlangde,
+dat de Marseillaise zou worden gespeeld en begon te tieren en te razen,
+toen dat niet geschiedde. Eindelijk verscheen een commissaris van
+politie in uniform op het tooneel en verklaarde dat enkel wat op de
+programma’s stond mocht worden verlangd, waarop een stem riep: „en gij,
+mijnheer, staat gij dan op het programma?” welke inval uitbundig
+gejuich verwekte.
+
+En nu de tweede soort van het lachwekkende. Iemand zegt dat hij graag
+alleen wandelen gaat; een aanwezige antwoordt: „ik verkeer in hetzelfde
+geval, ik ga met u!” Hij gaat uit van het begrip dat een genoegen, dat
+twee personen gemeen hebben, ook gemeenschappelijk kan genoten worden,
+en brengt nu onder dat begrip het geval, dat juist de gemeenschap
+buitensluit.—Een knecht bespeurt, dat het zeehondenvel aan de koffer
+van zijn meester is afgeschaafd en smeert het met macasserolie in,
+omdat hij gehoord heeft, dat die olie haren doet aangroeien.—De
+soldaten in een wachthuis veroorloven aan een arrestant, dien ze juist
+hebben binnengebracht, met hen kaart te spelen. Daar de kerel valsch
+speelt, gooien ze hem de deur uit, waarbij zij zich laten leiden door
+het algemeene begrip, dat slechte gezellen worden op straat gezet, maar
+ze vergeten, dat de man tevens hun arrestant is, dus iemand die moet
+worden vastgehouden.
+
+Vanwaar nu gelach in zulke gevallen? Aanschouwing is de
+oorspronkelijke, van de dierlijke natuur onafscheidelijke wijze van
+kennen; door haar is iets aanwezig; ook kost aanschouwing geen moeite.
+Van denken geldt het tegendeel; het is kennis uit de tweede hand, gaat
+steeds met eenige, vaak met aanzienlijke inspanning gepaard; de
+begrippen, waarin wij denken, verzetten zich dikwijls tegen de
+bevrediging van onze wenschen, daar zij, als vertegenwoordigers van het
+verleden, de toekomst en den levensernst, ons doen vreezen, berouwen,
+onder zorgen gebukt gaan. Van deze strenge, onvermoeide, bij uitstek
+lastige tuchtmeesteres, de rede, soms te bespeuren, dat zij den
+verkeerden kant uitwijst, moet tot vroolijkheid stemmen. Vandaar het
+lachen, als het niet-gelijksoortige, onjuist, onder één begrip wordt
+saamgevat.
+
+Het opzettelijk lachwekkende heet scherts, waaraan ernst als zijn
+tegendeel over staat. Verbergt zich de scherts achter den ernst, dan
+ontstaat de ironie, waarin Socrates tegenover de sophisten zich een
+onovertroffen meester toonde: met voorgewenden ernst ging hij op hun
+meeningen in en veinsde ze te aanvaarden, totdat er eindelijk een
+resultaat te voorschijn kwam, dat verbijsterend was en het tegendeel
+van wat verwacht werd.—Van humor spreekt men, wanneer ernst achter
+schuil gaat. Verklaringen als: „humor is wederzijdsche doordringing van
+het eindige en het oneindige” toonen enkel het volslagen onvermogen om
+te denken bij hen, die in zoodanig woordgerinkel behagen
+scheppen.—Ironie is objektief, op anderen berekend; humor daarentegen
+subjektief, legt het eigen innerlijk bloot, berust op een ernstige,
+verheven stemming, welke onwillekeurig in strijd geraakt met een haar
+niet verwante alledaagsche buitenwereld, die men niet uit den weg kan
+gaan, terwijl men nochtans gaarne zichzelf wil blijven. Dan zoekt men
+den strijd tusschen eigen beschouwing en buitenwereld te vereffenen
+door begrippen, welke de incongruentie tusschen stemming en
+werkelijkheid nochtans niet bemantelen kunnen. Zoo zegt b.v. Polonius:
+„Edele Heer, ik wil eerbiedig afscheid van u nemen”. Hamlet antwoordt:
+„Ge kunt niets van mij nemen, wat ik met grooter bereidwilligheid
+afsta,—uitgezonderd mijn leven, mijn leven, mijn leven”.—Als werkelijk
+humorist doet zich Heinrich Heine in zijn Romancero kennen; achter al
+zijn grappen bemerken wij een diepen ernst, die er zich voor schaamt
+ongesluierd te voorschijn te treden.
+
+Er wordt een goed oordeel vereischt om het aanschouwelijk gekende in
+passende begrippen voor het nadenken vast te leggen, zoodat eenerzijds
+het gemeenschappelijke van vele dingen in één begrip, anderzijds hun
+verschilpunten in even zoovele begrippen uitdrukking vinden. Wie hierin
+totaal te kort schiet, heet onnoozel. De zoodanige miskent nu eens de
+betreffelijke verscheidenheid van wat in één opzicht identisch is, dan
+weder de gelijkheid van het ten deele verschillende.
+
+Nog één opmerking aangaande de verhouding tusschen aanschouwelijke en
+begripmatige kennis. Daar alle bewijzen gevolgtrekkingen zijn, is voor
+een nieuwe waarheid niet in de eerste plaats bewijs, maar
+rechtstreeksche evidentie te zoeken; slechts zoolang die nog ontbreekt,
+moet het bewijs voorloopig dienst doen. Ten volle bewijsbaar kan geen
+enkele wetenschap zijn; evenmin als een huis in de lucht kan staan:
+alle bewijzen moeten terugslaan op iets aanschouwelijks, dat dus niet
+meer bewijsbaar is. De geheele wereld der reflexie berust op en wortelt
+in de aanschouwelijke wereld. Alle laatste, d.i. oorspronkelijke
+evidentie is aanschouwelijk; dit duidt het woord reeds aan. Derhalve is
+zij òf empirisch òf op de intuïtie der voorwaarden van mogelijke
+ervaring gegrondvest. Ieder begrip ontleent zijn waarde, ofschoon
+misschien langs een grooten omweg, aan aanschouwelijke voorstelling:
+wat van de begrippen geldt, geldt ook van de daaruit samengestelde
+oordeelen en van de wetenschap in haar geheel. Daarom moet het op de
+een of andere wijze mogelijk zijn iedere waarheid, die, door
+gevolgtrekkingen gestaafd en door bewijzen voortgeplant wordt, ook
+zonder redeneeringen rechtstreeks te ontdekken. Het moeilijkst zal dat
+zeker zijn bij vele gecompliceerde, mathematische stellingen, tot welke
+wij alleen door ketens van sluitredenen komen.
+
+Bij een meetkunstig betoog krijgt men wel de overtuiging dat de bewezen
+stelling waar is, maar het rechte inzicht ontbreekt, waarom de stelling
+waar is. Het is omdat het betoog ons wel een kengrond verschaft, maar
+den zijnsgrond niet onthult. Vandaar dat zoo’n betoog een onaangenaam
+gevoel achterlaat, gelijk gemis aan inzicht overal geeft, en hier is
+dat gevoel dubbel sterk, omdat wij, terwijl wij niet weten waarom iets
+zoo is, nochtans ten volle zeker zijn dat het zoo is. Het gevoel heeft
+overeenkomst met datgene, wat wij ondervinden, als een goochelaar ons
+iets in of uit den zak heeft gespeeld en wij niet begrijpen hoe hij dat
+deed. Daarentegen verschaft de aanschouwing van den zijnsgrond bij
+meetkundige waarheden volle bevrediging.
+
+Een voorbeeld. „Wanneer van een driehoek twee hoeken gelijk zijn, dan
+zijn ook de tegenover liggende zijden gelijk”. Het bewijs, dat Euclides
+geeft, levert den kengrond van de waarheid dier stelling. Wie echter
+doet zijn overtuiging op dat bewijs steunen en niet veeleer op den
+aanschouwden zijnsgrond? Men ziet het: wanneer door de twee eindpunten
+eener lijn twee andere lijnen henenloopen, die gelijkelijk zich neigen
+tot de eerste lijn, dan moeten zij op een punt samentreffen, dat van
+beide eindpunten even ver verwijderd is, want de ontstaande twee hoeken
+zijn slechts een en dezelfde hoek, die enkel door verschil van ligging
+zich dubbel voordoet, weshalve er geen grond voorhanden is, waarom de
+lijnen elkander dichter bij het eene dan bij het andere punt zouden
+ontmoeten.
+
+En nu het theorema van Pythagoras: „het vierkant, beschreven op de
+schuine zijde van een rechthoekigen driehoek, heeft denzelfden inhoud
+als de twee vierkanten te samen, beschreven op de rechthoekszijden”.
+Wanneer men die drie vierkanten op het bord trekt, dan krijgt men door
+den eenvoudigen aanblik, zonder eenig gebruik van woorden, van de
+waarheid der stelling een twintigmaal levendiger overtuiging dan het
+bewijs van Euclides, dat veel op een muizenval gelijkt, ooit kan geven.
+
+Nu wij van Kant geleerd hebben, dat de aanschouwing der ruimte van
+iederen indruk op de zinnen onafhankelijk is en dus niet de geringste
+kans op zinsbedrog overlaat, kunnen wij inzien, dat de logische
+behandeling der mathesis, zooals zij bij Euclides voorkomt, een geheel
+overtollige voorzichtigheid verraadt en als een kruk voor gezonde
+beenen kan worden beschouwd. Er worden hulplijnen getrokken, zonder dat
+men weet waarom; weldra blijkt het, dat het strikken waren, die
+onverwacht worden toegehaald en waarin de leerling zich gevangen ziet,
+zoodat hij nu verwonderd moet toegeven, dat het zoo is, als de stelling
+aangeeft, terwijl de reden, waarom het zoo is, hem verborgen blijft;
+hij kan dan ook zijn geheelen Euclides doorstudeeren zonder inzicht te
+erlangen in de wetten der ruimtebetrekkingen daar hij enkel resultaten
+en manieren van bewijs van buiten leert. De methode van Euclides levert
+een soort van kennis, gelijk aan die van den arts, die ziekte en
+geneesmiddel weet te noemen, maar wien de samenhang tusschen beide
+verborgen blijft. Ziedaar het gevolg, wanneer men grillig op zeker
+gebied van kennis de daar passende evidentie afwijst en een onvoegzame
+methode met geweld invoert. Intusschen verdient de manier waarop
+Euclides aan het eens opgevatte plan om zooveel mogelijk alles door
+redeneering te bewijzen trouw gebleven is, werkelijk de bewondering,
+die hem door zoovele eeuwen achtereenvolgens geschonken werd en zijne
+wijze van behandeling der wiskunde voor het model van alle
+wetenschappelijk onderwijs deed doorgaan. Toch is die methode enkel een
+schitterende verkeerdheid, een afdwaling voor welke men den grond kan
+vinden in de toenmalige wijsbegeerte. De Eleaten hadden verschil, ja
+dikwijls strijd ontdekt tusschen wat men aanschouwt en wat men denkt.
+Daarna kwamen de sophisten, die de aandacht richtten op het zoogenaamde
+zinsbedrog, op schijn, van welken de rede met zekerheid weet, dat er
+geen werkelijkheid aan beantwoordt, b.v. de gebroken staf in het water.
+Uit het feit, dat de zinnelijke aanschouwing niet zonder kontrole
+onvoorwaardelijk te vertrouwen is, leidde men ten onrechte af, dat
+alleen het redelijke, logische denken vasten grond onder de voeten
+verschaft. Zoo ontstond het rationalisme, dat op mathematisch gebied
+alles bewijzen wilde wat maar eenigermate te bewijzen viel, en, enkel
+door nood gedrongen, de axioma’s op aanschouwelijke evidentie liet
+berusten.
+
+
+    Als wij, zegt Schopenhauer, aan de engeltjes van Raphaël gelijk,
+    gevleugelde kopjes zonder lijf waren, dan zouden wij vrede kunnen
+    hebben met het denkbeeld, dat de wereld enkel voorstelling is,
+    enkel droom, enkel spookgestalte. Maar nu wij een lichaam hebben,
+    dat door honger, dorst en menigen anderen hartstocht wordt gekweld,
+    weet ieder onzer met volslagen zekerheid, dat hij nog iets meer is
+    dan subjekt van voorstelling, dat hij tevens is een willend wezen.
+    Willen en doen nu zijn één. Zeker, men kan besluiten iets in de
+    toekomst te doen, maar dat beduidt enkel: ik denk op dit moment
+    iets te zullen willen op een later moment, ik fantaseer over wat
+    nog moet geschieden, heb een voorstelling, die misschien geen
+    werkelijkheid zal worden, want in den tusschentijd kan er veel
+    gebeuren, dat een andere richting aan ons streven geeft. De echte
+    wil is handeling.
+
+    Gelijk nu wil en handeling één zijn, zoo zijn volgens Schopenhauer
+    wil en lichaam zelf één. Immers het willen van een bepaalde
+    handeling is tevens het willen van de daartoe vereischte
+    werktuigen. Het menschelijk willen is niet enkel op het leven van
+    een mensch gericht, maar verschijnt tevens als menschelijk lichaam.
+    En dat geldt van alle willende schepselen. De wil van den leeuw
+    openbaart zich als het lichaam van een leeuw, de wil van de slak
+    als het slijmerig lijf van de slak in zijn huisje. Zoo houdt het
+    dierlijk lichaam op enkel voorstelling te zijn en wordt het
+    verschijning van wat onzichtbaar daar achter ligt; bij analogie
+    wordt daarna besloten, dat alle lichamen verschijningen zijn van
+    één en hetzelfde: wil.
+
+    Hier is het mogelijk verschillende vraagteekens te plaatsen. Er
+    wordt meer verzekerd dan hetzij rechtstreeks aantoonbaar, hetzij
+    langs een omweg bewijsbaar is. Het ik, dat in een ziek en
+    zwakkelijk lijf huist, heeft geen reden te gelooven, dat zijn
+    organisme uitdrukking is van zijn wil. Door die bedenking zou
+    Schopenhauer zich waarschijnlijk niet getroffen hebben gevoeld.
+    Immers hij leert, dat aan de geheele natuur een en hetzelfde an
+    sich ten grondslag ligt, een bewustelooze, rustelooze wil, die in
+    ieder van zijn tallooze verschijnselen volledig aanwezig is,—die
+    zich telkens ten volle openbaart, als drang van het water naar
+    omlaag, als richting van den magneetnaald naar het noorden, als
+    verlangen van het ijzer naar den magnaatsteen, als heelkracht der
+    natuur enz. Die eenheid van oorsprong verklaart dan volgens
+    Schopenhauer den wettelijken gang van den natuurloop, de
+    doelmatigheid, waarmee het een op het ander schijnt aangelegd, de
+    overeenkomst van typen in planten- en dierenwereld. Maakt zij ook
+    begrijpelijk, dat strijd de vader is van alle dingen, dat de wereld
+    één groot slagveld moet heeten, dat de macht, die alles te
+    voorschijn brengt, onafgebroken wroet en woelt in eigen ingewanden?
+    En indien op de keper beschouwd beul en slachtoffer hetzelfde wezen
+    zijn, hoe moeten wij die eenheid dan verstaan? Schopenhauer ontkent
+    nadrukkelijk, dat aan de wereld een numerieke eenheid zou ten
+    grondslag liggen, de eenheid van een objekt, welke slechts in
+    tegenstelling met mogelijke of werkelijke veelheid bestaanbaar is:
+    immers wij behooren aan een eenheid buiten tijd en ruimte te
+    denken. Evenmin vat hij haar als logische eenheid op, als eenheid
+    van een begrip, welke door abstraktie uit veelheid wordt afgeleid.
+    Wat is zij dan? Schopenhauer zegt: „Zij is die eenheid, welke
+    buiten de mogelijkheid van alle veelheid, immers buiten tijd en
+    ruimte, ligt”. Door deze negatieve omschrijving van het eeuwige
+    achten wij ons weinig gebaat. Zij is verre van doorzichtig. Zelfs
+    de eenheid van een begrip vereischt, dat we het eene begrip aan het
+    andere kunnen overstellen. En hoe moeten wij nu de eenheid van wil
+    en lichaam opvatten, waarvan straks sprake was, toen ik mensch en
+    slak noemde? Schopenhauer zegt, dat zij niet bewijsbaar is, juist
+    om deze reden dat zij rechtstreeks door ieder individu bij intuïtie
+    beseft wordt en het onzin is naar bewijs te vragen, waar men een
+    uitgangspunt van bewijs heeft.
+
+    De wereld moet eenheid en veelheid tevens zijn om een van beide te
+    kunnen zijn. Hoe zij eenheid en hoe zij veelheid is, ziedaar het
+    geheim der werkelijkheid, welke verder reikt dan ’s menschen
+    inzicht. Schopenhauer heeft zijn kolossale geestesgaven besteed aan
+    de beantwoording van de slotvraag, waarmede al ons weten bekroond
+    zou worden, indien die bekroning mogelijk ware. Die vraag luidt
+    aldus: Hoe moeten wij ons den algrond, het wezen aller wezens, de
+    bron van alle zijn en geschieden, denken om ons de wereld der
+    ervaring zoo verstaanbaar mogelijk te maken? De voorzichtige Kant
+    waarschuwt tegen het onverzadelijk verlangen om te weten, waar
+    weten onbereikbaar en enkel willekeurige fantasie mogelijk is. Hij
+    raadt den vorscher aan zich niet op een holle, onstuimige zee te
+    wagen, welke door geen kust begrensd wordt, maar liever den
+    vruchtbaren akker der ervaring te beploegen. Doch zelfs de
+    schrijver der „Kritik” was er, hoe scherp ook metaphysica, die
+    enkel speelt met begrippen als substantie, allerwezenlijkst wezen
+    enz., door hem als onvruchtbaar gevonnisd werd, niet afkeerig van
+    op grond van feiten over den Algrond te speculeeren. Zoo zag hij
+    zich door zijn plichtbesef gerechtvaardigd om aan een hoogere
+    wereld te gelooven. Wij mogen het dus niet in Schopenhauer als een
+    afval van zijn meester beschouwen, dat hij het wezen aller wezens
+    eenigermate trachtte te onthullen. Het is maar de vraag, op welke
+    gegevens der ervaring hij daarbij steunde. Ook in dat opzicht aan
+    Kant getrouw, wachtte hij er zich wel voor den inhoud van het
+    zelfbewustzijn met kennis van het „Ansich” op ééne lijn te stellen.
+    Uit het eerstvolgend citaat zullen wij bespeuren, dat volgens
+    Schopenhauer de tijd een sluier is, waarachter de echte
+    werkelijkheid ons verborgen blijft. Alsof, wanneer wij den tijd uit
+    onze beschouwing van het zijnde konden wegcijferen, niet alles
+    verdwijnen zou. Men bedenke: zonder tijd geen verandering noch
+    duur, geen worden noch zijn, geen wereld noch ik.—Doch geven wij
+    thans den romanesken, dichterlijken denker zelven weer het woord.
+
+
+Het zelfbewustzijn doet ons in het ik tweeërlei ontdekken: dat wat
+kent, intellekt, en dat wat gekend wordt, wil; het intellekt wordt niet
+gekend en de wil kent niet, ofschoon beide tot het bewustzijn van een
+en hetzelfde ik samenvloeien. Doch juist daarom staat dit ik niet op
+een voet van volkomen intimiteit met zich zelf, het vindt in zich zelf
+een voor licht ontoegankelijk donkerte en blijft zich zelf een raadsel.
+Dus ook bij de kennis, die op het innerlijke is gericht, blijft er nog
+een verschil over tusschen het bestaan van haar objekt, zooals het op
+zich zelf is, en de waarneming ervan in het kennende subjekt.
+Intusschen is de innerlijke kennis bevrijd van twee vormen, welke op
+het uiterlijke gerichte kennis aankleven, n.l. van dien der ruimte en
+van dien der causaliteit. Daarentegen rest nog de vorm van den tijd,
+zooals ook die van het gekend worden en het kennen in het algemeen. Dus
+heeft in deze zelfkennis het ding an sich zijn sluiers wel is waar
+grootendeels afgeworpen, maar toch treedt het nog niet geheel naakt op.
+Ten gevolge van den hem nog aanklevenden tijdsvorm kent ieder zijn wil
+enkel in diens opeenvolgende afzonderlijke handelingen, niet echter in
+zijn geheel: vandaar dat iemand zijn eigen karakter bij voorbaat kent,
+maar het eerst aan de hand der ervaring en dan op onvolkomen wijze
+leert kennen. Desalniettemin is de waarneming, waardoor wij de
+bewegingen en handelingen van onzen eigen wil bespeuren, veel meer
+rechtstreeks dan iedere andere: zij is het punt waar het ding an sich
+op de meest onmiddellijke wijze tot verschijning komt en de afstand tot
+het kennende subjekt de geringst mogelijke is; vandaar dat de zoo
+intiem gekende gebeurtenis eenig en alleen geschikt is om alle overige
+feiten te verklaren.
+
+Intusschen laat zich ondanks dit alles nog de vraag opwerpen wat die
+wil, die zich in de wereld en als de wereld vertoont, ten slotte op
+zich zelf is, m.a.w. wat hij is, afgezien daarvan, dat hij zich als wil
+voordoet, kortom dat hij verschijnt, dat hij gekend wordt. Deze vraag
+is nooit te beantwoorden: immers het gekend worden laat zich niet
+rijmen met het „an sich” zijn, met het zijn zooals het is buiten alle
+kennis. Ieder gekend ding is als zoodanig reeds verschijnsel.
+
+In ons eigen bewustzijn treedt de wil steeds als het oorspronkelijke en
+fundamenteele op en heeft het den voorrang boven het intellekt, dat het
+sekundaire, ongeschikte, afhankelijke blijkt te zijn. Het is hoog
+noodig daarop de aandacht te vestigen, want alle vroegere filosofen,
+van den eersten af tot den laatsten toe, hebben het eigenlijk wezen, de
+duurzame kern van den mensch, in zijn kennend bewustzijn geplaatst en
+dus het ik, of wel dat, wat als de blijvende drager van dat ik werd
+ondersteld, de ziel, in de eerste plaats als kennend, ja als denkend,
+en, eerst als gevolg hiervan, in de tweede plaats en op afgeleide
+wijze, als willend opgevat en beschreven. Mijn doel is het deze
+overoude en volstrekt algemeene gronddwaling voor goed op zijde te
+schuiven en de natuurlijke gesteldheid der zaak tot helder bewustzijn
+te brengen. Vóór mij hebben alle philosofen de waarheid op den kop
+gezet; ten deele is dit daaruit te verklaren dat zij zich
+beijverden—iets wat bij uitstek van de Christenen geldt—de kloof
+tusschen mensch en dier zoo breed mogelijk te maken, terwijl zij tevens
+een donker besef hadden, dat beider verschil niet in het willen, maar
+in het intellekt school; onbewust kwam zoo de neiging te voorschijn om
+het intellekt den eersten rang toe te kennen en het willen als iets van
+ondergeschikte orde op te vatten; ja het eenvoudig als een funktie van
+het intellekt te beschrijven. Het begrip ziel is dan ook niet alleen,
+gelijk door Kant werd aangetoond, onhoudbaar, maar tevens een bron van
+ongeneeslijke dwalingen, want door de ziel als iets enkelvoudigs aan te
+merken, wordt er bij voorbaat een ondeelbare eenheid van kennis en wil
+vastgesteld, terwijl scheiding van beide juist de weg tot de waarheid
+is.
+
+Het meest voor de hand liggende en zeer onaangename gevolg der
+gemeenschappelijke gronddwaling is dit: door den dood der hersenen gaat
+het kennend bewustzijn klaarblijkelijk te gronde; men moet dus òf den
+dood als vernietiging van den mensch laten gelden, iets waartegen ons
+wezen in opstand komt, òf men moet het kennend bewustzijn laten
+voortduren, doch daarvoor is een zeer sterk geloof noodig, daar ieder
+bij eigen ervaring weet, dat zijn kennend bewustzijn van zijn hersenen
+afhankelijk is en men even goed aan vertering zonder maag zou kunnen
+gelooven. Men weet immers, dat ingespannen denken het hoofd vermoeit,
+gelijk de hand van schrijven ten slotte lam wordt. Alleen mijn
+philosofie vermijdt het pijnlijk dilemma, daar zij het duurzaam wezen
+van den mensch niet in het bewustzijn, maar in den wil plaatst, die
+niet noodzakelijk met bewustzijn verbonden is, daarentegen tot het
+bewustzijn, d.i. tot de kennis, in dezelfde verhouding staat als een
+ding tot een zijner toevallige eigenschappen, als een zichtbaar
+voorwerp tot het licht, als een snaar tot den klankbodem. Bij mijn
+theorie heet onverwoestbaar de kern van ons wezen, de wil, datgene wat
+niet van buiten af gelijk de lichamelijke wereld, maar van binnen uit
+in het bewustzijn valt; mijn theorie laat tevens recht wedervaren aan
+het feit, dat het bewustzijn in den dood verdwijnt, zooals het vóór de
+geboorte niet bestond. Het intellekt is even vergankelijk als de
+hersenen, terwijl de hersenen, gelijk het geheele organisme,
+verschijning of voortbrengsel is van wil, en wil alleen is
+onvergankelijk.
+
+Bewustzijn en kennis is één en hetzelfde; voor kennis nu is tweeërlei
+noodig: iets dat kent en iets dat gekend wordt; vandaar dan ook dat
+zelfbewustzijn onmogelijk zou zijn, wanneer niet ook hier aan het
+kennende iets wat daarvan verschilt als gekend overstond. Het
+bewustzijn of intellekt gelijkt op de zon, welke de ruimte niet
+verlicht, tenzij er een voorwerp is, waardoor haar stralen worden
+teruggeworpen. Het kennende zelf kan, juist als zoodanig, niet gekend
+worden: anders zou het zijn het gekende van iets anders, dat kent. Als
+het gekende treffen wij in het zelfbewustzijn niets anders dan wil aan.
+Immers niet enkel willen in den engsten zin des woords, maar ook alle
+streven, wenschen, vlieden, hopen, vreezen, minnen, haten, kortom alles
+wat eigen wel en wee, lust en onlust uitmaakt, is enkel aandoening van
+wil, is beweging, wijziging van willen en niet-willen, is datgene wat,
+als het naar buiten werkt, zich als wilshandeling openbaart.
+Merkwaardig is het, dat reeds Augustinus in het 14e boek van De
+civitate Dei, hoofdst. 6, dit heeft uitgesproken. Hij brengt de
+gemoedsaandoeningen onder vier rubrieken, welke begeerte, vrees,
+blijdschap, droefheid heeten, en zegt: wil is in die allen aanwezig;
+zelfs zijn ze niets anders dan wilsvormen: want wat is begeerte en
+blijdschap, tenzij een willen, waarbij wij onze toestemming geven aan
+dat, wat wij willen? Wat zijn vrees en droefheid anders dan een willen,
+waarbij wij afwijzen, wat wij niet willen?
+
+Het ik is het tijdelijk identisch subjekt van kennen en willen, welks
+identiteit het wonder bij uitnemendheid mag heeten. Het is het
+tijdelijk aanvangspunt, het aanknoopingspunt van de geheele wereld der
+verschijning, van al datgene, waarin het willen zich objektiveert: het
+is voorwaarde van verschijning, maar vindt tevens in verschijning zijn
+eigen voorwaarde. Wij kunnen door een gelijkenis dit aldus uitdrukken.
+Een plant heeft twee polen: wortel en kroon, waarvan de eerste naar het
+donkere, vochtige, koude, de laatste naar het licht, het koesterende,
+het warme streeft; daar waar die twee polen uit elkander gaan, vlak bij
+den grond, is de stam van den wortel. Als deze sterft, gaat de kroon
+ook te loor; hij is het oorspronkelijke; de kroon daarentegen is dat
+wat men ziet, wat ontspruit en, zonder dat de wortel sterft, kan worden
+weggenomen. De wortel stelt den wil voor, de kroon het intellekt; het
+punt, waar beide samentreffen, het gemeenschappelijk eindpunt, dat aan
+beide toebehoort, zou het ik kunnen heeten.
+
+
+    Men zou die parallel volgens Schopenhauer nog kunnen doortrekken en
+    zeggen: gelijk een groote kroon slechts uit een machtigen wortel
+    pleegt te ontspruiten, zoo worden groote geestelijke vermogens
+    slechts daar gevonden, waar tevens een heftig en hartstochtelijk
+    willen is. „Een genie met zwakke passies is ondenkbaar”.
+    Onbetwistbaar toonde Schopenhauer zelfkennis, toen hij die laatste
+    woorden schreef. De daaraan voorafgaande doen bespeuren, dat hij
+    persoonlijke onsterfelijkheid onmogelijk achtte. Natuurlijk, want
+    individueel bestaan is bij hem slechts schijn, daar in den grond
+    alle schepselen een en hetzelfde zijn. Tot rechtvaardiging van zijn
+    leer wijst hij op de wereld van bedriegelijke vertooning zelve, op
+    den loop der natuur, die het enkele telkens als waardeloos
+    vernietigt, terwijl uitsluitend de algemeene typen en
+    natuurkrachten gehandhaafd blijven. Men zou kunnen antwoorden, dat
+    de wereldgrond, het wezen aller wezens, juist omdat hij niet alleen
+    het enkele telkens opheft, maar het tevens onafgebroken
+    voortbrengt, aan grooten rijkdom van individueel bestaan toont te
+    hechten. Doch daarop zou Schopenhauer antwoorden:
+
+
+De vraag waar de wil naar streeft, die als het wezen der wereld te
+beschouwen is, rust op misverstand, op verwisseling van het „an sich”
+met zijn verschijning. Enkel van verschijnselen als zoodanig, van
+afzonderlijke dingen, laat zich een grond aangeven; nooit van den wil
+zelf of van de natuurkracht, die zich in ontelbare gelijke
+verschijnselen openbaart. Het is echt onverstand, gebrek aan
+bezonnenheid, te vragen naar een oorzaak der zwaarte, der elektriciteit
+enz. Slechts dan wanneer het gebleken was, dat zwaarte en elektriciteit
+geen oorspronkelijke, eigenaardige natuurkrachten, maar slechts vormen
+eener meer algemeene, reeds bekende natuurkracht waren, zou men mogen
+vragen: waarom die natuurkracht hier juist als zwaarte, ginds als
+elektriciteit optreedt. Zoo heeft iedere afzonderlijke wilshandeling
+noodwendig een motief, of die handeling ware uitgebleven; maar gelijk
+de stoffelijke oorzaak enkel beslist, dat op een bepaald tijdstip, een
+bepaalde plaats, bij een bepaalde materie zich deze of die natuurkracht
+moet openbaren, dus enkel gelegenheidsoorzaak is, zoo beslist ook het
+motief enkel, dat er op dien bepaalden tijd, op die bepaalde plaats,
+onder die omstandigheden, door een kennend wezen gewild zal worden; het
+motief schept niet den wil van dat wezen en evenmin het karakter van
+dien wil, dat gelijk de wil zelf zonder grond is, daar het buiten het
+gebied van den voldoenden grond ligt. Om die reden heeft ieder mensch
+bestendig doeleinden en motieven, waarnaar hij zijn handelen inricht;
+hij kan dus ook van iedere afzonderlijke daad altoos rekenschap geven:
+vroeg men hem echter, waarom hij in het algemeen wil of waarom hij in
+het algemeen bestaan wil, dan zou hij geen antwoord hebben en zou hem
+die vraag ongerijmd schijnen; op die wijze zou zich het bewustzijn
+vertolken, dat hij zelfs niets dan wil is, dat het dus vanzelf spreekt
+dat hij wil en dat enkel de afzonderlijke handelingen ieder op haar
+tijd motieven noodig hebben om bepaald te worden.
+
+Afwezigheid van alle doel, van alle grenzen, eindeloos streven behoort
+tot het wezen van den wil zelf. Zoo doet zich de wil reeds kennen op
+den allerlaagsten trap, waar hij verschijnt, nl. als zwaarte, een
+bestendig streven, dat onmogelijk op een einddoel kan zijn gericht.
+Want al ware ook door de zwaarte alle bestaande materie tot één klomp
+saamgeperst, dan zou zij toch binnen in die klomp naar het middelpunt
+streven en voortdurend worstelen met ondoordringbaarheid. Het streven
+der materie kan dus wel belemmerd, maar nooit geheel bevredigd worden.
+Hetzelfde geldt van alle streven. Ieder bereikt doel is weer aanvang
+van een nieuwe loopbaan en zoo tot in het oneindige. De plantenkiem
+rust niet, voordat ze door stam en blad bloesem en eindelijk vrucht
+heeft voortgebracht, die weer beginsel is van nieuwe kiem, van een
+nieuw individu, dat andermaal dezelfde baan doorloopt, en zoo altoos
+verder. Bij het dier is de voortteling het hoogtepunt van zijn bestaan;
+is dat punt eens bereikt, dan zinkt het leven van het eerste individu,
+snel of langzaam, terwijl een nieuw als waarborg van het behoud der
+soort optreedt en alles zich herhaalt. Ja, eenvoudig als een openbaring
+van dat bestendige streven en wisselen is ook de vernieuwing van stof
+aan te merken; de physiologen houden thans op daarin een noodzakelijke
+vergoeding te zien van de stof, die bij de beweging verbruikt is; aan
+het afslijten van de machine beantwoordt niet als schadeloosstelling de
+bestendige toevoer van voedende stof: eeuwig worden, eindelooze stroom
+behoort tot de openbaring van den wil. Hetzelfde vertoont zich ook bij
+alle menschelijk streven en wenschen, waarvan de vervulling ons steeds
+als een rustpunt voor het willen voor oogen wordt getooverd; is het
+doel eens bereikt, dan ziet het er geheel anders uit, en wordt het, ook
+al bekent men het zich niet dadelijk, op den duur toch immer als vrucht
+van zelfmisleiding, als verouderd en verschaald op zijde geschoven; van
+geluk mag men spreken, wanneer nog iets te wenschen overblijft, zoodat
+het spel voortduurt, waarbij men telkens van begeerte tot bevrediging
+en van deze weer tot nieuwe begeerte overgaat, een spel waarvan de
+vlugge gang voorspoed, de langzame lijden wordt geheeten; neemt het een
+einde, dan vertoont zich de afgrijselijke, alle leven doodende
+verveling, een kwijnend hunkeren naar het onbestemde.—De slotsom is,
+dat de wil, waar hij door kennis wordt bestraald, steeds weet wat hij
+hier en nú wil, nooit echter wat hij blijvend wil: iedere afzonderlijke
+handeling heeft een doel, het willen in zijn geheel heeft er geen, op
+dezelfde manier als ieder afzonderlijke gebeurtenis in de natuur door
+een voldoende oorzaak er toe bepaald wordt om juist hier en nú op te
+treden, terwijl de in haar zich openbarende kracht geen oorzaak heeft,
+daar die kracht enkel een verschijningsphase is van het „An sich”, van
+den grondeloozen wil.—De eenige zelfkennis van den wil in zijn geheel
+is de voorstelling in haar geheel, de aanschouwelijke wereld in haar
+geheel. Zij is zijn openbaring, zijn spiegel, de tastbaar en zichtbaar
+geworden wil.
+
+
+    De wereld in haar geheel spiegel van den tijdeloozen wil. Hoe dit
+    bedoeld is, blijkt uit het volgende citaat. Allereerst bij den
+    mensch, maar vervolgens bij ieder voorwerp der natuur zijn willen
+    en werken volgens Schopenhauer één en hetzelfde.
+
+
+Het subjekt der kennis, dat door zijn identiteit met het lichaam als
+individu optreedt, kent dat lichaam op tweeërlei wijze: in de eerste
+plaats als voorstelling, waartoe verstandelijke aanschouwing noodig is,
+als objekt te midden van objekten en aan wetten onderworpen; in de
+tweede plaats nog op een geheel andere wijze, nl. als dat waarmede
+ieder onzer rechtstreeks en innig vertrouwd is, namelijk wil.
+Verrichting des lichaams is niets anders dan geobjektiveerd, tot
+voorwerp van zinnelijke waarneming geworden willen. En dit geldt van
+iedere beweging van het lichaam, niet alleen van die door motieven
+bestierd wordt, maar ook van de onwillekeurige; ja, het geheele lichaam
+is niets anders dan voorstelling geworden wil.
+
+Gelijk willen lichamelijk handelen is, zoo is omgekeerd iedere indruk
+op het lichaam terstond en onmiddellijk ook inwerking op den wil: zij
+heet pijn, wanneer zij strijdt met den wil; lust, welbehagen, wanneer
+zij beantwoordt aan den wil. De graden van beide zijn zeer talrijk. Men
+heeft echter volkomen ongelijk, wanneer men pijn en lust voorstellingen
+noemt: dat zijn ze geenszins, doch rechtstreeksche aandoeningen van den
+wil, een onbedwingbaar, oogenblikkelijk willen of niet-willen van den
+indruk, dien het lichaam ondergaat. Als uitzonderingen op dien regel en
+als echte voorstellingen zijn slechts die lichamelijke indrukken te
+beschouwen, welke den wil koel laten, indrukken van gezicht, gehoor en
+gevoel, wanneer de betreffende zintuigen op de hun eigene natuurlijke
+wijze en daarenboven in zwakke mate geprikkeld worden, zoodat er
+uitsluitend aan het verstand gegevens worden verschaft om te
+aanschouwen of een objekt zich voor te stellen. Iedere sterkere of niet
+passende aandoening der zintuigen is daarentegen pijnlijk, in strijd
+met den wil.—Van zenuwzwakte wordt er gesproken, als de indrukken,
+welke in den regel enkel dien graad van sterkte hebben, die voldoende
+is om ze tot gegevens voor het verstand te maken, den hoogeren graad
+bereiken, waarbij zij den wil in beweging brengen, dus pijn of wellust
+verwekken, meestal evenwel pijn, die echter dof en onbestemd is; zoo
+zijn dan niet maar alle geluiden en gewoon daglicht onaangename
+gewaarwordingen, maar er heerscht een doorgaande zwartgallige stemming,
+waarvan de bron zich niet duidelijk laat aangeven.
+
+Ook toont zich de identiteit van lichaam en wil o. a. daarin, dat
+iedere heftige en buitensporige wilsbeweging het lichaam ontroert en
+den gang der levensverrichtingen verstoort.
+
+
+    De kennis, die ik van mijn wil heb, zegt Schopenhauer, is
+    rechtstreeksch, maar toch voortdurend stukwerk, geen kennis van
+    mijn wil in zijn geheel, van mijn wil als eenheid, maar van
+    afzonderlijke wilshandelingen, die zoowel een physische als een
+    psychische zijde hebben. Juist daardoor, dat wil en lichaam één
+    zijn, ben ik individu, sta ik tot mijn lichaam, dat overigens,
+    gelijk alle andere lichamen, slechts voorstelling zou zijn, in een
+    geheel eenige betrekking. Het karakter der individualiteit brengt
+    mede, dat ieder slechts één wezen kan zijn, maar alle wezens kan
+    aanschouwen. Identiteit van wil en lichaam heet bij Schopenhauer de
+    philosophische waarheid bij uitnemendheid, daar zij als sleutel kan
+    dienen om tot het wezen van alle natuurvoorwerpen door te dringen.
+
+
+Behalve wil en voorstelling is ons niets bekend en is er evenmin iets
+voor ons denkbaar. Wanneer wij aan de natuur in haar geheel, welke
+onmiddellijk enkel in onze voorstelling bestaat, de grootste ons
+bekende werkelijkheid willen toeschrijven, dan houden wij haar voor
+even werkelijk als ons eigen lichaam; want dit heeft voor ieder den
+hoogsten graad van werkelijkheid. Maar als wij nu de werkelijkheid van
+dat lichaam en van zijn verrichtingen ontleden, dan treffen wij buiten
+voorstelling niets anders aan dan wil. Zal dus de natuur nog iets meer
+zijn dan onze voorstelling, dan moeten wij zeggen dat zij in haar
+diepste wezen datgene is, wat wij in ons zelf als wil vinden. Ik zeg:
+in haar diepste wezen, en daarmede bedoel ik, dat wij wat de wil zelf
+is hebben te onderscheiden van wat enkel zijn verschijning is. Zoo
+behoort tot de verschijning van den wil en niet tot zijn eigenlijk
+wezen, dat hij met zelfkennis gepaard gaat en door motieven bestierd
+wordt. Dit is immers alleen bij dier en mensch het geval. Zeg ik dus:
+de kracht, welke den steen naar de aarde drijft, is wil, dan moet men
+mij niet de dolle meening toedichten, dat de steen zich omlaag beweegt,
+door het een of ander bewuste motief daartoe gebracht. Wij kunnen het
+niet in Keppler goedkeuren dat deze, in zijn verhandeling over de
+planeet Mars, meent aan de planeten kennis te moeten toeschrijven, daar
+zij hare elliptische banen zoo juist weten te treffen en de snelheid
+harer beweging zoo nauwkeurig afmeten, dat deze altijd aan de
+wiskunstige formule beantwoordt.
+
+Willekeurige bewegingen hebben een grond in hare motieven. Intusschen
+bepalen die motieven enkel, dat ik op dit tijdstip, op die plaats,
+onder die omstandigheden wil; niet het feit dat ik wil, evenmin wat ik
+wil, dus niet het karakter, dat mijn willen voortdurend kenmerkt, hangt
+van de motieven af. Dus is mijn willen niet in zijn geheelen omvang uit
+de motieven te verklaren; deze zijn slechts de aanleiding waarbij wil
+zich vertoont; zelf ligt hij buiten het bereik der motieven; enkel zijn
+te voorschijn treden op ieder tijdstip is wettelijk bepaald. Laat ik
+iemands aard buiten rekening en vraag ik dan, waarom hij juist dit en
+niet dat wil, dan is daarop geen antwoord mogelijk; enkel voor de
+verschijning van den wil is er een grond op te sporen, niet voor den
+wil zelven, die zonder grond is. Dat het eene verschijnsel in het
+andere, dat de daad in het motief haren grond vindt en daaruit met
+noodzakelijkheid voortvloeit, laat zich zeer goed rijmen met de
+stelling: „het wezen van het eerste verschijnsel is wil, die zelf geen
+grond heeft”; immers het beginsel van den voldoenden grond is een vorm
+van kennis en zijn geldigheid blijft dus beperkt tot de wereld der
+kennis, tot de zichtbaarheid van den wil, strekt zich niet tot den wil
+zelven uit, tot datgene wat achter al het verschijnende ligt.
+
+Het ding op zich zelf, als zoodanig nooit objekt, daar immers ieder
+objekt verschijning ervan is, moest, om er over te kunnen spreken, naam
+en begrip ontleenen aan een objekt, dus aan een zijner openbaringen;
+daar nu als de volmaaktste, duidelijkste, meest ontwikkelde openbaring
+van het ding „an sich” de door zelfbewustzijn bestraalde wil des
+menschen kan gelden, kozen wij den naam van wil, ter aanduiding van het
+op zich zelf zijnde.
+
+De wil als „Ding an sich” is volkomen vrij van alle vormen, welke hij
+eerst in de verschijning aanneemt. Reeds de algemeenste vorm van alle
+voorstelling, die van een objekt voor een subjekt, raakt den wil niet.
+Nog minder behooren tijd, ruimte en de daardoor mogelijk geworden
+veelheid tot het wezen van den wil.
+
+Dat de wil zonder grond is, heeft men, waar hij met den hoogsten graad
+van duidelijkheid zich openbaart, bij den mensch, zeer goed beseft.
+Doch terwijl men den wil dus terecht vrij en onafhankelijk noemde,
+heeft men de noodzakelijkheid, waaraan zijn verschijning allerwege
+onderworpen is, voorbij gezien en ook de daden voor vrij verklaard, wat
+zij niet zijn, daar iedere handeling uit de werking van het motief op
+het karakter met strenge noodzakelijkheid voortvloeit. Alle
+noodzakelijkheid is niets anders dan de wijze, waarop een gevolg uit
+zijn grond voortkomt. Naar een grond behoort men te vragen bij alles
+wat verschijnt en dus ook bij het handelen van den mensch. Daar echter
+in het zelfbewustzijn de wil rechtstreeks gekend wordt, vindt men daar
+het besef van vrijheid. Echter wordt er over het hoofd gezien dat het
+individu, de persoon, niet wil op zich zelf is, maar verschijning van
+wil en als zoodanig gedetermineerd. Vandaar het wonderlijk feit, dat
+ieder zich bij voorbaat voor geheel vrij houdt, ook in zijn
+afzonderlijke handelingen; hij meent, dat hij ieder oogenblik een
+anderen levenswandel zou kunnen beginnen, een ander mensch zou kunnen
+worden. Maar bij den terugblik ontdekt hij tot zijn verbazing, dat hij
+niet vrij was, dat, ondanks al zijn voornemens en overwegingen, zijn
+doen onveranderd bleef, dat hij van den aanvang af tot het einde toe
+het door hem misprezen karakter behouden heeft, dat hij de door hem
+aangenomen rol tot aan het slot heeft moeten vervullen. De wil en zijn
+openbaringen behooren in twee geheel verschillende werelden tehuis; men
+behoort er dus geen aanstoot aan te nemen, dat de wil zelf voor ons
+besef vrij is en ongebonden, terwijl zijn openbaringen met
+onverbiddelijke noodzakelijkheid uit de motieven voortvloeien. Evenmin
+moet het slakkenhuis aan een vreemden wil worden toegeschreven, die met
+kennis van doel en middelen ten behoeve van dat diertje bouwt, als wij
+het huis, dat wij zelve bouwen, door een anderen wil dan de onze
+opgetrokken achten: beide huizen zijn gewrochten van een en denzelfden
+wil, die in ons door motieven wordt geleid, terwijl hij bij de slak
+enkel blinde, naar buiten gerichte scheppingsdrang is. Ook in ons,
+menschen, werkt wil in menig opzicht werktuigelijk; men denke aan
+verrichtingen als spijsvertering, bloedsomloop, afscheiding, groei enz.
+
+
+    Ofschoon wil zich volgens Schopenhauer overal vertoont, staan zijn
+    openbaringen niet allen op hetzelfde peil. De eene is hooger, de
+    andere lager; er is een ladder, waarvan de sporten aan de
+    onveranderlijke soorten en onverderfelijke natuurkrachten
+    beantwoorden, welke naar het voorbeeld van Plato met den naam van
+    ideeën worden bestempeld; dus slaagt de wil er in steeds krachtiger
+    te verschijnen; aanvankelijk, in de onbezielde natuur, gaat wil als
+    zwaarte, ondoordringbaarheid, elektriciteit enz. geheel schuil
+    achter werktuigelijk geschieden, maar van trap tot trap klimt hij
+    langzamerhand tot die aanzienlijke hoogte, waar van zoogenaamd
+    redelijk handelen sprake kan zijn.
+
+
+Kant’s „Ding an sich” en Plato’s idee zijn wel niet identisch, maar
+toch zeer aan elkander verwant.... Kant zegt in hoofdzaak het volgende:
+„tijd, ruimte en causaliteit zijn geen eigenschappen van het ding op
+zich zelf, maar behooren enkel aan zijn verschijning toe, daar zij
+kenvormen zijn. Alle veelheid, alle ontstaan en vergaan zijn
+uitsluitend door tijd, ruimte en causaliteit mogelijk; daaruit volgt,
+dat veelheid, ontstaan en vergaan alleen de wereld der verschijnselen
+aanhangen. Daar onze kennis door hare vormen bepaald wordt, is zij
+enkel kennis van de wereld der verschijnselen. Dit laatste geldt zelfs
+van ons eigen ik; wij kennen het enkel als verschijnsel, als objekt van
+ervaring, weten niet wat het op zich zelf is”. Dit is in hoofdzaak, wat
+het thans aan de orde zijnde onderwerp betreft, zin en inhoud der leer
+van Kant.—Plato nu zegt: „de dingen dezer wereld, die door onze zinnen
+worden waargenomen, zijn er niet in den echten zin des woords: zij
+worden, veranderen onophoudelijk, bestaan nooit: slechts in
+betrekkelijken zin zijn zij er, in zoover zij tot elkander in
+betrekking staan: men kan dus hun aanzijn evengoed een niet-zijn
+noemen. Bij gevolg zijn ze ook geen voorwerpen van echte kennis, want
+die is enkel mogelijk bij werkelijkheden, welke op zich zelve en altijd
+op gelijke wijze bestaan. Zij zijn enkel het voorwerp van meening, die
+op gewaarwording steunt. Zoolang we tot waarneming van dingen beperkt
+blijven, gelijken wij op menschen, die in een donker hol zóó
+vastgebonden zitten, dat zij zelfs het hoofd niet kunnen omdraaien en
+niets zien dan bij het licht van een achter hen brandend vuur; aan den
+muur tegenover hen aanschouwen ze schaduwbeelden van werkelijke dingen,
+welke tusschen hen en het vuur worden voorbij gedragen, en ook van
+elkander, ja van zich zelve, bespeuren zij enkel de schaduwen op den
+muur. Hun eenige wijsheid zou daarin bestaan de opvolging dier
+schaduwen door ervaring te ontdekken en zoo te voorspellen, welke te
+wachten zijn. Wat daarentegen waarachtig zijnde kan genoemd worden,
+wijl het altijd is, nooit wordt, nooit vergaat, dat zijn de
+oorspronkelijke modellen van die schaduwen, de eeuwige ideeën, de
+duurzame vormen van alle dingen. Hun komt geen veelheid toe, want
+iedere idee is uit haar aard slechts ééne, terwijl haar kopieën of
+afdrukken de onbegrensd vele, afzonderlijke, vergankelijke dingen
+derzelfde soort zijn, die één en denzelfden naam dragen. Ook ontstaan
+en vergaan de ideeën niet; ze worden nooit, gaan niet te gronde gelijk
+hunne wegkwijnende afdrukken. (Daarin ligt opgesloten, dat tijd, ruimte
+en causaliteit niet gelden voor de ideeën). Van ideeën alleen is er dus
+echte kennis mogelijk, want daartoe wordt vereischt een objekt, dat
+altijd en in ieder opzicht is, niet iets, wat is en niet is, al naar
+gelang men het beschouwt”.—Ziedaar Plato’s leer. Het is duidelijk, dat
+de innerlijke zin van wat Plato en Kant hier leeren geheel dezelfde is,
+dat beiden de zichtbare wereld voor een vertooning houden, welke op
+zich zelve nietig is en slechts door datgene, wat er in wordt
+uitgedrukt („Ding an sich” bij Kant, „idee” bij Plato), beteekenis en
+geleende realiteit heeft; terwijl aan het waarachtig zijnde de
+algemeene en onmisbare vormen van iedere verschijning totaal vreemd
+zijn.
+
+De merkwaardige overeenstemming tusschen beide denkers laat zich door
+een voorbeeld aanschouwelijk maken. Laat er een dier voor ons staan in
+zijn volle levenskracht. Plato zal zeggen: „dit dier heeft geen echt,
+maar slechts een schijnbaar bestaan, want als onophoudelijk veranderend
+heeft het slechts een betrekkelijk zijn, dat evengoed niet-zijn als
+zijn kan heeten. Waarlijk zijnde is alleen de idee, die zich in dat
+dier afbeeldt, het dier op zich zelf, dat van niets afhangt, ongeboren,
+onsterfelijk, altoos op gelijke wijze bestaand. Zoover we nu in dat
+dier, dat hier aanwezig is, de idee van het dier herkennen, is het
+geheel eenerlei en zonder beteekenis, of we nu juist dát dier voor ons
+hebben, dan wel zijn voorouder, die duizend jaar geleden leefde, of het
+op deze plek dan wel in een ver afgelegen land is, of het deze dan wel
+een andere houding aanneemt, of het dit dan wel een ander individu der
+soort is; dat alles is nietig en betreft enkel het verschijnende; de
+idee van het dier alleen heeft waarachtig zijn en is voorwerp van
+werkelijke kennis”.—Zóó Plato. Kant zou kunnen zeggen: „dat dier is een
+verschijning in tijd, ruimte en causaliteit, welke de in ons
+kenvermogen liggende voorwaarden van alle ervaring zijn en derhalve
+niet kunnen strekken om het ding op zich zelf, zooals het is buiten de
+ervaring, te bepalen. Derhalve is dit dier, gelijk wij het op dezen
+bepaalden tijd en op deze plek, in den samenhang der ervaring, volgens
+de keten van oorzaken en werkingen geboren en noodwendig sterfelijk,
+waarnemen, geen ding op zich zelf, maar slechts eene in betrekking tot
+ons kenvermogen geldige verschijning. Om te beslissen wat daaraan,
+onafhankelijk van tijd, ruimte en causaliteit, ten grondslag ligt,
+zouden wij een ander kenvermogen moeten bezitten dan het voor ons
+alleen mogelijke, dat zinnen en verstand omvat”.
+
+Om Kant’s zienswijze nog meer in overeenstemming te brengen met die van
+Plato, zou men kunnen beweren: tijd, ruimte en causaliteit zijn díe
+inrichting van ons intellekt, krachtens welke het eigenlijk alleen
+bestaande ééne wezen van iedere soort aan ons verschijnt als een
+veelheid van gelijksoortige, steeds opnieuw ontstaande en vergaande
+wezens, in eindelooze opvolging.
+
+Volgens deze beschouwing behoort enkel aan de ideeën waarachtig bestaan
+te worden toegeschreven, terwijl de dingen in ruimte en tijd, welke
+voor den individu werkelijkheid zijn, slechts een droomwereld moeten
+heeten. Daar een en dezelfde idee zich in vele exemplaren openbaart,
+vertoont zij ons haar wezen slechts broksgewijze, ééne zijde na de
+andere. Dus zal men de idee hebben te onderscheiden van de manier,
+waarop zij aan het waarnemend individu zich voordoet en die manier
+onwezenlijk hebben te noemen. Men kan dit toelichten door voorbeelden,
+zoowel aan het geringste als aan het grootste ontleend.—Wanneer de
+wolken trekken, zijn de figuren, welke zij vormen, van geen belang:
+maar dat zij als elastische nevel door den windstoot samengeperst,
+weggedreven, uitgerekt, verscheurd worden, dat is der wolken natuur, is
+het wezen der krachten, die zich daarin uitdrukken, is de idee: enkel
+voor den individueelen waarnemer bestaan hun tijdelijke gestalten.—Bij
+den bergstroom, die over rotsblokken naar beneden stort, zijn
+draaikolken, golven, opbruisend schuim van geen wezenlijk belang; dat
+die stroom aan de wet der zwaartekracht gehoorzaamt, zich als een
+niet-elastische, totaal verschuifbare, vormlooze, doorzichtige
+vloeistof gedraagt, dit is zijn wezen, zijn idee; enkel voor ons,
+zoolang wij als individuen kennen, zijn er de afwisselende
+gestalten.—Wanneer het water op onze vensterruit bevriest, schiet het
+tot kristallen volgens vaste wetten, welke het wezen der hier te
+voorschijn tredende natuurkracht, hare idee, openbaren; maar de boomen
+en bloemen, daarbij gevormd, zijn onwezenlijk.—Wat in wolken,
+bergstroom en kristal verschijnt, is de zwakste nagalm van dien wil,
+die volkomener in de plant, nog volkomener in het dier, het
+allervolkomenst in den mensch te voorschijn treedt. Maar enkel het
+wezenlijke van al die graden van wilsuiting is: de idee. Zoo is de
+geschiedenis van het menschelijk geslacht, het gewoel der
+gebeurtenissen, de afwisseling der tijden, de rijkdom der vormen van
+het menschelijk leven in verschillende landen en eeuwen, enkel
+toevallige gedaante, waaronder de idee zich vertoont. Voor hem, die dit
+wèl gevat heeft, zullen dus de wereldgebeurtenissen slechts in zoover
+beteekenis hebben als zij de letters zijn, waaruit de idee van den
+mensch zich lezen laat. Hij zal niet met de groote schare gelooven, dat
+de tijd iets werkelijk nieuws en gewichtigs te voorschijn kan brengen,
+of dat tijd in zijn geheel begin en einde heeft, dat er in den tijd een
+plan verwerkelijkt wordt en dat als voorloopig einddoel de hoogste
+volkomenheid van het thans levende geslacht te beschouwen is. Derhalve
+zal hij evenmin met Homerus een geheelen Olymp vol goden tot leiding
+der gebeurtenissen verdichten, als hij met Ossian de figuren der wolken
+voor individueele wezens zal aanzien, daar, gelijk gezegd, zoowel het
+een als het ander, in verhouding tot de daarin verschijnende idee, even
+veel en even weinig beteekenis heeft.
+
+De bron, waaruit de individuen en hunne krachten voortvloeien, is
+onuitputtelijk en oneindig gelijk tijd en ruimte; want, gelijk deze
+beide vormen van alle verschijning, zijn ook de individuen en hunne
+krachten enkel verschijning, zichtbaarheid van den wil; geen eindige
+maat is bij machte die oneindige bron leeg te scheppen; welk groot
+werk, welke zegenrijke gebeurtenis, welke geniale aanleg ook in de kiem
+verstikt moge worden, geen nood, want de oneindige mogelijkheid van
+terugkeer blijft eeuwig dezelfde. In deze wereld der verschijning is
+evenmin waar verlies als ware winst mogelijk. De wil alleen bestaat,
+hij, de eeuwige.
+
+De verhouding van wil en intellekt kan het best door een gelijkenis
+worden uitgedrukt: de sterke blinde, die den zienden lamme op zijn
+schouders draagt. In den regel is het intellekt enkel dienstknecht van
+den wil; het is dan ook uit den wil zoo voortgekomen als het hoofd uit
+den romp. Bij de dieren is de dienstbaarheid van het intellekt nooit op
+te heffen. Bij den mensch, bij uitzondering, wèl. Want door de kracht
+des geestes omhoog gedragen kan hij de gewone beschouwingswijze der
+dingen laten varen, ophouden te letten op de betrekkingen, waarin de
+dingen tot elkander staan, niet langer vragen wat zij voor zijn eigen
+belang beteekenen, zich niet bekreunen om het waar, het wanneer, het
+waarom, het waartoe der dingen, maar eenig en alleen om het wat;
+daarbij niet het afgetrokken denken, de begrippen der rede, het
+bewustzijn laten innemen, maar zich, zooals het zoo zinrijk in de taal
+wordt uitgedrukt, geheel in de aanschouwing van een landschap, een
+boom, een rots, een gebouw, verliezen, zijn belang vergeten, geheel
+alleen als subjekt, als heldere spiegel van het objekt, blijven
+bestaan, zoodat het is, alsof het ding op zichzelf er ware, zonder
+iemand die het waarneemt, daar het aanschouwde en de aanschouwer zich
+niet meer laten scheiden, beide één geworden zijn, het geheele
+bewustzijn door een eenig aanschouwelijk beeld gevuld en ingenomen
+wordt; waar zoo het object buiten alle verhouding tot iets anders, het
+subjekt buiten alle verhouding tot den wil staat, is datgene, wat alzoo
+gekend wordt, niet meer het afzonderlijke ding als zoodanig, maar de
+idee, de eeuwige vorm, de onmiddellijke verschijning van den wil op
+dien bepaalden trap, en dan is de aanschouwer niet meer individu, want
+het individu verdwijnt hier in wat het ziet, doch zuiver, willoos,
+tijdeloos subjekt van kennis. Dit is het wat Spinoza voor den geest
+zweefde, toen hij schreef: de geest is eeuwig, in zoover hij de dingen
+onder de gestalte der eeuwigheid zich voorstelt. De individu als
+zoodanig kent slechts enkele dingen, schakels in de keten van oorzaken
+en werkingen; het zuiver subjekt der kennis, dat tijd en plaats
+vergeet, aanschouwt enkel de ideeën, die buiten de sfeer van den
+individu als zoodanig liggen. De vrucht van die aanschouwing is de
+kunst.
+
+De kunst herhaalt de door belangelooze kontemplatie opgevatte eeuwige
+ideeën; naar gelang van de stof, waarin zij herhaalt, heet zij
+beeldende kunst, poëzie of muziek. Haar eenige oorsprong is kennis der
+ideeën; haar eenig doel mededeeling dier kennis.—Terwijl de wetenschap
+den rusteloozen stroom van gronden en gevolgen naspeurt, nooit aan het
+doel is, steeds verder wordt gewezen, nooit het einde bereikt, nooit
+volle bevrediging schenkt, even weinig als men door loopen het punt kan
+bereiken waar de wolken den horizont aanraken, is de kunst daarentegen
+overal aan haar doel. Want zij beurt het voorwerp van hare kontemplatie
+uit den wereldloop omhoog en stelt het, los van al het andere,
+tegenover zich: terwijl het in dien stroom een verdwijnend klein deel
+was, wordt het, daaraan ontrukt, vertegenwoordiger van een universum,
+æquivalent van het in ruimte en tijd oneindig vele. De kunst blijft dus
+staan bij het afzonderlijke ding; het rad van den tijd houdt zij vast;
+de betrekkingen verdwijnen voor haar; enkel het wezenlijke, de idee, is
+haar objekt.
+
+Het wezen van het genie bestaat in een overwegend vermogen tot
+zoodanige kontemplatie. Genialiteit is een objektieve geestesrichting,
+waarbij eigenbelang geheel ter zijde wordt gesteld, de persoonlijkheid
+tijdelijk buiten spel blijft en er enkel een subjekt van zuivere
+kennis, een klaar wereldoog overblijft, en dat maar niet voor enkele
+oogenblikken, maar zoo aanhoudend en met zooveel bezonnenheid als
+noodig is om het typisch aanschouwde door middel van kunst weer te
+geven en wat in nevelachtige gestalten voor oogen zweeft, in duurzame
+gedachten vast te leggen.
+
+Buitengewone sterkte van fantasie is onmisbare voorwaarde van
+genialiteit. Immers zonder fantasie zou de horizont niet verder reiken
+dan persoonlijke ervaring; het is noodig uit het weinige, dat de
+werkelijkheid onder ons bereik brengt, het overige op te bouwen en zoo
+schier alle mogelijke levensbeelden aan zich te laten voorbijtrekken.
+Ook zijn de werkelijke dingen slechts zeer gebrekkige exemplaren der
+daardoor uitgedrukte idee. Het genie heeft dus fantasie noodig om in de
+dingen niet dat te zien, wat de natuur werkelijk heeft voortgebracht,
+maar wat zij heeft willen voortbrengen, terwijl zij bij dat werk, door
+den strijd der vormen onderling om een en hetzelfde stuk materie,
+belemmerd werd. Doch al begeleidt sterke fantasie alle genialiteit,
+daaruit volgt niet dat ieder, die veel fantasie heeft, ook een genie
+zou zijn. Zooals men een werkelijk ding op tweeërlei wijze beschouwen
+kan: zuiver objektief als een middel tot kennis der idee, en op
+alledaagsche wijze, in verhouding tot andere dingen en tot den
+persoonlijken wil, zoo kan ook het beeld der fantasie op tweeërlei
+trant worden gebezigd: tot het scheppen van een kunstwerk, doch
+eveneens tot het bouwen van luchtkasteelen, die zelfzucht en eigen luim
+bevredigen, tijdelijk vermaken en iets voorgoochelen. Wie zich met dit
+laatste spel bezighoudt is een fantast: licht zal hij de beelden,
+waaraan hij in de eenzaamheid zijn hart ophaalt, met de werkelijkheid
+doen samenvloeien en zich voor het leven ongeschikt maken. Bij het
+neerschrijven van visioenen ontstaan zoo de romans van allerhande
+soort, die het groote publiek medeslepen, daar de lezer zich in de
+plaats van den held gaat droomen en dan de schildering heel gemoedelijk
+vindt.
+
+De gewone mensch, die fabriekwaar der natuur, zooals ze er dagelijks
+duizenden te voorschijn brengt, is tot een onbaatzuchtige beschouwing
+van eenigszins langen duur niet in staat; hij kan zijn opmerkzaamheid
+slechts in zoover op de dingen richten, als ze, zij het dan ook
+zijdelings, in betrekking staan tot zijn wil. Maar daarvoor is het
+voldoende en meestal zelfs nuttiger ze onder afgetrokken begrippen te
+brengen; dus verwijlt zijn blik niet lang bij eenig voorwerp, maar snel
+zoekt hij de rubriek, waarin het te huis behoort, zooals de luiaard een
+stoel zoekt; dan heeft hij er mee afgedaan. Bij kunstwerken, schoone
+natuurgewrochten, bij het in al zijne fazen zoo belangwekkend tooneel
+des levens verwijlt hij niet; hij spoort zijn eigen weg op, kijkt uit
+naar alles wat misschien eenmaal zijn weg zou kunnen worden, verzamelt
+plaatsbeschrijvende bizonderheden: met de komtemplatie als zoodanig
+verliest hij geen tijd. De man van genie daarentegen, bij wien het
+kenvermogen het overwicht heeft, en dus, althans ten deele, aan den
+dienst van den wil zich onttrekt, streeft er naar de idee van ieder
+ding te doorgronden en verzuimt vaak op zijn eigen weg in het leven te
+letten, bewandelt dien dikwijls onbeholpen genoeg. Terwijl voor den
+gewonen mensch het kenvermogen de lantaarn is, die zijn weg verlicht;
+is het voor den genialen mensch de zon, die de wereld bestraalt.
+
+Geniale individuen hebben meestal de gebreken, welke het verzuimen van
+die manier van kennen na zich sleept, waardoor de wetenschap tot stand
+gebracht en het leven wijs en redelijk wordt ingericht. Het is een
+geluk voor hen, dat de felle en spontane inspanning, welke voor een
+willooze opvatting der ideeën vereischt wordt, niet onafgebroken kan
+voortduren; dat zij gedurende groote tusschenruimten bijna in ieder
+opzicht met gewone menschen gelijk staan. Vandaar dat men ten allen
+tijde het werken van het genie als een inspiratie heeft opgevat, als
+bezieling door een bovenmenschelijke macht, die periodiek den individu
+in bezit neemt. Gedurende zulke tijden hapert het aan scherpe opvatting
+van causaalbetrekkingen en beweegredenen, en is dus een geniaal mensch,
+in zoover en zoolang als hij dat is, uit een praktisch oogpunt onwijs.
+Ook staat de aanschouwelijke kennis, op wier gebied de idee te huis
+behoort, lijnrecht over aan de redelijke en afgetrokken kennis, die
+zich door het beginsel van den afdoenden grond laat leiden. Vandaar dat
+groote genialiteit en groote redelijkheid meestal niet gepaard gaan en
+omgekeerd geniale individuen dikwijls door onredelijke en hevige
+hartstochten worden meegesleept. De oorzaak daarvan is niet zwakte van
+het redevermogen, maar ten deele de buitengewone energie, die het
+geniale individu eigen is, en zich in heftigheid van al zijn
+wilshandelingen openbaart, deels het overwicht van de beschouwende
+kennis door zinnen en verstand op de abstrakte, welke uit kleurlooze
+begrippen bestaat: derhalve is de indruk, dien zij van het heden
+ontvangen, zoo buitengewoon machtig en sleept hij hen mee tot
+niet-overlegde handelingen. Daar hun kennis zich, ten deele althans,
+aan den dienst van den wil onttrokken heeft, denken zij in het gesprek
+niet zoozeer aan den persoon tot wien, als wel aan de zaak, waarover
+zij spreken, die hun levendig voor den geest staat; ze oordeelen
+onpartijdiger dan hun belang medebrengt en vertellen wat liever had
+moeten worden verzwegen; zij hellen over tot alleenspraken en vertoonen
+vele zwakke kanten, die aan waanzin doen denken. Dat genialiteit en
+waanzin aan elkander grenzen, ja in elkander overgaan, is dikwijls
+opgemerkt; zelfs heeft reeds Horatius de geestdrift van den dichter een
+beminnelijken waanzin genoemd. Pope zegt:
+
+
+            Great wits to madness sure are near allied,
+            And thin partitions do their bounds divide.
+              Aan waanzin is de groote geest verwant,
+              En beiden scheidt slechts een zeer dunne wand.
+
+
+Bij veelvuldig bezoek van krankzinnigenhuizen heb ik enkele lijders met
+onmiskenbaar grooten aanleg aangetroffen; hun genialiteit scheen
+duidelijk door den waanzin heen, die echter geheel de overhand had. Dit
+kan niet toevallig zijn, want het aantal waanzinnigen is betrekkelijk
+zeer klein, terwijl een geniaal individu een hoogst zeldzame
+uitzondering mag heeten. Ik wil kort mijn meening zeggen over den grond
+van de verwantschap tusschen waanzin en genialiteit.
+
+De kennis van den waanzinnige heeft met die van het dier gemeen, dat
+beiden tot het aanwezige beperkt zijn. Toch is er verschil. Het dier
+heeft geen voorstelling van het verleden, ofschoon het door de kracht
+der gewoonte er de werking van ondervindt; na jaren herkent de hond
+zijn vroegeren meester, d.w.z. ondervindt bij zijn aanblik den ouden
+indruk. Doch van den sedert verloopen tijd herinnert het dier zich
+niets. De waanzinnige daarentegen draagt in zijn rede een valsch beeld
+van het verleden met zich rond en onder den invloed van dat beeld is
+hij niet in staat van het heden op de juiste manier partij te trekken,
+iets wat het dier wel vermag. Dat heftig geestelijk leed, onverwachte
+ontzettende gebeurtenissen dikwijls waanzin veroorzaken, verklaar ik op
+de volgende wijze. Voorzoover leed als werkelijke gebeurtenis tot het
+heden beperkt blijft, is het voorbijgaande en niet ondragelijk zwaar;
+overmatig groot wordt het eerst als blijvende smart, maar als zoodanig
+steunt het op het geheugen en is het dus gedachte; wanneer nu een
+uiterst smartelijk weten of herdenken een zoo ontzettende kwelling is,
+dat zij niet langer te dragen is en de individu er onder bezwijken zou,
+dan grijpt de in de engte gedreven natuur naar den waanzin als naar het
+laatste middel om het leven te redden; de zoo fel gepijnigde geest
+verscheurt den draad van het geheugen, vult de leemten met
+waanvoorstellingen aan en ontvlucht op die wijze zijn verdriet, gelijk
+men een door koud vuur aangetast been afzet en het door een houten
+vervangt. Als voorbeeld noem ik den razenden Ajax, Koning Lear en
+Ophelia. Hoewel scheppingen van het genie, zijn ze aan levende personen
+gelijk te stellen. Een zwakke overeenkomst met dezen overgang van smart
+tot waanzin is dat wij allen een pijnlijke herinnering, die ons
+plotseling invalt, werktuigelijk door heftige bewegingen of luide
+klanken trachten te verjagen om zoo met geweld ons zelven te
+verstrooien.
+
+Men lette ook hierop, dat de geniale mensch de kennis van den samenhang
+der dingen uit het oog verliest. Eén geval geldt bij hem voor duizende,
+één ding vertegenwoordigt bij hem een geheele soort. Het objekt van
+zijn beschouwing verschijnt hem in zoo helder licht, dat de schakels
+der keten, waardoor het met allerlei andere dingen verbonden is,
+verduisterd worden, en dat juist is weer een punt van overeenkomst met
+den waanzin. Wat in het voorhanden ding slechts onvolkomen en door
+bijomstandigheden verzwakt aanwezig is, wordt door de beschouwingswijze
+van het genie tot volkomenheid verheven. Zoo ziet het genie overal
+uitersten en vervalt ook zijn handelen tot uitersten. Hij weet de
+rechte maat niet te treffen. Hij kent de ideeën, maar niet de
+individuen. Dikwijls heeft men opgemerkt, dat een dichter, die den
+mensch diep en grondig doorziet, zich door de menschen om den tuin laat
+leiden en een speeltuig is in de handen van den listige.
+
+Het vermogen om ideeën te aanschouwen, ieder genie in buitengewone mate
+eigen, komt ook den gewonen sterveling in geringer graad toe; anders
+zou hij evenmin in staat zijn de gewrochten der kunst te genieten als
+ze zelf voort te brengen, en zouden woorden als schoonheid en
+verhevenheid voor hem louter klanken zijn. Het æsthetisch welbehagen is
+een en hetzelfde, het moge door een werk der kunst of door aanschouwing
+van natuur en leven te voorschijn worden geroepen. Dat uit het
+kunstwerk de idee duidelijker tot ons spreekt dan uit de natuur of het
+leven, moet daaraan worden toegeschreven, dat de kunstenaar in staat is
+alle storende toevalligheden, welke den glans der idee in de
+werkelijkheid verduisteren, opzettelijk weg te laten. De kunstenaar
+laat ons door zijne oogen in de wereld kijken. Dat hij die oogen heeft,
+waardoor hij het typische der dingen ontdekt, is natuurgave, maar
+techniek, verworven kunst is het, dat hij ons door zijn oogen kan doen
+zien.
+
+Alle willen ontspruit uit behoefte, dus uit gebrek, dus uit lijden. Aan
+dat lijden maakt de vervulling der behoefte een einde. Maar tegenover
+één wensch, die wordt bevredigd, blijven er ten minste tien onvoldaan.
+De verlangens gaan tot in het oneindige, het begeeren duurt lang, maar
+de voldoening wordt kortstondig en karig toegemeten. Dikwijls is ze
+zelfs niet meer dan schijnbaar. De bevredigde wensch maakt terstond
+voor een nieuwen plaats. Gene blijkt de reeds gekende, deze is de nog
+onbekende dwaling. Duurzame, niet meer wijkende bevrediging is door
+niets te verschaffen. De vervulde behoefte is gelijk een aalmoes den
+bedelaar toegeworpen; zij rekt zijn leven voor heden, zoodat hij morgen
+opnieuw zijn ellende zal kunnen gevoelen.—Daarom, zoolang ons
+bewustzijn vol is van ons willen, zoolang wij aan den drang der
+wenschen met zijn gedurig hopen en vreezen ons overgeven, valt ons geen
+blijvend geluk, geen rust te beurt. Hetzij wij genot najagen of onheil
+ontvlieden, in den grond der zaak komt dat op hetzelfde neer: de zorg
+voor den steeds eischenden wil, onverschillig onder welke gestalte,
+neemt het bewustzijn in beslag en zweept het voortdurend verder. Zonder
+rust geen echt welzijn. Zoo ligt het subjekt van het willen voortdurend
+op het draaiende rad van Ixion, het schept bestendig in het doorzeefde
+vat der Danaïden, het is de eeuwig smachtende Tantalus. Gaat men
+daarentegen op in aanschouwing, vergeet men zijn individualiteit,
+verliest men zich in het objekt, daar het buiten alle betrekking tot
+andere objekten en ons zelf wordt opgevat, komt het als idee van zijn
+soort tegenover ons te staan en wordt zoo de mensch willoos subjekt van
+kennis, dan zijn voorwerp en subjekt beiden uit het gewoel des tijds
+omhoog gebeurd en komt het op hetzelfde neer of men uit een kerker dan
+wel uit een paleis de zon prachtig ziet ondergaan.
+
+Zulk een toestand, waarbij het kennen het overwicht heeft op het
+willen, kan, indien de vereischte stemming des gemoeds er is, in iedere
+omgeving worden te voorschijn geroepen. Dit toonen ons de
+voortreffelijke Nederlanders, die hun objektieve beschouwing op de
+meest onbeteekenende dingen richten en een duurzaam monument van hun
+geestesrust in hun „stillevens” ons te aanschouwen geven. Wie die
+doeken ziet, voelt zich ontroerd, daar ze hem den stillen, rustigen,
+willoozen gemoedstoestand van den kunstenaar vertegenwoordigen, die
+noodig was om zoo nietige dingen met zoo groote liefde gade te slaan,
+en het beschouwde zoo bezonnen weer te geven; terwijl het beeld ons
+oproept om aan dergelijke stemming deel te hebben, wordt onze
+ontroering misschien nog verhoogd door de tegenstelling met ons eigen
+onrustig, heftig, troebel willen. In denzelfden geest hebben dikwijls
+landschapschilders, in het bizonder Ruysdael gearbeid en zoo dezelfde
+werking op nog blijder trant te voorschijn geroepen. Thans zal men
+begrijpen, hoe de door hartstochten voortgezweepte, door nood en zorgen
+gekwelde plotseling zich verkwikt, opgevroolijkt en overeind gericht
+kan gevoelen, wanneer het hem gelukt zich aan den slavendienst van den
+wil voor een oogenblik te ontworstelen en een enkelen vrijen blik op
+een schoon natuurtafereel te richten.
+
+Die zaligheid van het willooze aanschouwen is het ten slotte, welke
+over het verleden en het vèr-afzijnde een zoo tooverachtig licht
+uitgiet en door zelfmisleiding dat alles veel fraaier doet schijnen dan
+het was. Immers als we lang verloopen dagen in een ver verwijderd oord
+ons voorstellen, dan zijn het de dingen alleen, die onze fantasie
+terugroept, niet het subjekt van het willen, dat toen evenzeer als
+thans zijn ongeneeselijk leed met zich ronddroeg. Dit laatste is
+vergeten, omdat het sedert voor zoo menig ander verdriet heeft plaats
+geruimd. Nu werkt de objektieve aanschouwing in de herinnering op
+dezelfde manier als de tegenwoordige dat zou doen, indien wij maar in
+staat waren ons willoos aan haar over te geven. Daardoor komt het dat,
+vooral wanneer wij meer dan gewoonlijk door nood en angst ons gekweld
+gevoelen, de plotselinge herinnering aan tooneelen uit het verleden en
+aan ver afgelegen oorden, als een verloren paradijs aan ons
+voorbijvliegt.
+
+De æsthetische toestand van zuivere aanschouwing wordt, gelijk vanzelf
+spreekt, het gemakkelijkst geboren wanneer de voorwerpen door rijkdom
+en bepaaldheid van gestalte duidelijke vertegenwoordigers van hunne
+ideeën en dus in den objektieven zin des woords schoon zijn. Dat is de
+reden waarom licht het meest verblijdende van alle dingen is en als
+symbool van al het goede en zegenrijke geldt. In alle godsdiensten
+beteekent het: eeuwig heil—maar duisternis daarentegen verdoemenis. Er
+komt bij, dat het zien niet, gelijk de aandoening van andere zinnen, op
+zich zelf reeds aangenaam of onaangenaam behoeft te zijn; eerst de in
+het verstand geboren aanschouwing brengt het objekt in betrekking met
+den wil. Reeds bij het gehoor is dit anders: geluiden kunnen
+rechtstreeks pijnlijk zijn of streelend, afgezien van harmonie en
+melodie. Het gevoel is nog meer aan dezen onmiddellijken invloed op den
+wil onderworpen: toch is er een tasten, dat niet met smart of wellust
+gepaard gaat. Reuk en smaak daarentegen bezorgen altijd lust of onlust.
+De beide laatstgenoemde zinnen zijn dus het meest door den wil
+bezoedeld, en heeten daarom de onedele, of wel, zooals bij Kant, de
+subjektieve zinnen. De blijdschap over het licht is enkel blijdschap
+over de objektieve mogelijkheid van zuivere, aanschouwelijke kennis,
+waarbij de wil op nonactiviteit is gesteld en dus het æsthetisch genot
+tot zijn recht kan komen. Men denke maar eens aan de groote schoonheid,
+welke de afspiegeling der voorwerpen in het water te voorschijn
+toovert.
+
+Wanneer echter die voorwerpen, wier door licht bestraalde gestalten ons
+tot kontemplatie uitnoodigen, vijandig staan tegenover het menschelijk
+lichaam door hun allen weerstand verpletterende overmacht, of wel door
+hun onmetelijken omvang den mensch dwingen zijn nietigheid te gevoelen,
+terwijl bij de beschouwing, ofschoon dat alles waargenomen en erkend
+wordt, het met opzet buiten rekening blijft, de mensch dus met geweld
+zich losscheurt van zijn wil, ten einde enkel kennend subjekt te zijn,
+hij zich zoo boven zichzelf verheft, dan vervult hem het gevoel van het
+verhevene, dan beseft hij wat verhevenheid is. Er is verschil tusschen
+gevoel voor het verhevene en dat voor het schoone: bij het laatste wint
+het zuivere kennen zonder strijd de bovenhand, daar de eigenaardigheid
+van het objekt waardoor het zijn idee afspiegelt, zonder weerstand en
+dus onmerkbaar den wil tot zwijgen brengt, de in zijn dienst staande
+kennis van verhoudingen uit het bewustzijn verwijdert en zoo enkel het
+zuiver objekt der kennis overblijft; bij het verhevene daarentegen
+wordt die toestand van zuivere kennis eerst daardoor gewonnen, dat men
+met geweld zijn aandacht aftrekt van de vijandige betrekkingen, waarin
+het objekt tot ons staat, en men zich dus vrij, met bewustzijn, boven
+het met lust en onlust rekening houdend inzicht verheft. Die verheven
+stemming moet niet enkel gewonnen, maar ook gehandhaafd worden, gaat
+dus gepaard met voortdurend denken aan den wil, doch niet aan
+individueel willen, zooals vreezen of wenschen, maar aan menschelijk
+willen in het algemeen, in zoover het door zijn objektieve
+verschijning, het menschelijk lichaam, wordt uitgedrukt. Indien een
+werkelijk bepaald willen in het bewustzijn optrad ten gevolge van
+persoonlijk gevaar, waarmede het objekt ons bedreigde, dan zou de zoo
+in beweging gebrachte individueele wil terstond de bovenhand erlangen,
+de rust der kontemplatie verstoord worden, de indruk van het verhevene
+verloren gaan, voor angst plaats maken; de individu zou trachten zich
+te redden en daarbij iedere andere gedachte uit het bewustzijn
+verdrongen worden.
+
+Uit een objektief oogpunt is er geen wezenlijk verschil tusschen het
+schoone en het verhevene, want in beide gevallen is het voorwerp der
+æsthetische beschouwing niet het enkele ding, maar de daarin zich
+openbarende idee, welke met tijd en zelfs met ruimte niets te maken
+heeft, want niet de mij voor oogen zwevende uitgebreide gestalte, maar
+de uitdrukking, de beteekenis er van, haar innerlijk wezen, dat wat
+zich voor mij ontsluit en mij toespreekt, ziedaar de idee, welke bij
+groot verschil van ruimte- en tijdsbetrekkingen geheel dezelfde kan
+zijn. Daar in ieder ding de wil op zekeren trap van zijn ontwikkeling
+verschijnt, en het dus uitdrukking van een idee is, moet ieder ding
+schoon heeten. Het bleek ons reeds, dat zelfs het meest onaanzienlijke
+in de Nederlandsche schilderschool zich als schoon bewaarheidt, daar
+het onbaatzuchtige beschouwing gedoogt. Schooner is evenwel het eene
+dan het andere daardoor, dat het tot die zuiver objektieve beschouwing
+uitnoodigt, ja er als het ware toe dwingt, in welk geval wij iets zeer
+schoon noemen. Zoo is de mensch meer dan alle andere schepselen schoon
+en de openbaring van zijn wezen het hoogste doel der kunst, want de
+idee die uit dit schepsel spreekt, openbaart ons den wil op den
+hoogsten trap van zijn ontwikkeling. Menschelijke gestalte en
+uitdrukking van menschelijk zieleleven bekleeden in de beeldende kunst
+de voornaamste plaats, zooals het menschelijk handelen in de poëzie den
+eersten rang inneemt. Toch heeft ieder ding zijn eigenaardige
+schoonheid, en dat geldt zelfs van het onbewerktuigde, het vormlooze.
+Hier openbaren zich de ideeën, welke de wil op de laagste trappen van
+zijn ontwikkeling inneemt, en die om zoo te zeggen de diepste,
+nagalmende bastonen der natuur doen weerklinken.
+
+De bouwkunst, enkel als schoone, niet als nuttige kunst opgevat, heeft
+geen ander doel dan de ideeën, welke de wil op de laatste trappen
+inneemt, tot duidelijke aanschouwing te brengen: zwaarte, cohesie,
+vastheid, hardheid, de algemeene eigenschappen van den steen, doch
+daarenboven nog het licht, dat in menig opzicht een tegenstelling met
+die eerste, eenvoudigste, dofste zichtbaarheden van den wil vormt.
+Zelfs hier openbaart zich het wezen van den wil in tweedracht, want
+eigenlijk is de strijd tusschen zwaarte en vastheid het eenige
+æsthetische motief der architektuur; dien strijd op menigvuldige wijze
+volkomen duidelijk te voorschijn te doen treden, is hare taak. Zij
+vervult ze door aan die onverdelgbare krachten den kortsten weg tot
+hare openbaring te versperren en ze langs een omweg te leiden, waardoor
+de strijd verlengd en het onuitputtelijk streven van beide krachten op
+menigvuldige wijze zichtbaar wordt. De gansche steenmassa zou, aan haar
+oorspronkelijke neiging overgelaten, een enkelen klomp uitmaken, zoo
+nauw mogelijk met den aardbodem verbonden, want dat is het, waartoe de
+zwaarte, als hoedanig de wil hier verschijnt, onophoudelijk dringt,
+terwijl de vastheid, eveneens openbaring van den wil, weerstand biedt.
+Maar, zooals gezegd, die neiging, dat streven wordt door de bouwkunst
+verplicht langs een omweg zijn bevrediging te zoeken. Zoo worden de
+balken gedwongen, door middel van de zuilen, niet rechtstreeks, de
+aarde te drukken; het gewelf moet zich zelf dragen en enkel door
+tusschenkomst van de pilaren kan het zijn streven naar omlaag voldoen.
+Maar juist door die belemmeringen ontvouwen zich de krachten, welke in
+de ruwe steenmassa huizen, zoo duidelijk en veelzijdig mogelijk: verder
+kan het zuiver æsthetisch doel der bouwkunst niet gaan. De schoonheid
+van een gebouw bestaat in de zichtbare doelmatigheid van ieder deel,
+niet ten opzichte van het daarbuiten liggend doel des menschen, maar
+ten opzichte van de stevigheid van het geheel; tot haar moet ieder
+onderdeel door zijn plaats, zijn grootte, zijn vorm in zoo noodwendige
+verhouding staan, dat, wanneer het kon worden weggenomen, het gansche
+gebouw zou instorten. Want slechts in zoover als ieder deel zooveel
+draagt als het voegzaam kan, en juist daar en in die mate gesteund
+wordt als noodwendig is, ontplooit zich de strijd tusschen vastheid en
+zwaarte, welke het leven, de wilsuitingen van den steen zijn, tot
+volkomen zichtbaarheid. Voor willekeur mag er bij dit alles geen plaats
+zijn. De vorm van ieder deel moet door zijn bestemming en zijn
+verhouding tot het geheel zijn bepaald. Zoo is b.v. de gewonden zuil
+smakeloos.
+
+Voor het æsthetisch genot van een bouwwerk is het onontbeerlijk van
+zijn materie, wat haar gewicht, cohesie en vastheid betreft, een
+rechtstreeksche, aanschouwelijke kennis te hebben, en onze vreugde over
+zoodanig werk zou door de mededeeling, dat het uit puimsteen bestond,
+zeer verzwakken, want dan zou het een schijnvertooning zijn.
+
+Het eenige en bestendige thema is hier steun en last; de grondwet
+luidt: geen last zonder voldoenden steun, geen steun zonder daarvoor
+passenden last.
+
+
+    Ik herinner mij bij Cicero gelezen te hebben, dat hij, door de
+    straten van Athene wandelende, tot zijn verbazing, enkel leelijke
+    menschen zag. Waar hebben dan de groote beeldhouwers hunne
+    heerlijke godengestalten vandaan gehaald! Schopenhauer, die over
+    alles heeft nagedacht, weet ook op die vraag een antwoord.
+
+
+Dat wij allen de menschelijke schoonheid opmerken, wanneer wij haar
+zien, en dit in den echten kunstenaar met zooveel klaarheid geschiedt,
+dat hij haar toont, zooals hij haar nooit gezien heeft, dat hij dus de
+natuur in zijn werk overtreft, is slechts op ééne wijze te verklaren:
+wij zelve zijn de wil, wiens hoogste openbaring: hèt menschelijk
+lichaam, hier beoordeeld en gevonden wordt. Daardoor alleen kunnen wij
+vooruitloopen op wat de natuur zich inspant om voort te brengen; de wil
+der natuur is hier ons eigen wezen; het echte genie heeft maar een half
+woord noodig om de natuur te verstaan en zuiver uit te spreken wat zij
+stamelende ten gehoore brengt; zoo gelukt het hem de schoonheid van den
+vorm in het harde marmer uit te drukken, en, het door hem geschapen
+beeld aan de min of meer mislukte gewrochten der natuur overstellende,
+deze laatste als het ware toe te roepen: „dát was het, wat gij zeggen
+wildet!” „Ja”, zegt de kenner, „dat was het!” De mogelijkheid, dat zoo
+de kunstenaar het ideaal van menschelijke schoonheid aan zich zelf
+ontleent, en dat de kenner, als hij het in beeld tegenover zich ziet
+staan, het als zoodanig waardeert, berust hierop, dat kunstenaar en
+kenner beiden het „an sich” der natuur, de zich verwerkelijkende wil
+zelve zijn. Want enkel het gelijke wordt door het gelijke verstaan.
+Enkel natuur kan zich zelve doorgronden, enkel geest kan geest
+begrijpen.
+
+Voor æsthetisch genot en artistieke schepping is het noodig de ideeën
+der dingen te aanschouwen, welke geheel iets anders zijn dan de op de
+dingen passende begrippen. Het begrip is afgetrokken, enkel bepaald in
+zoover het grenzen trekt, binnen zijn eigen sfeer geheel onbepaald. Het
+is door definitie voor mededeeling vatbaar. De idee daarentegen is een
+visioen in alle mogelijke opzichten volkomen bepaald; zij
+vertegenwoordigt op volmaakte en aanschouwelijke wijze het begrip en
+ook de oneindige menigte afzonderlijke dingen, welke onder het bereik
+van het begrip vallen. Het begrip is uit de veelheid afgeleide eenheid,
+maar de idee is de oorspronkelijke eenheid, welke ten gevolge van onze
+waarnemingsvormen, ruimte en tijd, in veelheid uiteenvalt. De idee
+roept in hem, die haar aanschouwt, nieuwe voorstellingen op; zij is als
+een levend met teelkracht uitgerust organisme, dat iets nieuws
+voortbrengt. Het begrip is, hoe nuttig en bruikbaar ook voor leven en
+wetenschap, eeuwig onvruchtbaar voor de kunst. Daarentegen is de idee
+de echte en eenige bron van ieder kunstwerk. In haar krachtige
+oorspronkelijkheid ontspruit zij uit het leven zelf, uit de wereld,
+maar enkel in dien mensch, die door de geestdrift van het genie bezield
+wordt. Juist omdat de idee aanschouwelijk is en blijft, schept de
+kunstenaar zonder doel, gelijk de God van Spinoza; hij kan van zijn
+werken geen rekenschap geven; hij arbeidt, gelijk de menschen het
+uitdrukken, enkel door gevoel gedreven, onbewust, instinktmatig. De
+nabootsers daarentegen, zij, die zich een zekere manier hebben eigen
+gemaakt, gaan in de kunst van het begrip uit; zij merken op wat het is,
+dat bij de echte kunstwerken behaagt, vormen zich daarvan een duidelijk
+begrip, bootsen het nu in het geheim met wijs opzet na. Als parasieten
+zuigen zij hun voedsel uit vreemde werken en vertoonen gelijk polypen
+de kleur van dat, waarop zij teren. De domme menigte van zeker
+tijdstip, die zelve eveneens slechts begrippen kent en daaraan hecht,
+neemt wat de manier van den dag vertoont met bijval op, maar na weinige
+jaren reeds is zulk maakwerk ongenietbaar, want de tijdgeest is een
+andere geworden, d.i. de heerschende begrippen, waarin die niet-geniale
+gewrochten wortelen konden, zijn verouderd en door nieuwe vervangen. De
+echte kunstgewrochten daarentegen, welke rechtstreeks uit de natuur,
+uit het leven zijn geput, blijven eeuwig jong en eeuwig frisch.
+
+Een allegorie is een kunstwerk, dat iets anders beteekent dan het te
+aanschouwen of te lezen geeft, nl. een begrip. Hier moet dus beeld of
+schilderij een gedachte opwekken, welke het woord op veel volkomener
+wijze rechtstreeks kan uitdrukken. Het doel der kunst, voorstelling van
+een aanschouwelijke idee, wordt zoo uit het oog verloren. Wanneer de
+samenhang tusschen het teeken en het beteekende geheel conventioneel
+is, dan hebben wij met die soort van allegorie te maken, welke symbool
+is. Zoo is de roos symbool van het zwijgen, de laurier van den roem, de
+schelp van het pelgrimschap enz. De Grieksche beeldhouwkunst richt zich
+tot de aanschouwing en is dus æsthetisch; die van Hindostan tot het
+begrip en is dus symbolisch. Het voorbeeld van Winckelmann, die de
+allegorie, in plaats van haar als vreemd aan de kunst te verwerpen,
+overal in bescherming neemt en als hoogste doel der kunst de aanduiding
+van algemeene begrippen noemt, bewijst, dat men zeer gevoelig kan zijn
+voor kunstschoon en daarover juist oordeelen, zonder nochtans van het
+wezen van schoonheid en kunst rekenschap te kunnen geven, gelijk men
+edel en deugdzaam in hooge mate kan zijn en een fijn geweten hebben,
+dat nauwkeurig als een goudschaal in ieder bizonder geval beslist wat
+goed en behoorlijk is, zonder dat men daarom de ethische beteekenis van
+handelingen op wijsgeerigen trant weet te doorgronden en in woorden uit
+te drukken.
+
+
+    Te midden van de schoone kunsten neemt volgens Schopenhauer de
+    muziek een geheel eigen plaats in. Om de theorie, die hij over haar
+    ontvouwt, juist te vatten, moeten wij op het volgende letten. Voor
+    opzettelijk handelen, dat doel zal treffen, wordt kennis vereischt.
+    Het intellekt is volgens Schopenhauer dan ook oorspronkelijk enkel
+    bestemd om motieven aan het handelen te verschaffen. Vandaar dat
+    bij de dieren en zelfs bij de meeste menschen de lust om waar te
+    nemen gaat kwijnen, zoodra er niets mee te bereiken valt. Bij
+    sommigen is er echter een overschot van verstandelijke kracht, dat
+    tot aanschouwing kan worden besteed, welke, aan de doeleinden van
+    den wil gemeten, nutteloos en daarom juist zuiver objektief is. Als
+    er niet gevraagd wordt naar de betrekkingen waarin een ding,
+    rechtstreeks of zijdelings, mogelijkerwijze tot den wil staat, er
+    dus niet gelet wordt op de plaats waar en den tijd waarin, niet op
+    de oorzaken waardoor en de middelen waartoe, als men m.a.w. alleen
+    het voorwerp in het oog vat, dan staat men, wel niet tegenover den
+    wil, die zich in dat ding vertoont, want wil wordt enkel gekend
+    door bewustzijn van eigen streven, maar tegenover de idee, die zich
+    in het verschijnsel afspiegelt. Dan is men zonder begeerte en
+    louter kennend subjekt. Dan ondervindt men den wellust, die extase
+    heet; dan verliest men zich in het aanschouwde.
+
+    Ziedaar het genot, dat door alle kunsten bezorgd wordt, met
+    uitzondering van de muziek. Zij alleen brengt ons niet met
+    aanschouwelijke ideeën in betrekking, maar ontsluiert ons den grond
+    van al het aanschouwelijke, het wezen aller wezens, den wil. In dit
+    gedeelte van Schopenhauer’s schoonheidsleer laten zich twee
+    partijen van ongelijke waarde onderscheiden. Op fantastische wijze,
+    als een echt romantikus, trekt hij een hoogst willekeurige parallel
+    tusschen de wereld der geluiden en de wereld der ideeën. De
+    grondbas met zijn diepe tonen vertegenwoordigt de onbewerktuigde
+    stof; de hoogere tonen heeten overeenkomst te hebben met planten en
+    dieren; de intervallen van de toonladder duiden de scheiding der
+    levende wezens in verschillende soorten aan enz. Aantrekkelijker
+    dan deze poging om in alles, wat op muzikaal gebied gevonden wordt,
+    een kosmisch symbool te ontdekken, is zijne beschouwing over de
+    ontroering, die zich van den mensch meester maakt, bij het
+    luisteren naar een voortreffelijk toondicht.
+
+
+De muziek is een zoo groote en heerlijke kunst, werkt zoo machtig op
+het gemoed, wordt zoo volledig als een algemeene taal door ieder
+beschaafd mensch verstaan, overtreft zoozeer in duidelijkheid zelfs de
+aanschouwelijke wereld, dat wij zeker meer in haar te zoeken hebben dan
+het onbewust tellen, waarvoor Leibnitz haar hield, daar hij enkel op de
+uitwendige schaal en niet op de kern lette. Ware zij niets meer dan
+dat, zoo moest de bevrediging, welke zij verschaft, gelijksoortig zijn
+aan die, welke wij bij de juiste uitkomst van een rekensom gevoelen, en
+ze kon niet die zalige vreugde zijn, waarmede wij de diepste diepten
+van ons wezen vertolkt gevoelen. Om de æsthetische werking der muziek
+te verstaan, moeten wij haar een veel ernstiger en dieper beteekenis
+toekennen, die op het innerlijk wezen van wereld en mensch betrekking
+heeft. De getalsverhoudingen, waarin zij zich laat oplossen, kunnen
+hoogstens enkel als teekenen gelden.
+
+Het doel van alle overige kunsten is ons met de ideeën bekend te maken;
+daar onze wereld niets anders is dan de verschijning van ideeën in
+veelheid van dingen, is de muziek, die alle ideeën overslaat, van de
+wereld der verschijnselen geheel onafhankelijk. Muziek zou, als zij
+zonder instrumenten kon bestaan, ook al ware de wereld er niet, toch
+kunnen genoten worden, wat zich niet van de overige kunsten zeggen
+laat. Muziek is even rechtstreeksche afspiegeling van den wereldwil als
+de wereld zelve dat is. Daardoor juist is de werking der muziek zooveel
+machtiger dan die der overige kunsten: want deze spreken enkel van de
+schaduw, zij van het wezen.
+
+Begrip is hier, gelijk overal in de kunst, onvruchtbaar. De komponist
+openbaart het diepste wezen der wereld en spreekt de hoogste wijsheid
+uit in een taal, die zijn rede niet verstaat, gelijk de magnetische
+somnambule mededeelingen doet over dingen, van welke zij in wakenden
+toestand geen besef heeft. Daarom is bij den komponist, meer dan bij
+iemand anders, de mensch van den kunstenaar geheel te scheiden.
+
+Juist omdat de muziek het innerlijk wezen der wereld vertolkt en nooit
+tot het verschijnende zelf in rechtstreeksche betrekking staat, kan zij
+geen uitdrukking geven aan bizondere, bepaalde blijdschap, droefheid,
+ontzetting, onder die en die omstandigheden, maar slechts de vreugde,
+de smart, den jubel, de gemoedsrust, om zoo te zeggen in het
+afgetrokkene, het wezenlijke van dat alles, zonder eenig bijwerk, ten
+gehoore brengen. Toch verstaan wij haar volkomen. Dat is de reden
+waarom onze fantasie zoo licht door haar in beweging wordt gebracht en
+dan beproeft die onzichtbare en toch zoo levendig tot ons sprekende
+geestelijke wereld met vleesch en been te bekleeden, haar dus in een
+analoog voorbeeld te belichamen. Ziedaar de oorsprong van het gezang
+met woorden en ten slotte van de opera, maar een groote fout is het,
+wanneer datgene, wat hoofdzaak moet zijn, de muziek, daarbij in
+ondergeschikte stelling geraakt. Juist de algemeenheid van de muziek,
+waardoor het buiten hare macht ligt bizondere gebeurtenissen te
+vertolken of bepaalde toestanden aan te wijzen, schenkt haar de hooge
+waarde, welke zij als geneesmiddel van menschelijk lijden heeft.
+Wanneer dus de muziek te zeer zich bij de woorden tracht aan te sluiten
+en naar de gebeurtenissen zich tracht te schikken, dan beproeft zij een
+taal te spreken, die de hare niet is. Van deze fout heeft Rossini zich
+meer dan iemand anders vrij gehouden; zijne muziek spreekt zoo
+duidelijk en zuiver haar eigen taal, dat zij de woorden in het geheel
+niet noodig heeft, en, enkel met instrumenten uitgevoerd, hare volle
+werking blijft uitoefenen.
+
+Uit de innige verhouding, waarin de muziek tot het ware wezen van alle
+dingen staat, is ook dit te verklaren, dat, wanneer begeleidende muziek
+ten volle past bij een handeling, gebeurtenis, tooneelinrichting,
+omgeving, zij als de duidelijkste kommentaar daarop zich gelden doet;
+eveneens is het hem, die zich aan den indruk van een symfonie geheel
+overgeeft, als zag hij alle mogelijke gebeurtenissen des levens aan
+zich voorbijtrekken; toch kan hij, wanneer hij zich bezint, geen
+overeenkomst aangeven tusschen het toondicht en de dingen die hem voor
+den geest zweven. Immers de muziek is daarin van alle andere kunsten
+verschillend, dat ze geen afbeelding van de wereld der voorstelling,
+maar van den wil zelven is en dus niet het physische maar het
+metaphysische tot uitdrukking brengt. Men zou de wereld evengoed een
+belichaming van muziek als van wil kunnen noemen.
+
+Het onuitsprekelijk innige van muziek, dat haar als een paradijs doet
+zijn, waarin wij geheel ons tehuis gevoelen, terwijl het toch
+onmetelijk ver van ons af ligt, dat volkomen begrijpelijke en toch zoo
+vreemde van muziek, vindt daarin zijn oorsprong, dat ze alle bewegingen
+van de diepste diepten onzer ziel wedergeeft, maar geheel buiten de
+werkelijkheid om en dus zonder eenige bezoedeling met ’s levens
+ellende.
+
+De wereld als voorstelling is de spiegel, waarin de wereld als wil zich
+zelf aanschouwt. Oorspronkelijk is de wil blinde, doffe drang; enkel
+daar, waar kennis, met andere woorden voorstelling, geboren wordt, komt
+de wil tot zelfbewustzijn, bespeurt hij, wat het is, dat hij wil, dat
+hij namelijk niet anders wil dan deze wereld, het leven juist zooals
+het is.
+
+Tevens ontdekt de wil dan dat de individuen voor hem geen waarde hebben
+en dat het hem enkel om de soorten te doen is. Op naïeve wijze
+verkondigt zoo de natuur deze groote waarheid, dat uitsluitend de
+ideeën werkelijkheid bezitten. De juiste theorie der geslachtsliefde is
+geheel in overeenstemming met deze leer, gelijk wij thans zien zullen.
+
+Alle verliefdheid, hoe etherisch zij zich ook moge aanstellen, wortelt
+enkel in het sexueele verlangen en is enkel een nader bepaald, op dit
+of dat individu gericht instinkt. Wanneer men, dit in aanmerking
+nemende, de gewichtige rol gadeslaat, welke de liefde, in al haar
+graden en schakeeringen, niet enkel op het tooneel en in de romans,
+maar ook in de werkelijke wereld vervult, waar zij, naast de liefde tot
+het leven zich als de sterkste van alle drijfveeren openbaart, de helft
+der krachten en gedachten der jongere menschheid voortdurend in beslag
+neemt, het laatste doel van bijna ieder menschelijk streven is, op de
+gewichtigste aangelegenheden den nadeeligsten invloed erlangt, de
+ernstigste bezigheden ieder oogenblik doet afbreken, soms zelfs de
+helderste hoofden voor een wijle in verwarring brengt, zich niet
+ontziet te midden van de verhandelingen der staatsmannen en de
+onderzoekingen der geleerden storend met haar nesterijen in te grijpen,
+haar liefdesbrieven en haarlokken, zelfs in portefeuilles van ministers
+en manuscripten van philosofen, weet binnen te smokkelen, niet minder
+dagelijks de hevigste en meest ingewikkelde twisten doet ontbranden, de
+hechtste banden verscheurt, betrekkingen van de allerhoogste waarde
+ontbindt, nu eens leven of gezondheid, dan weer rijkdom, aanzien en
+voorspoed tot haar offer kiest, ja den braafste gewetenloos, den
+trouwste verraderlijk maakt, dus over het geheel genomen als een
+vijandige demon optreedt, die er op uit is verwarring te stichten en
+alles omver te werpen;—dan móet men wel uitroepen: Waartoe al die
+drukte? Waartoe dat dringen en razen, die angst en die nood? Het komt
+er toch maar op aan, dat ieder Hans zijn Gretchen krijgt: waarom moet
+zulk een kleinigheid een zoo gewichtige rol spelen, en telkens stoornis
+en verwarring te weeg brengen in het wèl geordende menschelijke
+leven?—De geest der waarheid antwoordt hier aan iederen ernstigen
+denker: het is geen kleinigheid die hier op het spel staat, het geldt
+hier een zaak, gewichtiger dan alle andere doeleinden, en daarom de
+diepe ernst, waarmee ieder haar behartigt, ten volle waard. Dàt
+namelijk, wat hier beslist moet worden, is niets minder dan de
+samenstelling der volgende generatie. Door die beuzelachtige minnarijen
+wordt uitgemaakt, welke handelende personen op het tooneel zullen
+werkzaam zijn, wanneer wij zelve zullen zijn afgetreden. En van de
+samenstelling van dat op ons volgende geslacht hangen weer tallooze
+later komende geslachten af. Dit hooge gewicht der zaak, waarbij het
+niet om wèl en wee van thans levende individuen, maar om bestaan en
+karakter van het menschelijk geslacht in toekomstige tijden gaat, heeft
+ten gevolge, dat de wil van den enkeling hier in verhoogde macht als
+wil der soort te voorschijn treedt; dit is het, waarop het pathetische
+en het verhevene van alle liefdesaangelegenheden, het alles te boven
+gaande van hare verrukkingen en smarten berust, wat de dichters in
+talrijke voorbeelden sedert duizenden van jaren niet moede worden ons
+voor oogen te stellen; geen onderwerp is zoo belangrijk als dit, daar
+het hier het wel en wee der soort betreft en dus tot alle overige,
+welke slechts het welzijn der enkelingen raken, zich als een lichaam
+tot een vlak verhoudt. Daarom juist is het zoo moeielijk een drama
+zonder minnehandel belangrijk te doen zijn en daarom geldt het hier een
+thema, dat zelfs door het dagelijksch gebruik niet afgezaagd wordt.
+
+Wat in het bewustzijn zich voordoet als het sexueele verlangen op een
+bepaald individu gericht, is op zich zelf de wil als een bepaald
+individu geboren te worden. In dit geval weet de geslachtsdrift,
+ofschoon op zich zelve een subjektieve behoefte, zeer geschikt het
+masker van objektieve bewondering aan te nemen en zoo het bewustzijn om
+den tuin te leiden; tot bereiking van hare doeleinden heeft de natuur
+die krijgslist van noode. Dat het echter, hoe objektief en hoe verheven
+ook die bewondering moge schijnen, bij alle verliefdheid toch enkel om
+de voortbrenging van een bepaald individu te doen is, wordt vooral
+daardoor bevestigd, dat niet weerkeerige liefde, maar bezit, als
+hoofdzaak hier beschouwd wordt. De zekerheid van beantwoorde liefde kan
+nooit over het gemis aan bezit troosten; integendeel heeft menigmaal
+zulk een toestand tot zelfmoord geleid. Daarentegen neemt iemand, die
+hevig verliefd is, wanneer hij zijn liefde niet beantwoord kan krijgen,
+het desnoods met de door geschenken afgekochte gunst van een vrouw of
+ook met verkrachting voor lief. Bij iederen liefdesroman is het doel,
+ook al begrijpen de partijen het zelve niet, dat er dit of dat bepaalde
+kind worde verwekt; de manier, waarop dit doel bereikt wordt, is
+bijzaak. Hoe luide ook de gevoelvolle, verliefde paartjes zich tegen
+het grove realisme van dergelijke beschouwing mogen verzetten, toch
+dwalen zij. Werkelijk is het de toekomstige generatie in haar
+individueele bepaaldheid, die, bij al de omslachtigheden en eindelooze
+bemoeienissen tot het erlangen der geliefde vrouw, er naar hunkert om
+te voorschijn te treden. De aanwassende genegenheid van een minnend
+paar is eigenlijk reeds de drang om te leven van het nieuwe individu,
+dat zij zouden kunnen en zouden willen verwekken; ja, in de blikken vol
+verlangen, waarmede zij elkander aanzien, ontvlamt reeds het nieuwe
+leven en kondigt het zich aan als een toekomstige, harmonisch
+samengestelde individualiteit.
+
+Het egoïsme is een zoo diep gewortelde eigenschap bij alle individuen
+dat, wil men ze aan het werk zetten, zelfzuchtige doeleinden de eenige
+zijn, waarop men met zekerheid rekenen kan. Nu heeft zeker de soort op
+het individu een nader, hooger en ouder recht dan het voorbijgaande
+individu op zich zelf: wanneer echter het individu voor bestaan en
+welzijn der soort zorgen en zelfs offers brengen moet, dan kan aan zijn
+intellekt, dat er enkel op ingericht is om zelfzuchtige doeleinden na
+te streven, het gewicht dier aangelegenheid niet zoo duidelijk worden
+gemaakt, dat er dienovereenkomstig gehandeld wordt. Derhalve kan in
+zoodanig geval de natuur haar doel slechts daardoor bereiken, dat zij
+den individu een zekeren waan in het gemoed plant, ten gevolge van
+welken hem als een goed voor hem zelf toeschijnt wat in waarheid
+slechts een goed voor de soort is, zoodat hij de soort dient, terwijl
+hij meent zich zelf te dienen; bij welke gebeurtenis hem een
+hersenschim voor den geest zweeft, die als beweegkracht de plaats van
+werkelijkheid inneemt en bestemd is onmiddellijk daarna te verdwijnen.
+Deze waan is het instinkt. In de allermeeste gevallen is instinkt de
+genius der soort, welke datgene wat der soort ten nutte komt door den
+wil verrichten doet. De uitwendige verschijning van het instinkt nemen
+wij het best bij de dieren waar, doch de binnenzijde er van kunnen wij,
+gelijk al het innerlijke, enkel aan ons zelven leeren kennen. Nu is het
+een zeer bepaald, hoogst samengesteld instinkt, dat de keuze van een
+individu voor geslachtsbevrediging met zoo diepen ernst en groote
+eigenzinnigheid juist op een bepaalden persoon richt... De
+duizelingwekkende verrukking, die zich van den man bij den aanblik van
+juist die en geen andere vrouw meester maakt en hem de vereeniging met
+haar als het hoogste goed voorspiegelt, is een instinkt, dat op het
+welzijn der soort is gericht, terwijl de mensch zich verbeeldt enkel
+zijn eigen genot te zoeken. Inderdaad ontsluiert zich hier het wezen
+van alle instinkt. Het is een werken, dat meestal door een bepaald
+doel, n.l. het welzijn der soort, wordt geleid, terwijl in
+werkelijkheid dat doel niet tot het besef van den werkenden individu
+komt. De zorgvuldigheid, waarmede een insekt een bepaalde bloem of
+vrucht of de een of andere larve opzoekt, om juist dáár zijn eieren te
+leggen, en, om dat te bereiken, moeite noch gevaar ontziet, vertoont
+groote overeenkomst met die, waarmede een man de vrouw uitkiest tot
+geslachtsbevrediging en daarbij zijn eigen levensgeluk dikwijls
+opoffert of zelfs door misdaad als echtbreuk of verkrachting zijn doel
+weet te bereiken, en dat alles om aan den souvereinen wil der natuur te
+gehoorzamen en ten koste van den individu het belang der soort te
+dienen. Een waan is het, die den man voorgoochelt, dat hij in de armen
+van een bepaalde vrouw en van geen andere een oneindig grooter
+bevrediging zal vinden; dus meent hij voor zijn eigen genot zich moeite
+en opoffering te getroosten, terwijl het er enkel om te doen is, dat
+een bepaald individu, dat enkel van dat ouderenpaar afkomstig kan zijn,
+in het aanzijn zal treden. Overeenkomstig deze opvatting ziet ieder
+verliefde, wanneer hij eindelijk zijn doel bereikt heeft, zich
+wonderlijk ontgoocheld en bevreemdt het hem, dat de hartstochtelijk
+begeerde gemeenschap geen grooter geluk schonk, dan hij ook elders had
+kunnen vinden.
+
+Dit alles werpt licht op het instinkt, dat den vogel zijn nest doet
+bouwen, het insekt naar prooi doet jagen, die, voor dat diertje zelf
+ongenietbaar, als voedsel voor de toekomstige larven naast de eieren
+wordt gelegd. Al die dieren worden ongetwijfeld door een waan geleid,
+welke den dienst der soort achter het masker van een egoïstisch doel
+verbergt.
+
+
+    In dit verband wijst Schopenhauer er vervolgens op, dat de man naar
+    afwisseling haakt, terwijl de vrouw in den regel aanhankelijk
+    blijft aan den individu harer keuze. Hij verklaart dit uit het doel
+    der natuur, dat op behoud en sterke vermeerdering der soort gericht
+    is; de man kan in korten tijd een talrijk nakroost verwekken,
+    terwijl de vrouw in dienzelfden tijd slechts één kind kan ter
+    wereld brengen. Ook drijft de natuur de vrouw om den voeder en
+    beschermer der kinderen voor zich te behouden. Echtelijke trouw is
+    voor den man, volgens Schopenhauer, een kunstmatig verkregen
+    produkt der beschaving, terwijl zij voor de vrouw natuurlijk is en
+    echtbreuk bij haar, niet enkel wegens de gevolgen, maar ook om zijn
+    tegennatuurlijk karakter, veel onvergeeflijker is dan bij den man.
+    Schopenhauer vat zijne beschouwing in deze woorden samen:
+
+
+Het liefdesverlangen, door de dichters van alle tijden op alle wijzen
+bezongen, terwijl het onderwerp onuitputtelijk blijft, dat verlangen,
+waardoor aan het bezit van een bepaalde vrouw de voorstelling van
+oneindige zaligheid wordt vastgeknoopt, terwijl de gedachte dat zij
+buiten zijn bereik zou kunnen blijven den man onuitsprekelijk doet
+lijden, dat verlangen en die pijn der liefde kunnen niet wortelen in de
+behoeften van een vergankelijk individu; hier hooren wij de
+verzuchtingen van den genius der soort, welke in tegenstelling met den
+individu oneindig leven heeft, en dus voor oneindige wenschen en
+oneindige smarten vatbaar is. Maar die wenschen en smarten zijn
+opgesloten in de enge borst van een sterveling, welke onder dien
+machtigen druk schijnt te willen barsten. Alleen de genius der soort is
+in staat om met één blik te zien, welke waarde voor hare doeleinden een
+zeker paar menschen kan hebben. De groote hartstochten ontstaan dan ook
+in den regel bij den eersten aanblik. Daarom is het verlies der
+geliefde door een mededinger of door den dood voor den vurigen minnaar
+een smart, die alle andere te boven gaat. Zij treft hem niet enkel als
+individu, maar grijpt hem aan in zijn eeuwig wezen, in het leven der
+soort, tot welks lastdrager en wilsuitvoerder hij geroepen werd. Om die
+reden is ijverzucht zoo grimmig en pijnlijk en is er geen grooter offer
+denkbaar dan van een geliefde te moeten afstand doen. Een held schaamt
+er zich voor jammerkreten te slaken, maar liefdesklachten laat hij
+hooren, want in dezen is het niet hij zelf, maar de soort, die haar
+schreiende stem verheft.
+
+
+    Het lijdt geen twijfel of Wagner heeft zich o. a. bij zijn
+    schepping van Tristan en Isolde door Schopenhauer tot die hooge
+    opvatting der liefde laten bezielen, volgens welke zij oneindig
+    meer is dan een festijn, waaraan een paar menschen in hun
+    wittebroodsweken zelfzuchtig te gast gaan.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+FRAGMENTEN UIT „UEBER DEN WILLEN IN DER NATUR”
+
+
+Reeds Copernicus heeft gezegd: „Ik geloof, dat de zwaarte niets anders
+is dan een natuurlijk verlangen, hetwelk aan alle deelen der stof door
+den Schepper is ingeblazen, zoodat zij er naar streven zich saam te
+voegen en een kogelgestalte aannemen. Dit streven schijnt ook aan zon,
+maan en andere planeten eigen te zijn, waardoor zij hunne ronde
+gestalte handhaven”. Ook Herschel heeft duidelijk ingezien, dat,
+wanneer wij niet gelijk Cartesius alle beweging door van buiten
+komenden stoot willen verklaren, wij een wil moeten aannemen, welke in
+de dingen woont. Wij staan voor dit alternatief: òf den oorsprong van
+iedere beweging in een uitwendige oorzaak te zoeken, òf in het bewogene
+zelf een innerlijken drang te leggen. Zoodanigen drang kunnen wij ons
+niet anders verklaren dan als verwant aan datgene, wat in ons wil is.
+Het verschil tusschen ons en de niet-bewerktuigde natuur is enkel dit,
+dat bij ons de richting van den wil niet eenzijdig loodrecht op het
+middelpunt der aarde is gericht, maar, naar gelang van de beelden die
+het intellekt ons verschaft, met noodwendigheid nu eens hierheen dan
+weder daarheen streeft. Dat het wezen der krachten in de ons omringende
+natuur identisch is met den wil in ons, kan door niemand, die ernstig
+nadenkt, betwijfeld worden. Wanneer die waarheid een paradox schijnt,
+bewijst dat enkel, dat zij een zeer gewichtige ontdekking moet heeten.
+
+
+    Het is duidelijk dat als wij het woord wil in zoo ruimen zin nemen,
+    het enkel een term is voor een onbekende zaak. Wat wij in onszelf
+    als wil aantreffen, is volgens Schopenhauer geen „An sich”, maar
+    een verschijnsel er van. Hij noemt het een „Urphænomen”, een
+    oorspronkelijk verschijnsel, maar dan is het onbetwistbaar toch
+    niet de werkelijkheid, welke aan alle verschijnselen ten grondslag
+    ligt.
+
+
+Leugen en bedrog, die overal in de wereld veelvuldig zijn, hebben
+nergens een zoo vrije speelruimte als daar, waar de wetten der natuur
+verklaard worden te zijn opgeheven. Intusschen kan er aan de
+werkelijkheid van dierlijk magnetisme en van sommige sympathetische
+genezingen niet getwijfeld worden. Om aan al zoodanige geheimzinnige
+verschijnselen met een voornamen glimlach voorbij te gaan, moet men de
+wereld al zeer begrijpelijk vinden, er niet het minste besef van
+hebben, dat wij door een zee van raadselen zijn omgeven en rechtstreeks
+noch de dingen, noch ons zelve doorgronden. Juist de aan deze
+oppervlakkige gezindheid tegengestelde bewerkt, dat bijna alle groote
+mannen van alle tijden en alle volken een zekeren zweem van bijgeloof
+hebben vertoond. Wanneer onze natuurlijke wijze van kennen een
+zoodanige ware, dat ze rechtstreeks de dingen op zich zelve en de
+verhoudingen, waarin ze tot elkander staan, ons deed peilen, dan zouden
+wij inderdaad het recht kunnen hebben alle voorwetenschap van de
+toekomst, alle verschijningen van afwezigen, van stervenden, ja van
+gestorvenen, alle magische inwerking bij voorbaat en onvoorwaardelijk
+te verwerpen. Wanneer echter, zooals Kant meent, wat wij leeren kennen
+enkel verschijnselen zijn, wier vormen en wetten niet voor de dingen op
+zich zelve gelden, dan is zoodanige verwerping voorbarig, daar in dat
+geval de dingen op zich zelve, waartoe ook ons eigen innerlijk zelf
+behoort, niet aan die wetten onderworpen zijn. Die dingen kunnen dus in
+verhoudingen tot ons staan, die magische gebeurtenissen ten gevolge
+hebben, en alleen de ervaring moet in dat geval beslissen, of en in
+hoever dat plaats grijpt.
+
+De bewegingen van het eigen lichaam zijn ten volle onverklaarbaar en
+moeten aan een bovennatuurlijken invloed van den wil worden
+toegeschreven. Waarom, zoo dacht men, zou die wil zich ook niet tot
+andere lichamen kunnen uitstrekken? Hiertoe den weg te vinden, de
+afzondering, waarin de wil zich in ieder individu bevindt, op te
+heffen, de sfeer van het rechtstreeksche willen te verruimen en het
+verder te doen reiken dan het eigen lichaam van den willenden persoon,
+ziedaar de taak, welke de magie zich stelt.
+
+Dierlijk magnetisme en sympathetische genezingen kunnen niets anders
+zijn dan een werken, waarbij de wil, die anders enkel binnen de grenzen
+van den willenden individu zijn rechtstreeksche kracht openbaart, ook
+daar buiten optreedt. Door ondubbelzinnige getuigenissen is aan te
+toonen, dat zij, die in de oude magie dieper waren ingewijd, eenstemmig
+al haar werkingen aan den wil van den zoogenaamden toovenaar
+vastknoopten. Dit is een sterk empirisch bewijs voor mijne leer, dat
+datgene, wat er nog buiten de voorstelling bestaat, niets anders is dan
+wat wij in ons zelve als wil aantreffen.
+
+Wat men het verbond met den Satan noemt is niets anders dan de
+inwerking van den boozen wil, welke, bijvoorbeeld door afgesneden haren
+te verbranden of door figuurtjes van was met naalden te doorboren, zich
+wreekt op den een of anderen persoon. Het is wel merkwaardig dat
+zoodanige hekserij op de meest verschillende plaatsen der wereld en in
+alle tijden inheemsch is. Theurgie en dæmonologie daarentegen zijn
+onzin. Wat magischen invloed uitoefent is niets anders dan de wil.
+Mogelijk is het, zegt Paraselsus, dat zonder behulp van mijn lichaam,
+enkel ten gevolge van mijn vurig begeeren, mijn zwaard een vijand
+doorboort.
+
+In het jaar 1854 heb ik het geluk gehad Regazoni uit Bergamo te zien
+werken. Zijne met hem in rapport staande somnambule bracht hij, zoodra
+hij verkoos, in een toestand van katalepsie; hij kon bloot door zijn
+wil, zonder een enkel gebaar te maken, achter haar staande haar op den
+rug doen vallen. Hij kon haar verlammen, in verstijvende kramp brengen,
+haar uitgezette pupillen en volledige gevoelloosheid bezorgen. Een dame
+uit het publiek liet hij piano spelen, en plotseling vijftien schreden
+achter haar staande verlamde hij haar, enkel door zijn wil, zoodat zij
+geen noot meer kon ten gehoore brengen. Hij tooverde haar vast tegen
+een zuil, zoodat zij, ondanks de grootste inspanning, geen vin
+verroeren kon.
+
+
+    Schopenhauer leert elders, dat de onkreukbaarheid der natuurwetten
+    schier huiveringwekkend is en dat het aan haar is toe te schrijven,
+    wanneer, heden zoo goed als voor duizend jaren, onder gelijke
+    omstandigheden gelijke verschijnselen plaats grijpen. Het
+    bevreemdende van dien regelmaat verdwijnt echter volgens hem,
+    wanneer men in aanmerking neemt, dat ruimte, tijd en causaliteit
+    enkel vormen onzer kennis zijn en niets met den wil, niets met het
+    ding op zich zelf, te maken hebben. Iedere zich openbarende
+    natuurkracht is enkel de wil op een bepaalden trap van zijn
+    verschijning en dus onveranderlijk. Wie dit voorziet, begrijpt
+    tevens dat uitzonderingen op natuurwetten onmogelijk zijn, dat dus
+    de keten der oorzaken en werkingen nergens en nooit door een
+    oorspronkelijke kracht kan verbroken worden. De vraag is hoe
+    Schopenhauer in strijd met dat alles magische verschijnselen kon
+    aannemen. Die vraag klemt te meer, wanneer men in aanmerking neemt,
+    dat volgens Schopenhauer ieder lichaam zichtbare wil is. Het
+    lichaam van den mensch is de zichtbare wil om als een mensch te
+    leven, de hersenmassa van een mensch de zichtbare wil om als een
+    mensch te kennen en te denken. Wil en wereld zijn twee zijden van
+    een en het zelfde. Dan begrijp ik niet hoe de eene zijde kan
+    ingrijpen in de andere.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+FRAGMENTEN UIT „DIE BEIDEN GRUNDPROBLEME DER ETHIK, BEHANDELT IN ZWEI
+AKADEMISCHEN PREISSCHRIFTEN”
+
+
+Enkel door tijd en ruimte is er veelheid van het gelijksoortige,
+verscheidenheid van individuen mogelijk. Maar tijd en ruimte zijn
+slechts kenvormen. Het is dus schijn, dat de wil zich in een veelheid
+van individuen splitst. Deze veelheid treft niet den wil als ding op
+zich zelf, maar enkel zijne verschijning; in ieder individu is de wil
+geheel en ongesplitst voorhanden, en aanschouwt hij om zich heen het
+tallooze malen herhaalde beeld van zijn eigen wezen. Dit wezen, het in
+den echten zin werkelijke, vindt ieder rechtstreeks in zijn innerlijk.
+Daarom wil ieder alles voor zich, wenscht alles te bezitten, ten minste
+te beheerschen; wat hem weerstand biedt, zou hij willen vernietigen.
+Hierbij komt, dat, althans bij de kennende wezens, het individu tevens
+subjekt en dit drager der wereld is; m.a.w. de geheele natuur daar
+buiten, alle overige individuen inkluis, bestaan in zijn voorstelling;
+hij heeft er bewustzijn van dat al zijn medeschepselen in zoover
+afhangen van zijn eigen bestaan, dat met zijn bewustzijn noodzakelijk
+ook zijn wereld te gronde gaat. Ieder individu is dus mikrokosmos,
+kleine wereld, in zoover met den makrokosmos, de groote wereld,
+gelijkwaardig. De altijd en overal waarachtige natuur zelve geeft hem,
+oorspronkelijk en onafhankelijk van alle nadenken, deze eenvoudige en
+onmiddellijk zekere kennis. Dat is de reden, waarom ieder in het
+grenzeloos heelal verdwijnend individu zich zelf tot middelpunt der
+wereld maakt, zijn eigen bestaan en welzijn boven al het overige
+behartigt, ja al het andere bereid is daaraan op te offeren, de wereld
+zou willen vernietigen om slechts zijn eigen zelf, dien druppel in de
+zee, iets langer in aanzijn te doen blijven. Deze gezindheid is het
+egoïsme, dat ieder schepsel aankleeft. In haar openbaart zich op
+vreeselijke wijze de innerlijke tweespalt van den wil met zich zelf.
+Want zij wortelt in de tegenstelling tusschen mikrokosmos en
+makrokosmos. Zij vindt daarin haar grond, dat de wil in den vorm der
+individualiteit verschijnt, zoo ontelbare malen en wel telkens op
+tweeërlei wijze, als wil en voorstelling, geheel en volledig optreedt.
+Terwijl ieder dus zich zelf als wil in zijn geheel en als subjekt der
+wereld gevoelt, gaan hem eigen bestaan en eigen welzijn boven alles ter
+harte. Naar zijn eigen dood ziet ieder uit als naar het einde der
+wereld, terwijl hij het overlijden van zijn bekenden als een tamelijk
+onverschillige zaak opvat, wanneer hij niet persoonlijk daarbij
+betrokken is. Waar het bewustzijn, gelijk bij den mensch, den hoogsten
+graad erlangt, moet ook het zelfgevoel in de hoogste mate te voorschijn
+treden, en dus de strijd tusschen de individuen onderling op de meest
+ontzettende wijze gevoerd worden. Het duidelijkst blijkt dit, wanneer
+wet en overheid tijdelijk met onmacht geslagen zijn. Dan tracht ieder
+aan den ander te ontrukken wat hij zelf hebben wil, en dat niet alleen,
+maar, om het eigen welzijn ook maar eenigszins te vermeerderen, worden
+geluk en leven van anderen opgeofferd. Deze oorspronkelijke tweespalt
+van den wil met zich zelven is een onuitputtelijke bron van lijden,
+ondanks alle dammen, welke men daartegen heeft opgeworpen; ja zij is de
+hoofdbron der ellende, welke alle leven onvermijdelijk vergezelt.
+
+Behalve egoïsme huist er in den mensch ook nog eigenlijk gezegde
+boosaardigheid, namelijk onzelfzuchtige vreugde over vreemd lijden. De
+verklaring hiervan is de volgende. Daar de mensch verschijning van den
+wil is, die door heldere kennis wordt bestraald, meet hij de werkelijke
+en gevoelde bevrediging van zijn wenschen af naar wat als mogelijk zich
+aan hem voordoet. Zoo ontstaat de nijd: iedere ontbering wordt door
+aanschouwing van vreemd genot feller gevoeld omgekeerd door te weten,
+dat ook anderen hetzelfde missen, dragelijker gemaakt. Het kwaad, dat
+allen gemeenschappelijk hebben te verduren, daar het van het
+menschenleven onafscheidelijk is, bedroeft ons weinig; zoo schikken we
+ons in de guurheid van het klimaat. De herinnering aan grooter leed dan
+het onze stilt onze smart; de aanschouwing van vreemd lijden tempert
+ons eigen leed. Wanneer nu een mensch, die door een heftigen wilsdrang
+wordt bezield, alles zou willen bijeengaren om den dorst van zijn
+egoïsme te lesschen, en daarbij, zooals noodzakelijk is, ervaren moet,
+dat alle bevrediging slechts schijnbaar is, het erlangde nooit
+verschaft wat het, toen het nog begeerd werd, beloofde, dat door de
+vervulling van een wensch de drang om te willen slechts van gestalte
+verandert en nu onder een nieuwen vorm gaat kwellen, dat ten slotte,
+wanneer alle begeerten zijn uitgeput, de wilsdrang zelf, ook zonder
+gekend motief, overblijft en zich als gevoel van leegte en ontzettende
+verveling kond doet, dan zoekt hij voor zijn ongeneeslijke ellende heul
+langs een omweg, door den aanblik van vreemd lijden, waaraan hij zich
+tevens om deze reden vergast, dat het hem zijn macht over anderen
+toont. Ziedaar de oorsprong van wreedheid, van bloeddorst, waarvan de
+geschiedenis ons zoo menig voorbeeld geeft.
+
+Met boosaardigheid verwant is de wraakzucht, die kwaad met kwaad
+vergeldt, niet met het oog op de toekomst, want dat is het karakter van
+straf, welke, indien zij redelijk is, herhaling der slechte daad tracht
+te voorkomen, en dus tot beveiliging wordt opgelegd, maar enkel om wat
+er geschied is, om wat achter ligt, wijl men zich vergasten wil aan het
+leed van hem, die eerst leed heeft berokkend. Wat wraak onderscheidt
+van eigenlijke boosheid en haar eenigermate verontschuldigt is een
+schijn van recht, in zoover n.l. dezelfde handeling, die nú wraak is,
+wanneer zij in naam der wet, dus volgens een vooraf bepaalden en
+bekenden regel in een maatschappij, die haar bekrachtigd heeft, plaats
+greep, inderdaad straf en dus recht zou zijn.
+
+Hoe dicht ook de sluier van Maja den zin van den egoïst moge omhullen,
+hoe vast hij er dientengevolge van moge overtuigd zijn, dat zijn
+persoon door een onoverkomelijke kloof van ieder ander gescheiden is,
+en hoezeer hij ook aan die overtuiging moge vasthouden om er zijn
+egoïsme op te doen steunen, want ook hier wordt, gelijk zoo dikwijls,
+het inzicht door den wil beheerscht, toch verheft zich soms het donker
+besef, dat die orde der dingen, welke in tijd en ruimte bestaat, en
+volgens welke de rampen, die andere individuen treffen, ons niet
+aangaan, ijdele waan is. Op deze wijze laat zich de ontzetting
+verklaren, welke een boosdoener over zijn eigen daad kan gevoelen: het
+doemt in hem op, dat hij en zijn slachtoffer één zijn, dat de scheiding
+tusschen de individuen enkel een bedriegelijke droom is, dat alle
+lijden van anderen in werkelijkheid ook zijn lijden is. Zoo wordt de
+gewetensangst geboren, die den misdadiger tot zelfmoord kan drijven.
+Doch de dood gelijkt op den ondergang der zon, die slechts in schijn
+door den nacht verzwolgen wordt, maar inderdaad onophoudelijk gloed van
+zich geeft, aan nieuwe werelden nieuwe dagen schenkt, voortdurend
+verrijst en voortdurend ondergaat. Aanvang en einde treft enkel het
+individu door middel van den tijd, vorm van alle verschijning. Buiten
+den tijd ligt alleen de wil, Kant’s „Ding an sich”, en de volledige
+vertegenwoordiger van dien wil, Plato’s idee. Daarom baat zelfmoord
+niet; wat ieder in het diepst van zijn gemoed wil, dat moet hij zijn,
+en wat ieder is, dat wil hij ook. Deze waarheid is het, welke op
+mythische wijze door de leer der zielsverhuizing wordt uitgedrukt. Wat
+aan het geweten zijn angel geeft, is enkel het gevoelde besef der
+nietigheid van de voorstellingsvormen, waardoor de individuen van
+elkander worden afgezonderd.
+
+Het is dat zelfde besef, waardoor het medelijden wordt verklaard.
+Immers dit onderstelt, dat ik mij met een ander, die lijdt,
+vereenzelvigd heb en bij gevolg de slagboom tusschen ik en niet-ik,
+voor het oogenblik althans, is opgeheven. Slechts zoo wordt het lot van
+dien ander, zijn behoefte, zijn nood, onmiddellijk het mijne. In hem
+lijd ik mede, ofschoon mijn huid niet zijne zenuwen omspant. Zelfs de
+hardvochtigste kent dat gevoel van medelijden bij tijd en wijle.
+Dagelijks openbaart het zich aan onze oogen, overal waar een mensch een
+ander helpt en bijstaat, ja misschien zijn leven voor iemand, dien hij
+den eersten keer ziet, in gevaar brengt, zonder daarbij meer te denken
+dan dat die ander in grooten nood verkeert.
+
+Egoïsme, boosaardigheid en medelijden, ziedaar de drie oorspronkelijke
+drijfveeren van alle menschelijke handelingen, die drie ingrediënten,
+waaruit het karakter van alles, wat een menschengelaat vertoont, is
+samengesteld. Het behoeft wel niet gezegd te worden, dat die drie
+bestanddeelen in verschillenden graad bij verschillende personen worden
+aangetroffen en dat daaraan ieder zijn individueel karakter te danken
+heeft.
+
+Egoïsme, dat het eigen welzijn wil, levert handelingen op, die ten
+deele verwerpelijk heeten, ten deele uit een moreel oogpunt
+onverschillig zijn. Boosaardigheid, die het vreemde leed wil, is altijd
+slecht. Medelijden, dat het vreemde welzijn wil, is de bron waaruit
+goede handelingen ontspringen.
+
+Medelijden, niet medevreugde, is een oorspronkelijke drijfveer. De
+grond daarvan is, dat enkel lijden, waartoe alle gebrek, ontbering,
+behoefte, ja wensch behoort, positief is, rechtstreeksch ondervonden.
+Bevrediging, genot, geluk bestaat daarin, dat een gemis is opgeheven,
+een smart gestild. Zij zijn dus negatief. Behoefte, onlust is
+voorwaarde van lust. Dit zag reeds Plato in en maakte enkel voor de
+welriekende geuren en de geestelijke vreugden een uitzondering. Ook
+Voltaire zegt: „il n’est de vrai plaisir qu’avec de vrais besoins”. Dus
+het positieve, het zich door zich zelf aankondigende, is de smart;
+bevrediging, genot is het negatieve, de eenvoudige opheffing van het
+eerste. Hierop vooral berust het, dat slechts lijden, gebrek, gevaar,
+hulpeloosheid van een ander rechtstreeks tot deelneming prikkelt. De
+gelukkige, tevredene als zoodanig laat ons onverschillig, want zijn
+toestand is negatief. Natuurlijk kunnen wij ons wel over den voorspoed
+van anderen verheugen, maar dit is dan een secundair verschijnsel en
+vindt daarin zijn oorzaak, dat we ons vroeger over lijden bedroefden;
+of wel wij nemen deel aan hun geluk, niet omdat het geluk is, maar
+omdat ons kind, onze vader, onze vriend, hier door de fortuin wordt
+begunstigd. Zelfs waar het onzen eigen persoon betreft is het enkel
+lijden, waartoe wensch, behoefte, ieder gemis te tellen is, dat ons in
+beweging brengt; een toestand van tevredenheid en voldaanheid laat ons
+in trage rust; hoe zou het ten opzichte van anderen niet evenzoo zijn?
+Immers deelneming met anderen wortelt daarin, dat wij ons met hen
+vereenzelvigen.
+
+Dit laatste wordt betwist door hen die meenen, dat medelijden daarin
+wortelt, dat wij ons in de plaats van den lijdenden persoon denken en
+zoo in de verbeelding zijne smarten ondergaan. Zoo is het geenszins;
+voortdurend blijft het ons duidelijk, dat de ander de lijder is, niet
+wij; juist in hem, niet in ons ontdekken wij het lijden tot onze smart.
+Wij voelen zijn verdriet als het zijne en beelden ons niet in dat het
+ons verdriet is; hoe gelukkiger juist onze eigen toestand is, hoe
+grooter kontrast er dus bestaat met den toestand van den ander, des te
+vatbaarder zijn wij voor het medelijden. Medelijden is een mysterie; de
+verklaring ervan is niet op den weg der psychologie te bereiken; zij
+wortelt in het inzicht, dat de slagboomen tusschen de individuen
+slechts schijnbaar zijn en in werkelijkheid, afgezien van tijd en
+ruimte, er geen verschil is tusschen u en mij.
+
+Wanneer er iets is, waaruit de bewonderenswaardige diepzinnigheid van
+Kant duidelijk blijkt, dan is het zijne leer van de idealiteit van tijd
+en ruimte. Hij heeft haar op zoo afdoende manier bewezen, dat er niets
+meer tegen haar kan worden ingebracht en zij als een definitieve
+verovering op het gebied der metaphysica kan worden aangemerkt. Volgens
+haar zijn ruimte en tijd de vormen van ons eigen aanschouwingsvermogen
+en behooren zij dus niet aan de daardoor gekende dingen op zich zelve
+toe, worden zij enkel in de wereld der verschijnselen aangetroffen.
+Maar als tijd en ruimte aan het echte wezen der wereld vreemd zijn, dan
+is daaraan ook geen veelheid toe te kennen; dus kan zich in de tallooze
+verschijnselen van het zinnelijk heelal slechts één en hetzelfde,
+steeds identische wezen, openbaren. Omgekeerd moet wat zich als
+veelheid, dus in tijd en ruimte, voordoet, schijn zijn.
+
+Deze leer van al-eenheid is veel ouder dan Kant, zij wordt aangetroffen
+in het oudste boek der wereld, de heilige Veden, wier dogmatisch deel,
+in de Upanischads voorhanden, de wijsheid behelst voor de ingewijden
+bestemd. Hier vinden wij haar in tallooze wendingen uitgesproken en
+door beelden en gelijkenissen toegelicht. Wij treffen haar ook in de
+school der Eleaten aan. Later waren er de Neo-Platonici van
+doordrongen, „dat van wege de eenheid van alle dingen ook alle zielen
+één waren”. In de negende eeuw zien wij die leer onverwacht bij Scotus
+Erigena optreden, die haar in de vormen en uitdrukkingen van den
+christelijken godsdienst hult. Onder de Mohammedanen treffen wij haar
+als de mystiek der Sufis aan. Ook de christelijke mystici worden door
+haar bezield. Spinoza’s naam is met haar vereenzelvigd. In onze dagen
+eindelijk, nadat Kant het oude dogmatisme had vernietigd en de wereld
+vol ontzetting voor de door hem aangerichte verwoesting terugbeefde,
+werd zij weder door Schelling in omloop gebracht. Het is wel
+merkwaardig, dat het strenge bewijs der leer van de al-éénheid enkel
+bij Kant gevonden wordt en nogtans Kant zelf die leer niet afgekondigd
+heeft: op den trant van wijze redenaars gaf hij enkel de praemissen aan
+en gunde aan de toehoorders de vreugde om daaruit de conclusie te
+trekken.
+
+Meent men, dat ieder individu een van alle anderen onderscheiden wezen
+is en dat men enkel in het eigen zelf een echt zijn heeft, dat al het
+overige niet-ik en dus vreemd is, dan belijdt men een stelling, voor
+wier waarheid vleesch en bloed getuigenis afleggen, die aan alle
+egoïsme ten grondslag ligt en waarvan de uitdrukking in iedere
+liefdelooze, onrechtvaardige, boosaardige, handeling te vinden is. Kon
+hij, die volgens dat inzicht handelt, in het diepste innerlijk van zijn
+doodvijand binnendringen, dan zou hij daar tot zijn verrassing zich
+zelf ontdekken. Evengoed als in den droom in alle ons verschijnende
+personen wij zelven steken, is dat ook in wakenden toestand het geval,
+ofschoon het dan niet zoo gemakkelijk is in te zien.
+
+Terwijl voor den booze of den egoïst alles wat buiten hem is niet-ik
+is, zijn anderen voor een goed karakter: ik nog eenmaal. Een
+beminnelijk mensch, die in alles wat leeft zijn eigen zelf aanschouwt
+en lief heeft, wiens bestaan derhalve met het bestaan van alle anderen
+samenvloeit, verliest door den dood slechts een klein deel van zijn
+aanzijn; hij leeft voort in alle overigen, als de misleiding verdwijnt,
+die zijn bewustzijn scheidde van dat der overigen. Dit zal wel, zoo
+niet de eenige, dan toch de hoofdreden zijn, waarom zeer goede en zeer
+slechte menschen het stervensuur op zoo verschillende wijze te gemoet
+zien.
+
+Het medelijden, vereenzelviging van ons zelf met anderen, is de eenige
+bron van de twee kardinale deugden: rechtvaardigheid en menschenliefde.
+Rechtvaardigheid, die negatief is, er zich voor wacht anderen kwaad te
+doen; liefde, die positief is, er op uit anderen goed te doen. Is mijn
+gemoed voor medelijden ontvankelijk, dan zal het mij terughouden vreemd
+lijden als middel te gebruiken tot bereiking van eigen geluk. Ik zal
+dus niet het eigendom en den persoon van een ander aantasten, hem
+evenmin geestelijk als lichamelijk leed veroorzaken, hem niet krenken,
+ergeren, angst aanjagen, belasteren, evenmin als ik hem verminken zal.
+Ik zal niet de bevrediging mijner lusten ten koste van het levensgeluk
+van vrouwen najagen, niet de echtgenoote van een ander verleiden, niet
+jongelingen zedelijk en lichamelijk ten gronde richten. Hier blijkt het
+dat wij goede beginselen noodig hebben, want wanneer in ieder bizonder
+geval voor het nalaten van wat kwaad is het medelijden zelf in hooge
+mate moest worden opgewekt, dan zou het wel eens te laat kunnen komen.
+Uit de eens voor altijd verkregen kennis van het lijden, dat iedere
+onrechtvaardige handeling noodwendig voor anderen na zich sleept en dat
+door het gevoel van het zelf onrecht lijden, van het pijnlijk zwichten
+voor vreemde overmacht, verscherpt wordt, vloeit in edele gemoederen de
+stelregel voort: krenk niemand. Redelijk nadenken verheft dan dien
+regel tot het voor eens en immer vaste voornemen de rechten van een
+ieder te eerbiedigen, niet uit baatzucht of boosheid in de levenssfeer
+van een ander in te dringen, zich niet het zelfverwijt op den hals te
+halen dat men vreemd lijden veroorzaakt heeft, dus zijn eigen deel van
+de lasten en rampen des levens zelf te dragen, dit niet door geweld of
+list anderen toe te schuiven, zoo niet de ellende van anderen te
+vergrooten. Ofschoon stelregels nooit de oorspronkelijke bron of het
+echte fundament van zedelijkheid zijn, toch mag men ze voor een goeden
+levenswandel onontbeerlijk noemen, want ze zijn de plaats waarin de
+gezindheid wordt voor anker gelegd, die uit de bron der moraliteit,
+welke niet onafgebroken vloeit, ontsprongen is; wanneer het nu later op
+handelen aankomt, wordt zij door een afgeleid kanaal in de vereischte
+richting geleid. Zonder vaste stelregels zouden wij aan de onzedelijke
+drijfveeren, wanneer ze door de omstandigheden in ons worden wakker
+gemaakt, onweerstaanbaar zijn prijsgegeven. Het vasthouden en opvolgen
+van stelregels, ondanks daartegen indruischende machten, heet
+zelfbeheersching. Vrouwen zijn meestal minder goed in staat dan mannen
+om algemeene beginselen te begrijpen en tot richtsnoer te nemen, daar
+zij, ook uit het oogpunt der rede, het zwakke geslacht zijn; daarom
+staan zij in den regel achter bij de mannen in rechtvaardigheid,
+eerlijkheid en nauwgezetheid van geweten. Zij vervallen eerder tot
+leugen en valschheid; daarentegen overtreffen zij de mannen in
+barmhartigheid, want hier is de aanleiding meestal aanschouwelijk en
+spreekt dus rechtstreeks tot het medelijden, waarvoor de vrouwen zeer
+ontvankelijk zijn. Slechts het aanwezige, het onmiddellijk voorhandene
+bestaat voor de vrouw in den eigenlijken zin des woords; wat enkel door
+begrippen gekend wordt, het afwezige, verledene, toekomstige, is voor
+haar niet zoo bevattelijk. Dus is er kompensatie: rechtvaardigheid is
+meer de mannelijke, barmhartigheid meer de vrouwelijke deugd. De
+gedachte vrouwen in den rechterstoel te plaatsen doet lachen; maar als
+liefdezusters winnen zij het gewoonlijk van de broeders van
+barmhartigheid.
+
+Feitelijk is er ten allen tijde menschenliefde geweest, maar
+theoretisch ter sprake gebracht en nadrukkelijk als deugd, ja zelfs als
+de grootste van alle deugden erkend, werd zij eerst door het
+Christendom, dat zelfs de vijanden niet van de werking dier liefde
+wilde buitensluiten. Daarin bestaat dan ook de grootste verdienste van
+het Christendom, ten minste voor Europa, want in Azië gold reeds
+duizende jaren vroeger de regel, dat men geen onderscheid moet maken
+tusschen zich zelf en anderen. Wanneer wij enkel op de theorie letten,
+dan moeten wij erkennen, dat de filosofen der europeesche oudheid,
+zelfs Plato meegerekend, wèl rechtvaardigheid, vrijwillige,
+onbaatzuchtige rechtvaardigheid aanbevolen hebben, maar liefde en
+barmhartigheid nog niet als deugden hebben beschouwd.
+
+Liefde is het zedelijk motief, als medelijden niet enkel weerhoudt een
+ander te krenken, doch zelfs aanspoort hem te helpen. De stelregel,
+waarnaar die deugd zich richt, luidt aldus: „help allen, zooveel in uw
+vermogen is”. Natuurlijk moeten de handelingen, waarmee ik een ander
+bijsta, niet mijn eigen welzijn op het oog hebben, dus niet om loon in
+deze of een andere wereld verricht worden, ook niet daarom dat ik door
+ze na te laten de achting der menschen of de achting voor mij zelf zou
+verliezen; wanneer zulke beweegredenen in het spel zijn, moet het
+liefdebetoon uit een zedelijk oogpunt onverschillig heeten. Zeer juist
+wordt dan ook in het evangelie van Mattheus gezegd, dat wie met zijn
+giften pronkt zijn loon weg heeft. Eveneens wordt in de Vedas
+verzekerd, dat wie loon voor zijn werken begeert, nog op den weg der
+duisternis wandelt en niet rijp is voor de verlossing.
+
+Als de stelregel: niemand te krenken door de handelingen van den
+rechtvaardige, in toepassing wordt gebracht, werkt het medelijden niet
+rechtstreeks, maar toch blijft het steeds bereid om te voorschijn te
+treden. Stel b.v. dat iemand in strijd met zijn beginsel lust bespeurt
+om een door hem gevonden kostbaar voorwerp te behouden, dan zal, met
+terzijdestelling van alle berekeningen van voorzichtigheid en van vrees
+voor het hiernamaals, niets hem zoo gemakkelijk op het pad der
+rechtvaardigheid terugbrengen, als de voorstelling van den angst, het
+harteleed en de weeklachten van den verliezer. In het besef van deze
+waarheid wordt dikwijls aan de oproeping in de dagbladen om verloren
+geld terug te brengen toegevoegd, dat de verliezer een arm mensch is,
+iemand die het niet missen kan.
+
+Deze beschouwingen zullen duidelijk maken, dat rechtvaardigheid als
+echte, vrije deugd, inderdaad haar oorsprong heeft in medelijden. Men
+bedenke hierbij hoe gering de maat van vrijwillige, onzelfzuchtige,
+onopgesierde, rechtvaardigheid is, welke onder de menschen wordt
+aangetroffen, hoezeer zij altoos als verrassende uitzondering voorkomt
+en tot haar namaak, uit berekening voortvloeiende en overal luid
+rondgebazuinde rechtvaardigheid, wat hoedanigheid en hoeveelheid
+betreft, in dezelfde verhouding staat als goud tot koper. Ik zou de
+laatste de algemeene, de andere de hemelsche rechtvaardigheid willen
+noemen, want zij is het, die volgens Hesiodus in de ijzeren eeuw de
+aarde verliet, om boven bij de goden te wonen. Voor deze zeldzame en op
+aarde steeds uitheemsche plant is de wortel van het medelijden sterk
+genoeg.
+
+Onrecht bestaat altijd in krenking van een ander. Dus is het begrip
+onrecht positief en gaat het vóór aan het begrip recht, dat negatief
+is, en enkel de handelingen aanduidt, die men verrichten kan, zonder
+anderen kwaad te doen, zonder onrecht te plegen. Het ligt voor de hand,
+dat tot die sfeer van het recht ook alle handelingen behooren, welke
+geen ander doel hebben dan onrecht af te weren. Immers geen medelijden
+met een ander kan mij er toe brengen mij gewillig door hem te laten
+benadeelen. Dat het begrip recht negatief is, blijkt ook uit de
+verklaring, die de vader der filosofische rechtsleer, Hugo Grotius, aan
+het begin van zijn werk over „Het Recht van oorlog en vrede” geeft in
+deze woorden: „Recht beteekent hier niets anders dan wat rechtvaardig
+is, en dit meer in een ontkennenden dan in een stellenden zin, in
+zoover recht is, wat geen onrecht is”. De negativiteit van het recht
+blijkt ook, in strijd met den schijn, uit de gewone definitie: „ieder
+het zijne geven”. Is het ’t zijne, dan hoeft men het hem niet te geven;
+de bedoeling is dus: „niemand het zijne nemen”. Daar recht enkel
+negatief is, laat het zich afdwingen, want de regel „doe niemand
+kwaad”, kan door allen gelijktijdig in praktijk worden gebracht. Het
+dwanginstituut daartoe is de Staat, wiens eenig doel is de enkelingen
+tegen elkander en het geheel tegen buitenlandsche vijanden te
+beschermen. Eenige filosofen van den tegenwoordigen tijd zouden den
+Staat wel willen verdraaien tot een zedelijkheids- of
+opvoedingsinstituut, maar dan komt men er licht toe om de persoonlijke
+vrijheid aan te randen, de individueele ontwikkeling te belemmeren. Op
+dien weg is men vroeger tot inquisitie, auto’s da fe,
+godsdienstoorlogen afgedwaald; het woord van Frederik den Groote: „in
+mijn land moet ieder op zijn eigen façon voor zijn zaligheid kunnen
+zorgen” gaf te kennen, dat hij dien verkeerden weg nooit wilde
+betreden. Daarentegen zien wij ook thans nog overal, met uitzondering
+misschien van Noord-Amerika, den Staat de behartiging der metaphysische
+behoeften van zijn burgers op zich nemen. De regenten schijnen tot hun
+beginsel de woorden van Quintus Curtius gekozen te hebben: „Niets
+bestuurt den grooten hoop zoo zeker als het bijgeloof; de in den regel
+teugellooze, wreede en wankelmoedige massa gehoorzaamt, als ze door
+godsdienstwaan wordt aangegrepen, eer haar priesters dan haar
+overheden”.
+
+Hier is het noodig voor het begrip plicht, waaraan zoowel in de ethika
+als in het leven een te groote uitbreiding wordt gegeven, de juiste
+grens te trekken. Onrecht is altijd krenking van een ander in zijn
+persoon, zijn vrijheid, zijn eigendom, zijn eer. Dus schijnt te volgen,
+dat ieder onrecht een werkelijke aanranding, een daad moet zijn.
+Intusschen zijn er handelingen, welke men niet nalaten kan, zonder
+onrecht te plegen. Dat zijn de eigenlijke plichten. Ziedaar de juiste
+bepaling van het begrip plicht, dat zijn eigenaardigheid geheel
+verliest, wanneer men, gelijk in de heerschende moraal, iedere
+loffelijke handeling plicht noemt, en dus vergeet, dat wat plicht is
+ook schuld moet zijn. Plicht, le devoir, duty is een handeling, welke
+men niet ongedaan kan laten, zonder een ander te benadeelen. Maar dat
+kan slechts dán het geval zijn, wanneer men zich tot een zoodanige
+handeling verbonden, dus verplicht heeft. Alle plichten berusten op een
+uitdrukkelijke, wederkeerige overeenkomst, zooals tusschen vorst en
+volk, regeering en beambten, heer en knecht, advokaat en cliënt,
+geneesheer en zieke. Daarom geeft iedere plicht een recht, want niemand
+kan zich verplichten zonder een motief, zonder eenig voordeel voor zich
+er in te zien. Slechts één verplichting is mij bekend, die niet op een
+overeenkomst berust, maar eenvoudig uit een handeling voortspruit, daar
+hij, jegens wien men ze heeft, nog niet bestond, toen men haar
+aanvaardde: het is die der ouders tegenover hunne kinderen. Wie een
+kind in de wereld brengt, is verplicht het te onderhouden tot het zich
+zelf onderhouden kan, dus onder omstandigheden levenslang.
+
+
+    Dit alles schijnt hoogst eenvoudig, maar Schopenhauer, die een
+    denker is, en dus de conclusies uit zijne præmissen weet te
+    trekken, voegt er aan toe: Geen plicht is het een hongerlijder
+    brood te geven. Hard en onmenschelijk mag dat heeten, maar van
+    plicht behoort enkel daar sprake te zijn, waar recht er aan over
+    staat. Inderdaad is het verkeerd het begrip plicht zóó uit te
+    breiden, dat alles wat goed en loffelijk is er onder valt, want de
+    echte plichten komen dan in het gedrang en loopen gevaar voor het
+    publiek besef hun bindend karakter te verliezen. Misbruik van de
+    taal kan een nadeeligen invloed uitoefenen op de zeden van een volk
+    en is dikwijls zelf een spiegel van bederf en karakterzwakte. Men
+    moet dankbaarheid geen plicht noemen, ook al is het uitblijven er
+    van hatelijk en ergerlijk; immers men kan niet beweren, dat de
+    weldoener een koop heeft willen sluiten en zich dus in zijn recht
+    gekrenkt mag achten, als hij geen dank te oogsten krijgt. Zoo is
+    het ook beter het met de strikte rechtvaardigheid, dan met de
+    zoogenaamde billijkheid te houden; wie zich in de eerste plaats
+    vriend van billijkheid noemt, loopt gevaar in voorkomende
+    omstandigheden niet op zijn eigen recht te staan, zelfs aan het
+    recht van derden afbreuk te doen. Grootmoedigheid is heerlijk, maar
+    noodiger is stipte rechtvaardigheid. Vandaar de staatstaak om
+    onrecht met geweld af te weren en zoo aan het grenzenlooze egoïsme,
+    de boosheid van velen, de wreedheid van enkelen paal en perk te
+    stellen. Zonder den dwang der wetten, en de bescherming, die door
+    justitie en politie wordt uitgeoefend, zou het blijken, dat te
+    midden van de duizenden, die vreedzaam op straat naast en door
+    elkander loopen, tal van tijgers en wolven worden aangetroffen, die
+    zeer zeker een muilkorf van noode hebben.
+
+
+Waarop berust het groote verschil der menschen uit een zedelijk
+oogpunt? Als medelijden de gronddrijfveer is tot alle echte, dus
+onbaatzuchtige rechtvaardigheid en menschenliefde, waarom wordt de een
+wèl, de ander niet daardoor bewogen? Is misschien de ethika, terwijl
+zij de zedelijke drijfveeren aanwijst, ook in staat ze aan het werk te
+zetten? Kan zij den hardvochtigen mensch in een medelijdend en zoo in
+een rechtvaardig en liefderijk mensch omscheppen?—Stellig niet. Gelijk
+aan den slang gifttanden en giftblaas zijn aangeboren, zoo is den
+boosaardige zijn boosheid aangeboren. „Willen wordt niet door onderwijs
+aangeleerd”, heeft de opvoeder van Nero gezegd. Reeds Theognis
+verzekerde, dat men door sermoenen van een slechtaard nooit een goed
+mensch zou kunnen maken. Wanneer niet het karakter als oorspronkelijk
+en onveranderlijk voor alle verbetering ontoegankelijk ware, dan zouden
+de vele godsdienstige inrichtingen en moraliseerende genootschappen
+haar doel stellig niet gemist hebben en in doorsnede de oudere helft
+van ons geslacht beter zijn dan de jongere. Daarvan is echter zoo
+weinig een spoor te vinden, dat wij omgekeerd eer van jongelieden dan
+van ouden grootmoedigheid en zielenadel verwachten. Het kan gebeuren,
+dat een mensch, als hij op jaren is gekomen, beter of slechter schijnt
+dan hij in zijn jeugd was: dit ligt slechts daaraan dat in den
+ouderdom, tengevolge van juister en rijper kennis, het karakter
+zuiverder te voorschijn treedt, terwijl in de jeugd, door onwetendheid,
+dwalingen en hersenschimmen, valsche motieven den wil kunnen bepalen.
+Want de motieven, welke op een mensch invloed uitoefenen, zijn niet,
+gelijk bij het dier, zonder uitzondering aanschouwelijke
+voorstellingen, dus rechtstreeks aan de werkelijkheid ontleend, maar
+dikwijls gedachten, welke zoowel onjuist als juist kunnen zijn. Doch
+van welken aard de motieven ook mogen zijn, voor welke een bepaald
+karakter op een zeker tijdstip toegankelijk is, wanneer zij zich doen
+gelden, werken zij met dezelfde noodzakelijkheid als oorzaken in het
+algemeen. Gelijk iedere werking in de onbezielde natuur het noodwendig
+produkt is van twee factoren, namelijk van de hier zich uitende
+onveranderlijke natuurkracht en van de die uiting te voorschijn
+roepende afzonderlijke oorzaak, zoo is iedere daad van een mensch het
+produkt van zijn individueel karakter en van het ingetreden motief.
+Zijn die beide gegeven, dan volgt de daad onvermijdelijk. Om een andere
+daad te doen ontstaan, zou er een ander motief of een ander karakter
+noodig zijn. Een mensch kan wat hij wil, als hij niet stoffelijk
+gebonden is. Ziedaar het vrijheidsbesef, waarvan het zelfbewustzijn
+getuigt. Maar wat hij wil en dus doet, dat hangt af van zijn
+onveranderlijk karakter en van de motieven, voor welke hij, ten gevolge
+van zijn meerdere of mindere kennis, ontvankelijk is.
+
+Wanneer de verzoekingen van een lang leven iemand niet tot misdaad
+hebben kunnen bewegen, dan zal hij ook later niet licht motieven
+daartoe ontmoeten. Dat schijnt mij de reden te zijn van de achting, die
+aan den ouderdom wordt bewezen, want voorwaarde van die achting is, dat
+de grijsaard een onbesproken naam behouden heeft. Door de beloften der
+moralisten om de menschen beter te maken heeft men zich dan ook in het
+werkelijke leven nooit laten om den tuin leiden, maar aan hem, die
+eenmaal zich slecht had betoond, geen vertrouwen meer geschonken.
+Omgekeerd bouwt men huizen op de edelmoedigheid van hem, die eenmaal
+daarvan bewijzen heeft gegeven. „Het werken volgt op het zijn” is een
+stelling der scholastiek; ieder ding in de wereld werkt naar zijn
+onveranderlijken aard, die zijn wezen uitmaakt; zoo ook de mensch.
+Zooals iemand is, zoo zal, zoo moet hij handelen; de zoogenaamde „vrije
+wil”, die veroorloven zou op hetzelfde oogenblik zus maar ook zoo te
+handelen, een wil om zich een wil te kiezen, is een lang versleten
+fabeltje uit de kindsche dagen der filosofie, waarmee enkel nog eenige
+oude wijven, met een doctorshoed getooid, te koop loopen.
+
+De drie gronddrijfveeren van den mensch, egoïsme, boosaardigheid,
+medelijden, worden in ontelbaar verschillende verhoudingen bij de
+verschillende menschen aangetroffen, maar bij niemand gemist. Zoo zijn
+er egoïsten, die hun eigen belang nooit zullen opofferen om zich op hun
+vijand te wreken of om hun vriend te helpen. Anderen, die voor
+boosaardige motieven sterk ontvankelijk zijn, zullen er niet voor
+terugdeinzen zich zelf nadeel toe te brengen, wanneer zij maar hun
+vijand schade kunnen berokkenen. Zij zijn in staat een moord te begaan
+op hen, van wie ze nadeel hebben ondervonden, en onmiddellijk daarna,
+om de straf te ontloopen, zich zelf te dooden. Daarentegen bestaat de
+goedheid des harten in een diep gevoeld, alles omvattend medelijden met
+alles wat leven heeft, natuurlijk in de eerste plaats met den mensch,
+daar met de versterking van het intellekt de vatbaarheid voor lijden
+gelijken tred houdt; om die reden leggen de geestelijke en lichamelijke
+smarten van den mensch veel sterker beslag op het medelijden dan de
+alleen physische en dan nog doffe pijn van het dier. Karakters van
+zeldzame goedheid trekken zich vreemd lijden soms nog meer aan dan het
+eigene, en brengen, om dat te verzachten, offers, door welke zij zich
+zelven meer leed op den hals halen dan zij aan den ander hulp
+verleenen. Waar zeer velen tegelijk te helpen zijn, deinzen zij er niet
+voor terug zelve in den dood te gaan. Men denke aan Arnold von
+Winkelried, die, om zijn vrienden te doen zegevieren, de punten van
+zooveel speren als hij omvatten kon, op zijn eigen borst richtte.
+
+
+    Het juiste inzicht in de onveranderlijkheid der grondtrekken van
+    het individueel karakter deed Schopenhauer de bedenkelijke stelling
+    nederschrijven, dat de menschen door opvoeding en ervaring wel
+    wijzer, maar niet beter kunnen worden. Ik neem de vrijheid die
+    stelling bedenkelijk te noemen, wijl door zoo scherpe scheiding
+    tusschen hoofd en hart de eenheid der menschelijke natuur verbroken
+    en tevens de waarheid miskend wordt, dat door de gewoonte om op
+    zekere manier te handelen er een tweede natuur ontstaat.
+
+
+Overeenkomstig het ongeloofelijk groot, oorspronkelijk verschil
+tusschen de karakters zullen voor ieder slechts die motieven gelden,
+welke indruk op hem maken; het is hier juist zooals bij de stoffen,
+waarvan de eene enkel op zuren, de andere enkel op alkaliën reageert;
+gelijk dit laatste, zoo is ook het eerste niet te veranderen. Wil men
+nogtans iemand, die schier alleen voor egoïstische motieven
+ontvankelijk is, er toe brengen zich als een menschenvriend te
+gedragen, dan kan dat enkel geschieden door hem voor te spiegelen, dat
+de verzachting van vreemd leed, langs een omweg, zijn eigen voordeel
+is, b.v. hem een plaats in den hemel zal bereiden. Daardoor wordt
+echter zijn wil niet verbeterd. Om dát te bereiken, zou het noodig
+zijn, hem zoo te veranderen, dat vreemd lijden als zoodanig hem niet
+meer onverschillig was. Dit is echter veel stelliger onmogelijk dan de
+verandering van lood in goud. Men kan een mensch het hart in zijn lijf
+niet omkeeren, de diepste diepte van zijn wezen niet omscheppen. Het
+eenige, wat men doen kan, is het hoofd te verhelderen, het inzicht
+juister te maken, den mensch tot een richtiger opvatting van de
+werkelijkheid, van de echte levensverhoudingen te brengen. Daardoor
+wordt echter niets verder bereikt dan dat de geaardheid van zijn wil
+zich konsekwenter, duidelijker, met meer beslistheid uitspreekt. Want,
+gelijk vele goede handelingen in den grond op valsche motieven, op
+welgemeende voorspiegelingen van daardoor in deze of een andere wereld
+te erlangen voordeel berusten, zoo ontspruiten ook vele misdaden uit
+een valsche beschouwing der menschelijke levensverhoudingen. Hierop
+steunt het Amerikaansche strafstelsel; het heeft niet tot doel het hart
+van den misdadiger te verbeteren, maar enkel hem het hoofd recht te
+zetten, hem het inzicht te doen erlangen, dat arbeid en eerlijkheid een
+veiliger, ja gemakkelijker weg tot eigen welvaart zijn dan
+spitsboeverij.
+
+
+    Men zal vragen: waar blijft, bij deze streng deterministische
+    beschouwing, de vrijheid, de schuld, het gevoel van
+    verantwoordelijkheid? Zij gelden niet voor de afzonderlijke
+    handelingen, maar voor het aangeboren en onveranderlijk karakter.
+    Schopenhauer maakt hier onderscheid tusschen het empirisch
+    karakter, dat, gelijk de geheele mensch, voorwerp van ervaring,
+    loutere verschijning, dus aan tijd en ruimte en causaliteit
+    gebonden is, en het intelligibel karakter, dat, als „Ding an sich”,
+    met de vormen der verschijning: tijd, ruimte en causaliteit, niets
+    te maken heeft, en juist dientengevolge volstrekt vrij en
+    onafhankelijk mag heeten. Ten gevolge van deze vrijheid zijn alle
+    daden des menschen zijn eigen werk. „Onze vrijheid hebben we niet,
+    gelijk de heerschende beschouwing het doet, in de afzonderlijke
+    handelingen, maar in ons geheele zijn en wezen, in onze existentie
+    en essentie te zoeken, die gedacht moeten worden als een vrije
+    daad. Enkel voor het aan tijd, ruimte en causaliteit gebonden
+    kenvermogen openbaart zich dat werk der vrijheid in een veelheid en
+    verscheidenheid van handelingen, welke echter, juist omdat er eens
+    voor altijd gekozen is, allen hetzelfde karakter dragen. De
+    vrijheid, welke niet bij het handelen is aan te treffen, ligt in
+    het bestaan. Het is een gronddwaling van alle tijden geweest de
+    noodwendigheid aan het bestaan en de vrijheid aan het handelen toe
+    te schrijven”. Uit dat wat wij doen bespeuren wij wat we zijn. Het
+    komt er enkel op aan wat iemand is: wat hij doet, vloeit daaruit
+    met noodzakelijkheid voort. „Het alle onze daden, trots hare
+    afhankelijkheid van de motieven, onloochenbaar begeleidend
+    bewustzijn van eigen macht en oorspronkelijkheid bedriegt dus niet;
+    maar de inhoud ervan schuilt dieper dan de daden, want het
+    beteekent: ieder is, wat hij wil”. De vrijheid wordt dus door deze
+    beschouwing niet opgeheven, maar uit het gebied der afzonderlijke
+    handelingen, waar zij zeer stellig niet aan te treffen is, naar
+    hooger voor ons inzicht niet zoo licht toegankelijk oord
+    verplaatst. „La liberté est un mystère”, roept Schopenhauer met
+    Malebranche uit. Het onveranderlijk karakter van ieder mensch is
+    zijn eigen werk, buiten den tijd tot stand gekomen. Vatte dit, wie
+    het vatten kan.
+
+
+Er is een eeuwige gerechtigheid, welke slechts door hem begrepen wordt,
+die inziet, dat aan den wil op zich zelf, aan het „Ding an sich”, de
+vormen der verschijning niet toebehooren. Wie met de ervaring te rade
+gaat, ergert zich, wanneer hij den onderdrukte een leven vol lijden tot
+aan het graf ziet voortslepen, zonder dat zich een wreker, een
+vergelder vertoont. Maar wie beseft dat martelaar en slachtoffer in den
+grond één en hetzelfde wezen zijn, dat het dezelfde wil is, die hier
+onrecht pleegt, ginds onrecht lijdt, dat het bestaan als individu, of,
+wat op hetzelfde nederkomt, de wil om als individu te bestaan, zonde en
+bron van ellende is, zal tevens verstaan, dat er juist evenveel geleden
+als misdreven wordt. Het eenige, wat in werkelijkheid bestaat, is de
+wil; hij lijdt wat hij zich zelf aandoet, naar verdienste.
+
+
+    Raadzaam is het dus, ziedaar Schopenhauer’s slotsom, althans waar
+    men dat kan, dus in eigen gemoed, den wil om te bestaan te breken,
+    en zich zoo de poorten van het zalig Nirwana te ontsluiten.
+
+
+Dante heeft de stof tot zijn hel, gelijk van zelf spreekt, aan onze
+werkelijkheid ontleend. Toch is het een echte hel geworden. Toen hij
+zich echter voornam den hemel en zijne vreugden te schilderen, stuitte
+hij op een onoverkomelijke zwarigheid: onze wereld levert geen
+materialen daartoe. Dus restte hem niets dan ons mede te deelen wat hij
+daar van zijn voorvader, van zijne Beatrice en van verschillende
+heiligen aan wijze lessen te hooren kreeg. Hieruit blijkt genoegzaam in
+wat voor soort van wereld wij leven. Kon men den meest verstokten
+optimist door de ziekenhuizen, de barakken voor besmettelijke
+krankheden, de chirurgische folterkamers voeren, ook door de
+gevangenissen, de martelplaatsen met hare pijnbanken, ook over de
+slavenmarkten, de slagvelden, de strafplaatsen, vervolgens hem de
+sombere woningen ontsluiten, waar de armoede zich voor de blikken van
+koude nieuwsgierigheid schuil houdt, hem ten slotte in den hongertoren
+van Ugolino een blik laten werpen, dan zou zelfs hij eindelijk inzien,
+hoe het met „le meilleur des mondes” geschapen staat. Van de ellende
+dezer wereld verlost te worden is werkelijk het allerbeste. Voor wie
+dit doorziet, worden de dingen, welke vroeger motieven, prikkels tot
+daden waren, quietieven: zij brengen den wil tot rust.
+
+De beul en zijn slachtoffer zijn één. De eerste dwaalt, daar hij aan
+het lijden, de laatste, daar hij aan de schuld geen deel meent te
+hebben. Gingen hun beiden de oogen open, dan zou hij, die het leed
+berokkent, inzien, dat hij in alles leeft, wat op deze wijde wereld
+lijdt, en, voorzoover het met rede is begaafd, te vergeefs vraagt,
+waarom het tot zoo groot leed in het aanzijn werd geroepen; het
+slachtoffer zou inzien, dat al het booze, dat op deze wereld wordt
+verricht, uit dien wil voortvloeit, die ook zijn wezen uitmaakt, ook in
+hem verschijnt, dat hij, door zoo te verschijnen, alle leed op zich
+genomen heeft, die uit zulk een wil voortspruit, dat hij dus volgens
+billijkheid door leed getroffen wordt, zoolang hij die wil is. Calderon
+zegt: „de grootste schuld des menschen is dat hij geboren werd”. Hoe
+zou het niet een schuld zijn, daar volgens een eeuwige wet de dood
+daarop staat?
+
+
+    Let, zegt Schopenhauer, op de heiligen. Als men hun vraagt, waarom
+    zij vasten, zich kastijden, den levenswil trachten af te sterven,
+    de genietingen des levens verafschuwen, dan geven zij zonderlinge
+    antwoorden. Het is omdat wie bij intuïtie de waarheid beseft,
+    daarom nog niet in staat is haar in de afgetrokken taal van het
+    weten te vertolken. Intuïtie is een innerlijke overtuiging, die
+    onder woorden gebracht, in den vorm van afgetrokken begrippen
+    gegoten, geheel anders luidt bij den heilige en bij den wijsgeer,
+    bij den Christen en bij den Boeddhist, ook al bedoelen zij allen
+    een en hetzelfde: de noodzakelijkheid om den levenswil te verzaken
+    en dus het lichaam, waarin die wil zichtbaar wordt, te kastijden.
+    Zij allen kennen de waarheid en brengen haar ieder op zijn manier
+    in praktijk. Zij allen zijn van hetzelfde overtuigd, want dat
+    blijkt uit hunne daden, terwijl de dogmen, bij mannen van een
+    zelfde innerlijke overtuiging, zeer verschillend kunnen klinken. De
+    gemeenschappelijke overtuiging is, dat men geen onderscheid moet
+    maken tusschen zich zelf en anderen, dat dus door askese de eigen
+    wil gebroken moet worden; dat men trachten moet te verzinken in het
+    Alééne.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+SLOTWOORD
+
+
+Ziedaar, hoofdzakelijk in de eigen woorden van Schopenhauer, een niet
+al te onvolledig beeld van zijn leer. Uit de „Parerga und Paralipomena”
+behoefde ik niets mede te deelen, want zij zijn voortreffelijk in het
+Hollandsch vertaald door Dr. van den Bergh van Eysinga, predikant te
+Zutphen.
+
+Het is niet te loochenen, dat wij talrijke woorden van wijsheid te
+hooren kregen. Toch waagde ik het hier en daar een aanmerking in te
+vlechten. Ik had er meer kunnen maken. Over ons kenvermogen spreekt
+Schopenhauer zóó, alsof het ons een beletsel is om te kennen. Hij meent
+dat alle begrippen, causaliteit alleen uitgezonderd, in aanschouwing
+wortelen. Die meening schijnt mij onjuist. Voorts: gelijk het niet
+raadzaam is margarine onder den naam van boter op de markt toe te laten
+of bedeeling voor pensioen te doen doorgaan, zoo is het bedenkelijk aan
+het begrip „wil” een zoo kolossale uitbreiding te geven, dat het echt
+menschelijke willen erdoor in de schaduw komt te staan. Maar dat zijn
+kleinigheden, immers in hoofdzaak enkel theoretische bedenkingen. Wat
+weerzin inboezemt en een rilling over het lijf jaagt, is de verachting
+van dezen genialen en bewonderenswaardigen man voor de wereld en het
+leven, zijn onverholen atheïsme, zijn pessimisme; welnu, dat alles
+vloeit uit een en dezelfde bron.
+
+Van „waarde” kan volgens Schopenhauer enkel sprake zijn als er handel
+gedreven wordt: zooveel gerst staat met zooveel tarwe gelijk.
+Volstrekte waarde is er niet. Schopenhauer heeft, van die onderstelling
+uitgaande, gelijk: als niets op zichzelf begeerlijk is, als geen
+einddoel ons wenkt, dan is het leven een kringloop over een gloeiende
+plaat, die slechts hier en daar wat koeler plekken oplevert, dan kan er
+van vooruitgang evenmin als van achteruitgang sprake zijn, dan is er
+enkel zinloos loopen, plaatsverwisseling. Schopenhauer heeft gelijk:
+als wij ook in de diepste diepten der ziel enkel doeleinden aantreffen,
+die niet waard zijn gewild te worden, als het geheele leven, zelfs dat
+der besten, een akelige klucht is, als wij ons enkel met zeepbellen
+vermaken, dan is het willen-leven onzin, en het niet-willen-leven de
+hoogste wijsheid. Schopenhauer heeft gelijk: als er geen vast doel is,
+dan moet alle geschiedenis onbelangrijk heeten, dan weet wie Herodotus
+gelezen heeft genoeg van den zwaren en verwarden droom, die het
+menschelijk leven uitmaakt en behoeft men niet nieuwsgierig te zijn
+naar wat nog andere historici te vertellen hebben.
+
+Maar, mag ik vragen, verraadt het niet eenig gebrek aan zelfbezinning,
+te loochenen dat het leven een doel zou hebben? Vanwaar ons besef van
+volstrekte waarde, zoo alles, op de keper beschouwd, nietig en
+onbeteekenend is? Vanwaar ons denkbeeld van het onverderfelijke,
+wanneer wij in en buiten ons enkel het vergankelijke aantreffen? Hier
+geldt misschien het oude woord: „wij zouden u niet zoeken, o God, zoo
+wij u niet reeds gevonden hadden”. Men meene niet, dat dit een vermomde
+wederinvoering is van het ontologisch bewijs, een verkeerde conclusie
+van begrip tot bestaan. Mijn bedoeling is deze: als de waarde van alle
+bestaan nul is, waar halen wij dan den maatstaf vandaan, die ons
+veroorlooft het vonnis van nietigheid te vellen? Schopenhauer was veel
+te verstandig om de balans te willen opmaken van lust en onlust in deze
+wereld. Aan het platte optimisme antwoordt hij terecht: het groote
+schandaal is niet het overwicht, maar het bestaan van het kwaad. Laten
+er duizenden in weelde en voorspoed leven; dat vermindert in geenen
+deele de ellende van een enkel ongelukskind. Wat wij echter moeten
+opmerken is, dat er onstoffelijke goederen zijn van duurzame
+beteekenis, zooals zielenadel en karaktersterkte, wetenschap en kunst,
+gerechtigheid, nationale onafhankelijkheid, staatkundige,
+maatschappelijke, geestelijke vrijheid, welke verder reiken dan de
+belangen van den nietigen enkeling. De individu kan aan zulke zaken
+zijn hart verpanden; het bewijst dat het individueele bestaan geen
+zonde is, doet zelfs vermoeden, dat de mensch meer is dan een
+ééndagsvlieg. De wereld is niet voltooid en de mensch evenmin. Licht en
+duisternis, het heilige en het onheilige, recht en onrecht worstelen om
+den voorrang. Het is onzen taak in dien strijd aan den goeden kant te
+staan.
+
+Dat de mensch niet enkel voor zijn pleizier in de wereld is, wist men
+reeds lang voor Schopenhauer. Ook valt het te begrijpen dat iemand, die
+genot als maatstaf aanlegt, het leven slecht noemt. Geheel anders luidt
+het oordeel, als men meent dat het ’s menschen bestemming is in het
+rijk der geesten een rang te veroveren, zelf medebouwmeester te zijn
+van een geestelijk heelal.
+
+Schopenhauer zegt: „het geweten is het protokol onzer daden”. Hij voegt
+er aan toe, dat wij meestal ons zelven tegenvallen, als wij door onze
+handelingen aan ons zelven ontdekt worden. Wat wil dat anders zeggen
+dan dat wij tegenover een rechter staan, die in onzen boezem woont,
+beurtelings ons vrijspreekt en vonnist? En toch zou plicht een
+herschenschim zijn? Toch zou „het onvoorwaardelijk gebod” een misbaksel
+zijn, dat Kant enkel aan het toeval van zijn Joodsch-Christelijke
+opvoeding, aan zijn vroege kennismaking met de „de Tien geboden” te
+danken zou hebben? Neen, het „beter bewustzijn”, waarvan Schopenhauer
+zelf spreekt, „het beste in den mensch”, zooals hij het elders noemt,
+was bij hem, gelijk bij ieder onzer, een levende waarheid, maar mag
+tevens een afdoende weerlegging van zijn atheïsme en pessimisme worden
+genoemd. Schopenhauer prijst Mad. Guion, waar zij zegt: „mij is alles
+onverschillig; ik kan niets meer willen; ik weet dikwijls niet of ik
+leef dan wel niet leef”. Met Bossuet keuren wij dat quietisme af, dat
+jagen naar doode rust. Wij achten het beter den wil te stalen dan hem
+te dooden.
+
+Hadden wij ongelijk, toen wij op de eerste bladzijde van dit boek
+beweerden, dat de mensch Schopenhauer en zijn wijsbegeerte niet van
+elkander te scheiden zijn? De groote grief der moeder was reeds: gij
+zijt zoo bedilziek en erkent niets boven u.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+INHOUDSOPGAVE
+
+
+                                                                   Blz.
+    Werk en persoonlijkheid bij Schopenhauer niet te scheiden         1
+    Tweeërlei geestesrichting, die van den intellektualist en die
+      van den voluntarist                                             1
+    Vergelijking tusschen Hegel en Schopenhauer                       2
+    Schopenhauer’s pessimisme en sympathie voor Buddhisme             9
+    Zijn betrekkelijk Kantianisme                                    11
+    Zijn moraal vertoont een Indisch karakter                        15
+    Geen onderscheid tusschen u en mij                               16
+    Verwantschap tusschen Schopenhauer en hedendaagsche
+      geestesstroomingen                                             18
+    Schopenhauer’s inborst en levensgeschiedenis                     19
+    Goethe en Schopenhauer                                           23
+    Schopenhauer wordt op zijn ouden dag beroemd                     27
+    Zijn testament en dood                                           29
+
+    Fragmenten uit: „Ueber die vierfache Wurzel des Satzes vom
+      zureichenden Grunde”                                           32
+    Verschil tusschen oorzaken, kengronden, zijnsgronden en
+      beweegredenen                                                  33
+    Oorzaken en hare werkingen zijn steeds veranderingen             35
+    Geen eerste oorzaak                                              37
+    Het begrip substantie: enkel de stof blijft                      42
+    Maar de stof is er niet buiten het bewustzijn                    45
+    Het intellekt roept de stoffelijke dingen in het aanzijn         46
+    Bouwt ze op uit gewaarwordingen met behulp van tijd, ruimte en
+      causaliteit, welke drie subjektieve opvattingswijzen zijn      49
+    Dus zijn de lichamen enkel aanschouwelijke voorstellingen        50
+    Tot welke de dieren beperkt blijven, terwijl de mensch er
+      afgetrokken voorstellingen, begrippen, van maakt               54
+    De mensch is zoo een redelijk en sprekend wezen                  56
+    Wanneer komen de wolven?                                         64
+
+    Fragmenten uit: „Welt als Wille und Vorstellung”                 66
+    Vergelijking tusschen Locke en Schopenhauer                      66
+    Het subjekt, dat alles kent, kent alleen zich zelf niet          70
+    Subjekt en objekt, de kenner en het gekende, zijn van elkaar
+      onafscheidelijk                                                70
+    Daar tijd, ruimte en causaliteit manieren van opvatting zijn,
+      worden zij van het subjekt uit, a priori, gekend, maar enkel
+      bij de objekten aangetroffen                                   71
+    Gelijk Kant bewees en Schopenhauer met eigen argumenten nader
+      staaft                                                         72
+    Oorzaak en werking zijn niet gelijktijdig                        81
+    Het materialisme is dwaasheid volgens Schopenhauer               84
+    Hoe kan hij dan de wereld een hersenphenomeen noemen?            89
+    Verschil tusschen droom en werkelijkheid                         91
+    Intellekt past bij mensch en dier de causaalwet toe              95
+    Maar het onredelijk dier is slaaf van het oogenblik              97
+    De bron der taal is bij de begrippen te zoeken, welke zelve
+      zijn afgeleid uit aanschouwingen                              100
+    Verschil tusschen aanschouwelijke en begripmatige kennis en
+      betrekkelijke waarde van beide                                105
+    Waarom lacht alleen de mensch?                                  109
+    Twee soorten van het lachwekkende                               110
+    Over scherts, ernst, ironie en humor                            113
+    Rechtstreeksche evidentie voorwaarde van bewijs                 115
+    En op meetkundig gebied te verkiezen boven bewijs               116
+    De wereld is niet enkel voorstelling, maar tevens wil           120
+    Vraagteekens bij Schopenhauer’s uitspraken geplaatst            121
+    In het zelfbewustzijn verschijnt men aan zich zelf als
+      willend                                                       124
+    Maar die zelfkennis is geen kennis van echte werkelijkheid,
+      daar zij aan den tijdsvorm gebonden is                        125
+    Ons eigenlijk wezen is een wil, die van tijd, ruimte en
+      gronden onafhankelijk is, een ongebonden en onredelijke
+      wil, van welken zich enkel zeggen laat wat hij niet is        125
+    Die zelfde onkenbare wil is het wezen van alle andere dingen    126
+    Bewustzijn, kennis is secundair, enkel doellooze wil is
+      oorspronkelijk                                                128
+    Willen en werken zijn één                                       136
+    Verschijning van wil is allerwege aan de wet der
+      noodzakelijkheid onderworpen                                  142
+    De verschijningen van den wil staan op verschillend peil        144
+    Er spiegelen zich in haar verschillende onverderfelijke
+      ideeën af                                                     149
+    De kunstenaar in ons verliest zich in de blijde aanschouwing
+      der ideeën en wordt zoo tijdelijk van zijn egoïsme bevrijd,
+      onttrokken aan het vergankelijke. Voorbeelden van ideeën      150
+    Definitie van kunst                                             154
+    Definitie van genialiteit                                       155
+    Verhouding van genialiteit en fantasie tot elkaar               156
+    Hoe genialiteit en waanzin, schoon zeer verschillend, aan
+      elkander grenzen                                              159
+    Wat hebben waanzinnige en dier gemeen en waarin verschillen
+      zij?                                                          161
+    In hoever een echt kunstwerk hooger staat dan de
+      werkelijkheid                                                 163
+    Uitnemendheid der Nederlandsche schilderschool                  166
+    Verschil tusschen het schoone en het verhevene                  169
+    In hoever ieder ding schoon is, maar de mensch het in
+      schoonheid wint van alle schepselen                           171
+    Over bouwkunst                                                  172
+    Hoe de kunstenaar het schoone uit zich zelf put                 175
+    Verschil tusschen ideeën en begrippen                           176
+    Verschil tusschen echte kunstenaars en nabootsers               177
+    Over allegorie en symbool                                       178
+    Waarom muziek te midden der schoone kunsten een geheel eenige
+      plaats inneemt                                                180
+    Hoe de natuur niet aan de individuen, enkel aan de soorten
+      hecht                                                         186
+    Waarom verliefdheid zich op een bepaald individu richt          189
+    Dit verschijnsel te vergelijken met werkingen van instinkt      192
+    Door welke enkel het belang der soort gediend wordt             194
+    Schopenhauer en Wagner                                          196
+
+    Fragmenten uit: „Ueber den Willen in der Natur”                 197
+    Copernicus en anderen noemen zwaarte een verlangen der stof     197
+    Waarom groote denkers dikwijls ietwat bijgeloovig zijn          199
+    Over magie                                                      200
+    De onkreukbaarheid der natuurwetten is begrijpelijk             202
+    Hoe is zij te rijmen met Schopenhauer’s erkenning van
+      magische gebeurtenissen?                                      203
+
+    Fragmenten uit: „Die beiden Grundprobleme der Ethik”            204
+    Hoe onbegrensd egoïsme te verklaren                             205
+    Hoe boosaardigheid te verklaren                                 207
+    Hoe gewetensangst te verklaren                                  209
+    Hoe medelijden, bron van de twee kardinale deugden, te
+      verklaren                                                     210
+    Rechtvaardigheid onthoudt zich anderen kwaad te doen            217
+    Liefde beijvert zich anderen goed te doen                       217
+    Onontbeerlijk zijn goede stelregels                             218
+    Waarom mannen meer tot rechtvaardigheid, vrouwen meer tot
+      medelijden overhellen                                         219
+    In Europa werd liefde het eerst door het Christendom als
+      deugd erkend                                                  220
+    Onrecht is een positief, recht een negatief begrip              222
+    De Staatstaak worde beperkt opgevat. De Staat zij geen
+      opvoedingsinstituut                                           224
+    Hongerlijders te voeden is geen „plicht”                        226
+    Het karakter van ieder mensch is onveranderlijk                 228
+    De motieven, voor welke een mensch toegankelijk is, worden
+      door zijn karakter en zijn kennis bepaald en beslissen hoe
+      hij zich gedraagt                                             229
+    De zoogenaamde „vrije wil” is een sprookje                      230
+    Verantwoordelijk is ieder, want hij is wat hij wil              234
+    Raadzaam is het den levenswil te breken                         337
+
+    Slotwoord                                                       239
+    Hoe het kwam, dat Schopenhauer door den daemon van het
+      pessimisme werd bezeten                                       240
+    Bevrijding er van slechts mogelijk door de erkenning van
+      geestelijke waarden                                           241
+    Ook bij Schopenhauer ontbrak die erkenning niet geheel          243
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
 *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UREN MET SCHOPENHAUER ***
\ No newline at end of file
diff --git a/72184-h/72184-h.htm b/72184-h/72184-h.htm
index b492f99..678189e 100644
--- a/72184-h/72184-h.htm
+++ b/72184-h/72184-h.htm
@@ -1,5058 +1,5058 @@
-<!DOCTYPE HTML>

-<!-- This HTML file has been automatically generated from an XML source on 2023-11-20T20:32:24Z using SAXON HE 9.9.1.8 . -->

-<html lang="nl">

-<head>

-<title>Uren met Schopenhauer</title>

-<meta charset="utf-8">

-<meta name="generator" content="tei2html.xsl, see https://github.com/jhellingman/tei2html">

-<meta name="author" content="Arthur Schopenhauer (1788–1860)">

-<link rel="coverpage" href="images/new-cover.jpg">

-<link rel="icon" href="images/new-cover.jpg" type="image/x-cover">

-<link rel="schema.DC" href="http://purl.org/dc/elements/1.1/">

-<meta name="DC.Title" content="Uren met Schopenhauer">

-<meta name="DC.Creator" content="Arthur Schopenhauer (1788–1860)">

-<meta name="DC.Contributor" content="Bernard Hendrik Cornelis Karel van der Wijck (1836–1925)">

-<meta name="DC.Language" content="nl-1900">

-<meta name="DC.Format" content="text/html">

-<meta name="DC.Publisher" content="Project Gutenberg">

-<style> /* <![CDATA[ */

-html {

-line-height: 1.3;

-}

-body {

-margin: 0;

-}

-main {

-display: block;

-}

-h1 {

-font-size: 2em;

-margin: 0.67em 0;

-}

-hr {

-height: 0;

-overflow: visible;

-}

-pre {

-font-family: monospace;

-font-size: 1em;

-}

-a {

-background-color: transparent;

-}

-abbr[title] {

-border-bottom: none;

-text-decoration: underline dotted;

-}

-b, strong {

-font-weight: bolder;

-}

-code, kbd, samp {

-font-family: monospace;

-font-size: 1em;

-}

-small {

-font-size: 80%;

-}

-sub, sup {

-font-size: 67%;

-line-height: 0;

-position: relative;

-vertical-align: baseline;

-}

-sub {

-bottom: -0.25em;

-}

-sup {

-top: -0.5em;

-}

-img {

-border-style: none;

-}

-body {

-font-family: serif;

-font-size: 100%;

-text-align: left;

-margin-top: 2.4em;

-}

-div.front, div.body {

-margin-bottom: 7.2em;

-}

-div.back {

-margin-bottom: 2.4em;

-}

-.div0 {

-margin-top: 7.2em;

-margin-bottom: 7.2em;

-}

-.div1 {

-margin-top: 5.6em;

-margin-bottom: 5.6em;

-}

-.div2 {

-margin-top: 4.8em;

-margin-bottom: 4.8em;

-}

-.div3 {

-margin-top: 3.6em;

-margin-bottom: 3.6em;

-}

-.div4 {

-margin-top: 2.4em;

-margin-bottom: 2.4em;

-}

-.div5, .div6, .div7 {

-margin-top: 1.44em;

-margin-bottom: 1.44em;

-}

-.div0:last-child, .div1:last-child, .div2:last-child, .div3:last-child,

-.div4:last-child, .div5:last-child, .div6:last-child, .div7:last-child {

-margin-bottom: 0;

-}

-blockquote div.front, blockquote div.body, blockquote div.back {

-margin-top: 0;

-margin-bottom: 0;

-}

-.divBody .div1:first-child, .divBody .div2:first-child, .divBody .div3:first-child, .divBody .div4:first-child,

-.divBody .div5:first-child, .divBody .div6:first-child, .divBody .div7:first-child {

-margin-top: 0;

-}

-h1, h2, h3, h4, h5, h6, .h1, .h2, .h3, .h4, .h5, .h6 {

-clear: both;

-font-style: normal;

-text-transform: none;

-}

-h3, .h3 {

-font-size: 1.2em;

-}

-h3.label {

-font-size: 1em;

-margin-bottom: 0;

-}

-h4, .h4 {

-font-size: 1em;

-}

-.alignleft {

-text-align: left;

-}

-.alignright {

-text-align: right;

-}

-.alignblock {

-text-align: justify;

-}

-p.tb, hr.tb, .par.tb {

-margin: 1.6em auto;

-text-align: center;

-}

-p.argument, p.note, p.tocArgument, .par.argument, .par.note, .par.tocArgument {

-font-size: 0.9em;

-text-indent: 0;

-}

-p.argument, p.tocArgument, .par.argument, .par.tocArgument {

-margin: 1.58em 10%;

-}

-.opener, .address {

-margin-top: 1.6em;

-margin-bottom: 1.6em;

-}

-.addrline {

-margin-top: 0;

-margin-bottom: 0;

-}

-.dateline {

-margin-top: 1.6em;

-margin-bottom: 1.6em;

-text-align: right;

-}

-.salute {

-margin-top: 1.6em;

-margin-left: 3.58em;

-text-indent: -2em;

-}

-.signed {

-margin-top: 1.6em;

-margin-left: 3.58em;

-text-indent: -2em;

-}

-.epigraph {

-font-size: 0.9em;

-width: 60%;

-margin-left: auto;

-}

-.epigraph span.bibl {

-display: block;

-text-align: right;

-}

-.trailer {

-clear: both;

-margin-top: 3.6em;

-}

-span.abbr, abbr {

-white-space: nowrap;

-}

-span.parnum {

-font-weight: bold;

-}

-span.corr, span.gap {

-border-bottom: 1px dotted red;

-}

-span.num, span.trans {

-border-bottom: 1px dotted gray;

-}

-span.measure {

-border-bottom: 1px dotted green;

-}

-.ex {

-letter-spacing: 0.2em;

-}

-.sc {

-font-variant: small-caps;

-}

-.asc {

-font-variant: small-caps;

-text-transform: lowercase;

-}

-.uc {

-text-transform: uppercase;

-}

-.tt {

-font-family: monospace;

-}

-.underline {

-text-decoration: underline;

-}

-.overline, .overtilde {

-text-decoration: overline;

-}

-.rm {

-font-style: normal;

-}

-.red {

-color: red;

-}

-hr {

-clear: both;

-border: none;

-border-bottom: 1px solid black;

-width: 45%;

-margin-left: auto;

-margin-right: auto;

-margin-top: 1em;

-text-align: center;

-}

-hr.dotted {

-border-bottom: 2px dotted black;

-}

-hr.dashed {

-border-bottom: 2px dashed black;

-}

-.aligncenter {

-text-align: center;

-}

-h1, h2, .h1, .h2 {

-font-size: 1.44em;

-line-height: 1.5;

-}

-h1.label, h2.label {

-font-size: 1.2em;

-margin-bottom: 0;

-}

-h5, h6 {

-font-size: 1em;

-font-style: italic;

-}

-p, .par {

-text-indent: 0;

-}

-p.firstlinecaps:first-line, .par.firstlinecaps:first-line {

-text-transform: uppercase;

-}

-.hangq {

-text-indent: -0.32em;

-}

-.hangqq {

-text-indent: -0.42em;

-}

-.hangqqq {

-text-indent: -0.84em;

-}

-p.dropcap:first-letter, .par.dropcap:first-letter {

-float: left;

-clear: left;

-margin: 0 0.05em 0 0;

-padding: 0;

-line-height: 0.8;

-font-size: 420%;

-vertical-align: super;

-}

-blockquote, p.quote, div.blockquote, div.argument, .par.quote {

-font-size: 0.9em;

-margin: 1.58em 5%;

-}

-.pageNum a, a.noteRef:hover, a.pseudoNoteRef:hover, a.hidden:hover, a.hidden {

-text-decoration: none;

-}

-.advertisement, .advertisements {

-background-color: #FFFEE0;

-border: black 1px dotted;

-color: #000;

-margin: 2em 5%;

-padding: 1em;

-}

-span.accent {

-display: inline-block;

-text-align: center;

-}

-span.accent, span.accent span.top, span.accent span.base {

-line-height: 0.40em;

-}

-span.accent span.top {

-font-weight: bold;

-font-size: 5pt;

-}

-span.accent span.base {

-display: block;

-}

-.footnotes .body, .footnotes .div1 {

-padding: 0;

-}

-.fnarrow {

-color: #AAAAAA;

-font-weight: bold;

-text-decoration: none;

-}

-.fnarrow:hover, .fnreturn:hover {

-color: #660000;

-}

-.fnreturn {

-color: #AAAAAA;

-font-size: 80%;

-font-weight: bold;

-text-decoration: none;

-vertical-align: 0.25em;

-}

-a {

-text-decoration: none;

-}

-a:hover {

-text-decoration: underline;

-background-color: #e9f5ff;

-}

-a.noteRef, a.pseudoNoteRef {

-font-size: 67%;

-vertical-align: super;

-text-decoration: none;

-margin-left: 0.1em;

-}

-.externalUrl {

-font-size: small;

-font-family: monospace;

-color: gray;

-}

-.displayfootnote {

-display: none;

-}

-div.footnotes {

-font-size: 80%;

-margin-top: 1em;

-padding: 0;

-}

-hr.fnsep {

-margin-left: 0;

-margin-right: 0;

-text-align: left;

-width: 25%;

-}

-p.footnote, .par.footnote {

-margin-bottom: 0.5em;

-margin-top: 0.5em;

-}

-p.footnote .fnlabel, .par.footnote .fnlabel {

-float: left;

-margin-left: -0.1em;

-min-width: 1.0em;

-padding-right: 0.4em;

-}

-.apparatusnote {

-text-decoration: none;

-}

-.apparatusnote:target, .fndiv:target {

-background-color: #eaf3ff;

-}

-table.tocList {

-width: 100%;

-margin-left: auto;

-margin-right: auto;

-border-width: 0;

-border-collapse: collapse;

-}

-td.tocText {

-padding-top: 2em;

-padding-bottom: 1em;

-}

-td.tocPageNum, td.tocDivNum {

-text-align: right;

-min-width: 10%;

-border-width: 0;

-white-space: nowrap;

-}

-td.tocDivNum {

-padding-left: 0;

-padding-right: 0.5em;

-vertical-align: top;

-}

-td.tocPageNum {

-padding-left: 0.5em;

-padding-right: 0;

-vertical-align: bottom;

-}

-td.tocDivTitle {

-width: auto;

-}

-p.tocPart, .par.tocPart {

-margin: 1.58em 0;

-font-variant: small-caps;

-}

-p.tocChapter, .par.tocChapter {

-margin: 1.58em 0;

-}

-p.tocSection, .par.tocSection {

-margin: 0.7em 5%;

-}

-table.tocList td {

-vertical-align: top;

-}

-table.tocList td.tocPageNum {

-vertical-align: bottom;

-}

-table.inner {

-display: inline-table;

-border-collapse: collapse;

-width: 100%;

-}

-td.itemNum {

-text-align: right;

-min-width: 5%;

-padding-right: 0.8em;

-}

-td.innerContainer {

-padding: 0;

-margin: 0;

-}

-.index {

-font-size: 80%;

-}

-.index p {

-text-indent: -1em;

-margin-left: 1em;

-}

-.indexToc {

-text-align: center;

-}

-.transcriberNote {

-background-color: #DDE;

-border: black 1px dotted;

-color: #000;

-font-family: sans-serif;

-font-size: 80%;

-margin: 2em 5%;

-padding: 1em;

-}

-.missingTarget {

-text-decoration: line-through;

-color: red;

-}

-.correctionTable {

-width: 75%;

-}

-.width20 {

-width: 20%;

-}

-.width40 {

-width: 40%;

-}

-p.smallprint, li.smallprint, .par.smallprint {

-color: #666666;

-font-size: 80%;

-}

-span.musictime {

-vertical-align: middle;

-display: inline-block;

-text-align: center;

-}

-span.musictime, span.musictime span.top, span.musictime span.bottom {

-padding: 1px 0.5px;

-font-size: xx-small;

-font-weight: bold;

-line-height: 0.7em;

-}

-span.musictime span.bottom {

-display: block;

-}

-ul {

-list-style-type: none;

-}

-.splitListTable {

-margin-left: 0;

-}

-.splitListTable td {

-vertical-align: top;

-}

-.numberedItem {

-text-indent: -3em;

-margin-left: 3em;

-}

-.numberedItem .itemNumber {

-float: left;

-position: relative;

-left: -3.5em;

-width: 3em;

-display: inline-block;

-text-align: right;

-}

-.itemGroupTable {

-border-collapse: collapse;

-margin-left: 0;

-}

-.itemGroupTable td {

-padding: 0;

-margin: 0;

-vertical-align: middle;

-}

-.itemGroupBrace {

-padding: 0 0.5em !important;

-}

-.titlePage {

-border: #DDDDDD 2px solid;

-margin: 3em 0 7em;

-padding: 5em 10% 6em;

-text-align: center;

-}

-.titlePage .docTitle {

-line-height: 1.7;

-margin: 2em 0;

-font-weight: bold;

-}

-.titlePage .docTitle .mainTitle {

-font-size: 1.8em;

-font-weight: inherit;

-font-variant: inherit;

-line-height: inherit;

-}

-.titlePage .docTitle .subTitle,

-.titlePage .docTitle .seriesTitle,

-.titlePage .docTitle .volumeTitle {

-font-size: 1.44em;

-font-weight: inherit;

-font-variant: inherit;

-line-height: inherit;

-}

-.titlePage .byline {

-margin: 2em 0;

-font-size: 1.2em;

-line-height: 1.5;

-}

-.titlePage .byline .docAuthor {

-font-size: 1.2em;

-font-weight: bold;

-}

-.titlePage .figure {

-margin: 2em auto;

-}

-.titlePage .docImprint {

-margin: 4em 0 0;

-font-size: 1.2em;

-line-height: 1.5;

-}

-.titlePage .docImprint .docDate {

-font-size: 1.2em;

-font-weight: bold;

-}

-div.figure, div.figureGroup {

-text-align: center;

-}

-table.figureGroupTable {

-width: 80%;

-border-collapse: collapse;

-}

-.figure, .figureGroup {

-margin-left: auto;

-margin-right: auto;

-}

-.floatLeft {

-float: left;

-margin: 10px 10px 10px 0;

-}

-.floatRight {

-float: right;

-margin: 10px 0 10px 10px;

-}

-p.figureHead, .par.figureHead {

-font-size: 100%;

-text-align: center;

-}

-.figAnnotation {

-font-size: 80%;

-position: relative;

-margin: 0 auto;

-}

-.figTopLeft, .figBottomLeft {

-float: left;

-}

-.figTopRight, .figBottomRight {

-float: right;

-}

-.figure p, .figure .par, .figureGroup p, .figureGroup .par {

-font-size: 80%;

-margin-top: 0;

-text-align: center;

-}

-img {

-border-width: 0;

-}

-td.galleryFigure {

-text-align: center;

-vertical-align: middle;

-}

-td.galleryCaption {

-text-align: center;

-vertical-align: top;

-}

-.lgouter {

-margin-left: auto;

-margin-right: auto;

-display: table;

-}

-.lg {

-text-align: left;

-padding: .5em 0;

-}

-.lg h4, .lgouter h4 {

-font-weight: normal;

-}

-.lg .lineNum, .sp .lineNum, .lgouter .lineNum {

-color: #777;

-font-size: 90%;

-left: 16%;

-margin: 0;

-position: absolute;

-text-align: center;

-text-indent: 0;

-top: auto;

-width: 1.75em;

-}

-p.line, .par.line {

-margin: 0;

-}

-span.hemistich {

-visibility: hidden;

-}

-.verseNum {

-font-weight: bold;

-}

-.speaker {

-font-weight: bold;

-margin-bottom: 0.4em;

-}

-.sp .line {

-margin: 0 10%;

-text-align: left;

-}

-.castlist, .castitem {

-list-style-type: none;

-}

-.castGroupTable {

-border-collapse: collapse;

-margin-left: 0;

-}

-.castGroupTable td {

-padding: 0;

-margin: 0;

-vertical-align: middle;

-}

-.castGroupBrace {

-padding: 0 0.5em !important;

-}

-body {

-padding: 1.58em 16%;

-}

-.pageNum {

-display: inline;

-font-size: 8.4pt;

-font-style: normal;

-margin: 0;

-padding: 0;

-position: absolute;

-right: 1%;

-text-align: right;

-letter-spacing: normal;

-}

-.marginnote {

-font-size: 0.8em;

-height: 0;

-left: 1%;

-position: absolute;

-text-indent: 0;

-width: 14%;

-text-align: left;

-}

-.right-marginnote {

-font-size: 0.8em;

-height: 0;

-right: 3%;

-position: absolute;

-text-indent: 0;

-text-align: right;

-width: 11%

-}

-.cut-in-left-note {

-font-size: 0.8em;

-left: 1%;

-float: left;

-text-indent: 0;

-width: 14%;

-text-align: left;

-padding: 0.8em 0.8em 0.8em 0;

-}

-.cut-in-right-note {

-font-size: 0.8em;

-left: 1%;

-float: right;

-text-indent: 0;

-width: 14%;

-text-align: right;

-padding: 0.8em 0 0.8em 0.8em;

-}

-span.tocPageNum, span.flushright {

-position: absolute;

-right: 16%;

-top: auto;

-text-indent: 0;

-}

-.pglink::after {

-content: "\0000A0\01F4D8";

-font-size: 80%;

-font-style: normal;

-font-weight: normal;

-}

-.catlink::after {

-content: "\0000A0\01F4C7";

-font-size: 80%;

-font-style: normal;

-font-weight: normal;

-}

-.exlink::after, .wplink::after, .biblink::after, .qurlink::after, .seclink::after {

-content: "\0000A0\002197\00FE0F";

-color: blue;

-font-size: 80%;

-font-style: normal;

-font-weight: normal;

-}

-.pglink:hover {

-background-color: #DCFFDC;

-}

-.catlink:hover {

-background-color: #FFFFDC;

-}

-.exlink:hover, .wplink:hover, .biblink:hover, .qurlink:hover, .seclin:hover {

-background-color: #FFDCDC;

-}

-body {

-background: #FFFFFF;

-font-family: serif;

-}

-body, a.hidden {

-color: black;

-}

-h1, h2, .h1, .h2 {

-text-align: center;

-font-variant: small-caps;

-font-weight: normal;

-}

-p.byline {

-text-align: center;

-font-style: italic;

-margin-bottom: 2em;

-}

-.div2 p.byline, .div3 p.byline, .div4 p.byline, .div5 p.byline, .div6 p.byline, .div7 p.byline {

-text-align: left;

-}

-.figureHead, .noteRef, .pseudoNoteRef, .marginnote, .right-marginnote, p.legend, .verseNum {

-color: #660000;

-}

-.rightnote, .pageNum, .lineNum, .pageNum a {

-color: #AAAAAA;

-}

-a.hidden:hover, a.noteRef:hover, a.pseudoNoteRef:hover {

-color: red;

-}

-h1, h2, h3, h4, h5, h6 {

-font-weight: normal;

-}

-table {

-margin-left: auto;

-margin-right: auto;

-}

-td.tocText {

-text-align: center;

-font-variant: small-caps;

-font-size: 1.2em;

-line-height: 1.5;

-}

-.tableCaption {

-text-align: center;

-}

-.arab { font-family: Scheherazade, serif; }

-.aran { font-family: 'Awami Nastaliq', serif; }

-.grek { font-family: 'Charis SIL', serif; }

-.hebr { font-family: Shlomo, 'Ezra SIL', serif; }

-.syrc { font-family: 'Serto Jerusalem', serif; }

-/* CSS rules generated from rendition elements in TEI file */

-.small {

-font-size: small;

-}

-.large {

-font-size: large;

-}

-.vam {

-vertical-align: middle;

-}

-.center {

-text-align: center;

-}

-.red {

-color: #cb3f32;

-}

-/* CSS rules generated from @rend attributes in TEI file */

-.cover-imagewidth {

-width:480px;

-}

-.series-title-imagewidth {

-width:555px;

-}

-.titlepage-imagewidth {

-width:557px;

-}

-.xd32e1293 {

-text-indent:2em;

-}

-/* ]]> */ </style>

-</head>

-<body>

-<div style='text-align:center'>*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UREN MET SCHOPENHAUER ***</div>

-<div class="front">

-<div class="div1 cover"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">

-<p class="first"></p>

-<div class="figure cover-imagewidth"><img src="images/new-cover.jpg" alt="Nieuw ontworpen voorkant." width="480" height="720"></div><p>

-</p>

-</div>

-</div>

-<div class="div1 titlepage"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">

-<p class="first"></p>

-<div class="figure series-title-imagewidth"><img src="images/series-title.png" alt="Decoratieve titelpagina met de tekst: BOEKEN VAN WIJSHEID EN SCHOONHEID: UREN MET SCHOPENHAUER." width="555" height="720"></div><p>

-</p>

-</div>

-</div>

-<div class="div1 frenchtitle"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">

-<p class="first center large">UREN MET SCHOPENHAUER

-</p>

-</div>

-</div>

-<div class="div1 titlepage"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">

-<p class="first"></p>

-<div class="figure titlepage-imagewidth"><img src="images/titlepage.png" alt="Oorspronkelijke titelpagina." width="557" height="720"></div><p>

-</p>

-</div>

-</div>

-<div class="titlePage">

-<div class="docTitle">

-<h1 class="mainTitle red">UREN MET SCHOPENHAUER</h1>

-<h1 class="subTitle">EEN KEUR VAN STUKKEN UIT ZIJNE

-WERKEN, VERTAALD EN VAN EEN INLEIDING

-EN AANTEEKENINGEN VOORZIEN</h1>

-</div>

-<div class="byline">DOOR <span class="docAuthor"><span class="sc">Prof. Dr. Jhr.</span> B. H. C. K. VAN DER

-WIJCK</span></div>

-<div class="docImprint">UITGEGEVEN DOOR DE HOLLANDIA-DRUKKERIJ TE

-BAARN IN HET JAAR MCMXVI</div>

-</div>

-<p></p>

-<div class="div1 imprint"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">

-<p class="first center">TWEEDE DRUK

-<span class="pageNum" id="pb1">[<a href="#pb1">1</a>]</span></p>

-</div>

-</div>

-<div class="div1 last-child introduction"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">

-<p class="first">Toen ik kort na de verschijning van zijn mooi boek over Auguste Comte tot Littré de

-opmerking maakte, dat zijn meester en vriend een hoogst onaangenaam mensch bleek geweest

-te zijn, luidde het beminnelijk maar eenzijdig antwoord: „<span lang="fr">N’importe; l’homme passe, l’œuvre reste</span>”.

-</p>

-<p>Afscheiding van den persoon en zijn werk is onhoudbaar, tenzij het werk een stel onpersoonlijke,

-b.v. wiskundige waarheden behelst. Onhoudbaar, wanneer er van een levensopvatting,

-een wereldbeschouwing, een kunstwerk sprake is, omdat zich daarin temperament en karakter

-van den mensch afspiegelen.

-</p>

-<p>Hier moet ik tweeërlei geestesrichting, die van den intellektualist en die van den

-voluntarist, onderscheiden. Het verschil tusschen beiden doet zich reeds in de middeleeuwen

-voor. Men denke aan de tegenstelling tusschen Thomas van Aquino en Duns Scotus. De

-eerste meent, dat „het hoogste geluk in niets anders gezocht moet worden dan in verstandswerkzaamheid,

-wijl er geen verhevener begeerte is, dan die om de waarheid te doorgronden”. Het staat

-bij hem onvoorwaardelijk vast, dat de leer der Kerk de waarheid is, en nu is er volgens

-hem geen schooner levensdoel dan den inhoud van die leer zoo goed mogelijk te verstaan.

-Ook Duns Scotus gaat van de waarheid van het kerkelijk geloof uit en hij ontkent niet,

-dat er b.v. voor het bestaan van God bewijzen te leveren zijn, welke door <span class="pageNum" id="pb2">[<a href="#pb2">2</a>]</span>ieder, die zijn verstand wil gebruiken als afdoende moeten worden erkend. In de opvatting

-van het levensdoel echter staat bij Duns Scotus niet de theorie, maar de practijk

-op den voorgrond. De theologie moet volgens hem niet strekken om den mensch van zijne

-onkunde te verlossen, maar om hem door kracht van <span class="corr" id="xd32e149" title="Bron: repenen">redenen</span> tot dat zedelijk handelen te brengen, waarvan de zaligheid, het genieten van het

-goddelijke afhangt. Duns Scotus is even recht geloovig als Thomas en zelfs veel onverdraagzamer,

-maar scheurt het weefsel der redeneeringen van den laatste bij menige gelegenheid

-uiteen en zegt: niet het syllogisme heeft waarde voor den godsdienst, doch enkel het

-geloof, niet het verstand is de kern der menschelijke persoonlijkheid, doch de wil.

-Het verschil tusschen deze beide kerkleeraren bracht Luther er toe te zeggen: Duns

-Scotus is een voortreffelijk meester, maar Thomas van Aquino is een babbelaar.

-</p>

-<p>Ook in den nieuwen tijd doet zich het kontrast tusschen intellektualisme en voluntarisme

-gelden. Doch het neemt soms een anderen vorm aan. Let op tegenvoeters als Hegel en

-Schopenhauer. Tot recht verstand van Schopenhauer wil ik over de betrekking tusschen

-beiden iets zeggen.

-</p>

-<p>Meestal spreekt men van willen, waar met overdachten rade gehandeld wordt. Laat ons

-den term „wil” ruimer nemen en daaronder samenvatten: lust, <span class="pageNum" id="pb3">[<a href="#pb3">3</a>]</span>onlust, hartstocht, blinde drift, ieder streven in een zekere richting, drang tot

-zelfbehoud, kortom alles wat de schepselen der natuur op een zekere wijze doet werken.

-Men stelle daartegen over wat tot de sfeer van het intellekt behoort: gewaarwording,

-voorstelling, gedachte, rede. Dan laat zich met Schopenhauer zeggen: wil is het eerste

-en het algemeene, het alomtegenwoordige. Wil is het <span class="ex">eerste</span>, niet kennis, niet theorie. Wij noemen iets goed, wijl wij het begeeren; niet omgekeerd

-begeeren wij het, omdat wij inzien dat het goed is. De meest treffende schildering

-van een hoog en edel doel laat ons koud als ijs, tenzij onze wil met den inhoud van

-dat ideaal instemt. Het intellekt kent geen waarden, enkel het gemoed doet ons in

-geestdrift ontsteken. Als een moeder het voegzaam en goed noemt dat zij zorgt voor

-haar kind, dan is dat niet, omdat zij bewijzen kan dat dit gepast is, maar omdat het

-hart haar noopt over dat zwakke schepseltje te waken. Zoo is ook wil het meest <span class="ex">algemeene</span>. Daar men het onbekende door het bekende en niet omgekeerd het bekende door het onbekende

-moet verklaren, ligt het voor de hand natuurkracht liever tot wil te herleiden, dan

-omgekeerd wil als kracht op te vatten. Wij zullen dus spreken van een onbewusten wil,

-die de sterren in hare banen doet rondloopen, die den boom zijn wortels omlaag, zijn

-takken omhoog doet drijven, van een overal werkzamen wil, van blinde aandrift, <span class="pageNum" id="pb4">[<a href="#pb4">4</a>]</span>die ten slotte enkel bij de hooger staande dieren, in voorstelling en denken, in het

-intellekt, zich een licht ontsteekt, om het begeerde door doeltreffende keuze van

-middelen des te zekerder te bereiken. Immers intellekt staat oorspronkelijk geheel

-in den dienst van het leven; eerst op een aanzienlijken trap van beschaving houdt

-het op slaaf te zijn, komt het tot vrijheid, vertoont het zich als onbaatzuchtige

-liefde tot waarheid. Ziedaar Schopenhauer’s leer.

-</p>

-<p>Neen, zegt de intellektualist als Hegel: rede, logos, God is oorsprong der wereld,

-is albeheerschend beginsel. Bewust of onbewust gaat ieder onderzoek van de hypothese

-uit, dat de werkelijkheid begrijpelijk is, dat zij in gedachten kan worden omgezet,

-dat dus gedachten in haar belichaamd zijn. Volgens deze onderstelling, zonder welke

-drang naar wetenschap doelloos zou zijn, is dus gedachte de wortel van het universum,

-albeweger, alomvattende oorzaak, aanvang en tevens doel der wereld. Om het in de taal

-der vromen uit te drukken: God is Schepper en tevens einddoel van het al. Waartoe

-dient de natuur? Welke is de zin, die zich in de geschiedenis van ons geslacht vertolkt?

-Natuur en geschiedenis zijn er om de werkelijkheid tot zelfbewustzijn te doen komen,

-om den eindigen mensch, die van Gods geslacht is, zich als een oneindig wereldwezen

-te doen kennen.

-</p>

-<p>Het onderscheid tusschen Hegel en Schopenhauer is, <span class="pageNum" id="pb5">[<a href="#pb5">5</a>]</span>dat zij zich het hoogste goed niet op dezelfde wijze afbeelden en dientengevolge aan

-het zijnde een verschillende taak opdragen. Voor Hegel is het edelste en voornaamste

-een denken, dat niet door invallen en vooroordeelen gestoord wordt, en enkel de wet

-van zijn ontwikkeling volgt. Waar zoo de individualiteit van den kleinen mensch op

-den achtergrond wordt gehouden, is er geen kloof meer tusschen zijne rede en de goddelijke

-rede, maar zijn beiden één. Van de macht van het vrije, zuiver zakelijke, echt geestelijke

-denken kan men alles verwachten; voor zoodanig denken bestaan er geen onpeilbare diepten,

-geen onbereikbare hoogten; steeds door dezelfde wet der noodzakelijkheid vooruitgedreven,

-raakt het ten slotte in het bezit der oneindigheid en wordt het in werkelijkheid wat

-het van den aanvang af in aanleg was: alomvattend zelfbewustzijn.

-</p>

-<p>Geheel anders stelt een man als Schopenhauer zich het hoogste ideaal voor. Alles was

-bij hem kolossaal: zijn intellektueele behoefte, die hem reeds vroeg naar een oplossing

-van het <span class="corr" id="xd32e172" title="Bron: wereldraadsal">wereldraadsel</span> deed hunkeren en hem steeds met dezelfde problemen deed rondloopen tot hij ten slotte

-niet kon zeggen wat er het eerst in hem was geweest: zijn kenleer, zijn kosmologie,

-zijn ethika, zijn æsthetika. Het stelsel was in hem gegroeid, gelijk een kind in den

-moederschoot. Daar naast stond zijn buitensporig gevoel van eigenwaarde, dat hem op

-<span class="pageNum" id="pb6">[<a href="#pb6">6</a>]</span>alles deed vitten en hem op andere menschen, enkele genieën uitgezonderd, met geringschatting

-liet neerzien. Goethe, die zich tot den genialen jongeling aangetrokken gevoelde,

-schreef de volgende waarschuwende woorden in zijn album:

-</p>

-<div lang="de" class="lgouter">

-<p class="line">„Willst du dich deines Wertes freuen,

-</p>

-<p class="line">So musst der Welt du Wert verleih’n”.</p>

-</div>

-<p class="first">Ten slotte bezielde hem een heftige drang naar zinnelijk genot, die hem tot tijdelijke

-schade van zijn gezondheid achter Venus Vulgivaga deed aanloopen. Flaubert voert ergens

-de Ontucht aldus sprekende in: „Men rept zich naar samenkomsten, die angst inboezemen.

-Men legt zich ketenen aan, die men verwenscht. Vanwaar de betoovering der lichtekooien,

-de buitensporigheid der droomen—vanwaar mijne onmetelijke droefheid?” Deze woorden

-zouden Schopenhauer, die zoo diep neerslachtig kon zijn, uit de ziel zijn gesproken.

-Als 18-jarig jongeling, zong hij reeds van „de hel” van den zinnenlust.

-</p>

-<p>Zoo was hij dus een onharmonische natuur, die, gelijk andere denkers, op den zijnsgrond

-overbracht wat hij in zich zelf vond. Het innerlijk wezen der wereld is volgens hem

-wil, die niets wil dan als wil bestaan, blinde op geen doel gerichte wil, die geen

-bevrediging kent, bijgevolg onzalig is. Behalve den wil is er nog de materie. Die

-materie is niet een gewrocht van den <span class="pageNum" id="pb7">[<a href="#pb7">7</a>]</span>wil, maar zijn verschijning, geobjektiveerde wil, welke niets op zich zelf is, doch

-enkel in de voorstelling van individuën bestaat. Op zich zelf is er uitsluitend het

-innerlijk verscheurde, tegen zich zelf verdeelde, overal gelijke blinde willen. Zoo

-heeft dus de wereld twee zijden: een innerlijke en een uiterlijke; in beide opzichten

-is zij slecht en rampzalig. Is er verlossing mogelijk? Het intellekt, als het een

-hoogen graad van ontwikkeling bereikt, doorziet dat Wil vloekvaardig is en doet dan

-zeggen: Wil om te leven moet gedood worden, zal er vrede zijn. Groote wereldgodsdiensten,

-als Christendom en Buddhisme, wijzen ons hier den weg, die door bewonderenswaardige

-asceten met goed gevolg bewandeld werd. Ook kunst en wetenschap zijn middelen om,

-althans tijdelijk, verzachting van leed te verschaffen. Want de mensch vergeet zich

-zelf, als hij in onbaatzuchtige beschouwing opgaat.

-</p>

-<p>Verschillende personen smeden uit hetzelfde metaal verschillende wapenen.

-</p>

-<p>Hegel geloofde aan de heerschappij van rede in natuur en geschiedenis. Daaraan geloofden

-ook andere groote wijsgeeren, Kant, Fichte, Schelling, Schleiermacher, ieder op zijne

-wijze. Schopenhauer, hij het allereerst, niet. Die origineel waagde het luide te verkondigen,

-dat de wereld allerminst op een godsopenbaring gelijkt. Naar dat rondborstig getuigenis

-werd aanvankelijk niet geluisterd. Het druischte zoo geheel tegen de heerschende <span class="pageNum" id="pb8">[<a href="#pb8">8</a>]</span>overtuigingen in, dat men er geen notitie van nam. Wanneer er iets van zijn kloeke

-stem tot de vrijwillig dooven doordrong, dan werd zijn woord met hoon ontvangen. Schopenhauer

-vergold het hun dapper door ze allen te gader, Hegel in de eerste plaats, voor kwakzalvers

-en „<span lang="de">Unsinnschmierer</span>” uit te schelden.

-</p>

-<p>Zooals de waard is, vertrouwt hij zijn gasten. Dit ietwat platte spreekwoord behelst

-een diepe waarheid. Ieder is geneigd wat hij als kern van zijn eigen wezen meent te

-ontdekken, voor kern der geheele werkelijkheid te houden. Tot Schopenhauer toe was

-alle philosofie min of meer een kompliment, dat het intellekt zich zelf maakte. Het

-begroette in de bespiegeling der denkers zich zelf als wereldmacht. Dit verandert

-bij Schopenhauer, die met zijn intellekt het tegendeel ervan, het onredelijke, op

-den wereldtroon plaatst. Natuurlijk heeft dit pessimisme ten gevolge. En even natuurlijk

-wordt het thans de groote vraag of en hoe Zeus (het Intellekt) er in slagen kan om

-den vloekwaardigen Titan, den wil om te bestaan, in den Tartarus te storten.

-</p>

-<p>Thans begrijpen wij hoe Hegel en Schopenhauer van dezelfde præmis uitgaande tot een

-geheel tegengestelde leer konden komen. Beiden houden vast aan het dogma der algemeene

-relativiteit. De dingen zijn er enkel in betrekking tot elkander en tot den geest,

-terwijl de geest er enkel in betrekking tot de dingen is. Doch als alles enkel voor

-iets anders bestaat, dan bestaat <span class="pageNum" id="pb9">[<a href="#pb9">9</a>]</span>niets voor zichzelf, dan is er op de keper beschouwd niets. Wij moeten dus aannemen,

-dat het één en het al, dat het universum, voor zich zelf bestaat, subjekt en tevens

-objekt, denken en zijn, éenheid van beide, geest is, dat het kan zeggen: ik heb zelfbesef.

-Het universum is het zelfstandige, dat van niets afhangt, waarvoor dus noodzakelijkheid

-en vrijheid samenvallen. Zoo concludeert Hegel en is optimist, intellektualist. Maar

-Schopenhauer zegt: wij moeten dus aannemen, dat het universum voor zich zelf bestaat,

-dat de blinde drift, het onredelijke in ons en buiten ons, dat de innerlijk verdeelde,

-onzalige wil het waarachtig zijnde is. Zoo is Schopenhauer pessimist en voluntarist.

-</p>

-<p>Schopenhauer’s onvoorwaardelijk pessimisme, dat zelfs de mogelijkheid der verbetering

-van individuen en maatschappelijke toestanden buitensluit, hangt samen met zijn blindheid

-voor bepaalde feiten van het geestelijk leven. Als rechtgeaard zoon van een romantisch

-tijdperk had hij groote sympathie voor mystici en voor asceten, ook als deze Christenen

-waren. Doch het geheim dat Christus der wereld geopenbaard heeft: het Koninkrijk Gods

-is binnen in u, het woont in u als een in den akker verborgen schat, had hem, zoo

-die boodschap ook tot hem doorgedrongen ware, weerhouden om het menschelijk lot enkel

-jammer en ellende te noemen. Schopenhauer droeg oogkleppen, welke hem beletten te

-zien wat niet in het kader van zijn stelsel <span class="pageNum" id="pb10">[<a href="#pb10">10</a>]</span>paste. Had hij beseft, dat onze aarde den hemel kan herbergen, dan zou hij de wereld

-niet zoo slecht hebben genoemd als maar eenigermate met haar voortbestaan zich nog

-laat rijmen. Doch hier steunt Schopenhauer op de leer van Buddha, welke verder van

-die van Christus af staat dan de eene ster van de andere. Niet volgens Christus, maar

-volgens Buddha is het leven enkel lijden en is het eenig begeerlijke verlossing van

-het lijden door den dood. Maar het gewone sterven is volgens Buddha en Schopenhauer

-geen <span class="ex">echt</span> sterven, want er bestaat zielsverhuizing: dezelfde individuen worden telkens opnieuw

-geboren. De werkelijk bevrijdende dood is enkel voor hem mogelijk, die alles wat hem

-aan het leven boeit van zich werpt, alle liefde, alle hopen, alle wenschen in zich

-vernietigt, m.a.w. levend sterft. Met deze leer, welke door Schopenhauer werd aanvaard,

-vormt de Christelijke, waaraan hij voorbijging, een tegenstelling.

-</p>

-<p>Overigens rijmt zijn pessimisme slecht met wat hij, ten deele althans, van Plato had

-overgenomen. Hij erkent eeuwige, onveranderlijke, boven tijd en ruimte verheven typen,

-ideeën of soorten, welke, met voortbrengende kracht uitgerust, zich verwerkelijken

-in de exemplaren van dieren en planten, die hier op aarde geboren worden en sterven.

-Hoe kan de blinde en onbepaalde wil van Schopenhauer, die enkel wil is om te willen,

-zich in grondvormen objektiveeren, welke de <span class="pageNum" id="pb11">[<a href="#pb11">11</a>]</span>beschouwing der natuur een artistiek genot doen zijn? Het idealisme van Plato is een

-willekeurig ingeschoven bestanddeel in het systeem van onzen irrationalist.

-</p>

-<p>„De wereld is mijne voorstelling”, ziedaar de eerste volzin van „<span lang="de">Die Welt als Wille und Vorstellung</span>”, het boek dat het systeem van Schopenhauer behelst. Hij noemt zich discipel van

-Kant, maar draagt er roem op een zelfstandig volgeling te zijn. Inderdaad wijkt hij

-zeer van Kant af. Van Schopenhauer kan gezegd worden, dat hij, de meest gelezene,

-immers de meest leesbare van alle moderne philosofen, ook het meest heeft bijgedragen

-om de kritiek van den behoedzamen Kant, die geen wetenschap buiten die der ervaring

-overeind liet staan, in vergetelheid te brengen. De voorzichtige oudere denker zou

-er zich wel voor gewacht hebben iets aangaande de wereld an sich, de wereld, die buiten

-het bewustzijn en op zich zelve bestaat, te verzekeren. Daarvoor was hij te anti-dogmatisch,

-te zeer overtuigd, dat men geen stelling zonder voldoenden kengrond mag aanvaarden.

-Maar idealist was hij evenzeer als Schopenhauer, want ook hij leerde dat de wereld

-der ervaring, de wereld der objekten, enkel in betrekking tot subjekten bestaat. Ook

-is het duidelijk wat Kant en Schopenhauer bedoelen. Het bestaan der wereld van objekten

-hangt volgens hen aan een enkelen lichten draad, het bewustzijn, waarin ze aanwezig

-is. Stel u voor dat alle bewustzijn uitgedoofd werd, die wereld zelve zou daarmede

-<span class="pageNum" id="pb12">[<a href="#pb12">12</a>]</span>verdwijnen. Het eigenaardige van een objekt is in de voorstelling van een subjekt

-te bestaan. Objekt en voorstelling zijn hetzelfde. Daaruit vloeit voort, dat de geheele

-wereld der objekten voorstelling is en blijft. Alleen het bewustzijn is ons rechtstreeks

-gegeven en die wereld is er enkel als inhoud van bewustzijn. Gelijk er geen objekt

-zonder subjekt is, bestaat er omgekeerd geen subjekt zonder objekt, geen bewustzijn

-zonder inhoud. Subjekt en objekt zijn onafscheidelijk gelijk rechts en links, gelijk

-noord en zuid.

-</p>

-<p>Schopenhauer tracht zijne stelling nader te staven door op de idealiteit van ruimte

-en tijd te wijzen. Hij gebruikt daarbij de argumenten, die Kant in zijne „transcendentale

-æsthetiek” heeft gegeven. B.v. dit, dat wij achtereenvolgens alles uit de ruimte kunnen

-wegdenken, maar de ruimte zelve niet kunnen kwijt raken. Zoodra wij welk stuk der

-materie ook ons voorstellen, moeten wij de geheele ruimte mededenken. Daaruit volgt

-dat de ruimte bij ons behoort, dat zij subjektief is, dat dus gestalte, grootte, beweging,

-al het ruimtelijke, eveneens subjektief moet heeten. „Wij kennen niet de dingen zooals

-zij op zich zelve zijn, maar slechts gelijk zij verschijnen. Dit is de groote leer

-van den grooten Kant”. Schopenhauer voegt er aan toe, dat het stellig de meest absurde,

-doch tevens de meest vruchtbare van alle dwalingen is, de oneindige ruimte als onafhankelijk

-van ons aanwezig te beschouwen. <span class="pageNum" id="pb13">[<a href="#pb13">13</a>]</span>dus te meenen dat een beeld van dat oneindige „door de oogen” in ons brein zou dringen.

-Wie de ongerijmdheid van die stelling doorziet, weet tevens dat de wereld enkel „hersenphænomeen”

-is, dus als zoodanig met den dood der hersenen verdwijnt, om een geheel andere wereld

-over te laten, de wereld van het op zich zelf zijnde, die van den wil, betreffende

-welke het onzin is te vragen: waar is zij? daar zij met ruimte en tijd niets te maken

-heeft.

-</p>

-<p>Schopenhauer zegt, dat de ruimte in ons hoofd is. Maar tevens, natuurlijk, dat ons

-hoofd in de ruimte is. Zoo plaatst hij met tergende zorgeloosheid schijnbaar tegenstrijdige

-stellingen naast elkander. Hij zegt, dat de hersenen de atlas zijn, waardoor de geheele

-wereld wordt gedragen, want de wereld is voorstelling, en voorstelling is volgens

-de leer der physiologen aan de hersenen gebonden. Maar anderzijds erkent hij, gelijk

-ieder die bij zijn zinnen is, dat alle hersenbrij te samen slechts een klein fragment

-van het universum uitmaakt. Hier is geen echte contradictie. Het zichtbare, dat wij

-hersenen noemen, is de vaste voorwaarde van dat andere onzichtbare, dat voorstelling,

-illusie heet. Dit is een physiologische waarheid, welke gelijk alle natuurkennis,

-van de wereld geldt, die in tijd en ruimte is uitgebreid en dan als op eigen voeten

-staande wordt aangemerkt. De metaphysische waarheid, de echte waarheid is deze, dat

-alle materie, de hersenen inkluis, slechts voorstelling <span class="pageNum" id="pb14">[<a href="#pb14">14</a>]</span>van het kennende subjekt is, dat hersenen en kennis beiden verschijningen zijn van

-het waarlijk zijnde: Wil. Nu rest nog het raadsel, hoe wil als kennend subjekt verschijnt.

-Dat is volgens Schopenhauer het groote mirakel, de hypothese, die door niets verklaard

-wordt, daar zij zelve alles verklaart.

-</p>

-<p>Om Schopenhauer wel te verstaan moet men in het oog houden, dat de wereld bij hem

-„de schaduw van een droom” is, fata morgana door het intellekt geschapen, dat in zijn

-kader: tijd, ruimte en causaliteit, gewaarwordingen opneemt. Het intellekt is in ieder

-kennend individu aanwezig, maar met geen individu te vereenzelvigen, zoodat de individuen

-kunnen geboren worden en sterven, terwijl de voorstelling van objekten blijft bestaan.

-Deze leer laat de empirische realiteit der wereld onaangetast, maar sluit in zich,

-dat de wereld in al hare deelen van het intellekt, het subjekt, afhangt. Ja zelfs

-hangt zij daarvan op tweeërlei manier af. Ten eerste is er, gelijk reeds Berkeley

-heeft ingezien, geen objekt denkbaar tenzij in de voorstelling van een subjekt; ten

-tweede gaat de wijze, waarop wordt voorgesteld, het objekt-zijn als ruimte vullend

-en aan tijd en causaliteit onderworpen, zooals Kant heeft geleerd, van het subjekt

-uit. Het intellekt is niet iets zelfstandigs, en de wereld der dingen is niet iets

-anders, dat eveneens op eigen voeten staat; dan toch ware het onbegrijpelijk, dat

-wij en zelfs de dieren zoo volkomen in <span class="pageNum" id="pb15">[<a href="#pb15">15</a>]</span>de wereld te huis zijn en ons van den aanvang af daarin terecht vinden; intellekt

-en wereld vormen één geheel, want het intellekt schept de wereldorde; omgekeerd ware

-het niets zonder die wereld, daar het dan zonder inhoud zou zijn. Intellekt en wereld

-zijn, ieder op zich zelve beschouwd, enkel afgetrokkenheden, onwezenlijk. Schopenhauer

-drukt dat in de taal der Indische wijzen uit, door van Maja te spreken, de moeder

-van allen schijn, de godin die ons een sluier voor de oogen bindt, in welks plooien

-het beeld van al het geschapene zich vertoont.

-</p>

-<p>Ook de moraal van Schopenhauer toont een Indisch karakter. Hier wijkt hij sterk van

-Kant af. Kant kiest zijn uitgangspunt in het plichtbesef. Daar de mensch een redelijk

-wezen is, kan hij afzien van neiging en eigenbelang en, een algemeen standpunt innemende,

-vragen: wat is behoorlijk? Hoe die vraag beantwoord wordt, is van ondergeschikte beteekenis.

-De kennis van den plicht laat verschillende graden toe, is niet overal evenzeer ontwikkeld.

-Daarenboven kan al naar gelang van omstandigheden de eisch van den plicht wisselen.

-Maar dát er een plicht is, weet ieder redelijk schepsel. Ziedaar een waarheid, welke

-hem door geen philosofie ter wereld kan worden ontfutseld, en aan ieder gezond menschenverstand

-is geopenbaard. Schopenhauer daarentegen bouwt niet op de redelijke natuur van den

-mensch, maar op het gevoel, op het medelijden, zijne <span class="pageNum" id="pb16">[<a href="#pb16">16</a>]</span>moraal. Medelijden is ons een openbaring van de eenheid van alle zijn. Het zegt ons,

-als wij tegenover een lijdend schepsel ons geplaatst zien: <span class="ex"><span lang="sa-Latn">tat twam asi</span>, dat zijt gij!</span> Medelijden is vertolking in de taal des gemoeds van het feit, den Indischen wijzen

-reeds eeuwen bekend, dat de veelheid der wezens inbeelding is. Bij den aanblik van

-den schamelen bedelaar, die zijn hand naar ons uitstrekt, van den worm die aan onzen

-voet ineenkrimpt, bij het zien van al wat lijdt, zegt de wijze: dat ben ik! Het noopt

-om te helpen. Schopenhauer is te verstandig om medelijden als plicht voor te schrijven.

-Medelijden is een feit, een geheimzinnig feit, aan welks invloed zich zelfs de ruwste

-en onkundigste niet voortdurend kan onttrekken. Juist ten gevolge van zijn algemeenheid

-heeft het invoering van levensregels bewerkt, welke allen tot twee zich laten herleiden:

-doe niemand kwaad, sta allen bij zooveel ge kunt!

-</p>

-<p>Intusschen kan verzachting van individueel leed hem niet voldoen, die alle afzonderlijk

-bestaan als een ramp beschouwt. Smart is heilzaam, zegt Schopenhauer, daar zij van

-den lust om te leven geneest, en zoo de „<span lang="de">Meeresstille des Gemüths</span>” veroorzaakt, welke veroorlooft het Nirwana binnen te treden. Dat Nirwana, zoo luidt

-het slotwoord van het hoofdwerk, is niets voor den dwaas, wiens hart vol is van de

-dingen dezer wereld, maar alles voor wie doorziet, dat het universum met zijn zonnen

-en melkwegen inderdaad niets is.

-<span class="pageNum" id="pb17">[<a href="#pb17">17</a>]</span></p>

-<p>Ten slotte moeten wij nog opmerken, dat Schopenhauer, ondanks het strengste determinisme,

-den mensch verantwoordelijk acht voor zijne daden. Het werken volgt op het zijn. Al

-onze handelingen vloeien met noodzakelijkheid uit het karakter voort, waarmee wij

-ter wereld zijn gekomen. Maar dat karakter, dat zich in den tijd aan zijn eigenaar

-openbaart, en hem verborgen zou blijven, indien hij niet velerlei aanleiding tot handelen

-had, bestaat tevens buiten den tijd in de vrije wereld van het bovenzinnelijke. Vandaar

-onze verantwoordelijkheid. Het is dus niet onze fout, dat wij doen wat wij doen, b.v.

-ons als lafaards gedragen, wanneer wij lafaards zijn, maar stellig is het onze schuld,

-dat wij zijn, zooals wij zijn. Schopenhauer maakt hier een degelijk onderscheid tusschen

-empirisch en intelligibel karakter als reeds door Kant werd aangegeven. Vrijheid is

-een geheimenis, maar als noodwendig tegenstuk van moeten is zij onloochenbaar.

-</p>

-<p>Ziedaar een ruwe schets van het systeem, dat gedurende de tweede helft der 19<sup>de</sup> eeuw in driemaal honderdduizend exemplaren is verspreid geworden en thans, terwijl

-de zon van Nietzsche reeds begint te tanen, nog steeds opgang maakt. Ik heb eens door

-een beroemd landgenoot hooren zeggen, dat het hem even onmogelijk zou zijn de leer

-van Schopenhauer als den Heidelberger catechismus onvoorwaardelijk te beamen. Die

-woorden wil ik graag voor mijne rekening nemen. <span class="pageNum" id="pb18">[<a href="#pb18">18</a>]</span>Als het onderscheid der individuen schijn is, rijst de vraag, wie er door dien schijn

-bedrogen wordt, en wie er met dien schijn bedriegt. Het eenig mogelijk, doch niet

-zeer verstaanbaar antwoord is hier: de oneindige wil draait zich een rad voor de oogen,

-is prooi van zelfmisleiding. Ik ben het met Schopenhauer eens: zoo’n dwaas en onzalig

-wezen behoort in het Nirwana weg te zinken. Alleen begrijp ik niet, hoe schepselen

-der inbeelding als gij, mijn lezer, en ik, daarbij een handje zouden kunnen helpen.

-</p>

-<p>Toch vindt onze wijsgeer nog tal van volgelingen. Geen wonder. Zijne leer ligt in

-de lijn van zekere hedendaagsche geestesstroomingen. Zoo wordt aan het pessimisme

-thans meer dan ooit recht toegekend. Het geloof aan den vooruitgang is geschokt. Het

-wordt niet meer als een axioma beschouwd, dat alles zal terecht komen. Het optimisme,

-dat onze vaderen veroorloofde zich op de golven van het wereldgebeuren met blij vertrouwen

-te laten verder dragen, schijnt thans lichtzinnig en ietwat kinderachtig. Dat de natuur

-in menig opzicht onbarmhartig is en zich om lief en leed van hare schepselen niet

-bekreunt, is een bittere waarheid, voor welke de oogen geopend zijn. Steeds meer dringt

-de gedachte door, dat het menschelijk leven slechts in zoover zin en waarde heeft,

-als wij zelve in staat en gezind zijn er een belangrijken inhoud aan te verleenen.

-Zoo noopt het pessimisme tot krachtsinspanning <span class="pageNum" id="pb19">[<a href="#pb19">19</a>]</span>volgens het woord van Schopenhauer zelf, die een van zijn boeken van het volgende

-motto heeft voorzien: „een gelukkig leven is onmogelijk; het hoogste wat wij bereiken

-kunnen is een heroïeke levensloop”.

-</p>

-<p>Ook ligt het in den geest van onzen tijd het mysterieuse van ons bestaan te erkennen.

-Welnu, volgens Schopenhauer is de verschijning van den wil onder een individueelen

-vorm, in de gestalte van een kennend en denkend subjekt, een onoplosbaar raadsel.

-Op zijne wijze is hij evolutionist. Van de leer van Darwin, wiens boek kort vóór zijn

-dood verscheen, wilde hij niets weten. Dat het hoogere uit het lagere, het meerdere

-uit het mindere zou voortspruiten, scheen hem tergende onzin. Maar wel stond het bij

-hem vast, dat de openbaringen van den wil een rangorde doorloopen en dat de verschijning

-van bewustzijn en rede, geheel nieuwe feiten, al de voorafgaande lagere levensvormen

-onderstellen, gelijk deze weder de onbewerktuigde natuur. Ook hier kan dus de tegenwoordige

-tijd bij Schopenhauer aanknoopen. Zelfs het tegenwoordig zoozeer verspreide pragmatisme,

-dat waarheid als een instrument om te handelen beschouwt, vindt steun bij Schopenhauer.

-</p>

-<p>Ook heeft Schopenhauer de leer van Kant weliswaar verminkt, maar tevens zóó gefiltreerd,

-dat ieder dilettant zich nu enkele hoofdtrekken er van met gemak kan toeëigenen. Ten

-slotte heeft hij met zijne beschouwingen over kunst en liefde niet enkel Wagner <span class="pageNum" id="pb20">[<a href="#pb20">20</a>]</span>en Nietzsche, maar ook dichters, romanschrijvers en dramatici bezield. Volgens Schopenhauer

-is wie zich door den hevigsten van alle hartstochten laat medesleepen de onbewuste

-dienaar van de soort, zijn liefde en begeerte waanzin, jacht op de schaduw van een

-schaduw. Is het niet alsof men Flaubert leest? Het werk van Schopenhauer, die stoute

-synthese van Kantianisme, Platonisme, Indische wijsheid en Europeesche natuurkennis

-is nog in menig opzicht jong en frisch.

-</p>

-<p>Arthur Schopenhauer werd in 1788 in de toenmalige vrije rijksstad Dantzig geboren.

-Zijn vader was een aanzienlijk koopman en veel ouder dan zijn moeder. Toen in 1793

-Dantzig bij Pruissen werd ingelijfd vertrok de stoere republikein met zijn gezin,

-dat intusschen tot vier personen was aangegroeid, daar Arthur een zusje Adele had

-gekregen, naar Hamburg. De vader had zich voorgenomen van den knaap een koopman te

-maken, maar de aanleg van den jongen wees in andere richting. Toen de vader, misschien

-door zelfmoord, plotseling gestorven was, gevoelde de zoon zich verplicht den wensch

-van den overledene te eerbiedigen en nam hij dus plaats op de kantoorkruk. De betrekkelijk

-nog jonge weduwe ging zich vestigen in Weimar, waar zij de vriendschap van Goethe

-genoot, en talrijke, zeer bewonderde romans schreef. De brieven, die uit dien tijd

-bewaard zijn gebleven, doen Johanna Schopenhauer als een beminnelijke, verstandige

-en <span class="pageNum" id="pb21">[<a href="#pb21">21</a>]</span>helderziende vrouw kennen. Zoo schreef zij in 1807 aan haar toen 19-jarigen zoon:

-„Ik ken uw hart en weet dat weinig menschen beter zijn dan gij. Maar al uwe goede

-eigenschappen worden verduisterd en als het ware verlamd door uwe aanmatiging. Ge

-wilt alles beter weten dan andere menschen, bij ieder behalve bij u zelven gebreken

-ontdekken en in uw omgeving steeds alles naar uwe hand zetten … Als ge niet waart

-die ge zijt, dan zoudt ge eenvoudig belachelijk wezen, maar nu verbittert ge allen

-tegen u”. In hetzelfde jaar schrijft zij hem nog: „Ik misken niet de goede kanten

-van uwe natuur en wat mij afstoot is niet uwe innerlijke gezindheid, maar uwe manier

-van beschouwen, veroordeelen, de wijze waarop ge u gedraagt. Wanneer ge eenige dagen

-bij ons doorbrengt, komt het altoos tot geweldige tooneelen om niets en minder dan

-niets. Uwe eeuwige jeremiaden, uw begrafenisgezicht, uw orakeltoon, dat alles drukt

-ter neer. Ik weet dat ge uw zwartgalligheid van uw vader geërfd hebt; tracht haar

-te overwinnen”.

-</p>

-<p>In datzelfde jaar 1807 hield Arthur op klerk te zijn en begon hij zich met toestemming

-van zijn moeder tot de universitaire studiën aan het gymnasium van Gotha voor te bereiden.

-Satirieke verzen op een van de leeraren deden hem van daar verjagen. En nu kwam hij

-op het gymnasium te Weimar, maar zijn moeder wilde hem niet in huis hebben, en dus

-woonde hij bij <span class="pageNum" id="pb22">[<a href="#pb22">22</a>]</span>een der leeraren. In den tijd van twee jaar bracht hij het zoo ver in zijn klassieke

-studiën dat al de verloren tijd was ingehaald en hij in 1809 als student bij de faculteit

-der medicijnen aan de Universiteit te Göttingen kon worden ingeschreven. Hij was nu

-meerderjarig, had zijn klein fortuin in handen, en las Tacitus, Horatius, Lucretius,

-Herodotus, zonder zich veel om de geneeskunst te bekreunen, die hem bij nadere kennismaking

-niet scheen aan te trekken. Prof. Schulze (Aenesidemus), die zijn aanleg voor de philosofie

-doorzag, gaf hem den raad voorloopig enkel Plato en Kant te bestudeeren. Dien raad

-volgde hij op, en zoo werd hij door die twee groote denkers met de gedachte vertrouwd

-gemaakt, dat de wereld der verschijnselen en het ding op zich zelf twee zijn. Veel

-vrienden aan de academie schijnt hij niet gehad te hebben. In het curriculum vitae,

-dat hij later bij de Berlijner faculteit indiende, schreef hij betreffende zijn studentenjaren:

-„mijn rijper leeftijd, mijn rijker ervaring en mijn ongewoon karakter maakten dat

-ik verlaten en eenzaam was”. In het vreemdelingenboek van een oud kasteel schreef

-hij 5 Sept. 1811:

-</p>

-<div lang="de" class="lgouter">

-<p class="line">„Wohl manches Mal saht ihr mich einsam wandern,

-</p>

-<p class="line">Und ernst und einsam geh’ ich jetzt zu andern”.</p>

-</div>

-<p class="first">Toch knoopte hij in Göttingen eenige vriendschapsbanden aan, b.v. met Osann en in

-1820 noemde hij in <span class="pageNum" id="pb23">[<a href="#pb23">23</a>]</span>een brief aan dezen gericht, de Göttinger jaren de schoonste van zijn leven.

-</p>

-<p>Vandaar ging hij naar Berlijn, waar hij Fichte en Schleiermacher hoorde, niet Hegel.

-Met Prof. Fichte disputeerde hij hevig op diens privatissima. Door den vrijheidsoorlog,

-voor welken hij volstrekt niets gevoelde, in het schrijven van zijn dissertatie gestoord,

-week hij uit naar Rudolstadt in Thüringen, waar hij tot zijn vreugde geen soldaat

-te zien, geen tamboer te hooren kreeg. Hij zond het handschrift van zijn dissertatie

-per post naar het naburige Jena, vanwaar hij na korten tijd, eveneens per post, zijn

-doctors-diploma ontving. Zijn dissertatie verscheen onder den titel: „<span lang="de">Ueber die vierfache Wurzel des Satzes vom zureichenden Grunde</span>”. Van dit merkwaardig geschrift, dat als de inleiding tot zijn hoofdwerk kan worden

-beschouwd, heeft hij later een vermeerderde editie in het licht gezonden.

-</p>

-<p>Arthur keerde thans naar Weimar terug, waar hij veel met Goethe sprak. Er was groot

-verschil tusschen die beide mannen, gelijk daaruit blijkt, dat Schopenhauer in 1813

-aan den beroemden grijsaard kon schrijven: „Van u zelf weet ik, dat letterkundige

-arbeid voor u altijd bijzaak, en het werkelijke leven hoofdzaak is geweest. Bij mij

-is het omgekeerde het geval; mijn denken, mijn werk, dat alleen heeft voor mij waarde

-en beteekenis”. Maar tevens was er overeenkomst in geestesrichting. Beiden waren zieners

-en wilden putten <span class="pageNum" id="pb24">[<a href="#pb24">24</a>]</span>uit de levende bron van ervaring en bewustzijn. Vandaar dat voor Schopenhauer de philosofie

-niet zoozeer wetenschap als wel kunst was. Hij streefde er naar een volkomen objektieve

-en door geen langwijlige redeneeringen bedorven wijsbegeerte te stichten, welke een

-echt kunstgewrocht zou zijn, daar zij „niet op den trant der philosofasters, van Fichte

-en zelfs van Spinoza, tusschen subjekt en objekt den bedriegelijken sluier van afgetrokken

-begrippen zou dulden”. Goethe beschreef in die dagen, in een brief aan Knobel, zijn

-jongen <span class="corr" id="xd32e287" title="Bron: vrienn">vriend</span> als een merkwaardig man, „die met helderziende koppigheid bezig is het kaartenspel

-van onze moderne philosofen in de war te sturen”. Met profetischen blik voegt hij

-er aan toe: „het staat te bezien of de meesters in het vak hem in hun gilde zullen

-opnemen. Ik vind hem vol geest”. Goethe, getroffen door de rol, die Schopenhauer in

-zijn dissertatie bij het meetkundig betoog aan de aanschouwing wilde zien toegewezen,

-spoorde hem tot optische studiën aan, waarvan hij zelf in die dagen vervuld was. Inderdaad

-deed Schopenhauer later als tweede van zijne geschriften een boek „<span lang="de">Ueber das Sehen und die Farben</span>” verschijnen. Vóór de publicatie had hij zijn manuscript aan Goethe ter beoordeeling

-toegezonden, maar ondanks al zijn dringen en smeeken was het hem niet gelukt aan den

-dichter, die hem telkens zeer beleefd antwoordde, een enkel teeken van goed- of afkeuring

-te ontlokken. Schopenhauer <span class="pageNum" id="pb25">[<a href="#pb25">25</a>]</span>had het verschil der kleuren op een andere wijze dan Goethe het deed verklaard.

-</p>

-<p>Johanna herbergde op dat oogenblik den romanschrijver Fr. Müller. Arthur toonde op

-zulk een wijze zijn misnoegen over de aanwezigheid van dien vreemdeling, dat de moeder

-er toe overging haar zoon de deur te wijzen. Dit geschiedde in Mei 1814. De breuk

-was onherstelbaar. Arthur ging naar Dresden en heeft noch zijn moeder, noch zijn zuster,

-met welke laatste hij ten minste voorloopig in briefwisseling bleef, ooit teruggezien.

-</p>

-<p>In Dresden, destijds de artistieke hoofdstad van Duitschland, genoot Arthur veel van

-kunst. Ook had hij er enkele vrienden, waarvan er één aan Adele schreef: „Uw broeder

-is van nature teeder en gemoedelijk”. Intusschen werkte hij ijverig aan zijn: „<span lang="de">Welt als Wille und Vorstellung</span>”. Het boek verscheen in 1818 bij Brockhaus, maar werd zoo slecht verkocht en zoo

-totaal geïgnoreerd, dat de uitgeversfirma na verloop van eenigen tijd van het grootste

-aantal der exemplaren papierpap maakte.

-</p>

-<p>Schopenhauer ging naar Italië. Zijn reis, gedurende welke hij in zijn journaal enkel

-philosofische gedachten neerschreef, werd op pijnlijke wijze afgebroken door de handelscrisis,

-die de firma trof, waaraan Johanna en Adele haar geheele vermogen en Arthur een aanzienlijk

-deel ervan hadden toevertrouwd. Hij verklaarde zich <span class="pageNum" id="pb26">[<a href="#pb26">26</a>]</span>bereid met moeder en zuster te deelen wat hij nog had overgehouden, maar weigerde

-halsstarrig in de schikking te treden, die door de overige schuldeischers werd aanvaard.

-Hij had geen koopmansgenie, doch stond op zijn recht en wantrouwde de menschen, ten

-gevolge waarvan hij hier de wijste partij koos. Na een paar jaar stond de firma weer

-overeind en kreeg Arthur al zijn geld terug, terwijl moeder en dochter twee derden

-van haar fortuin verloren hadden.

-</p>

-<p>Intusschen wist hij niet vooraf hoe de zaak zou loopen en trachtte hij zich dus aan

-de universiteit te Berlijn een positie als leeraar te scheppen. Op 23 Maart 1823 hield

-hij zijn proefles. Hegel opponeerde, maar Schopenhauer antwoordde zoo flink, dat hem

-de titel van privaat-docent verleend werd. Nu ging Schopenhauer een half jaar lang

-5 uur college per week geven. Hij had weinig of geen succes. Was het, omdat hij dezelfde

-uren had gekozen als waarop Hegel zijne lessen gaf? Zoolang het intellektualisme zijn

-zegetocht nog niet voleindigd had, kon het voluntarisme in geen geval gehoor vinden.

-Nadat zijn fortuin zich hersteld had, keerde Schopenhauer naar Italië terug. Hij schrijft

-vroolijke brieven aan Osann en geeft een vermakelijke schets van den levenslust, de

-bedriegelijkheid en welgemanierdheid der Italianen. Toch keert hij weer naar Berlijn

-terug en slijt daar zes jaren van zijn leven, totdat de cholera in 1831 hem ten gevolge

-van een <span class="pageNum" id="pb27">[<a href="#pb27">27</a>]</span>droom, waaraan hij waarschuwende kracht toekent, naar het gezonde Frankfort doet verhuizen.

-Hier blijft hij 27 jaren, tot aan zijn dood in 1860. Ervan overtuigd dat het uur van

-zijn beroemdheid zal komen, daar hij naar zijn inzien het wereldraadsel opgelost en

-aan de menschheid daarmee den grootst mogelijken dienst heeft bewezen, bewerkt hij

-een tweede editie van zijn „<span lang="de">Welt als Wille und Vorstellung</span>” en schrijft hij tevens zijn „<span lang="de">Parerga und Paralipomena</span>”, die als een toelichting op het hoofdwerk kunnen gelden. Ook verzamelt hij bij natuurvorschers

-en geneesheeren feiten, welke als openbaringen van den levenswil kunnen gelden en

-doet, wellicht op zijn eigen kosten, na een zwijgen van 18 jaren, in 1836 „<span lang="de">Ueber den Willen in der Natur</span>” verschijnen. Het boek wordt niet opgemerkt.

-</p>

-<p>Zijn eerste voldoening van eigenliefde was, dat hij vermocht Rosenkrantz en Schubert

-te overtuigen dat niet, zooals hun plan was, de tweede, maar de eerste editie van

-de „<span lang="de">Kritik der reinen Vernunft</span>” bij de door hen voorgenomen uitgave van de complete werken van Kant moest worden

-gevolgd. Kort daarna in 1839 behaalt hij een gouden medaille met een verhandeling

-over de vrijheid van den wil bij de maatschappij van wetenschappen te Drontheim, maar

-een tweede prijsverhandeling over de grondslagen der moraal wordt door de maatschappij

-van wetenschappen te Kopenhagen afgewezen, vooral om het afschuwelijk schelden <span class="pageNum" id="pb28">[<a href="#pb28">28</a>]</span>op de „drie Sophisten”, Fichte, Schelling en Hegel. Hij vereenigt de twee stukken

-en geeft ze uit onder den titel „<span lang="de">Die beiden Grundprobleme der Ethik</span>”. De kritiek zwijgt ook dit werk dood. Eindelijk, in 1851 gelukt het zijn eersten

-discipel, een Jood van Russischen oorsprong, Julius Frauenstaedt, een uitgever in

-Berlijn te vinden voor de „<span lang="de">Parerga</span>”. Dit boek slaat in. Men ontdekt dat Schopenhauer een onovertroffen schrijver van

-essays is. Nu is de nieuwsgierigheid naar zijn vroegere werken opgewekt. Hij krijgt

-erkentelijke brieven van Bahnsen, een leeraar aan een gymnasium, van Lindner, een

-Berlijnsch journalist, van Adam von Doss, een Beiersch jurist, enz. De inhoud is steeds

-dezelfde. „De schillen zijn mij van de oogen gevallen. Vol verrassing roep ik uit:

-Heureka!” Een man als Saint-René-Taillandier schrijft over hem in de <span lang="fr">Revue des deux Mondes</span>. Challemel-Lacour bezoekt hem en schrijft in de <span lang="fr">Revue des deux Mondes</span> van de ijskoude atmosfeer, welke hem bij die gelegenheid uit de half geopende deur

-van het „Niet” kwam toestroomen. Een niet minder bekend man, Foucher de Careil, dringt

-ook tot hem door en beschrijft hem als een grijsaard met levendige blauwe oogen, om

-welke een ietwat sarkastische glimlach speelt; het hooge voorhoofd met de uitstaande

-witte lokken verleent aan het geestig gelaat een stempel van zielenadel en voornaamheid.

-Zijn manieren zijn die van een man van de wereld. Hij is ouderwetsch gekleed <span class="pageNum" id="pb29">[<a href="#pb29">29</a>]</span>met een witte das en een kanten jabot. Van nature teruggetrokken, laat hij zich gaan

-als hij met vreemdelingen te doen heeft en dan is zijn gesprek buitengewoon levendig.

-Hij strooit rond met latijnsche, grieksche, fransche, engelsche, italiaansche citaten;

-de uren vliegen als minuten voorbij en als de middernachtsklok slaat, vertoonen zijn

-trekken niet de minste vermoeidheid en het vuur van zijn blik is geen seconde uitgedoofd

-geweest.

-</p>

-<p>Zoo was de avond van zijn leven de dageraad van zijn roem.

-</p>

-<p>Toen op 18 Sept. 1848 het oproer door de straten van Frankfort trok, leende hij met

-de grootste bereidwilligheid zijn kijker aan den Oostenrijkschen officier, die van

-uit zijn vensters op het souvereine gepeupel liet schieten, dat ginds op den brug

-een barricade opwierp. Twaalf jaar later bleek, dat hij aan de soldaten, die bij de

-verdediging van de wettelijke orde invalide waren geworden, het leeuwendeel van zijn

-vermogen had nagelaten. Geldgeschenken waren toegewezen aan bloedverwanten, aan een

-oude dienstmaagd, die tevens zijn meubels en zilverwerk kreeg, en aan een tooneelprinses,

-die indertijd zijn hartevriendin was geweest. Ook zijn hond had hij niet vergeten;

-deze erfde f&nbsp;300 voor zijn levensonderhoud. Frauenstaedt kreeg de manuscripten en

-op hem gingen al de auteursrechten over. Gwinner, rechter in Frankfort, uitvoerder

-van den <span class="pageNum" id="pb30">[<a href="#pb30">30</a>]</span>laatsten wil, kwam in het bezit van zijn bibliotheek.

-</p>

-<p>Het was in tegenwoordigheid van dezen Gwinner, dat Schopenhauer eens, na lang op het

-portret van de Rancé, den stichter van de orde der Trappisten, te hebben gestaard,

-op neerslachtigen toon zei: „Dat is het werk der genade”. Schopenhauer heeft de wereldverloochenaars,

-zijn heiligen, vurig bewonderd, maar zelf niet als een hunner geleefd. Hij was geen

-zonnige natuur, stak vol grieven. Zoo tegen de vrouwen, de schepselen met lange haren

-en korte gedachten. Zoo vooral tegen de Joden, die met hun scheppingsleer de Europeesche

-menschheid vergiftigd hadden. Hij was niet goedhartig, maar wel volkomen eerlijk tegenover

-zichzelf en anderen; hij meende alles wat hij zeide; dat was zijn kracht als schrijver.

-Hij was veel vatbaarder voor pijnlijke dan voor aangename indrukken. Reeds in zijn

-jeugd was het zoo. Twee jaar lang heeft hij toen met zijn ouders door Europa gezworven.

-Als hij aan armoedige hutten voorbijkwam, was zijn genot voor den geheelen dag vergald.

-Men begrijpt dat hij in Toulon van het verblijf der galeiboeven een onuitwischbaren

-indruk had gekregen. Hij heeft zich dikwijls zeer eenzaam gevoeld en zich ten slotte

-met de gedachte getroost: zoo is het lot der Koningen! Waarom is hij ongehuwd gebleven?

-In Venetië was hij zoo verliefd op een rijke jonge dame van goeden huize, dat hij,

-jaloersch van hare bewondering voor Byron, den introductiebrief <span class="pageNum" id="pb31">[<a href="#pb31">31</a>]</span>bij den engelschen dichter, dien hij van Goethe had meegekregen, niet afgaf. Wij weten

-dit uit een brief van Arthur aan zijn zuster. Verder weten wij niets van deze episode

-in zijn leven. Wel weten we iets anders. Reeds in 1814 noteerde hij voor zich zelf

-een woord uit het Indisch geschrift „Oepnethak”: „als de kennis komt, verdwijnt de

-liefde”. Later werd datzelfde woord het motto voor een deel van zijn hoofdwerk.

-</p>

-<p>Schopenhauer was hartstochtelijk in ieder opzicht. Wanneer een gedachte hem voor den

-geest zweefde, liet hij alles in den steek om haar op te vangen, en hare waarde te

-toetsen. Hij heeft de weelde van het genie gekend en was er van overtuigd, dat zijn

-intellekt niet aan hem zelf, maar aan de wereld toebehoorde, dat hij een zending had.

-Zijn denken is de éénheid van zijn leven geweest. Zijn altijd bezige geest was er

-steeds op uit om één en dezelfde gedachte toe te lichten. Want zijn stelsel bestond,

-gelijk hij zelf heeft erkend, uit ééne gedachte: de tegenstelling van verschijnsel

-en wil. Hij vergeleek het met Thebe, waar men door honderd poorten kon binnen treden

-en steeds op hetzelfde middelpunt uitkwam.

-</p>

-<p>Op 4 Sept. 1860 werd hij dood op zijn kanapé gevonden.

-</p>

-<p>Doch genoeg over Schopenhauer en zijn werk. Thans willen wij hem zelf het woord geven.

-<span class="pageNum" id="pb32">[<a href="#pb32">32</a>]</span></p>

-</div>

-</div>

-</div>

-<div class="body">

-<div id="ch1" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a href="#xd32e1926">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">

-<h2 class="main">FRAGMENTEN UIT: „<span lang="de">UEBER DIE VIERFACHE WURZEL DES SATZES VOM ZUREICHENDEN GRUNDE</span>”</h2>

-</div>

-<div class="divBody">

-<p class="first">De echte wijsgeer zoekt overal helderheid en duidelijkheid. Hij is niet als een troebele,

-wilde, door regens gezwollen beek, maar als een Zwitsersch meer, dat, onbewogen, bij

-groote diepte, groote klaarheid heeft, welke de diepte zichtbaar maakt. De onechte

-daarentegen tracht, wel niet, volgens den stelregel van Talleyrand, door woorden zijn

-gedachten, wel echter het gebrek aan gedachten te verbergen. De onverstaanbaarheid

-zijner leeringen, welke het gevolg van de onklaarheid van zijn denken is, wijt hij

-aan den lezer. Dat is de reden, waarom in eenige geschriften, b.v. die van Schelling,

-de onderwijzende toon zoo dikwijls in den schimptoon omslaat; bij voorbaat scheldt

-hij op den lezer in de verwachting, dat deze niet zal verstaan.

-</p>

-<p>Ons kennend bewustzijn behelst subjekt en objekt, niets meer dan dat. Objekt voor

-het subjekt zijn en onze voorstelling zijn is hetzelfde. Alle voorstellingen zijn

-objekten van het subjekt, en alle objekten van het subjekt zijn voorstellingen.

-<span class="pageNum" id="pb33">[<a href="#pb33">33</a>]</span></p>

-<p>Nu is het hier echter zoo mee geschapen, dat alle onze voorstellingen volgens vaste

-wetten onderling verbonden zijn en niets wat, los gescheurd van al het overige, geheel

-op eigen voeten staat, objekt voor ons kan zijn.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Deze verbinding is het, zegt Schopenhauer, welke door de stelling van den voldoenden

-grond in haar algemeenheid wordt uitgedrukt, wanneer men de formule gebruikt: „Niets

-is zonder grond waarom het is”. Zoo kan men bij oordeelen vragen waarom zij waar heeten,

-bij veranderingen waarom zij plaats grijpen. Ginds vragen wij naar <span class="ex">kengronden</span>; hier naar <span class="ex">oorzaken</span>. Maar er zijn nog meer gevallen, waarin we het recht hebben waarom? te vragen. Waarom

-zijn b.v. bij dien driehoek de drie zijden aan elkander gelijk? Het antwoord luidt:

-omdat de drie hoeken gelijk zijn. Is nu de gelijkheid der hoeken <span class="ex">oorzaak</span> van de gelijkheid der zijden? Neen, want hier is van geen verandering, dus van geen

-werking, die een oorzaak zou hebben, sprake. Is zij enkel <span class="ex">kengrond</span>? Evenmin, want de gelijkheid der hoeken is niet enkel bewijs van de gelijkheid der

-zijden, niet enkel grond van een oordeel. Afgezien van het oordeel, moeten de zijden

-gelijk zijn, daarom dat de hoeken gelijk zijn. Er is hier een noodwendige verbinding

-tusschen hoeken en zijden, dus nog iets anders dan een verbinding tusschen twee oordeelen.

-De gelijkheid <span class="pageNum" id="pb34">[<a href="#pb34">34</a>]</span><span class="corr" id="xd32e384" title="Bron: derhoeken">der hoeken</span> is de <span class="ex">zijnsgrond</span> van de gelijkheid der zijden. Een vierde gestalte neemt het principe van den grond

-aan, wanneer het subjekt als willend wordt beschouwd. Men vraagt naar de <span class="ex">beweegredenen</span> van het willen, naar den voldoenden grond waarom er zoo gehandeld wordt als er gehandeld

-wordt.

-</p>

-<p>Zoo is er dus vierderlei noodzakelijkheid, waarmee iets uit zijn grond voortvloeit.

-Er is logische noodzakelijkheid, waarmee de stellingen uit hare kengronden, er is

-physische noodzakelijkheid, waarmee de gevolgen uit hunne oorzaken voortvloeien, er

-is mathematische noodzakelijkheid, waarmede omdat het eene is ook het andere is, er

-is praktische noodzakelijkheid waarmee de handelingen uit hare motieven volgen. Alle

-noodzakelijkheid is relatief, geldt ten opzichte van haar grond. Absolute noodzakelijkheid,

-zonder grond, is onzin.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>De wet der causaliteit bepaalt dat, wanneer een nieuwe toestand bij één of meer objekten

-der werkelijkheid intreedt, een andere toestand moet zijn voorafgegaan, op welken

-die nieuwe toestand regelmatig volgen moet. B.v. een lichaam vangt aan te branden:

-aan dien toestand van branden moet zijn voorafgegaan een toestand

-</p>

-<ul>

-<li class="numberedItem"><span class="itemNumber">1.</span> van verwantschap tot de zuurstof,

-</li>

-<li class="numberedItem"><span class="itemNumber">2.</span> van aanraking met de zuurstof,

-</li>

-<li class="numberedItem"><span class="itemNumber">3.</span> van een bepaalden warmtegraad.</li>

-</ul><p>

-<span class="pageNum" id="pb35">[<a href="#pb35">35</a>]</span></p>

-<p>Daar, zoodra die drievoudige toestand voorhanden was, de ontbranding onmiddellijk

-volgen moest, deze echter eerst <span class="ex">nu</span> gevolgd is, kan ook die toestand er niet vroeger geweest zijn, maar moet hij eerst

-<span class="ex">nu</span> zijn ingetreden. Dat intreden heet een verandering. Derhalve geldt de wet der causaliteit

-uitsluitend voor veranderingen. Iedere werking is, bij haar te voorschijn treden,

-een verandering en verwijst, juist omdat ze niet vroeger is ingetreden, met onfeilbare

-zekerheid naar eene andere, haar voorafgaande verandering, welke in betrekking tot

-haar <span class="ex">oorzaak</span>, in betrekking tot eene derde, haar zelve weder noodzakelijk voorafgegane verandering,

-<span class="ex">werking</span> heet. Dit is de keten der causaliteit; zij is zonder aanvang. Iedere nieuwe toestand

-moet dus het gevolg zijn van een daaraan voorafgaande verandering; b.v. in het zooeven

-vermelde geval moest de temperatuurverhooging voortspruiten uit het toetreden van

-vrije warmte tot het lichaam; dit toetreden van warmte hing weder af van een voorafgaande

-verandering, b.v. het vallen van de zonnestralen op een brandspiegel; dit laatste

-van het wegtrekken van een wolk voorbij de zon; dat wegtrekken van de wolk werd veroorzaakt

-door wind; die <span class="pageNum" id="pb36">[<a href="#pb36">36</a>]</span>wind door ongelijke dichtheid van lucht; die ongelijke dichtheid door andere toestanden

-en zoo in het oneindige.

-</p>

-<p>Wanneer er aan een toestand om voorwaarde van het optreden van iets nieuws te zijn,

-slechts ééne omstandigheid ontbreekt, noemt men deze laatste, zoo zij er eindelijk

-ook nog bijkomt, de oorzaak bij uitnemendheid; het is in zoover juist, als men zich

-daarbij aan de laatste werkelijk beslissende verandering houdt; daarvan afgezien heeft

-echter voor de vaststelling van het oorzakelijk verband der gebeurtenissen in het

-algemeen, de laatst bijkomende voorwaarde niets op de overige voor. Zoo is in het

-door ons genoemde voorbeeld het wegtrekken van de wolk in zoover oorzaak der ontbranding

-te noemen als het later dan het richten van den brandspiegel op het voorwerp plaats

-greep. Dit richten van den brandspiegel had evenwel later kunnen geschieden dan het

-wegtrekken van de wolk en het toelaten van de zuurstof weder later dan dit: zulke

-toevallige tijdsbepalingen hebben dan te beslissen wat <span class="ex">de</span> oorzaak is. Wanneer men de zaak nauwkeurig beschouwt, bevinden wij dat de toestand

-in zijn geheel oorzaak van den volgenden is en <span class="pageNum" id="pb37">[<a href="#pb37">37</a>]</span>dat het er betrekkelijk weinig toe doet welke van de vereischten het laatst komt om

-het getal vol te maken.

-</p>

-<p>Voorwaarden van veranderingen zijn altijd andere en voorafgaande veranderingen, geen

-dingen. Zoo zou het in ons geval glad verkeerd zijn, om den brandspiegel, de wolk,

-de zon, de zuurstof, oorzaak te noemen. Het heeft geen zin te zeggen, dat een objekt

-oorzaak is van een ander objekt; in de eerste plaats, omdat wij bij de objekten behalve

-vorm en hoedanigheid, ook stof, materie aantreffen, welke noch ontstaat, noch vergaat;

-in de tweede plaats omdat de wet der causaliteit uitsluitend voor veranderingen geldt,

-voor het verschijnen en verdwijnen van toestanden in den tijd.

-</p>

-<p>De scheeve opvattingen van de causaliteitsverhouding kunnen zeker grootendeels aan

-onklaarheid van het denken worden toegeschreven; maar stellig is daarbij ook dikwijls

-eene theologische bedoeling in het spel, waardoor de formeele kennis a priori, die

-moedermelk van het menschelijk verstand, vervalscht wordt.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Men wil namelijk, volgens Schopenhauer, een Schepper der stof hebben, een zoogenaamde

-eerste oorzaak, waarbij <span class="pageNum" id="pb38">[<a href="#pb38">38</a>]</span>men „stichtelijk de oogen verdraaien” kan, als ware een <span class="ex">eerste oorzaak</span> niet een <span lang="la">contradictio in adjecto</span>. Een eerste oorzaak is even weinig denkbaar als een plaats, waar de ruimte een einde

-neemt, of een oogenblik, waarop de tijd een aanvang zou hebben genomen. Iedere oorzaak

-is een verandering, bij welke men naar de haar tot stand is gekomen, noodwendig vragen

-moet, en zoo tot in het oneindige! Niet eens is een eerste toestand der materie denkbaar,

-waaruit alle volgende zouden zijn voortgesproten. Want die volgende toestanden zouden

-er dan reeds vroeger hebben moeten zijn, tenzij men gelieft aan te nemen, dat die

-eerste toestand eerst op een bepaald oogenblik begonnen heeft causaal te werken; maar

-dan zou er op dat oogenblik iets veranderd moeten zijn, waardoor die eerste toestand

-ophield te rusten; welnu, als er een verandering is bijgekomen, dan moeten we naar

-haar oorzaak, naar de daaraan voorafgaande verandering vragen, en zoo zijn wij weder

-op de ladder der oorzaken aangeland en worden door de onverbiddelijke wet der causaliteit

-voortgezweept om hooger en hooger te klimmen, steeds hooger, tot in het oneindige.

-De wet der causaliteit laat zich niet gebruiken als een fiaker, dien men, aangekomen

-waar men wil zijn, naar huis zendt. Zij gelijkt veeleer op den bezem, die, door Goethe’s

-tooverleerling bezield en aan het werk gezet, niet meer ophoudt te loopen en te vegen,

-zoodat de <span class="pageNum" id="pb39">[<a href="#pb39">39</a>]</span>oude heksenmeester er zelf bij moet komen om hem tot rust te brengen.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Helaas de heeren professoren, die er verlegen mee zitten, dat Kant aan hun dierbaar

-kosmologisch bewijs (alles wat bestaat heeft een oorzaak, de wereld bestaat, dus heeft

-de wereld een oorzaak) den doodsteek heeft toegebracht, zijn geen heksenmeesters.

-Zij hebben dus een slimmen streek bedacht. „Vriend”, hebben zij tot het kosmologisch

-bewijs gezegd, „het staat slecht met u, zeer slecht, sedert uwe noodlottige ontmoeting

-met den ouden dwarskop uit Koningsbergen; even slecht als met uwe broeders, het ontologisch

-en het physikotheologisch. Maar troost u, wij verlaten u daarom niet; ge weet, we

-worden er voor betaald; toch moet ge, het kan niet anders, van naam en kleeding verwisselen;

-want noemen we u bij uw echten naam, dan loopt alles weg. Inkognito nemen we u onder

-den arm en brengen u weder onder de menschen; enkel, zooals ge hoort, inkognito; zoo

-gaat het! Wij spreken voortaan van het „absolute”, dat klinkt vreemd, fatsoenlijk

-en voornaam; en hoeveel men met voornaam-doen bij de Duitschers kan uitrichten, weten

-wij het allerbest; wat gemeend wordt, verstaat <span class="pageNum" id="pb40">[<a href="#pb40">40</a>]</span>toch ieder en houdt zich nog op den koop toe daarbij voor wijs. Zonder syllogismen

-en praemissen treedt gij als een man van weinig woorden fier en driest op en zijt

-met één sprong aan het doel. „Het absolute”, schreeuwt gij, en wij met u, „dat moet

-er toch om den duivel zijn: anders ware er volstrekt niets”. Hierbij slaat ge op de

-tafel. Vanwaar echter het absolute? Domme vraag! Heb ik niet gezegd: „het absolute”?—Werkelijk,

-het gaat! De Duitschers zijn gewoon woorden in plaats van begrippen aan te nemen;

-daartoe worden zij, van kindsbeen af, door ons gedresseerd; let maar op de „<span class="ex">Hegelei</span>”; wat is zij anders dan holle, leege, daarbij misselijke woordenkraam? En toch, hoe

-schitterend was de carrière van dat philosophisch minister-creatuur! Er waren enkel

-eenige veile gezellen noodig om den roem van het slechte uit te bazuinen en hun stem

-vond in den hollen schedel van duizend domkoppen een nog op dit oogenblik naklinkende

-en zich voortplantende echo: zie, zoo werd er uit een gemeenen kwakzalver een groote

-wijsgeer gemaakt. Dus moed gevat! Daarenboven helpen wij u nog op andere wijze; wij

-kunnen toch zonder u niet leven!

-<span class="pageNum" id="pb41">[<a href="#pb41">41</a>]</span></p>

-<p>„Heeft de oude Koningsberger de rede gekritiseerd en haar de vleugels gekortwiekt;

-goed! dan vinden wij een <span class="ex">nieuwe</span> rede uit, van welke tot dusverre geen mensch iets gehoord had, een rede, welke niet

-denkt, maar onmiddellijk <span class="ex">aanschouwt</span>, ideeën (een voornáam woord tot mystificatie geschapen) aanschouwt; of ook ze verneemt,

-onmiddellijk verneemt, wat gij en anderen eerst bewijzen wilden; of ook ze donker

-beseft, als men het met weinig voor lief wil nemen en niet veel wil toegeven. Vroeg

-ingeprente volksbegrippen geven we zoo voor rechtstreeksche ingevingen van deze, onze

-nieuwe rede uit, voor ingevingen uit den hooge. De oude rede, die degradeeren wij,

-noemen wij voortaan verstand en laten haar kuieren. En het ware, eigenlijke verstand?

-Wat, in alle wereld, gaat ons het ware, eigenlijke verstand aan? Gij lacht ongeloovig;

-maar wij kennen ons publiek en de studenten, die wij op de banken voor ons hebben.

-Reeds Baco heeft gezegd: „Op universiteiten leeren de jonge mannen gelooven”. Van

-ons kunnen ze iets rechts leeren! Wij hebben een goeden voorraad van geloofsartikelen”.

-</p>

-<p>Uit de wet der causaliteit vloeien twee gewichtige <span class="pageNum" id="pb42">[<a href="#pb42">42</a>]</span>nevenstellingen voort: namelijk de wet der traagheid en die van het voortduren der

-stof. De eerste zegt, dat iedere toestand, dus zoowel de rust van een lichaam als

-ook zijn beweging, van welken aard ook, onveranderd, onverminderd, onvermeerderd voortduren,

-den eindeloozen tijd door aanhouden moet, tenzij er een oorzaak bijkomt, welke verandering

-teweeg brengt.—De tweede wet, welke de materie als eeuwigdurend doet kennen, volgt

-daaruit, dat de wet der causaliteit slechts op de <span class="ex">toestanden</span> der dingen, dus op hun rust, beweging, vorm, kwaliteit betrekking heeft, het ontstaan

-en vergaan dier toestanden in den tijd beheerscht; niet op het <span class="ex">bestaan</span> van den <span class="ex">drager</span> dier toestanden, aan welken men, juist om aan te duiden dat er bij hem van ontstaan

-en vergaan geen sprake kan zijn, de naam <span class="ex">substantie</span> heeft gegeven. De stof blijft: d.w.z. zij kan noch ontstaan noch vergaan, dus de

-in de wereld voorhanden hoeveelheid is niet aan vermeerdering, evenmin aan vermindering

-onderhevig. Dat we dit a priori weten, blijkt uit de onwrikbare zekerheid, waarmede

-ieder, die een gegeven lichaam, hetzij door goochelaarskunsten, hetzij door verdeeling,

-verbranding, <span class="pageNum" id="pb43">[<a href="#pb43">43</a>]</span>vervluchtiging, of op welke manier ook heeft zien verdwijnen, er nochtans vast van

-overtuigd is, dat, wat er ook uit den <span class="ex">vorm</span> van het lichaam geworden moge zijn, de substantie, dat is de <span class="ex">materie</span> ervan, onverminderd ergens aan te treffen moet zijn. De zekerheid, waarmede wij dit

-bij voorbaat vaststellen, vloeit daaruit voort, dat het ons verstand aan een middel

-om ontstaan of vergaan der materie te denken, volstrekt hapert. Immers de wet der

-causaliteit, welke de eenige vorm is waaronder wij veranderingen kunnen denken, geldt

-enkel voor de toestanden der lichamen, niet voor het bestaan van den drager van alle

-toestanden, de materie. Daarom noem ik de grondstelling van het voortduren der stof

-een korollarium, d.i. een nevenstelling van de causaliteitswet. De overtuiging van

-het voortbestaan der stof kunnen we nooit door ervaring verworven hebben; in de meeste

-gevallen zou het ons onmogelijk zijn empirisch vast te stellen dat er niets verloren

-of bijgekomen is; daarenboven staat iedere empirische, door generalisatie verkregen

-kundigheid niet onvoorwaardelijk vast, maar is zij slechts bij benadering zeker, dus

-onzeker. Onze overtuiging betreffende de geldigheid <span class="pageNum" id="pb44">[<a href="#pb44">44</a>]</span>van die grondstelling heeft dan ook een geheel ander karakter dan die van een empirische

-natuurwet. Zoo kan men de vraag opwerpen, of er ook tusschen lichamen, die door een

-volstrekt ledig van elkander gescheiden zijn, gravitatie zou bestaan, met andere woorden,

-of er voor de gravitatie niet een medium, als <span class="corr" id="xd32e497" title="Bron: bv.">b.v.</span> de æther, vereischt wordt. Dat overigens substantie eenvoudig hetzelfde als materie

-is, blijkt daaruit, dat we het begrip substantie enkel op materie kunnen toepassen.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Dus niet op zieleleven? Behooren wenschen<span class="corr" id="xd32e503" title="Niet in bron">,</span> gedachten, gewaarwordingen, bij welke het onzin zou zijn van gestalte en uitgebreidheid

-te droomen, niet in een geheel andere sfeer thuis dan steenen, boomen, dieren? Wordt

-er voor de psychische toestanden, welke toch ook afwisselen, evengoed ontstaan en

-verdwijnen als bloemen, geen blijvend substraat vereischt? Jawel, maar Schopenhauer

-meent ook voor die onstoffelijke veranderingen geen ander duurzaam wezen dan de materie

-te behoeven. Hij verwerpt de leer, dat er twee soorten van wezens, lichamen en zielen,

-zouden zijn. Hij ontdekt in het heelal enkel lichamen. Toch is hij een fel antimaterialist.

-Hoe is dat mogelijk? De oplossing van het raadsel is eenvoudig deze, dat volgens Schopenhauer

-het stoffelijk heelal niet buiten het bewustzijn <span class="pageNum" id="pb45">[<a href="#pb45">45</a>]</span>bestaat, maar er enkel is voor en door het intellekt. Hij zegt:</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Men moet van alle goden verlaten zijn om den waan te koesteren, dat de aanschouwelijke

-wereld daarbuiten, zooals zij de ruimte in hare drie afmetingen vult, zich in den

-tijd voortbeweegt en bij iedere schrede door de onkreukbare wet der causaliteit wordt

-beheerscht, in al deze opzichten evenwel enkel de wetten volgt, welke wij, onafhankelijk

-van alle ervaring, kunnen aangeven,—dat een zoodanige wereld, zonder ons toedoen en

-als zelfstandige werkelijkheid, voorhanden zou zijn, om vervolgens door de zinnelijke

-gewaarwording ons brein binnen te dringen en aldaar nu nog eens, als beeld, op dezelfde

-wijze als daarbuiten, te bestaan. Wat een armelijk ding is toch de zinnelijke gewaarwording

-op zichzelve! Zelfs bij de edelste zintuigen is zij niets meer dan een voorbijgaand

-binnen de grenzen van haar soort voor eenige afwisseling vatbaar, doch op zichzelf

-steeds individueel gevoel, dat als zoodanig niets objektiefs, niets wat naar een aanschouwing

-zweemt kan behelzen … De gewaarwording kan aangenaam of onaangenaam zijn, dus in een

-bepaalde verhouding tot ons <span class="pageNum" id="pb46">[<a href="#pb46">46</a>]</span><span class="ex">willen</span> staan, maar de verwijzing naar een <span class="ex">ding</span> ligt nooit in haar opgesloten. Ook komen veranderingen op het gebied der gewaarwording

-enkel in den vorm van den innerlijken zin, dus in den tijd, als elkander opvolgende,

-tot het bewustzijn. Eerst wanneer het verstand, een functie van het zoo kunstig en

-vreemd gebouwde, drie tot vijf pond wegende lichaamsdeel, dat wij hersenen noemen,

-aanvangt te werken en zijn eenigen vorm, de wet der causaliteit, in toepassing brengt,

-grijpt er een machtige verandering plaats, daar dan uit de subjektieve gewaarwording

-de objektieve aanschouwing wordt geboren. Het verstand namelijk vat, vóór alle ervaring

-(want deze is tot dusverre nog niet mogelijk) de gegeven gewaarwording als een werking

-op, die als zoodanig noodwendig een oorzaak moet hebben. Tegelijkertijd plaatst het

-verstand die oorzaak in den vorm van den uitwendigen zin, dus in de ruimte: zoo eerst

-ontstaat het buiten-elkander der verschillende objekten, tot welke ook ons eigen lichaam

-behoort; zoo is dus de aanschouwing a priori der ruimte de grondslag der empirische

-aanschouwing. Bij deze verrichting neemt het verstand alle, zelfs de fijnste data

-der aanwezige gewaarwording te <span class="pageNum" id="pb47">[<a href="#pb47">47</a>]</span>hulp om dienovereenkomstig de oorzaak der gewaarwording in de ruimte te construeeren …

-Het verstand heeft dus de wereld der objekten het eerst te scheppen: onmogelijk kan

-die wereld, als ware zij reeds kant en klaar, door de zinnen ons brein binnenwandelen.

-De zinnen leveren niets anders dan licht, geluid, geur enz., met andere woorden de

-ruwe stof, welke allereerst door het verstand, met behulp van de drie vormen van ruimte,

-tijd en causaliteit, tot de objektieve opvatting van een wettelijk geregelde, stoffelijke

-wereld wordt omgewerkt.

-</p>

-<p>In den dienst der objektieve aanschouwing staan eigenlijk slechts twee zinnen: het

-tastgevoel en het gezicht. Zij alleen leveren de data, op welker grondslag het verstand

-de objektieve wereld laat ontstaan. De overige drie zinnen blijven in de hoofdzaak

-subjektief; hunne gewaarwordingen wijzen wel naar een uiterlijke oorzaak, maar behelzen

-geen data, welke tot het vaststellen van ruimtebetrekkingen kunnen dienen. Die drie

-zinnen kunnen ons de aanwezigheid van voorwerpen in de ruimte aankondigen, wanneer

-deze ons reeds van elders bekend zijn, maar hunne data zijn op zichzelve niet voldoende

-om tot een <span class="pageNum" id="pb48">[<a href="#pb48">48</a>]</span>constructie in de ruimte, dus tot een objektieve aanschouwing, in staat te stellen.

-Uit den reuk kunnen wij nooit de roos construeeren; ook kan een blinde zijn leven

-lang muziek hooren zonder van de muzikanten, of van de instrumenten, of van de trillingen

-der lucht de geringste <span class="corr" id="xd32e523" title="Bron: objectieve">objektieve</span> voorstelling te erlangen. Het gehoor heeft zijn hooge waarde als medium der taal,

-waardoor het de zin der rede is, ook als medium van muziek, dus als eenig middel om

-samengestelde getalsverhoudingen niet maar in het afgetrokkene, doch onmiddellijk,

-dus op konkrete wijze, op te vatten. Maar de toon verwijst nooit naar ruimtebetrekkingen,

-verraadt ons niet hoe het met zijn oorzaak geschapen staat, hij brengt ons niet verder

-en is dus geen datum voor het verstand, dat de objektieve wereld opbouwt. Dat zijn

-alleen de gewaarwordingen van den tastzin en het gezicht. Toch is wat tastzin en gezicht

-ons leveren nog geenszins aanschouwing, maar enkel de ruwe stof er toe; in de gewaarwordingen

-van deze zinnen ligt zoo weinig de aanschouwing opgesloten, dat die gewaarwordingen

-veeleer volstrekt geen overeenkomst hebben met de eigenschappen der dingen, die door

-hare bemiddeling zich aan ons openbaren. <span class="pageNum" id="pb49">[<a href="#pb49">49</a>]</span>Om dat in te zien moet men wat werkelijk aan de gewaarwording eigen is, duidelijk

-afscheiden van wat er bij de aanschouwing door het intellekt aan wordt toegevoegd.

-Dit is aanvankelijk zwaar; immers wij zijn er zoozeer aan gewend van de gewaarwording

-oogenblikkelijk tot hare oorzaak over te gaan, dat we verzuimen op de gewaarwording

-zelve, welke hier als het ware de præmis tot een gevolgtrekking van het verstand levert,

-behoorlijk acht te geven.

-</p>

-<p>Als een blindgeborene een kubus betast, dan is er niets in zijne gewaarwordingen,

-wat met een kubus overeenkomst vertoont. Maar uit den gevoelden tegenstand besluit

-zijn verstand a priori en onbewust tot een oorzaak er van; uit de bewegingen, welke

-bij het tasten de armen maken, terwijl de gewaarwording in de handen dezelfde blijft,

-construeert hij in de hem a priori gegeven ruimte de kubieke gestalte van het lichaam.

-Bracht hij de voorstelling van een oorzaak en van ruimte niet reeds mede, zoo zou

-nooit het successieve gevoel in zijn hand het beeld van een kubus voor zijn geest

-doen verrijzen. Laat men door zijn gesloten hand een koord loopen, zoo zal hij als

-oorzaak van de wrijving en van haar <span class="pageNum" id="pb50">[<a href="#pb50">50</a>]</span>duur bij zoodanige houding zijner hand zich een lang cylindervormig in één richting

-gelijkvormig voortloopend lichaam construeeren. Nooit echter zou uit het gevoel in

-zijne hand de voorstelling van beweging, dat is van verandering van plaats in den

-tijd, kunnen ontstaan. Zijn intellekt moet, vóór alle ervaring, ruimte, tijd en causaliteit

-als voorwaarden van waarneming, aan welke het zich niet kan onttrekken, in zich hebben,

-om van de alleen empirisch gegeven gewaarwording over te gaan tot een oorzaak er van

-en die oorzaak dan als een zich zóó bewegend lichaam van dien en dien vorm te construeeren.

-Hoe groot toch is niet de afstand tusschen gewaarwording in de hand en voorstelling

-van oorzakelijkheid, materialiteit en beweging in de ruimte. De gewaarwording in de

-hand is, ook bij verschil van aanraking en positie, iets veel te eenvormigs en te

-armoedigs, dan dat het mogelijk ware daaruit de voorstelling van de ruimte met hare

-drie afmetingen, die der inwerking van lichamen op elkander, die van eigenschappen

-als uitgebreidheid, ondoordringbaarheid, cohaesie, gestalte, hardheid, weekheid, rust

-en beweging af te leiden; dat alles treedt slechts daardoor in ons bewustzijn op,

-dat in het <span class="pageNum" id="pb51">[<a href="#pb51">51</a>]</span>intellekt zelf de ruimte als vorm der aanschouwing, de tijd als vorm der verandering

-en de wet der causaliteit als regulateur van de intreding van veranderingen bij voorbaat

-klaar liggen.

-</p>

-<p>Het aan alle aanschouwing voorafgaande bestaan dier vormen doet het intellekt zijn

-wat het is. Uit een physiologisch oogpunt kan men het intellekt een verrichting der

-hersenen noemen, welke hare werkzaamheid evenmin door ervaring behoeven aan te leeren,

-als de maag het verteren, of de lever de afscheiding van gal. Slechts zoo is het verklaarbaar,

-dat vele blindgeborenen een volledige kennis der ruimtebetrekkingen erlangen; men

-denke aan Saunderson, die, schoon van zijn prille jeugd af blind, nochtans in Cambridge

-mathesis, optica en astronomie vermocht te onderwijzen.

-</p>

-<p>Op dezelfde wijze is wat bij het zien de gewaarwording levert, niets meer dan een

-veelvoudige aandoening van de retina, met den aanblik van een palet te vergelijken,

-waarop velerlei bonte klodders van verven worden aangetroffen; niets meer dan dit

-zou in het bewustzijn overblijven, wanneer men aan hem, die van een uitgebreid en

-rijk uitzicht staat te genieten, door verlamming van de hersenen plotseling het verstand

-geheel <span class="pageNum" id="pb52">[<a href="#pb52">52</a>]</span>ontnam, terwijl hem nochtans de gewaarwording werd gelaten; want dit was de ruwe stof,

-waaruit vroeger zijn verstand die aanschouwing schiep.

-</p>

-<p>Uit het voorafgaande volgt, dat de zinnen slechts de handlangers zijn, die aan het

-verstand, aan den kunstenaar in ons, geroepen om het werk te verrichten, het daartoe

-vereischte materiaal leveren. Het verstand past daarbij de wet der causaliteit toe,

-welke natuurlijk niet uit aanschouwing der wereld geput kan zijn, daar juist door

-die toepassing de wereld geboren wordt.

-</p>

-<p>Wij vinden derhalve alle elementen der empirische aanschouwing in ons aanwezig en

-niets is daarin vervat, wat zou kunnen heenwijzen naar een van ons verschillende en

-op eigen voeten staande werkelijkheid. Ook moet dit overwogen worden: onder het begrip

-der materie denken we wat van de lichamen overblijft, wanneer we ze van hun vorm en

-van alle specifieke kwaliteiten ontdoen, dus datgene wat bij alle lichamen één en

-hetzelfde moet zijn. Die door ons weggedachte vormen en kwaliteiten vertegenwoordigen

-juist de bijzondere en zeer bepaalde <span class="ex">werkingswijzen</span> der lichamen, welke hunne verscheidenheid uitmaken. Dus is, wanneer we daarvan afzien,

-het <span class="pageNum" id="pb53">[<a href="#pb53">53</a>]</span>dan nog overblijvende eenvoudig werkzaamheid in het algemeen, werken als zoodanig,

-de causaliteit zelve, objektief gedacht, de weerglans van ons eigen verstand, het

-naar buiten uitgestraalde beeld van zijn eenige verrichting; de materie is geheel

-en al uitsluitend causaliteit, haar wezen is haar werken.

-</p>

-<p>Om die reden kan op de materie zelve de wet der causaliteit niet worden toegepast;

-zij is de causaliteit zelve, objektief opgevat; zij kan hare macht niet over zich

-zelve uitoefenen; zoo kan het oog alles zien, behalve zichzelf. Dit zijn dus de resultaten,

-waartoe het ware, het transcendentale idealisme leidt. Tot het ding op zichzelf, tot

-datgene, wat er achter de vermomming aanwezig is, kunnen we niet op den weg der voorstelling

-geraken; daartoe moeten wij een anderen weg inslaan, die door het innerlijk der dingen

-leidt en ons als het ware door verraad de vesting doen ontsluiten.

-</p>

-<p>Zinnelijke gewaarwordingen zijn dus de uitgangspunten tot de allereerste toepassing

-van de causaalwet. Zij zijn noodig voor de aanschouwing van alle objekten, ons eigen

-lichaam inkluis. De deelen van dat lichaam moeten op de zinnen <span class="pageNum" id="pb54">[<a href="#pb54">54</a>]</span>werken; het oog moet dat lichaam zien, de hand het betasten enz., zullen we in staat

-zijn ons eigen lichaam in de ruimte te construeeren. Geen enkel objekt wordt door

-ons onmiddellijk, zonder tusschenkomst van gewaarwordingen, gekend.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Natuurlijk besefte Schopenhauer dat vormen als ruimte, tijd, causaliteit eerst met

-en aan de materie der kennis tot ons bewustzijn komen. Enkel de mensch is in staat

-om die vormen afzonderlijk te denken en te noemen. Schopenhauer zegt:</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Het groote onderscheid tusschen mensch en dier bestaat daarin, dat de mensch een klasse

-van voorstellingen heeft, welke het dier mist. Wij bedoelen die <span class="ex">afgetrokken</span>, uit de aanschouwelijke voorstelling door <span class="ex">aftrekking</span> verkregen voorstellingen, welke <span class="ex">begrippen</span> heeten. De handelingen der menschen grijpen met niet minder strenge noodzakelijkheid

-plaats, dan die der dieren; doch daar de mensch begrippen heeft, kan hij zich door

-een ander soort van beweegredenen dan het dier laten leiden, namelijk door gedachten;

-hij kan handelen met opzet, met overleg, volgens een plan, volgens stelregels in overeenstemming

-met anderen enz., in plaats van enkel den impuls op te volgen, welke door aanschouwelijke,

-bij de <span class="pageNum" id="pb55">[<a href="#pb55">55</a>]</span>hand zijnde voorwerpen wordt uitgeoefend. Zoo ontstaat alles, wat het menschelijk

-leven rijk, kunstig en verschrikkelijk maakt. De kloof tusschen menschen en dieren

-wordt ten slotte zoo breed, dat de mensch zijn broeders, de dieren, niet meer kent,

-ze voor iets geheel anders houdt dan hij zelf is en om zich in dien waan te bevestigen,

-ze <span class="ex">beesten</span> noemt, alle levensverrichtingen, welke hij met de dieren gemeen heeft, met schimpnamen

-aanduidt, de dieren voor rechteloos uitgeeft en zich, althans hier in het westen,

-<span class="corr" id="xd32e572" title="Bron: halstarrig">halsstarrig</span> verzet tegen de zich hem opdringende identiteit van wezen bij mensch en dier.

-</p>

-<p>Toch is het eenig verschil, zooals gezegd, enkel dit, dat de mensch niet enkel aanschouwelijke,

-maar ook afgetrokken voorstellingen heeft, begrippen genaamd, wijl ieder van hen ontelbare

-dingen onder zich begrijpt. Men kan de <span class="ex">begrippen</span> definieeren als voorstellingen uit voorstellingen. Bij hunne vorming worden de volledige,

-dus aanschouwelijke voorstellingen in hunne bestanddeelen gesplitst, om deze afzonderlijk,

-ieder voor zich, te kunnen denken als verschillende eigenschappen der dingen of als

-betrekkingen tusschen de dingen. Wanneer dit plaats grijpt, <span class="pageNum" id="pb56">[<a href="#pb56">56</a>]</span>raken de voorstellingen noodzakelijk haar karakter van aanschouwelijkheid kwijt, gelijk

-water, dat in zijn elementen wordt ontleed, zijn vloeibaarheid verliest. Want iedere

-afzonderlijke geabstraheerde eigenschap laat zich wel alleen denken, maar niet op

-zichzelve ook alleen aanschouwen. De vorming van een begrip grijpt op deze wijze plaats,

-dat men van het aanschouwelijke veel laat wegvallen, om dan het overblijvende op zichzelf

-te kunnen denken: men denkt dus minder dan er aanschouwd werd. Heeft men verschillende

-aanschouwelijke voorstellingen de revue laten passeeren, van ieder dier voorstellingen

-iets anders doen wegvallen en toch bij allen hetzelfde overgehouden, dan is dat het

-genus eener soort.… De hoogste, de meest algemeene begrippen, zijn natuurlijk de holste

-en de armste, ledige hulzen als b.v. zijn, wezen, ding, worden, enz. Men kan begrijpen,

-hoe oneindig hol en arm, hoe benauwend vervelend wijsgeerige stelsels moeten uitvallen,

-die uit zulke ledige hulzen worden te voorschijn gesponnen.

-</p>

-<p>Enkel omdat de dieren tot aanschouwelijke voorstelling beperkt zijn, hebben zij geen

-taal, zelfs al zijn zij in staat woorden uit te spreken; <span class="pageNum" id="pb57">[<a href="#pb57">57</a>]</span>ze verstaan enkel eigennamen. Om dezelfde reden lachen de dieren niet.

-</p>

-<p>Wanneer men een ietwat lange en samenhangende toespraak van een ruw en onbeschaafd

-mensch ontleedt, dan vindt men daarin nochtans zulk een rijkdom van logische vormen,

-wendingen, onderscheidingen en fijnheden van iedere soort, behoorlijk door grammatikale

-buigingen en konstrukties uitgedrukt, dat men van verbazing de handen ineen slaat

-en een zeer uitgebreid en samenhangend weten daarin ontdekt. Die gansche ontwikkeling

-rust op den grondslag van aanschouwing en wordt verkregen door het wezen der aanschouwelijke

-wereld in afgetrokken begrippen om te zetten: door de <span class="ex">rede</span>, die als onmisbaar hulpmiddel zich daarbij van de taal bedient, werd het groote werk

-verricht. Met het aanleeren der taal komt dus het geheele mechanisme der rede, het

-wezenlijke der logica, tot het bewustzijn van het kind. Natuurlijk geschiedt dit niet

-zonder groote inspanning des geestes, zonder welwillende opmerkzaamheid, maar daartoe

-hebben de kinderen de kracht, want hun leergierigheid is sterk, wanneer ze het werkelijk

-bruikbare en onmisbare tegenover zich zien; slechts dan schijnt <span class="pageNum" id="pb58">[<a href="#pb58">58</a>]</span>die leergierigheid zwak, als men hun datgene wat hun niet voegt wil opdringen. Dus

-bij het aanleeren der taal met hare tal van wendingen en fijnheden, zoowel door het

-luisteren naar wat volwassenen zeggen als door zelf te spreken, erlangt het kind,

-zelfs al wordt het zeer ruw opgevoed, die ontwikkelde rede en verwerft het die konkrete

-logika, welke niet in de kennis der logische regelen bestaat, maar geschikt maakt

-om ze onmiddellijk en rechtstreeks toe te passen; zoo leert een mensch van muzikalen

-aanleg, zonder het lezen van noten en zonder generaalbas, door eenvoudig pianospelen

-op het gehoor, de regels der harmonie.

-</p>

-<p>Daardoor, dat begrippen minder inhoud hebben dan de voorstellingen, waaruit ze worden

-geabstraheerd, zijn ze zoo handig. Zij stellen ons in staat, om juist dat deel der

-voorstellingen te gebruiken, dat men op een gegeven oogenblik noodig heeft, terwijl,

-wanneer men zich door de fantasie de volledige voorstellingen moest voor den geest

-roepen, men allerlei ballast zou moeten meenemen en gevaar loopen daaronder te bezwijken.

-Juist omdat de taal ons veroorlooft overbodig pak weg te werpen, zijn wij <span class="ex">denkende</span> <span class="pageNum" id="pb59">[<a href="#pb59">59</a>]</span>wezens. Dat denken verleent den mensch de <span class="ex">bezonnenheid</span>, welke bij het dier gemist wordt. Zij stelt hem in staat duizend dingen door een

-begrip te omvatten en telkens datgene, waarop het aankomt, zich voor den geest te

-houden, allerlei verschillen, ook die van ruimte en tijd, buiten zijn horizon te bannen,

-zich het afwezige, het verleden, de toekomst, voor den geest te stellen, terwijl het

-dier in ieder opzicht aan het heden gebonden is. Het vermogen om zich te bezinnen,

-tot zichzelf te komen, is de wortel van alle theoretische en praktische verrichtingen,

-door welke de mensch het dier overtreft; zoo is hij in staat onder terugblik op het

-verleden voor de toekomst te zorgen, opzettelijk, volgens een vast plan, methodisch

-te handelen, met velen tot één doel samen te werken, zich aan orde, zich aan een wet

-te onderwerpen, in een staat te leven.

-</p>

-<p>Alle denken, in den ruimen zin des woords, alle geesteswerkzaamheid, heeft òf woorden,

-òf fantasiebeelden noodig: van beiden verstoken heeft het geen steun, waarop het rust.

-</p>

-<p>Er zijn waarheden, die wij ontdekken door reflexie, dat is door zelfonderzoek. Zoo

-bespeuren wij, dat we niet in strijd met de wet der contradictie <span class="pageNum" id="pb60">[<a href="#pb60">60</a>]</span>kunnen denken, want iedere poging daartoe mislukt; we kunnen het evenmin als onze

-ledematen tegen de richting der gewrichten in bewegen. Voor zulk een proef hebben

-we voorstellingen, objekten noodig en enkel door met deze te experimenteeren ontdekken

-we de wetten van het denken. Beproeven we een verandering zonder voorafgaande oorzaak,

-of wel een ontstaan, of vergaan van materie te denken, dan krijgen we het bewustzijn

-dat het onmogelijk is; de wortel dier onmogelijkheid is in ons intellekt; anders zouden

-we haar niet op den subjektieven weg kunnen ontdekken; maar die onmogelijkheid geldt

-voor objekten; door met objekten proeven te nemen wordt zij opgespoord. Rechtstreeks,

-zonder behulp van objekten, kan het subjekt zich niet leeren kennen.

-</p>

-<p>De dieren hebben enkel verstand. De mensch is tevens een redelijk wezen. Dat de dieren

-verstand hebben, blijkt daaruit, dat ook zij uit hunne gewaarwordingen door toepassing

-van de wet der causaliteit tot aanschouwing van voorwerpen in de ruimte opklimmen.

-Maar de mensch, die in een wereld van begrippen leeft en een sprekend wezen is, dus

-tot bezonnenheid en echt menschelijke <span class="pageNum" id="pb61">[<a href="#pb61">61</a>]</span>verrichtingen in staat, is in het bezit der rede. Zoo heeft men te allen tijde tot

-dusverre de grens getrokken, maar in den laatsten tijd hebben de philosofieprofessoren

-goed gevonden om in strijd met het spraakgebruik verstand te noemen wat tot dusverre

-rede heette en driestweg met den naam van rede een nieuw door hen uitgedacht vermogen

-aan te duiden, een vermogen om door een zich openend venster in een bovennatuurlijke

-wereld te schouwen en zoo waarheden betreffende het zoogenaamd <span class="ex">absolute</span>, betreffende de <span class="ex">Idee</span> in ontvangst te nemen. Ook schermen ze dan veel op gemoedelijken en sentimenteelen

-toon met ideeën, als het goede, het ware, het schoone, welke op de keper beschouwd

-slechts zeer ruime en hoogst abstrakte, immers uit een oneindig getal van dingen en

-betrekkingen afgetrokken, dus aan inhoud uiterst arme begrippen zijn.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Kennis kan, volgens Schopenhauer, enkel wat haar vorm betreft, a priori zijn. Daarentegen

-moet alle inhoud van kennis uit de ervaring zijn geput. Vorm van kennis is steeds

-voorwaarde van kennis, aan welke het kennend subjekt bij waarneming en denken gebonden

-is.</p>

-</blockquote><p>

-<span class="pageNum" id="pb62">[<a href="#pb62">62</a>]</span></p>

-<p>Als de rede een vermogen ware, berekend om kundigheden, ook wat haar stof betreft,

-te leveren en dus inzichten te geven aangaande wat de mogelijkheid van alle ervaring

-te boven gaat, dan moest er over de onderwerpen der metaphysica, welke dezelfde zijn

-als die van den godsdienst, een even groote overeenstemming onder de menschen heerschen,

-als over de onderwerpen der mathesis; het gevolg zou zijn, dat wanneer iemand er afwijkende

-inzichten op nahield, hij als niet recht bij zijn verstand zou worden beschouwd. Maar

-juist het omgekeerde grijpt plaats. Sedert de menschen denken, staan overal de philosofische

-stelsels ten deele diametraal tegenover elkander; en sedert de menschen gelooven,

-wat van nog ouder datum is, bestrijden de godsdiensten elkander te vuur en te zwaard

-met vervloekingen en kerkregels. Voor alleen loopende ketters waren er in den tijd

-van het levende geloof geen krankzinnigenhuizen, maar kerkers der inquisitie met wat

-er bij behoort. Dus ook hier spreekt de ervaring luide en onloochenbaar tegen het

-leugenachtig voorwenden van een rede, die een vermogen tot onmiddellijke metaphysische

-kundigheden, of, duidelijker gezegd, tot ingevingen uit den hooge <span class="pageNum" id="pb63">[<a href="#pb63">63</a>]</span>ware, over welke het dus wel tijd is een streng gericht te houden; het is afschuwelijk

-welk een lamme leugentaal sedert een halve eeuw in Duitschland overal wordt gekolporteerd,

-jaar in jaar uit van den katheder naar de studentenbanken en dan weder van de banken

-naar den katheder verhuist; ja zelfs in Frankrijk zijn er thans een paar onnoozele

-bloeden, die zich het sprookje hebben laten diets maken en het nu onder hunne landgenooten

-rondventen; echter zal de <span lang="fr">bon sens</span> der Franschen aan de <span class="ex" lang="fr">raison transcendentale</span> wel spoedig de deur wijzen.

-</p>

-<p>Ik moet bekennen, het is niemand minder dan Kant, die met zijn praktische rede en

-zijn kategorischen imperatief tot al dat gezwets aanleiding heeft gegeven. Toen die

-praktische rede eenmaal was aangenomen, was er niets meer noodig dan haar een theoretische

-rede als tweelingzuster toe te voegen, die eveneens ex tripode bovennatuurlijke waarheden

-zou verkondigen … Het is een vloek, die ten gevolge van zijn verwantschap met het

-verkeerde en slechte op het geslacht der tweevoeters drukt, dat van het werk der groote

-geesten juist de gebreken het meest bekoren; zij worden geprezen en bewonderd, maar

-<span class="pageNum" id="pb64">[<a href="#pb64">64</a>]</span>het werkelijk groote laat men terzijde liggen. Wat diep is in de philosophie van Kant

-is slechts aan uiterst weinigen bekend: zijn geschriften worden enkel ter loops gelezen

-door lieden, die meenen, dat eerst na hem het rechte gekomen is; aan hun spreken merkt

-men dadelijk, dat zij enkel de schaal, de buitenzijde kennen, een vagen omtrek ervan

-mee naar huis hebben genomen, maar nooit in den diepen zin en den geest zijn doorgedrongen.

-</p>

-<p>Thans is eindelijk een tijdperk ingetreden, dat reeds lang voorspeld was geworden;

-de kerk wankelt, wankelt zoo sterk, dat zich vragen laat of zij ooit haar zwaartepunt

-zal terugvinden<span class="corr" id="xd32e639" title="Niet in bron">.</span> Het getal van hen, die een zekere graad en omvang van kundigheden ongeschikt maakt

-om te gelooven, is bedenkelijk groot geworden. Daarvan getuigt de algemeene verbreiding

-van het platte rationalisme, dat zijn bulhondentronie steeds breeder maakt. De diepe

-mysteriën van het christendom, over welke de eeuwen gebroed en gestreden hebben, worden

-met een kleermakersel uitgemeten en veroordeeld. Het hoofddogma van het christendom,

-de leer van de erfzonde, is bij de rationalistische plathoofden een thema van <span class="pageNum" id="pb65">[<a href="#pb65">65</a>]</span>kinderspot geworden, want niets schijnt hun klaarder en zekerder, dan dat het bestaan

-van ieder met zijn geboorte aanvangt en hij dus onmogelijk met schuld beladen op de

-wereld kan zijn gekomen. Hoe scherpzinnig!—En gelijk, wanneer verarming en verwaarloozing

-gestadig toenemen, de wolven aanvangen zich in het dorp te vertoonen, zoo verheft

-onder deze omstandigheden het steeds op de loer liggende materialisme het hoofd en

-komt met zijn geleider, het bestialisme, aan de hand aanwandelen. Met het onvermogen

-om te gelooven groeit echter de behoefte aan kennis.

-<span class="pageNum" id="pb66">[<a href="#pb66">66</a>]</span></p>

-</div>

-</div>

-<div id="ch2" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a href="#xd32e1994">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">

-<h2 class="main">FRAGMENTEN UIT „<span lang="de">WELT ALS WILLE UND VORSTELLUNG</span>”</h2>

-</div>

-<div class="divBody">

-<p class="first">Locke zegt: „Het is duidelijk, dat de geest de dingen niet rechtstreeks kent, maar

-enkel door tusschenkomst van ideeën of voorstellingen, welke de dingen vertegenwoordigen;

-bijgevolg is onze kennis slechts in zooverre juist als er overeenkomst bestaat tusschen

-onze ideeën en de voorwerpen, waarop die ideeën betrekking hebben”.

-</p>

-<p>Deze theorie, volgens welke er bij de waarneming ideeën of beelden tusschen ons en

-de dingen zouden in staan, leidt tot scepticisme. Hoe zullen we onze ideeën met hare

-modellen, d.i. met de werkelijkheid zelve, vergelijken, indien, zooals wordt ondersteld,

-men tot de werkelijkheid geen anderen toegang heeft dan door middel van idee of beeld?

-Wij willen ons vergewissen of het beeld, dat wij ons van gindschen boom gevormd hebben,

-al dan niet aan den boom beantwoordt; wat kunnen wij nu volgens Locke’s hypothese

-anders doen dan naar den boom kijken en ons zoo een nieuw beeld van den boom verwerven,

-dat wij met het oude beeld vergelijken? Maar zoo blijven wij steeds binnen den kring

-van beelden of voorstellingen opgesloten. Vandaar dat de beroemde Euler in zijn „Brieven

-aan een duitsche prinses” kon schrijven: „Ik meen dat <span class="pageNum" id="pb67">[<a href="#pb67">67</a>]</span>de gewaarwordingen der zinnen nog iets meer behelzen dan de philosofen zich inbeelden.

-Zij zijn niet maar waarnemingen van zekere in de hersenen gemaakte indrukken. Zij

-geven niet maar aan de ziel ideeën van dingen, doch zij stellen haar tevens werkelijk

-de dingen voor, die buiten haar bestaan, ook al kan men niet begrijpen, hoe dat eigenlijk

-in zijn werk gaat”. Schopenhauer is het met een gedeelte van deze opmerking van Euler

-volkomen eens. Ook hij is van oordeel, dat wij de dingen <i>zelve</i> buiten ons waarnemen, doch, voegt hij er aan toe: die dingen zelve zijn onze voorstellingen,

-onze ideeën. Door deze uitspraak doet Schopenhauer zich als <i>idealist</i> kennen. Natuurlijk heeft men bij dit gebruik van het woord niet aan geestdrift voor

-idealen te denken, maar enkel aan vereenzelviging van ideeën en dingen.

-</p>

-<p>De waarneming is volgens Schopenhauer niet onbegrijpelijk, daar zij door toepassing

-van de ons a priori bewuste wet der causaliteit op de gewaarwordingen ontstaat; zoo

-besluiten wij, bij het zien, van de werking, de gezichtsgewaarwording, tot haar oorzaak,

-het aanschouwde ding; maar die overgang van werking tot oorzaak grijpt zoo snel plaats,

-dat zij niet in het bewustzijn valt, en de zinnelijke gewaarwording, de stof waaruit

-het aanschouwde ding wordt opgebouwd, zich niet laat afscheiden van de door het verstand

-gevormde voorstelling. Dat wij den oorsprong onzer zinnelijke <span class="pageNum" id="pb68">[<a href="#pb68">68</a>]</span>gewaarwordingen bij het niet-ik zoeken, is aan de wet der causaliteit te danken, die

-het menschelijk intellekt beheerscht. Dat wij het niet-ik als uitgebreid waarnemen,

-ligt daaraan, dat de ruimte een noodzakelijke vorm van ons aanschouwingsvermogen is.

-Doch daar ruimte en causaliteit bij ons behooren, zijn de dingen, die wij rechtstreeks

-waarnemen, tegelijkertijd slechts onze voorstellingen. De overgang bij de waarneming

-van de gewaarwording tot haar oorzaak laat zich, wat haar onmiddellijkheid en bewusteloosheid

-betreft, ophelderen door een analoge gebeurtenis, die bij het afgetrokken voorstellen

-of denken plaats grijpt. Bij het lezen en hooren worden ons enkel woorden verschaft,

-maar van deze gaan we zoo onmiddellijk tot de daardoor aangeduide begrippen over,

-dat het is, alsof we rechtstreeks de begrippen ontvingen. Vandaar dat we soms niet

-weten, in welke taal we gister iets, dat we ons herinneren, gelezen hebben. Dat de

-overgang nochtans telkens plaats grijpt, wordt bespeurd, wanneer wij eens bij uitzondering,

-doordat we verstrooid zijn, gedachteloos lezen en vervolgens bemerken, dat wij enkel

-letters en woorden gezien, maar niets begrepen hebben. Zoo is het in de dagen van

-het schrikbewind in Frankrijk gebeurd dat een klerk, die talrijke doodvonnissen had

-te kopieeren, zijn eigen doodvonnis neerschreef, zonder dat het door hem bemerkt werd.

-Enkel wanneer we van abstrakte begrippen tot beelden der fantasie overgaan, <span class="pageNum" id="pb69">[<a href="#pb69">69</a>]</span>b.v. bij de arke Noachs ons een reusachtig houten gevaarte op de zwarte, golvende

-watermassa verbeelden, komt de omzetting van het woord in wat er door beteekend wordt,

-tot ons bewustzijn.

-</p>

-<p>De grondfout van alle stelsels is volgens Schopenhauer miskenning van deze waarheid,

-dat het intellekt en de materie korrelata zijn, d.i. dat het eene er enkel voor het

-andere is, dat beide met elkander staan en vallen, dat zij elkander afspiegelen, ja

-dat zij eigenlijk een en hetzelfde zijn, van twee tegengestelde zijden beschouwd.

-Laat hier bij voorbaat gezegd worden dat dit ééne verschijning is van den wil, van

-het ding op zich zelf. Intellekt en materie zijn dus geen van beide oorspronkelijk

-en het is verkeerd om gelijk alle stelsels, het Spinozisme uitgezonderd, deden, den

-oorsprong der dingen bij één van beide te zoeken. Als de materie er zich op beroemt

-den oneindigen tijd te doorleven en de oneindige ruimte te vullen, dan moet haar geantwoord

-worden, dat tijd en ruimte enkel in het subjekt, d.i. in het intellekt, voorhanden

-zijn, alleen als vormen zijner voorstelling bestaan, vormen in welke de materie zich

-vertoont en zonder welke zij er niet zou zijn. Kon het intellekt of het subjekt zelf

-vernietigd worden, dan zou die vernietiging tevens de materie treffen: dood treft

-dan ook enkel het lichaam, dat gedurende korten tijd drager is van het intellekt en,

-gelijk al het overige, voorwerp van het intellekt.

-<span class="pageNum" id="pb70">[<a href="#pb70">70</a>]</span></p>

-<p>Datgene, wat alles kent en nooit gekend wordt, is <span class="ex">het subjekt</span>. Het is onontbeerlijke voorwaarde van al het verschijnende, van ieder objekt, want

-enkel voor het subjekt is er alles wat bestaat. Als dat subjekt vindt ieder zichzelf,

-echter slechts in zoover als hij kent, niet in zoover als hij voorwerp van kennis

-is. Voorwerp is reeds het lichaam, het is een objekt te midden van objekten en aan

-de wetten der lichamen onderworpen. Het bestaat dus gelijk alle objekten der waarneming

-in de vormen van alle kennis, in tijd en ruimte, door welke de veelheid er is. Het

-subjekt echter, het kennende, nooit gekende, bestaat niet in ruimte en tijd, daar

-het integendeel door ruimte en tijd ondersteld wordt. Van het subjekt kan dus evenmin

-gezegd worden dat het veelheid als dat het eenheid is. Het wordt niet gekend, omdat

-het datgene is, wat alles kent.

-</p>

-<p>De wereld als voorstelling bestaat uit twee van elkander onafscheidelijke helften.

-De eene is het objekt, welks vorm is: ruimte en tijd; aan dien vorm heeft het te danken

-dat het een veelheid is. De andere helft, het subjekt, ligt niet in ruimte of tijd:

-zij is geheel en onverdeeld in ieder kennend wezen voorhanden; dus is een eenig van

-<span class="pageNum" id="pb71">[<a href="#pb71">71</a>]</span>deze wezens voldoende om met het objekt de wereld als voorstelling kompleet te doen

-zijn; daartoe zijn niet de bestaande millioenen noodig; verdween ten slotte ook dat

-eenige wezen, dan zou de wereld als voorstelling er niet meer zijn. Deze helften zijn

-dus voor elkander onmisbaar, zelfs in de gedachte: want ieder van beide heeft slechts

-door en voor de andere beteekenis en aanzijn, is er met haar en verdwijnt met haar.

-Zij begrenzen elkander onmiddellijk: waar het objekt aanvangt, houdt het subjekt op.

-De gemeenschappelijkheid dier grens toont zich juist daarin, dat de onontbeerlijke

-en dus algemeene vormen van alle objekt, welke tijd, ruimte en causaliteit zijn, van

-het subjekt uit gevonden en volledig gekend kunnen worden of, om hetzelfde in Kant’s

-spraakgebruik uit te drukken, a priori in ons bewustzijn liggen. Dit ontdekt te hebben

-is de zeer groote hoofdverdienste van Kant.

-</p>

-<p>Dat de mathematische betrekkingen, juist zoo als ik ze bij de dingen denk, in alle

-mogelijke ervaring steeds moeten voorhanden zijn, dat er dus, zooals Kant het uitdrukt,

-synthetische oordeelen a priori mogelijk zijn, is door dien reus onder de denkers

-aangetoond en verklaard geworden. <span class="pageNum" id="pb72">[<a href="#pb72">72</a>]</span>Aan ieder dringen zich vragen als de volgende op: wat is tijd? wat is dat voor een

-ding, dat nooit stilstaat, louter beweging is, zonder iets dat zich beweegt? En wat

-is ruimte, dat alomtegenwoordige niets, waaruit geen ding kan wegsluipen, zonder op

-te houden iets te zijn?

-</p>

-<p>Kant heeft ontdekt, dat tijd en ruimte het subjekt aanhangen, de manier zijn, waarop

-alle waarneming van objekten voltrokken wordt, gelijk reeds daaruit blijkt, dat men

-wel alles, wat in tijd en ruimte voorkomt, maar niet tijd en ruimte zelve kan wegdenken.

-Zoo kan de hand alles loslaten, alleen zich zelve niet. Intusschen kunnen er nog andere

-bewijzen dan die door Kant gegeven werden voor de waarheid van zijne stelling worden

-aangevoerd.

-</p>

-<p>„Een rechthoekige, gelijkzijdige driehoek” behelst geen logische tegenstrijdigheid,

-want de prædikaten heffen ieder voor zich het subjekt niet op, en evenmin zijn zij

-begripmatig onvereenigbaar. Eerst wanneer men een dergelijke figuur in zijn voorstelling

-tracht te construeeren, blijkt het dat zij onbestaanbaar is. Wilde men om die reden

-van een tegenstrijdigheid gewagen, dan zou ook iedere physische onmogelijkheid een

-kontradiktie <span class="pageNum" id="pb73">[<a href="#pb73">73</a>]</span>moeten heeten, zelfs al is zij eerst in later tijden ontdekt, b.v. dat horens en snijtanden

-in de bovenkaak niet bij hetzelfde dier kunnen samengaan. Alleen de logische onmogelijkheid

-is een tegenstrijdigheid, niet de physische en evenmin de mathematische. Gelijkzijdig

-en rechthoekig spreken elkander niet tegen; in het kwadraat gaan zij gepaard en evenmin

-is een van beide in strijd met een driehoek. Daarom kan de onvereenigbaarheid van

-die begrippen nooit door het zuivere denken ontdekt worden, maar zij blijkt eerst

-bij de aanschouwing, welke intusschen van dien aard is, dat er geen ervaring, geen

-werkelijk ding voor haar noodig is, daar de aanschouwing hier een zuiver innerlijke

-is. Tot hetzelfde gebied behoort de stelling van Giordano Bruno: „een oneindig groot

-lichaam is noodwendig onbewegelijk”, want die stelling kan niet op ervaring berusten

-en evenmin op het axioma der kontradiktie; hier wordt van een ding gesproken, dat

-in geen ervaring kan voorkomen, terwijl de begrippen „oneindig groot” en „bewegelijk”

-elkander in het denken niet buitensluiten; alleen de zuivere aanschouwing doet zien,

-dat beweging een ruimte buiten het lichaam vereischt, terwijl oneindige grootte geen

-<span class="pageNum" id="pb74">[<a href="#pb74">74</a>]</span>ruimte daarbuiten overlaat.—Wilde men tegen het eerste mathematische voorbeeld aanvoeren,

-dat het er van afhangt, hoe volledig het begrip is, dat het oordeelend subjekt betreffende

-een driehoek heeft, (want, wanneer er niets aan haperde, dan zou het ook de onmogelijkheid

-in zich sluiten, dat een driehoek rechthoekig en toch gelijkzijdig is), dan luidt

-het antwoord: laat ons stellen dat zijn begrip van een driehoek nog gebrekkig is,

-dan kan hij, zonder de ervaring te hulp te roepen, door de eenvoudige konstruktie

-van den driehoek in zijne fantasie, dat begrip aanvullen en zich voor alle eeuwigheid

-overtuigen, dat een rechthoekige, gelijkzijdige driehoek onmogelijk is; juist een

-dergelijke verrichting des geestes brengt een synthetisch oordeel a priori voort,

-dat is een zoodanig, waardoor wij, zonder alle ervaring en toch met geldigheid voor

-alle ervaring, onze begrippen vormen en aanvullen.—Het spreekt wel van zelf, dat een

-begrip in het eene hoofd vollediger kan zijn dan in het ander: het begrip „kat” behelst

-in het brein van Cuvier honderdmaal meer dan in dat van zijn bediende. Om die reden

-kunnen dezelfde oordeelen voor den een synthetisch, voor den ander analytisch zijn.

-Neemt men echter de <span class="pageNum" id="pb75">[<a href="#pb75">75</a>]</span>begrippen objektief en wil men beslissen of een gegeven oordeel analytisch dan wel

-synthetisch is, dan vervange men het prædikaat door zijn kontradiktorisch tegendeel

-en verbinde het, zonder copula, met het subjekt: geeft dat een <span lang="la">contradictio in adjecto</span>, dan was het oordeel analytisch, zoo niet: synthetisch.

-</p>

-<p>Dat de rekenkunde op de zuivere aanschouwing van den tijd berust, is niet zoo klaarblijkelijk,

-als dat de meetkunde in die der ruimte gegrond is. Men kan het echter op de volgende

-manier bewijzen. Alle tellen bestaat in het herhaald stellen der eenheid: enkel om

-te weten, hoe dikwijls wij dat reeds gedaan hebben, duiden wij haar telkens aan met

-een ander woord: dit zijn de telwoorden. Nu is herhaling slechts mogelijk door opvolging:

-deze echter, dus het na-elkander, rust onmiddellijk op de aanschouwing van den tijd,

-is een begrip dat slechts door tijd verstaanbaar is: dus is ook het tellen enkel door

-middel van den tijd mogelijk. Dit berusten van alle tellen op den tijd verraadt zich

-ook daardoor, dat in alle talen de vermenigvuldiging door „maal” aangeduid wordt,

-ergo door een tijdsbegrip: <span lang="fr">six fois</span><span class="corr" id="xd32e697" title="Niet in bron">,</span> <span lang="en">six times</span>, <span lang="la">sexies</span>. Nu is echter reeds het eenvoudige <span class="pageNum" id="pb76">[<a href="#pb76">76</a>]</span>tellen een vermenigvuldigen met één, weshalve in het instituut van Pestalozzi de kinderen

-steeds zoo vermenigvuldigen moesten: 2 maal 2 is 4 maal één. Ook Aristoteles heeft

-reeds de enge verwantschap van het getal met den tijd bespeurd. De tijd heet bij hem

-het getal der beweging. Diepzinnig werpt hij de vraag op, of de tijd er zou kunnen

-zijn, wanneer er geen ziel ware, en geeft daarop een ontkennend antwoord.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Ten onrechte heeft men uit deze redeneering van Schopenhauer afgeleid dat, gelijk

-de geometrie ruimtemeting is, zoo volgens hem de rekenkunde tijdmeting zou zijn. Dat

-zegt hij niet. Ook zou het zeer verkeerd zijn dat te zeggen. Men kan niet enkel uren

-en dagen, maar ook de verschillende beteekenissen van een woord tellen. Tellen kan

-men overal, waar te onderscheiden valt. Er is geen eenheid, geen getal, tenzij in

-ons denken. Eenheid en getal worden geboren door ons letten op wat wij doen, als wij

-het een van het ander onderscheiden. Toch is de redeneering van Schopenhauer niet

-geheel zuiver. Want gelijk het tellen, zoo is ook het meten enkel in den tijd mogelijk.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Ofschoon de tijd gelijk de ruimte de kenvorm van het <span class="corr" id="xd32e713" title="Bron: subject">subjekt</span> is, doet hij zich, ook in dat opzicht <span class="pageNum" id="pb77">[<a href="#pb77">77</a>]</span>aan de ruimte weder gelijk, voor, alsof hij onafhankelijk ware van het subjekt. Tegen

-onzen wil of zonder ons weten vliegt of draalt de tijd: men vraagt hoe laat het is,

-men vorscht naar den tijd als naar iets, dat geheel objektief is. En wat is dat objektieve?

-Niet de beweging der sterren of der uurwijzers, welke eenvoudig dient om den loop

-van den tijd daaraan te meten: dat objektieve is iets, dat van alle dingen verschilt,

-doch, even als die dingen, onafhankelijk van ons weten en willen voorhanden is. Tijd

-bestaat slechts in de hoofden der kennende wezens, maar de gelijkmatigheid van zijn

-gang en zijn onafhankelijkheid van den wil geeft hem het recht objektief te heeten.

-</p>

-<p>De tijd is in de eerste plaats de vorm van den innerlijken zin. Bij voorbaat wil ik

-hier opmerken, dat het eenig voorwerp van den innerlijken zin de eigen wil van het

-kennend subjekt is. De tijd is dus de vorm, door middel van welken de wil, die oorspronkelijk

-van alle kennis verstoken is, tot zelfkennis in staat wordt gesteld. In den tijd doet

-zich dat eenvoudig en identisch willen voor als tot een levensloop uitgerafeld. Juist

-wegens die oorspronkelijke eenvoudigheid en <span class="pageNum" id="pb78">[<a href="#pb78">78</a>]</span>identiteit van datgene wat zóó verschijnt, blijft het karakter steeds hetzelfde, weshalve

-ook de levensloop steeds denzelfden grondtoon behoudt, en de menigvuldige gebeurtenissen

-en tooneelen, waaruit hij bestaat, als variaties op een en hetzelfde thema kunnen

-worden beschouwd.

-</p>

-<p>Maine de Biran zocht den oorsprong van het causaliteitsbegrip in de ervaring, dat

-op het wilsbesluit als oorzaak de beweging van het lichaam als werking volgt. Wat

-hier als een empirisch feit wordt vermeld is geen feit. Wij bespeuren volstrekt niet,

-dat het wilsbesluit om den arm te bewegen en de beweging van den arm zelve twee verschillende

-gebeurtenissen zijn en dat die twee door den band der causaliteit zijn samengeknoopt.

-Juister schijnt het te zeggen, dat beide een en hetzelfde zijn, maar op tweeërlei

-wijze waargenomen: wat nl. aan de innerlijke waarneming, dus aan het zelfbewustzijn,

-zich als een werkelijk wilsbesluit aankondigt, datzelfde doet zich bij de uitwendige

-aanschouwing, in welke het lichaam objektief voorhanden is, onmiddellijk als werkzaamheid

-des lichaams voor. Dat physiologisch de verrichting der zenuw aan die van den spier

-voorafgaat, doet hier niets ter zake, want dat valt <span class="pageNum" id="pb79">[<a href="#pb79">79</a>]</span>niet onder het bereik van het zelfbewustzijn; ook is er geen sprake van de verhouding

-tusschen spier en zenuw, maar van die tusschen wilshandeling en lichamelijke verrichting.

-Deze nu kondigt zich niet als een causaliteitsbetrekking aan, want tusschen wilshandeling

-en lichamelijke verrichting grijpt geen opvolging plaats; zij zijn er tegelijk. Wanneer

-zij zich als oorzaak en werking voordeden, zou de verbinding ons niet zoo onbegrijpelijk

-wezen, als zij inderdaad is: want wat we uit zijn oorzaak verstaan, dat verstaan wij,

-zooverre er voor ons van verstaan sprake kan zijn. Daarentegen is de beweging van

-onze ledematen krachtens wilsbesluiten een alledaagsch wonder, dat wij verzuimen op

-te merken. Richten wij er eenmaal de gedachte op, dan treedt het onbegrijpelijke der

-zaak levendig voor ons bewustzijn, juist omdat we hier iets vóór ons hebben, wat we

-<span class="ex">niet</span> als werking van zijn oorzaak verstaan. Nooit kon dus deze waarneming, waarin de voorstelling

-van causaliteit totaal ontbreekt, ons die voorstelling verschaffen.

-</p>

-<p>Niet minder verkeerd is het de wet der causaliteit te willen afleiden uit de empirisch

-waargenomen inwerking van ons eigen lichaam op andere <span class="pageNum" id="pb80">[<a href="#pb80">80</a>]</span>lichamen. <span class="corr" id="xd32e733" title="Bron: Bv.">B.v.</span> met inspanning sluiten we een deur waar de wind op staat, doch om deur en hand in

-de ruimte waar te nemen, is reeds toepassing van de wet der causaliteit noodig. Er

-is een breede kloof tusschen gewaarwording en de aanschouwing van een objektieve wereld;

-de eenige brug, die daarover heenvoert is de wet der causaliteit, welke voor hare

-toepassing de beide andere haar verwante vormen, ruimte en tijd, onderstelt. Of nu

-de gewaarwording, van welke wij uitgaan om verder tot waarneming te komen, door den

-weerstand geboren wordt, dien de krachtsuiting onzer spieren ondergaat, dan wel door

-een lichtindruk op het netvlies of een geluidsindruk op de gehoorzenuw, komt hier

-op hetzelfde neer: altijd blijft de gewaarwording een gegeven voor het verstand, dat

-alleen bij machte is haar als werking van een daarvan verschillende oorzaak op te

-vatten, welke het verstand nu als iets uitwendigs aanschouwt door haar te plaatsen

-in den eveneens vóór alle ervaring ons inwonenden vorm der ruimte. Zonder die intellektueele

-verrichting zou nooit uit eenvoudige gewaarwordingen iets geheel anders, nl. de aanschouwing

-van een wereld, kunnen ontstaan. Hoe is het denkbaar, dat het <span class="pageNum" id="pb81">[<a href="#pb81">81</a>]</span>bij een gewilde beweging zich belemmerd gevoelen, wat overigens ook bij verlammingen

-plaats grijpt, daartoe voldoende zou zijn? Er komt nog bij dat, zal ik beproeven op

-uitwendige dingen te werken, deze noodzakelijk vooraf op mij moeten gewerkt hebben,

-want anders ontbreken de beweegredenen: ook om die reden moet dus de opvatting der

-buitenwereld voorafgaan. Volgens de theorie, die thans bestreden wordt, zou een schepsel

-zonder armen en beenen in het geheel niet tot voorstelling van causaliteit, en dus

-ook niet tot waarneming der buitenwereld kunnen komen. Dat dit echter niet zoo is,

-blijkt uit Frorieps „<span lang="de">Notizen</span>” 1838 Juli no. 133, waarin uitvoerig bericht wordt gegeven over Eva Sauk uit Esthland,

-toen 14 jaar oud, geheel zonder armen en beenen, zooals men zien kan op het toegevoegde

-portret. Volgens de mededeelingen der moeder had Eva zich geestelijk even snel ontwikkeld

-als hare andere kinderen en was zij spoedig tot een juist oordeel over grootte en

-afstand der zichtbare voorwerpen gekomen.

-</p>

-<p>Men moet niet meenen dat oorzaak en gevolg gelijktijdig kunnen zijn. Ook dan, als

-de opvolging wegens hare groote snelheid niet kan worden <span class="pageNum" id="pb82">[<a href="#pb82">82</a>]</span>waargenomen, zijn wij er toch van overtuigd, dat er tijd verstrijkt. Wij halen <span class="corr" id="xd32e745" title="Bron: bv.">b.v.</span> de haan van het geweer over en de kogel vliegt onmiddellijk uit den loop; toch weten

-wij dat het afdrukken, het ontvonken, het voortplanten van het vuur, de ontploffing

-en het wegvliegen van den kogel in die bepaalde orde elkander moeten zijn opgevolgd.

-Die opvolging van gebeurtenissen is nog door geen mensch ooit waargenomen, maar wij

-weten, welke van die gebeurtenissen telkens in den tijd aan de andere moet voorafgaan,

-dus weten wij ook, dat er gedurende het verloop der heele reeks een zekere tijd verstrijkt,

-ook al is hij zoo kort, dat hij aan onze waarneming ontsnapt. Bijgevolg is ons niet

-enkel de wet der causaliteit, maar ook hare betrekking tot den tijd en de noodzakelijkheid

-der opvolging van oorzaak en werking bij voorbaat bekend. Wanneer wij weten, welke

-van twee toestanden oorzaak en welke werking is, dan is ons tevens bekend, in welke

-orde zij in den tijd plaats grijpen: strekt onze wetenschap daarentegen niet zoo ver

-en is ons enkel bekend, dat er causaalverband tusschen de twee toestanden is, dan

-trachten wij door proeven uit te maken, hoe de opvolging is en zoo te beslissen, welke

-<span class="pageNum" id="pb83">[<a href="#pb83">83</a>]</span>van beide oorzaak en welke werking is.

-</p>

-<p>De valschheid der bewering van sommige wijsgeeren, dat oorzaak en gevolg gelijktijdig

-zouden zijn, blijkt ook uit de volgende beschouwing. Een onafgebroken keten van oorzaken

-en werkingen vult den geheelen tijd. Ware de keten op zeker tijdstip afgebroken, dan

-zou de wereld toen hebben stil gestaan, of er had, om haar weer in beweging te brengen,

-een werking zonder oorzaak moeten plaats grijpen. Ware nu iedere werking met haar

-oorzaak gelijktijdig, dan zou iedere werking opgeschoven zijn in den tijd van haar

-oorzaak, zoodat een keten van oorzaken en werkingen, hoevele schakels zij ook mocht

-tellen, in het geheel geen tijd zou innemen, maar alles er op hetzelfde oogenblik

-zou zijn. Zoo schrompelt, bij de onderstelling dat oorzaak en werking gelijktijdig

-zijn, de wereldloop samen tot het feit van één oogenblik. Dit bewijs vertoont overeenkomst

-met de redeneering, dat ieder blad papier dikte moet hebben, daar anders het geheele

-boek zonder dikte zou zijn. Aan te geven wanneer de oorzaak ophoudt en de werking

-aanvangt, is bijna altoos moeilijk en dikwijls onmogelijk. Want de veranderingen of

-de opvolgende toestanden vormen <span class="pageNum" id="pb84">[<a href="#pb84">84</a>]</span>een continuum, gelijk de tijd, welken zij vullen, en zijn dus, zooals deze, in het

-oneindige deelbaar. Maar de orde, waarin zij elkander afwisselen, is even noodzakelijk

-bepaald en onmiskenbaar, als het feit dat heden enkel op gister en niet rechtstreeks

-op eergister kon volgen.

-</p>

-<p>Het realistisch dogmatisme, het eigenlijke materialisme, neemt stof, tijd en ruimte

-als eenvoudig bestaande aan en miskent de betrekking tot het subjekt, zonder welke

-dat alles er niet zou zijn. Als leiddraad bezigt het de causaalwet en beschouwt die

-als behoorende tot een zelfstandige orde der dingen, terwijl zoo het verstand wordt

-op zij geschoven, voor hetwelk alle causaliteit er is. Nu spoort het den eenvoudigsten,

-zoogenaamd eersten toestand der materie op, om van daar uit al het overige af te leiden:

-van mechanisme tracht het te komen tot chemisme, tot polariteit, tot vegetatie, tot

-dierlijk leven. Gesteld dat dit alles gelukte, dan zou de laatste schakel der keten

-gevoel en waarneming zijn, welke dus eenvoudig als modificaties der stof, als door

-causaliteit te voorschijn gebrachte toestanden der stof te voorschijn zouden treden.

-Waren we nu het materialisme met aanschouwelijke voorstellingen tot <span class="pageNum" id="pb85">[<a href="#pb85">85</a>]</span>zoover gevolgd, dan zouden wij, op den bergtop aangeland, plotseling neiging gevoelen

-om in een Homerisch gelach uit te barsten, daar wij als uit een droom ontwakend zouden

-bespeuren, dat zijn laatste zoo moeilijk verkregen resultaat, gevoel en kennis, reeds

-bij het allereerste uitgangspunt te gelijk met de materie als onontbeerlijke voorwaarde

-was ondersteld en wij ons wel hadden ingebeeld aan de materie zonder meer te denken,

-maar inderdaad aan niets anders hadden gedacht dan aan het de materie zich voorstellende

-subjekt, het haar aanschouwende oog, de haar betastende hand, het haar doorgrondende

-verstand. Zoo onthulde zich dan plotseling de enorme logische fout: de laatste schakel

-bleek de spijker te zijn, waaraan reeds de eerste was opgehangen, zoodat de keten

-bleek den cirkelvorm te hebben aangenomen. Werkelijk gelijkt dan ook de materialist

-op den baron von Münchhausen, die het paard, waarop hij zit, met zijn beenen en zichzelf

-aan den staart van zijn pruik omhoog wil trekken. De bewering, dat bewustzijn modificatie

-van materie zou zijn, is niet meer waard dan de omgekeerde, dat materie slechts modificatie

-van bewustzijn zou zijn. Toch is in den grond het doel en het <span class="pageNum" id="pb86">[<a href="#pb86">86</a>]</span>ideaal van alle natuurwetenschap een konsekwent volgehouden materialisme. Dat het

-materialisme een ongerijmdheid is, kan slechts tot bevestiging van deze waarheid dienen,

-dat alle wetenschap nooit een laatste doel kan bereiken, nooit een genoegzame verklaring

-kan geven, dat zij het innerlijk wezen der wereld niet raakt, nooit verder dan de

-voorstelling komt en op de keper beschouwd niets anders dan de verhouding van de eene

-voorstelling tot de andere onthult.

-</p>

-<p>Geen objekt zonder subjekt,—ziedaar de stelling welke voor eeuwig alle materialisme

-onmogelijk maakt. Zonnen en planeten, zonder een oog dat ze ziet of een verstand dat

-ze kent, laten zich in woorden noemen, maar niet denken. Intusschen dwingt ons het

-onderzoek der natuur aan te nemen, dat in den tijd ieder hooger bewerktuigde toestand

-der materie voorafgegaan is door een lager bestaan, dat de dieren er vóór de menschen

-zijn geweest, de visschen vóór de zoogdieren, de planten alweer vroeger, het onbewerktuigde

-vóór al het bewerktuigde; dat bij gevolg de oorspronkelijke massa een lange reeks

-van veranderingen heeft moeten doorloopen, vóór dat het eerste oog zich kon ontsluiten.

-En toch blijft <span class="pageNum" id="pb87">[<a href="#pb87">87</a>]</span>altoos van dat eerste oog het bestaan van die geheele wereld afhankelijk, want dat

-oog was het onontbeerlijke middel om de wereld te kennen en zonder dat oog is zij

-niet denkbaar, daar de wereld voorstelling is en als zoodanig het kennend subjekt,

-den drager van haar aanzijn, noodig heeft; ja, die lange reeks van eeuwen, waarin

-ontelbare veranderingen hebben plaats gegrepen en de materie zich tot steeds hooger

-gestalte, ontwikkelde, totdat eindelijk het eerste kennende dier geboren werd, die

-geheele tijd is alleen denkbaar in de identiteit van een bewustzijn, welks opvolging

-van voorstellingen die tijd is en zonder hetwelk hij alle beteekenis verliest en volstrekt

-niets is. Zoo zien wij van den eenen kant het bestaan der wereld afhankelijk van het

-eerste kennende wezen, aan den anderen kant bespeuren wij dat dit eerste kennende

-dier afhankelijk moet geweest zijn van een lange daaraan voorafgaande keten van oorzaken

-en werkingen, in welke het zelf als een kleine schakel optrad. Deze twee elkander

-weersprekende beschouwingen, tot ieder van welke wij met dezelfde noodzakelijkheid

-geleid worden, zou men een antinomie in ons kenvermogen kunnen noemen, indien zij

-niet daarin <span class="pageNum" id="pb88">[<a href="#pb88">88</a>]</span>hare oplossing vond dat, om in Kant’s taal te spreken, tijd, ruimte en causaliteit

-niet aan het ding op zichzelf toebehooren, maar alleen aan zijn verschijning, wier

-vormen zij zijn; iets wat in mijne taal aldus luidt, dat de objektieve wereld, de

-wereld als voorstelling, niet de eenige is, maar enkel de eene, om zoo te zeggen uiterlijke

-zijde, terwijl de andere zijde het innerlijkst wezen der wereld, haar kern, het ding

-op zichzelf is, dat wat wij Wil noemen naar de meest onmiddellijke van zijne openbaringen.

-De wereld als voorstelling echter, met welke wij hier alleen te maken hebben, begint

-werkelijk, als het eerste oog haar aanschouwt, zonder welk medium van kennis zij er

-niet kan zijn. Zonder dat oog, m.a.w. buiten de kennis, was er ook geen vroeger, geen

-tijd. Toch moet men daaruit niet afleiden, dat de tijd een begin had, want alle begin

-is in den tijd; daar hij echter de meest algemeene vorm van kenbaarheid is, naar welken

-zich alle verschijnselen krachtens de wet der causaliteit voegen, zoo staat met het

-eerste kennen ook de tijd met zijn geheele oneindigheid in beide richtingen tegenover

-het kennende <span class="corr" id="xd32e766" title="Bron: subjeckt">subjekt</span>: m.a.w. het verschijnsel, dat het eerst als aanwezig wordt opgemerkt, moet <span class="pageNum" id="pb89">[<a href="#pb89">89</a>]</span>dadelijk worden opgevat als in causaalverband staande met en afhankelijk van een reeks

-van verschijnselen, die zich tot in het oneindige in het verleden uitstrekt; dat verleden

-is hier de voorwaarde van het eerste heden, zooals omgekeerd dat eerste heden voorwaarde

-is van het verleden; beide, heden en verleden, zijn van het kennend subjekt afhankelijk

-en zonder dat subjekt niets; het ligt aan het subjekt, dat het eerste heden niet als

-de aanvang van den tijd, niet als iets wat geen verleden tot vader heeft, maar als

-gevolg van dat verleden zich noodwendig voordoet. Wie aan de mythologie hier een beeld

-wil ontleenen om het te voorschijn treden van den tijd zonder aanvang uit te drukken,

-denke aan de geboorte van Kronos, den tijd, den jongsten der Titanen, met wien, daar

-hij zijn vader ontmande, de ruwe voortbrengselen van hemel en aarde ophielden om de

-geslachten der goden en der menschen op het tooneel te doen verschijnen.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Het is opmerkelijk, dat Schopenhauer, de felle antimaterialist, telkens spreekt als

-ware hij zelf een overtuigd materialist. Zoo zegt hij op menige plaats, dat de wereld

-een hersenphenomeen is. Onwillekeurig vraagt men: wat zijn dan de hersenen zelve,

-die een <span class="pageNum" id="pb90">[<a href="#pb90">90</a>]</span>deel der wereld uitmaken? Is de wereld misschien phenomeen van een phenomeen, phenomeen

-in de tweede macht? Dergelijke uitspraken zijn, naar mijn oordeel, geen bewijs van

-gedachteloosheid, maar een bedenkelijk gevolg van de kunstenaarsbehoefte, welke Schopenhauer

-eigen was, om alles zoo plastisch mogelijk voor te stellen. Opzettelijk trachtte hij

-„den bedriegelijken sluier van afgetrokken begrippen”, welke bij andere denkers subjekt

-en objekt van elkander scheidt, in flarden te scheuren. Zoo kwam hij er toe te onpas

-de taal der physiologen te gebruiken en de zuiverheid zoowel van zijn denken als van

-zijn spreken aan aanschouwelijkheid op te offeren. De soms dwaze formules, waarin

-hij zijn gedachten hult, werden hem door zijn intellektueel temperament aan de hand

-gedaan, dat aanschouwing boven afgetrokken, dorre redeneering verkiest en dat een

-warm, zonnig, kleurrijk, schitterend woord hooger stelt dan fijne onderscheiding en

-eerbiediging van de regels der logika, wanneer deze het gebruik van voor oningewijden

-moeilijk verstaanbare technische termen, gelijk men ze in massa in de geschriften

-van Kant aantreft, zouden met zich voeren.

-</p>

-<p>In dit verband zij het mij veroorloofd nog een andere opmerking in te vlechten. Schopenhauer

-gebruikt den term objekt in ruimer zin dan bij Kant en andere denkers gemeenlijk plaats

-grijpt. Onder objekt toch verstaat men bij voorkeur den inhoud van een algemeen <span class="pageNum" id="pb91">[<a href="#pb91">91</a>]</span>geldige, van een wetenschappelijke voorstelling, zooals die door een onberispelijk

-denker, mits hij over alle ter zake dienende gegevens beschikt, gevormd wordt; daarmede

-erkent men de mogelijkheid, dat er waarnemingen of voorstellingen zijn, die enkel

-subjektieve beteekenis hebben, die gebrekkig, onjuist, valsch moeten heeten. Dit onderscheid

-wordt bedoeld, als men vraagt, hoe werkelijkheid en schijn kunnen worden onderscheiden.

-Aan die vraag schenkt Schopenhauer weinig aandacht. Ziehier evenwel de wijze, waarop

-een aanverwante vraag door hem wordt beantwoord.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Wij hebben droomen; is niet misschien het geheele leven een droom? Of meer bepaald:

-is er een afdoend kenmerk om droom en werkelijkheid, om fantasmen en echte objekten

-te onderscheiden? De bewering, dat aanschouwing in den droom minder levendig en duidelijk

-is dan aanschouwing van werkelijkheid, verdient in het geheel niet in aanmerking te

-komen; niemand toch is er ooit in geslaagd deze beide naast elkander te plaatsen en

-ze dan te vergelijken; het eenige wat men doen kan is de <span class="ex">herinnering</span> van een droom tegenover de aanwezige werkelijkheid te stellen.—Kant lost de vraag

-aldus op: „De onderlinge samenhang der voorstellingen volgens <span class="pageNum" id="pb92">[<a href="#pb92">92</a>]</span>de wet der causaliteit onderscheidt het leven van den droom”.—Daarop is te antwoorden

-dat, ook in den droom, alle bizonderheden een voldoenden grond hebben. De samenhang

-blijkt enkel verbroken, wanneer leven en droom elkander afwisselen of wanneer men

-op verschillende droomen let. Kant had dus behooren te zeggen: de lange droom, die

-het leven heet, vertoont een doorgaanden samenhang en staat op zich zelf tegenover

-de korte droomen, die er zich inschuiven; de brug tusschen leven en droomen ontbreekt

-en daardoor onderscheidt men ze.—Intusschen zou het onderzoek, of iets gedroomd dan

-wel geschied is, met behulp van dit kriterium, zeer moeilijk en dikwijls in het geheel

-niet tot het doel geleiden; immers wij zijn volstrekt niet in staat om tusschen iedere

-werkelijk doorleefde gebeurtenis en het tegenwoordig oogenblik alle schakels van causaalverband

-aan te wijzen en zullen ons dus niet wegens dat onvermogen gerechtigd achten om in

-een bepaald geval te zeggen, dat wij enkel hebben gedroomd. Daarom bedient men zich

-in het werkelijke leven niet van dien toetssteen. Het eenig afdoende kenmerk om droom

-en werkelijkheid te onderscheiden is inderdaad geen ander <span class="pageNum" id="pb93">[<a href="#pb93">93</a>]</span>dan het zuiver empirische ontwaken, waardoor de causaalband tusschen de gedroomde

-gebeurtenissen en de feiten van het wakende leven nadrukkelijk en voelbaar wordt verscheurd.

-Een voortreffelijk bewijs hiervoor is de opmerking, die Hobbes in zijn Leviathan hoofdst.

-II ten beste geeft: dat wij n.l. droomen dan licht in later tijd voor werkelijkheid

-houden, wanneer wij zonder opzet over dag niet ontkleed geslapen hebben. Vooral echter,

-wanneer daar nog bijkomt, dat een onderneming of een plan al onze gedachten in beslag

-neemt en ons in den droom evenzeer als gedurende het waken bezig houdt: in zulke gevallen

-wordt het ontwaken schier even weinig als het inslapen opgemerkt; de droom vloeit

-met de werkelijkheid samen en wordt met haar vereenzelvigd. Hier blijft er inderdaad

-niets anders over dan den door Kant aangegeven <span class="corr" id="xd32e790" title="Bron: toetsteen">toetssteen</span> te gebruiken: wanneer nu echter naderhand, zooals dikwijls het geval is, er niet

-meer is op te sporen of de causaalband met het heden aanwezig is dan wel ontbreekt,

-dan moet het onbeslist blijven of een gebeurtenis gedroomd dan wel geschied is. Zoo

-treedt de nauwe verwantschap tusschen leven en droom zonneklaar ons te gemoet. Inderdaad

-<span class="pageNum" id="pb94">[<a href="#pb94">94</a>]</span>is op die verwantschap door vele groote geesten dan ook met nadruk gewezen. De Veden

-en Purana’s vergelijken telkens onze kennis der werkelijkheid, welke zij het weefsel

-van Maja noemen, met den droom. Plato zegt herhaaldelijk, dat de menschen slechts

-in een droom leven en alleen de philosoof er naar streeft om wakker te zijn. Pindarus

-noemt den mensch den droom van een schaduw. Sophocles zegt: ik zie dat wij, die leven,

-enkel beelden en zwevende schaduwen zijn; terwijl wij bij Shakespeare lezen: wij zijn

-van de stof waaruit droomen worden geweven, en ons kortstondig leven wordt door slaap

-omlijst.

-</p>

-<p>Na deze dichterlijke citaten zij het ook mij vergund mijn bedoeling door een vergelijking

-duidelijk te maken. Het leven en de droomen zijn bladen van hetzelfde boek. Geregeld

-doorlezen heet: het werkelijk leven. Wanneer echter de leestijd door het aanbreken

-van den nacht ten einde is en het uur van rusten slaat, dan bladeren wij nog slaperig

-in ons boek en zonder orde lezen wij nu eens hier, dan weer daar; dikwijls is het

-een blad, dat we reeds kenden, dikwijls een, dat we nog niet kenden, maar altoos is

-het uit hetzelfde boek. Bij een afzonderlijk gelezen blad <span class="pageNum" id="pb95">[<a href="#pb95">95</a>]</span>ontbreekt de samenhang met vroeger en later, dien het geregeld doorlezen doet bespeuren,

-maar daarom staat het nog niet zoozeer bij dit laatste ten achter, want ook het boek

-in zijn geheel vangt plotseling zonder voorbericht aan en het eindigt eveneens midden

-in een volzin, zoodat het heel goed als een zeer groot ergens uitgescheurd blad kan

-worden beschouwd.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Volgens Schopenhauer geven de zinnen enkel gewaarwordingen, welke nog op lange na

-geen aanschouwingen zijn; immers voor deze is toepassing der causaalwet noodig, die

-de eenige functie van het verstand bij hem heet. Om die reden noemt hij de aanschouwing

-of waarneming der wereld intellektueel en kent hij aan alle dieren verstand toe, maar

-onderscheidt tevens verschillende graden van verstand. Het kennen, zegt hij, en het

-daarmee gepaard gaande handelen volgens beweegredenen is het, wat het dier een dier

-doet zijn, terwijl de beweging op prikkels het wezen van de plant uitmaakt en de beweging

-van het onbewerktuigde enkel van mechanische oorzaken afhangt, waarbij actie en reactie

-aan elkander gelijk zijn. Het verstand is bij alle dieren en alle menschen hetzelfde.

-Het heeft slechts één verrichting: van werking tot oorzaak en van oorzaak tot werking

-over te gaan en geen andere dan die. <span class="pageNum" id="pb96">[<a href="#pb96">96</a>]</span>Maar zijn scherpte en de uitgebreidheid van de sfeer, waarbinnen het zich doet gelden,

-zijn zeer verschillend en doen niet alleen de menschen, maar ook de onderscheiden

-soorten van dieren, op lager of hooger trap van verstand staan. Waar het verstand

-zeer gebrekkig is, gewagen wij van domheid, bij mensch en dier beiden. Zoo spreken

-wij van domme ganzen en domme kippen, omdat zij zich zoo licht laten overrijden, schoon

-beide soorten verstand genoeg hebben om voedsel op te sporen en weg te pikken. Domheid

-is traagheid of onvermogen in het opvatten van rechtstreeksch, aanschouwelijk causaalverband.

-Het tegendeel is schranderheid, zooals ze bij den olifant werd opgemerkt die, nadat

-hij op zijn reis door Europa reeds over vele bruggen was gegaan, weigerde een nieuwen

-brug te betreden, daar deze hem voor zijn gewicht te licht gebouwd voorkwam. Aan den

-anderen kant verwondert men zich dat een zoo slim dier als de orang-outang het vuur,

-waaraan hij zich warmt, niet door toevoeging van brandstof weet te onderhouden; men

-mag dit als een bewijs beschouwen, dat voor zoodanig inzicht als hiertoe vereischt

-wordt begrippen noodig zijn. Het verstand bespeurt n.l. volgens Schopenhauer slechts

-ééne betrekking, die tusschen oorzaken en werkingen, doch, als het aan zich zelf wordt

-overgelaten en niet, gelijk bij den mensch, door het gebruik der rede versterkt wordt,

-ontdekt het die betrekking slechts in zooverre <span class="pageNum" id="pb97">[<a href="#pb97">97</a>]</span>als zij konkreet, rechtstreeks waarneembaar is. Denk aan den hond, die den stok op

-zijn rug voelt neerkomen en daarvan pijn ondervindt. Voortaan vlucht hij, zoodra de

-stok wordt opgeheven.

-</p>

-<p>De rede, het vermogen om begrippen, d.i. algemeene voorstellingen te vormen, is volgens

-Schopenhauer het eigenaardige van den mensch, waardoor hij zich van het dier, slaaf

-van het oogenblik, onderscheidt. Het gebruik der rede treedt het helderst aan den

-dag, waar het bizondere door het algemeene, het enkele geval door den regel, deze

-door een nog algemeener regel verklaard wordt en zoo steeds ruimer gezichtspunten

-verworven worden: door zulk een overzicht ziet men zich in staat gesteld beter te

-onthouden wat men weet, en krijgt de kennis een graad van volkomenheid, welke anders

-onbereikbaar zou zijn.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Even groot als de overgang is van het onmiddellijk licht der zon tot den geborgden

-weerschijn van de maan, is die van de aanschouwelijke, rechtstreeksche, haar waarborg

-van juistheid met zich voerende waarneming of oorspronkelijke voorstelling tot de

-afgeleide, abstrakte voorstellingen der rede, die wij begrippen noemen en die haar

-waarde en inhoud enkel aan die aanschouwelijke kennis ontleenen. Zoolang wij in een

-staat van zuivere aanschouwing verkeeren, is alles <span class="pageNum" id="pb98">[<a href="#pb98">98</a>]</span>klaar, vast en zeker. Voor vragen, twijfelingen, dwaling is hier geen ruimte; men

-wil niet verder, kan niet verder, vindt rust in de aanschouwing, bevrediging in het

-heden. De aanschouwing is zich zelve genoeg; vandaar dat wat enkel uit haar is voortgekomen

-en haar is trouw gebleven, gelijk het echte kunstwerk, nooit valsch zijn noch te eeniger

-tijd wederlegd kan worden; immers het behelst geen meening, maar geeft de zaak zelve.

-Doch met de begripmatige kennis, met de rede, treedt op theoretisch gebied twijfel

-en dwaling, op praktisch gebied zorg en berouw ons tegemoet.—Hier is een nieuw bewustzijn,

-dat zeer treffend en volgens een juist gebruik der taal <span class="ex">reflexie</span> wordt genoemd. Want het is inderdaad een weerschijn, iets dat van aanschouwelijke

-kennis is afgeleid, maar een geheel anderen aard vertoont. Het kent de vormen der

-aanschouwelijke kennis niet en het beginsel van den voldoenden grond, dat als causaalwet

-over alles wat objekt is heerscht, neemt hier een geheel andere gestalte aan, die

-van kengrond. Dit nieuwe hooger bewustzijn, die afgeleide weerspiegeling van al het

-intuïtieve in de niet-aanschouwelijke begrippen der rede bezorgt den mensch hooger

-macht en tevens <span class="pageNum" id="pb99">[<a href="#pb99">99</a>]</span>dieper lijden dan voor zijn onredelijke medeschepselen bereikbaar is, want daardoor

-leeft hij in toekomst en verleden, daardoor houdt hij op geheel een prooi van den

-oogenblikkelijken indruk te zijn, en laat hij zich leiden door andere motieven dan

-die rechtstreeks aan het aanschouwelijke zijn ontleend. Daardoor maakt hij plannen

-en voert ze uit of wel handelt volgens stelregels, zonder acht te geven op wat toevallig

-het heden brengt. Hij kan met gelatenheid maatregelen tot zijn eigen dood nemen, zich

-anders voordoen dan hij is, een geheim mede in het graf nemen; hij heeft de keus tusschen

-verschillende beweegredenen, want slechts <span lang="la">in abstracto</span>, als begrippen, kunnen deze naast elkander in het bewustzijn bestaan en zoo het inzicht

-verschaffen dat zij elkander buitensluiten; nu kunnen ze hun macht over den wil tegen

-elkander afmeten, zoodat de uitslag van wikken en wegen, van langdurig overleggen

-afhangt. De oogenblikkelijke indruk daarentegen beheerscht het dier; alleen de vrees

-voor onmiddellijke straf kan zijn begeerte in toom houden, totdat die vrees eindelijk

-gewoonte is geworden en als zoodanig het dier onafgebroken beheerscht: dat is dressuur.

-Het dier gevoelt en aanschouwt; <span class="pageNum" id="pb100">[<a href="#pb100">100</a>]</span>de mensch denkt daarenboven en <span class="ex">weet</span>; beiden willen. Het dier deelt zijn gevoel en zijn stemming door gebaren en klanken

-mede, de mensch openbaart zijn gedachten door de taal, of verbergt zijn gedachten,

-weder door de taal. Taal is het eerste voortbrengsel en het onontbeerlijke werktuig

-der rede. Vandaar dat bij vele volken rede en taal door één en hetzelfde woord worden

-aangeduid.

-</p>

-<p>Taal kan als een uitmuntende telegraaf worden beschouwd, die willekeurige teekens

-met groote snelheid en fijne schakeering overbrengt. Wat beduiden echter die teekens?

-Hoe worden ze uitgelegd? Vertolken wij misschien, wanneer iemand tot ons spreekt,

-de door hem gebezigde taal in beelden der fantasie, die bliksemsnel aan ons voorbijvliegen,

-zich aaneenschakelen, zich omvormen en uitgewerkt worden, al naar gelang de voorbijstroomende

-woorden en hunne grammatikale buigingen het meebrengen? Welk een tumult zou er dan

-in ons brein plaats grijpen bij het aanhooren van een rede of bij het lezen van een

-boek! Neen, de zin der rede wordt onmiddellijk vernomen, nauwkeurig en bepaald opgevat,

-zonder dat anders dan bij uitzondering beelden voor ons <span class="pageNum" id="pb101">[<a href="#pb101">101</a>]</span>geestesoog opduiken. Het is de rede, die rechtstreeks tot de rede spreekt en binnen

-de grenzen van haar gebied blijft, want wat er meegedeeld en wat er ontvangen wordt

-zijn begrippen, niet-aanschouwelijke voorstellingen, die, eens voor altijd gevormd,

-en, ofschoon betrekkelijk gering in aantal, de ontelbare objekten der werkelijke wereld

-omvatten en vertegenwoordigen. Hieruit alleen is het verklaarbaar, dat geen dier spreken

-en verstaan kan, ook al beschikt het over spraakwerktuigen en al heeft het aanschouwelijke

-voorstellingen met ons gemeen: juist omdat de woorden die geheel eigenaardige klasse

-van voorstellingen beteekenen, wier subjektief korrelaat de rede is, zijn zij voor

-het dier zonder zin en beteekenis. De bron van de taal, gelijk van alles wat wij op

-rekening der rede stellen, is uitsluitend te zoeken bij de begrippen, bij niet-aanschouwelijke,

-algemeene, niet aan tijd en ruimte gebonden, niet-individueele voorstellingen.

-</p>

-<p>De geheele wereld der begrippen vindt haar kengrond in de wereld der aanschouwing.

-Daarom is dit het onderscheid tusschen de abstrakte of afgetrokken voorstellingen

-en de concrete of aanschouwelijke, dat bij de laatste het beginsel van <span class="pageNum" id="pb102">[<a href="#pb102">102</a>]</span>den voldoenden grond altijd enkel een betrekking tot een voorstelling van dezelfde

-klasse vereischt, terwijl bij de eerste er ten slotte een betrekking tot een voorstelling

-uit een andere klasse moet bestaan.

-</p>

-<p>Natuurlijk zijn niet alle begrippen even abstrakt. In den hoogsten graad komt die

-eigenschap toe aan begrippen als <span class="ex">deugd</span>, <span class="ex">onderzoek</span>, <span class="ex">aanvang</span>; in veel geringer graad aan begrippen als <span class="ex">mensch</span>, <span class="ex">steen</span>, <span class="ex">paard</span>. Het onderscheid is, dat de laatsten hun grond rechtstreeks in de aanschouwelijke

-wereld vinden, terwijl de kengrond der eersten zelf reeds tot de wereld der begrippen

-behoort.

-</p>

-<p>Er zijn begrippen, door welke één enkel werkelijk voorwerp wordt gedacht en die nochtans

-abstrakt en algemeen zijn, daar zij werkelijk begrippen zijn en volstrekt niet op

-den naam van aanschouwelijke voorstellingen kunnen aanspraak maken: van dien aard

-is b.v. het begrip, dat iemand van een bepaalde stad heeft, welke hij enkel uit de

-geografie kent: slechts die ééne stad wordt door dat begrip gedacht, maar toch is

-het mogelijk, dat er verschillende andere steden zijn, voor welke hetzelfde begrip

-zou passen. Dus heeft een begrip niet dáárdoor algemeenheid, dat <span class="pageNum" id="pb103">[<a href="#pb103">103</a>]</span>het aan een <span class="ex">groep</span> van voorwerpen werd ontleend, maar omgekeerd, omdat algemeenheid, niet individueele

-bepaaldheid, aan het begrip als gewrocht der rede eigen is, kunnen verschillende dingen

-door hetzelfde begrip gedacht worden.

-</p>

-<p>Uit het gezegde blijkt, dat ieder begrip, juist omdat het een niet volledig bepaalde,

-niet-aanschouwelijke voorstelling is, een omvang of een sfeer heeft, waar binnen het

-kan worden toegepast. Door Euler is de gewoonte ingevoerd om die sferen als kringen

-af te beelden. Nu bevinden wij, dat de kring van ieder begrip met kringen van andere

-begrippen ten deele samenvalt, dat dus in die begrippen ten deele hetzelfde gedacht

-wordt, terwijl, wanneer twee begrippen werkelijk verschillende begrippen zijn, ten

-minste één van die twee iets behelst, dat het andere begrip niet in zich sluit: men

-denke aan de verhouding tusschen begrippen als dier en paard of als bloem en rood.

-Verhoudingen tusschen begrippen aanwijzen, m.a.w. aan subjekten prædikaten toekennen,

-dat is het wat men <span class="ex">oordeelen</span> noemt: het paard is een dier, sommige roode dingen zijn bloemen.

-</p>

-<p>Praktisch gebruik van de logika willen maken <span class="pageNum" id="pb104">[<a href="#pb104">104</a>]</span>zou hetzelfde zijn als datgene wat ons in bizondere gevallen onmiddellijk volkomen

-zeker is met ontzaggelijke moeite uit regels te willen afleiden. Wie de logika bestudeert

-om er nut van te trekken, gelijkt op den mensch, die een bever tot het bouwen van

-zijn huis zou willen africhten.

-</p>

-<p>De rede is vrouwelijk, zij kan slechts geven nadat zij ontvangen heeft. Uit zich zelve

-heeft zij niets behalve de vormen harer werkzaamheid. Die vormen heeten: beginselen

-der identiteit, der kontradiktie, van het buitengesloten derde en van den voldoenden

-<span class="corr" id="xd32e874" title="Bron: kerngrond">kengrond</span>. Wanneer men nu vraagt, hoe zekerheid te erlangen is, hoe oordeelen te rechtvaardigen

-zijn, wat het is dat het weten tot een weten maakt, dan beduidt die vraag, dat er

-een voldoende kengrond wordt geëischt. Zoo heeft de mathesis haar voldoenden kengrond

-in de onafhankelijk van alle ervaring ons bewuste ruimteverhoudingen. In zoover wij

-vóór alle ervaring over den loop der natuur kunnen oordeelen, vindt dat weten zijn

-voldoenden kengrond in de a priori ons bewuste wet der causaliteit. Waar het weten

-niet a priori is, moet het gerechtvaardigd worden door de ervaring. Alleen de begripmatige

-kennis is weten en daarom kunnen <span class="pageNum" id="pb105">[<a href="#pb105">105</a>]</span>wij op de keper beschouwd niet zeggen, dat de dieren iets weten, al hebben ze aanschouwelijke

-kennis, zelfs herinnering en om die reden ook fantasie, zooals hun droomen aantoont.

-</p>

-<p>De abstrakte kennis vindt haar grootste waarde daarin, dat zij voor mededeeling vatbaar

-is en met behulp van woorden gemakkelijk in den geest vastgespijkerd kan worden; om

-die twee redenen heeft zij voor de praktijk een zoo groote beteekenis. Het is mogelijk,

-dat iemand van den samenhang van veranderingen en bewegingen een rechtstreeksch aanschouwelijke

-kennis heeft en daarin volle bevrediging vindt; voor mededeeling wordt die kennis

-eerst dan geschikt, wanneer ze in begrippen is vastgelegd. Zelfs uit een praktisch

-oogpunt is aanschouwelijke kennis voldoende, zoolang hij, die haar bezit, geen vreemde

-hulp noodig heeft en de voorgenomen handeling geheel voor eigen rekening kan nemen;

-maar dat wordt anders, zoodra er een wèloverlegd plan noodig is, en de uitvoering

-over verschillende tijden moet worden verdeeld. Een geoefend biljartspeler kan een

-aanschouwelijke kennis van de wetten van den stoot van elastische lichamen op elkander

-hebben en bij het spel komt hij met <span class="pageNum" id="pb106">[<a href="#pb106">106</a>]</span>die kennis volkomen uit; daarentegen kan enkel van een weten van die wetten gesproken

-worden, waar de kennis in abstracto bestaat. Zelfs voor de samenstelling van werktuigen

-is zuiver aanschouwelijke, zoogenaamd intuïtieve kennis voldoende, zooals men bij

-talentvolle handwerkslieden bespeuren kan, die zonder wetenschap en zonder hulp van

-anderen iets nieuws uitvinden. Zoodra daarentegen vele menschen en eene samengestelde,

-over verschillende tijdstippen verdeelde werkzaamheid voor de uitvoering b.v. van

-een bouwwerk noodig zijn, moet hij, die het werk leidt, het plan in abstracto ontwerpen

-en dus zijn rede gebruiken. Merkwaardig is het, dat bij die eerste soort van werkzaamheid,

-waar iemand alleen, in een onafgebroken handeling iets uitvoert, het weten, het gebruik

-der rede, de reflexie juist een hinderpaal kan zijn; zoo bij het biljartspel, bij

-het vechten, bij het stemmen van een instrument, bij het zingen: hier moet de aanschouwelijke

-kennis het werk rechtstreeks leiden; het nadenken geeft onzekerheid, daar het de opmerkzaamheid

-verdeelt en dus den menschen in verwarring brengt. Daarom voeren wilde en ruwe menschen,

-die zeer weinig gewoon zijn te denken, vele lichaamsoefeningen, <span class="pageNum" id="pb107">[<a href="#pb107">107</a>]</span>den strijd met dieren, het treffen met den pijl enz. met een zekerheid en een snelheid

-uit, welke de nadenkende Europeaan nooit bereikt, juist omdat zijn overleggen hem

-doet aarzelen; hij zoekt de rechte plaats of wel het juiste tijdstip uit den gelijken

-afstand tot twee onjuiste uitersten te bepalen; de natuurmensch treft onmiddellijk

-zijn doel, zonder op verkeerde wegen te letten. Zoo helpt het mij niet, of ik den

-hoek, waarin ik het scheermes heb aan te zetten, in graden en minuten weet aan te

-geven; waar het op aankomt is, dat ik den juisten greep heb, dat mijn kennis intuïtief

-is. Op gelijke wijze storend is het gebruik der rede bij het ontcijferen van gelaatstrekken;

-de uitdrukking, de beteekenis der physionomie laat zich, zoo zegt men, enkel <span class="ex">gevoelen</span>, d.i. zij laat zich niet onder begrippen brengen. Hier zijn de schakeeringen zelfs

-zoo fijn, dat het begrip ze niet bereiken kan. Gelijk bij een mozaïek de scheidingen

-tusschen de steentjes steeds overblijven en er dus geen onafgebroken overgang van

-den eenen tint tot den anderen mogelijk is, zoo zijn ook de begrippen, door hun starheid

-en scherpe begrenzing, hoe haarfijn men ze ook splitsen moge, niet in staat de nog

-fijner <span class="pageNum" id="pb108">[<a href="#pb108">108</a>]</span>schakeeringen van het intuïtieve te bereiken, op welke het, zooals bij het lezen van

-gelaatstrekken, juist aankomt.

-</p>

-<p>Begripmatige kennis en rechtstreeksche aanschouwing dekken elkander nooit geheel.

-De eerste staat tot de tweede als een mozaïek tot een schilderij. Alle waarheid en

-alle wijsheid moeten ten slotte op aanschouwing berusten. Deze alleen is kennis uit

-de eerste hand en de begripmatige kennis is slechts haar schaduw. Toch kunnen wij

-het niet zonder begrippen stellen, daar aanschouwingen zich niet laten vasthouden

-en evenmin mededeelen. Intusschen is dikwijls opgemerkt, dat in het werkelijke leven

-de geleerde, ondanks zijn rijkdom aan begripmatige kundigheden, het moet afleggen

-tegenover den man van de wereld, daar deze meer intuïtieve kennis bezit, tengevolge

-van oorspronkelijken aanleg en rijke ervaring. De verhouding tusschen beide soorten

-van kennis is dezelfde als die tusschen papiergeld en klinkende munt; nu eens verdient

-het eene, dan weer het andere de voorkeur. Gelijk echter een bank, die papiergeld

-uitgeeft, om soliede te zijn, kontanten in kas moet hebben, ten einde zoo noodig de

-banknoten te kunnen inwisselen, zoo zorge <span class="pageNum" id="pb109">[<a href="#pb109">109</a>]</span>men er voor, dat men zijne begrippen ten slotte steeds door aanschouwingen kan rechtvaardigen.

-Waar dat niet het geval is, teert men enkel op woorden. De ware levenswijsheid, de

-juiste blik en het treffende oordeel zijn gevolg van de wijze, waarop de mensch de

-aanschouwelijke wereld opvat, niet van zijn weten, niet van zijn afgetrokken begrippen.

-Wijs is hij, die scherp en juist het aanschouwelijke in zich opneemt. Een enkel geval

-uit eigen ervaring leert dien wijze meer dan de geleerde weet door middel van duizend

-gevallen, over welke hij gehoord of gelezen heeft. Dat ééne geval dat hij zelf gezien

-heeft, vertegenwoordigt voor hem talrijke andere. Onder alle standen vinden wij menschen

-met een groot intellekt en zonder eenige geleerdheid. Gelijk het gehalte van alle

-wetenschap niet in de bewijzen en evenmin in het bewezene bestaat, maar in het onbewezene,

-waarop de bewijzen steunen en dat aanschouwelijk wordt opgevat, zoo bestaat ook het

-fonds van alle wijsheid en werkelijk inzicht niet in begrippen en abstrakt weten,

-maar in de levendigheid van juiste aanschouwing.

-</p>

-<p>Zooals alleen de mensch een redelijk wezen is, zoo kan ook hij alleen lachen. En de

-aanleiding <span class="pageNum" id="pb110">[<a href="#pb110">110</a>]</span>tot dat lachen is steeds, dat een begrip niet past bij de dingen der werkelijkheid,

-welke er in zeker opzicht door gedacht worden. Het lachen zelf is het bewijs, dat

-men die ongepastheid bespeurt. Er zijn twee soorten van het lachwekkende; bij de eene

-soort gaan aanschouwelijke, zeer verschillende dingen vooraf, welke willekeurig onder

-één en hetzelfde begrip worden thuis gebracht: in dat geval spreekt men van geestige

-zetten. Bij de tweede soort gaat men van een begrip uit en past dat toe op dingen,

-die in den grond zeer onderscheiden zijn, maar nochtans onder dat ééne begrip kunnen

-worden samengevat; wanneer nu die dingen als gelijk aangezien en behandeld worden,

-dan treedt tot verbazing van den handelenden persoon het groote verschil ten slotte

-te voorschijn; in dat geval is het lachwekkende een dwaasheid.

-</p>

-<p>Laat ons een paar voorbeelden van geestigheid geven. Men kent de anekdote van den

-Gaskonjer, om wien de koning lachte, wijl hij bij strenge winterkoude in lichte zomerkleeding

-verscheen en die daarop zeide: „als Uwe Majesteit droeg, wat ik heb aangetrokken,

-dan zou U het zeer warm hebben”. Op de vraag: „wat hebt ge dan aangetrokken?” <span class="pageNum" id="pb111">[<a href="#pb111">111</a>]</span>luidde het antwoord: „mijn geheele garderobe”! Onder dat laatste begrip laat zich

-zoowel de onuitputtelijke kleederenschat van den koning als het eenige zomerrokje

-van een armen duivel denken.—Het grafschrift van een geneesheer: „hier ligt hij als

-een held en de door hem verslagenen liggen om hem heen”. Onder het voor den held eervolle

-begrip van te liggen te midden der door hem gedoode vijanden, wordt de arts opgenomen,

-wiens taak het is het leven te redden.—Toen op het Berlijnsch theater alle improvisatie

-juist streng verboden was en een schouwspeler te paard op het tooneel moest verschijnen,

-liet dat dier, terwijl het voor het publiek stond, iets vallen, waardoor de menschen

-reeds aan het lachen geraakten, maar het werd schateren, daar de man tot zijn paard

-zeide: „wat doe je nu? Weet je niet dat alle improvisatie hier verboden is?”—Het theaterpubliek

-te Parijs verlangde, dat de Marseillaise zou worden gespeeld en begon te tieren en

-te razen, toen dat niet geschiedde. Eindelijk verscheen een commissaris van politie

-in uniform op het tooneel en verklaarde dat enkel wat op de programma’s stond mocht

-worden verlangd, waarop een stem riep: „en gij, <span class="pageNum" id="pb112">[<a href="#pb112">112</a>]</span>mijnheer, staat gij dan op het programma?” welke inval uitbundig gejuich verwekte.

-</p>

-<p>En nu de tweede soort van het lachwekkende. Iemand zegt dat hij graag alleen wandelen

-gaat; een aanwezige antwoordt: „ik verkeer in hetzelfde geval, ik ga met u!” Hij gaat

-uit van het begrip dat een genoegen, dat twee personen gemeen hebben, ook gemeenschappelijk

-kan genoten worden, en brengt nu onder dat begrip het geval, dat juist de gemeenschap

-buitensluit.—Een knecht bespeurt, dat het zeehondenvel aan de koffer van zijn meester

-is afgeschaafd en smeert het met macasserolie in, omdat hij gehoord heeft, dat die

-olie haren doet aangroeien.—De soldaten in een wachthuis veroorloven aan een arrestant,

-dien ze juist hebben binnengebracht, met hen kaart te spelen. Daar de kerel valsch

-speelt, gooien ze hem de deur uit, waarbij zij zich laten leiden door het algemeene

-begrip, dat slechte gezellen worden op <span class="corr" id="xd32e907" title="Bron: staat">straat</span> gezet, maar ze vergeten, dat de man tevens hun arrestant is, dus iemand die moet

-worden vastgehouden.

-</p>

-<p>Vanwaar nu gelach in zulke gevallen? Aanschouwing is de oorspronkelijke, van de dierlijke

-natuur onafscheidelijke wijze van kennen; door <span class="pageNum" id="pb113">[<a href="#pb113">113</a>]</span>haar is iets aanwezig; ook kost aanschouwing geen moeite. Van denken geldt het tegendeel;

-het is kennis uit de tweede hand, gaat steeds met eenige, vaak met aanzienlijke inspanning

-gepaard; de begrippen, waarin wij denken, verzetten zich dikwijls tegen de bevrediging

-van onze wenschen, daar zij, als vertegenwoordigers van het verleden, de toekomst

-en den levensernst, ons doen vreezen, berouwen, onder zorgen gebukt gaan. Van deze

-strenge, onvermoeide, bij uitstek lastige tuchtmeesteres, de rede, soms te bespeuren,

-dat zij den verkeerden kant uitwijst, moet tot vroolijkheid stemmen. Vandaar het lachen,

-als het niet-gelijksoortige, onjuist, onder één begrip wordt saamgevat.

-</p>

-<p>Het opzettelijk lachwekkende heet scherts, waaraan <span class="ex">ernst</span> als zijn tegendeel over staat. Verbergt zich de scherts achter den ernst, dan ontstaat

-de ironie, waarin Socrates tegenover de sophisten zich een onovertroffen meester toonde:

-met voorgewenden ernst ging hij op hun meeningen in en veinsde ze te aanvaarden, totdat

-er eindelijk een resultaat te voorschijn kwam, dat verbijsterend was en het tegendeel

-van wat verwacht werd.—Van <span class="ex">humor</span> spreekt men, wanneer ernst achter <span class="pageNum" id="pb114">[<a href="#pb114">114</a>]</span>schuil gaat. Verklaringen als: „humor is wederzijdsche doordringing van het eindige

-en het oneindige” toonen enkel het volslagen onvermogen om te denken bij hen, die

-in zoodanig woordgerinkel behagen scheppen.—Ironie is objektief, op anderen berekend;

-humor daarentegen subjektief, legt het eigen innerlijk bloot, berust op een ernstige,

-verheven stemming, welke onwillekeurig in strijd geraakt met een haar niet verwante

-alledaagsche buitenwereld, die men niet uit den weg kan gaan, terwijl men nochtans

-gaarne zichzelf wil blijven. Dan zoekt men den strijd tusschen eigen beschouwing en

-buitenwereld te vereffenen door begrippen, welke de incongruentie tusschen stemming

-en werkelijkheid nochtans niet bemantelen kunnen. Zoo zegt b.v. Polonius: „Edele Heer,

-ik wil eerbiedig afscheid van u nemen”. Hamlet antwoordt: „Ge kunt niets van mij nemen,

-wat ik met grooter bereidwilligheid afsta,—uitgezonderd mijn leven, mijn leven, mijn

-leven”.—Als werkelijk humorist <span class="corr" id="xd32e924" title="Bron: doen">doet</span> zich Heinrich Heine in zijn Romancero kennen; achter al zijn grappen bemerken wij

-een diepen ernst, die er zich voor schaamt ongesluierd te voorschijn te treden.

-</p>

-<p>Er wordt een <span class="ex">goed oordeel</span> vereischt om <span class="pageNum" id="pb115">[<a href="#pb115">115</a>]</span>het aanschouwelijk gekende in passende begrippen voor het nadenken vast te leggen,

-zoodat eenerzijds het gemeenschappelijke van vele dingen in één begrip, anderzijds

-hun verschilpunten in even zoovele begrippen uitdrukking vinden. Wie hierin totaal

-te kort schiet, heet <span class="ex">onnoozel</span>. De zoodanige miskent nu eens de betreffelijke verscheidenheid van wat in één opzicht

-identisch is, dan weder de gelijkheid van het ten deele verschillende.

-</p>

-<p>Nog één opmerking aangaande de verhouding tusschen aanschouwelijke en begripmatige

-kennis. Daar alle bewijzen gevolgtrekkingen zijn, is voor een nieuwe waarheid niet

-in de eerste plaats bewijs, maar rechtstreeksche evidentie te zoeken; slechts zoolang

-die nog ontbreekt, moet het bewijs voorloopig dienst doen. Ten volle bewijsbaar kan

-geen enkele wetenschap zijn; evenmin als een huis in de lucht kan staan: alle bewijzen

-moeten terugslaan op iets aanschouwelijks, dat dus niet meer bewijsbaar is. De geheele

-wereld der reflexie berust op en wortelt in de aanschouwelijke wereld. Alle laatste,

-d.i. oorspronkelijke evidentie is aanschouwelijk; dit duidt het woord reeds aan. Derhalve

-is zij òf empirisch òf op de <span class="pageNum" id="pb116">[<a href="#pb116">116</a>]</span>intuïtie der voorwaarden van mogelijke ervaring gegrondvest. Ieder begrip ontleent

-zijn waarde, ofschoon misschien langs een grooten omweg, aan aanschouwelijke voorstelling:

-wat van de begrippen geldt, geldt ook van de daaruit samengestelde oordeelen en van

-de wetenschap in haar geheel. Daarom moet het op de een of andere wijze mogelijk zijn

-iedere waarheid, die, door gevolgtrekkingen gestaafd en door bewijzen voortgeplant

-wordt, ook zonder redeneeringen rechtstreeks te ontdekken. Het moeilijkst zal dat

-zeker zijn bij vele gecompliceerde, mathematische stellingen, tot welke wij alleen

-door ketens van sluitredenen komen.

-</p>

-<p>Bij een meetkunstig betoog krijgt men wel de overtuiging <span class="ex">dat</span> de bewezen stelling waar is, maar het rechte inzicht ontbreekt, <span class="ex">waarom</span> de stelling waar is. Het is omdat het betoog ons wel een <span class="ex">kengrond</span> verschaft, maar den <span class="ex">zijnsgrond</span> niet onthult. Vandaar dat zoo’n betoog een onaangenaam gevoel achterlaat, gelijk

-gemis aan inzicht overal geeft, en hier is dat gevoel dubbel sterk, omdat wij, terwijl

-wij niet weten <span class="ex">waarom</span> iets zoo is, nochtans ten volle zeker zijn <span class="ex">dat</span> het zoo is. Het gevoel heeft overeenkomst met datgene, <span class="pageNum" id="pb117">[<a href="#pb117">117</a>]</span>wat wij ondervinden, als een goochelaar ons iets <span class="ex">in</span> of <span class="ex">uit</span> den zak heeft gespeeld en wij niet begrijpen <span class="ex">hoe</span> hij dat deed. Daarentegen verschaft de aanschouwing van den zijnsgrond bij meetkundige

-waarheden volle bevrediging.

-</p>

-<p>Een voorbeeld. „Wanneer van een driehoek twee hoeken gelijk zijn, dan zijn ook de

-tegenover liggende zijden gelijk”. Het bewijs, dat Euclides geeft, levert den kengrond

-van de waarheid dier stelling. Wie echter doet zijn overtuiging op dat bewijs steunen

-en niet veeleer op den aanschouwden zijnsgrond? Men ziet het: wanneer door de twee

-eindpunten eener lijn twee andere lijnen henenloopen, die gelijkelijk zich neigen

-tot de eerste lijn, dan moeten zij op een punt samentreffen, dat van beide eindpunten

-even ver verwijderd is, want de ontstaande twee hoeken zijn slechts een en dezelfde

-hoek, die enkel door verschil van ligging zich dubbel voordoet, weshalve er geen grond

-voorhanden is, waarom de lijnen elkander dichter bij het eene dan bij het andere punt

-zouden ontmoeten.

-</p>

-<p>En nu het theorema van Pythagoras: „het vierkant, beschreven op de schuine zijde van

-een rechthoekigen driehoek, heeft denzelfden inhoud <span class="pageNum" id="pb118">[<a href="#pb118">118</a>]</span>als de twee vierkanten te samen, beschreven op de rechthoekszijden”. Wanneer men die

-drie vierkanten op het bord trekt, dan krijgt men door den eenvoudigen aanblik, zonder

-eenig gebruik van woorden, van de waarheid der stelling een twintigmaal levendiger

-overtuiging dan het bewijs van Euclides, dat veel op een muizenval gelijkt, ooit kan

-geven.

-</p>

-<p>Nu wij van Kant geleerd hebben, dat de aanschouwing der ruimte van iederen indruk

-op de zinnen onafhankelijk is en dus niet de geringste kans op zinsbedrog overlaat,

-kunnen wij inzien, dat de logische behandeling der mathesis, zooals zij bij Euclides

-voorkomt, een geheel overtollige voorzichtigheid verraadt en als een kruk voor gezonde

-beenen kan worden beschouwd. Er worden hulplijnen getrokken, zonder dat men weet waarom;

-weldra blijkt het, dat het strikken waren, die onverwacht worden toegehaald en waarin

-de leerling zich gevangen ziet, zoodat hij nu verwonderd moet toegeven, dat het zoo

-is, als de stelling aangeeft, terwijl de reden, waarom het zoo is, hem verborgen blijft;

-hij kan dan ook zijn geheelen Euclides doorstudeeren zonder inzicht te erlangen in

-de wetten der ruimtebetrekkingen <span class="pageNum" id="pb119">[<a href="#pb119">119</a>]</span>daar hij enkel resultaten en manieren van bewijs van buiten leert. De methode van

-Euclides levert een soort van kennis, gelijk aan die van den arts, die ziekte en geneesmiddel

-weet te noemen, maar wien de samenhang tusschen beide verborgen blijft. Ziedaar het

-gevolg, wanneer men grillig op zeker gebied van kennis de daar passende evidentie

-afwijst en een onvoegzame methode met geweld invoert. Intusschen verdient de manier

-waarop Euclides aan het eens opgevatte plan om zooveel mogelijk alles door redeneering

-te bewijzen trouw gebleven is, werkelijk de bewondering, die hem door zoovele eeuwen

-achtereenvolgens geschonken werd en zijne wijze van behandeling der wiskunde voor

-het model van alle wetenschappelijk onderwijs deed doorgaan. Toch is die methode enkel

-een schitterende verkeerdheid, een afdwaling voor welke men den grond kan vinden in

-de toenmalige wijsbegeerte. De Eleaten hadden verschil, ja dikwijls strijd ontdekt

-tusschen wat men aanschouwt en wat men denkt. Daarna kwamen de sophisten, die de aandacht

-richtten op het zoogenaamde zinsbedrog, op schijn, van welken de rede met zekerheid

-weet, dat er geen werkelijkheid aan beantwoordt, b.v. de gebroken <span class="pageNum" id="pb120">[<a href="#pb120">120</a>]</span>staf in het water. Uit het feit, dat de zinnelijke aanschouwing niet zonder kontrole

-onvoorwaardelijk te vertrouwen is, leidde men ten onrechte af, dat alleen het redelijke,

-logische denken vasten grond onder de voeten verschaft. Zoo ontstond het rationalisme,

-dat op mathematisch gebied alles bewijzen wilde wat maar eenigermate te bewijzen viel,

-en, enkel door nood gedrongen, de axioma’s op aanschouwelijke evidentie liet berusten.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Als wij, zegt Schopenhauer, aan de engeltjes van Raphaël gelijk, gevleugelde kopjes

-zonder lijf waren, dan zouden wij vrede kunnen hebben met het denkbeeld, dat de wereld

-enkel voorstelling is, enkel droom, enkel spookgestalte. Maar nu wij een lichaam hebben,

-dat door honger, dorst en menigen anderen hartstocht wordt gekweld, weet ieder onzer

-met volslagen zekerheid, dat hij nog iets meer is dan subjekt van voorstelling, dat

-hij tevens is een willend wezen. Willen en doen nu zijn één. Zeker, men kan besluiten

-iets in de toekomst te doen, maar dat beduidt enkel: ik denk op dit moment iets te

-zullen willen op een later moment, ik fantaseer over wat nog moet geschieden, heb

-een voorstelling, die misschien geen werkelijkheid zal worden, want in den tusschentijd

-kan er veel gebeuren, dat een andere richting aan ons streven geeft. De echte wil

-is handeling.

-<span class="pageNum" id="pb121">[<a href="#pb121">121</a>]</span></p>

-<p>Gelijk nu wil en handeling één zijn, zoo zijn volgens Schopenhauer wil en lichaam

-zelf één. Immers het willen van een bepaalde handeling is tevens het willen van de

-daartoe vereischte werktuigen. Het menschelijk willen is niet enkel op het leven van

-een mensch gericht, maar verschijnt tevens als menschelijk lichaam. En dat geldt van

-alle willende schepselen. De wil van den leeuw openbaart zich als het lichaam van

-een leeuw, de wil van de slak als het slijmerig lijf van de slak in zijn huisje. Zoo

-houdt het dierlijk lichaam op enkel voorstelling te zijn en wordt het verschijning

-van wat onzichtbaar daar achter ligt; bij analogie wordt daarna besloten, dat alle

-lichamen verschijningen zijn van één en hetzelfde: wil.

-</p>

-<p>Hier is het mogelijk verschillende vraagteekens te plaatsen. Er wordt meer verzekerd

-dan hetzij rechtstreeks aantoonbaar, hetzij langs een omweg bewijsbaar is. Het ik,

-dat in een ziek en zwakkelijk lijf huist, heeft geen reden te gelooven, dat zijn organisme

-uitdrukking is van zijn wil. Door die bedenking zou Schopenhauer zich waarschijnlijk

-niet getroffen hebben gevoeld. Immers hij leert, dat aan de geheele natuur een en

-hetzelfde <span class="ex">an sich</span> ten grondslag ligt, een bewustelooze, rustelooze wil, die in ieder van zijn tallooze

-verschijnselen volledig aanwezig is,—die zich telkens ten volle openbaart, als drang

-van het water naar omlaag, als richting van den magneetnaald naar het noorden, als

-verlangen <span class="pageNum" id="pb122">[<a href="#pb122">122</a>]</span>van het ijzer naar den magnaatsteen, als heelkracht der natuur enz. Die eenheid van

-oorsprong verklaart dan volgens Schopenhauer den wettelijken gang van den natuurloop,

-de doelmatigheid, waarmee het een op het ander schijnt aangelegd, de overeenkomst

-van typen in planten- en dierenwereld. Maakt zij ook begrijpelijk, dat strijd de vader

-is van alle dingen, dat de wereld één groot slagveld moet heeten, dat de macht, die

-alles te voorschijn brengt, onafgebroken wroet en woelt in eigen ingewanden? En indien

-op de keper beschouwd beul en slachtoffer hetzelfde wezen zijn, hoe moeten wij <span class="ex">die</span> eenheid dan verstaan? Schopenhauer ontkent nadrukkelijk, dat aan de wereld een <span class="ex">numerieke</span> eenheid zou ten grondslag liggen, de eenheid van een objekt, welke slechts in tegenstelling

-met mogelijke of werkelijke veelheid bestaanbaar is: immers wij behooren aan een eenheid

-<span class="ex">buiten</span> tijd en ruimte te denken. Evenmin vat hij haar als <span class="ex">logische</span> eenheid op, als eenheid van een begrip, welke door abstraktie uit veelheid wordt

-afgeleid. Wat is zij dan? Schopenhauer zegt: „Zij is die eenheid, welke buiten de

-mogelijkheid van alle veelheid, immers buiten tijd en ruimte, ligt”. Door deze negatieve

-omschrijving van het eeuwige achten wij ons weinig gebaat. Zij is verre van doorzichtig.

-Zelfs de eenheid van een begrip vereischt, dat we het eene begrip aan het andere kunnen

-overstellen. En hoe moeten wij nu de eenheid van <span class="pageNum" id="pb123">[<a href="#pb123">123</a>]</span>wil en lichaam opvatten, waarvan straks sprake was, toen ik mensch en slak noemde?

-Schopenhauer zegt, dat zij niet bewijsbaar is, juist om deze reden dat zij rechtstreeks

-door ieder individu bij intuïtie beseft wordt en het onzin is naar bewijs te vragen,

-waar men een uitgangspunt van bewijs heeft.

-</p>

-<p>De wereld moet eenheid en veelheid tevens zijn om een van beide te kunnen zijn. <span class="ex">Hoe</span> zij eenheid en <span class="ex">hoe</span> zij veelheid is, ziedaar het geheim der werkelijkheid, welke verder reikt dan ’s

-menschen inzicht. Schopenhauer heeft zijn kolossale geestesgaven besteed aan de beantwoording

-van de slotvraag, waarmede al ons weten bekroond zou worden, indien die bekroning

-mogelijk ware. Die vraag luidt aldus: Hoe moeten wij ons den algrond, het wezen aller

-wezens, de bron van alle zijn en geschieden, denken om ons de wereld der ervaring

-zoo verstaanbaar mogelijk te maken? De voorzichtige Kant waarschuwt tegen het onverzadelijk

-verlangen om te weten, waar weten onbereikbaar en enkel willekeurige fantasie mogelijk

-is. Hij raadt den vorscher aan zich niet op een holle, onstuimige zee te wagen, welke

-door geen kust begrensd wordt, maar liever den vruchtbaren akker der ervaring te beploegen.

-Doch zelfs de schrijver der „<span lang="de">Kritik</span>” was er, hoe scherp ook metaphysica, die enkel speelt met begrippen als substantie,

-allerwezenlijkst wezen enz., door hem als onvruchtbaar gevonnisd werd, niet afkeerig

-van op grond van <span class="ex">feiten</span> over den Algrond te speculeeren. <span class="pageNum" id="pb124">[<a href="#pb124">124</a>]</span>Zoo zag hij zich door zijn plichtbesef gerechtvaardigd om aan een hoogere wereld te

-gelooven. Wij mogen het dus niet in Schopenhauer als een afval van zijn meester beschouwen,

-dat hij het wezen aller wezens eenigermate trachtte te onthullen. Het is maar de vraag,

-op welke gegevens der ervaring hij daarbij steunde. Ook in dat opzicht aan Kant getrouw,

-wachtte hij er zich wel voor den inhoud van het zelfbewustzijn met kennis van het

-„Ansich” op ééne lijn te stellen. Uit het eerstvolgend citaat zullen wij bespeuren,

-dat volgens Schopenhauer de tijd een sluier is, waarachter de echte werkelijkheid

-ons verborgen blijft. Alsof, wanneer wij den tijd uit onze beschouwing van het zijnde

-konden wegcijferen, niet <span class="ex">alles</span> verdwijnen zou. Men bedenke: zonder tijd geen verandering noch duur, geen worden

-noch zijn, geen wereld noch ik.—Doch geven wij thans den romanesken, dichterlijken

-denker zelven weer het woord.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Het zelfbewustzijn doet ons in het ik tweeërlei ontdekken: dat wat kent, intellekt,

-en dat wat gekend wordt, wil; het intellekt wordt niet gekend en de wil kent niet,

-ofschoon beide tot het bewustzijn van een en hetzelfde ik samenvloeien. Doch juist

-daarom staat dit ik niet op een voet van volkomen intimiteit met zich zelf, het vindt

-in zich zelf een voor licht ontoegankelijk donkerte en blijft zich zelf een raadsel.

-Dus ook bij de <span class="pageNum" id="pb125">[<a href="#pb125">125</a>]</span>kennis, die op het innerlijke is gericht, blijft er nog een verschil over tusschen

-het bestaan van haar objekt, zooals het op zich zelf is, en de waarneming ervan in

-het kennende subjekt. Intusschen is de innerlijke kennis bevrijd van twee vormen,

-welke op het uiterlijke gerichte kennis aankleven, n.l. van dien der ruimte en van

-dien der causaliteit. Daarentegen rest nog de vorm van den tijd, zooals ook die van

-het gekend worden en het kennen in het algemeen. Dus heeft in deze zelfkennis het

-ding an sich zijn sluiers wel is waar grootendeels afgeworpen, maar toch treedt het

-nog niet geheel naakt op. Ten gevolge van den hem nog aanklevenden tijdsvorm kent

-ieder zijn wil enkel in diens opeenvolgende afzonderlijke handelingen, niet echter

-in zijn geheel: vandaar dat iemand zijn eigen karakter bij voorbaat kent, maar het

-eerst aan de hand der ervaring en dan op onvolkomen wijze leert kennen. Desalniettemin

-is de waarneming, waardoor wij de bewegingen en handelingen van onzen eigen wil bespeuren,

-veel meer rechtstreeks dan iedere andere: zij is het punt waar het ding an sich op

-de meest onmiddellijke wijze tot verschijning komt en de afstand tot het kennende

-subjekt de geringst <span class="pageNum" id="pb126">[<a href="#pb126">126</a>]</span>mogelijke is; vandaar dat de zoo intiem gekende gebeurtenis eenig en alleen geschikt

-is om alle overige feiten te verklaren.

-</p>

-<p>Intusschen laat zich ondanks dit alles nog de vraag opwerpen wat die wil, die zich

-in de wereld en als de wereld vertoont, ten slotte op zich zelf is, m.a.w. wat hij

-is, afgezien daarvan, dat hij zich als wil voordoet, kortom dat hij <span class="ex">verschijnt</span>, dat hij <span class="ex">gekend</span> wordt. Deze vraag is nooit te beantwoorden: immers het gekend worden laat zich niet

-rijmen met het „an sich” zijn, met het zijn zooals het is buiten alle kennis. Ieder

-gekend ding is als zoodanig reeds verschijnsel.

-</p>

-<p>In ons eigen bewustzijn treedt de wil steeds als het oorspronkelijke en fundamenteele

-op en heeft het den voorrang boven het intellekt, dat het sekundaire, ongeschikte,

-afhankelijke blijkt te zijn. Het is hoog noodig daarop de aandacht te vestigen, want

-alle vroegere filosofen, van den eersten af tot den laatsten toe, hebben het eigenlijk

-wezen, de duurzame kern van den mensch, in zijn kennend bewustzijn geplaatst en dus

-het ik, of wel dat, wat als de blijvende drager van dat ik werd ondersteld, de <span class="ex">ziel</span>, in de eerste plaats als <span class="ex">kennend</span>, ja als <span class="ex">denkend</span>, en, eerst als <span class="pageNum" id="pb127">[<a href="#pb127">127</a>]</span>gevolg hiervan, in de tweede plaats en op afgeleide wijze, als <span class="ex">willend</span> opgevat en beschreven. Mijn doel is het deze overoude en volstrekt algemeene gronddwaling

-voor goed op zijde te schuiven en de natuurlijke gesteldheid der zaak tot helder bewustzijn

-te brengen. Vóór mij hebben alle philosofen de waarheid op den kop gezet; ten deele

-is dit daaruit te verklaren dat zij zich beijverden—iets wat bij uitstek van de Christenen

-geldt—de kloof tusschen mensch en dier zoo breed mogelijk te maken, terwijl zij tevens

-een donker besef hadden, dat beider verschil niet in het willen, maar in het intellekt

-school; onbewust kwam zoo de neiging te voorschijn om het intellekt den eersten rang

-toe te kennen en het willen als iets van ondergeschikte orde op te vatten; ja het

-eenvoudig als een funktie van het intellekt te beschrijven. Het begrip <span class="ex">ziel</span> is dan ook niet alleen, gelijk door Kant werd aangetoond, onhoudbaar, maar tevens

-een bron van ongeneeslijke dwalingen, want door de ziel als iets enkelvoudigs aan

-te merken, wordt er bij voorbaat een ondeelbare eenheid van kennis en wil vastgesteld,

-terwijl scheiding van beide juist de weg tot de waarheid is.

-</p>

-<p>Het meest voor de hand liggende en zeer onaangename <span class="pageNum" id="pb128">[<a href="#pb128">128</a>]</span>gevolg der gemeenschappelijke gronddwaling is dit: door den dood der hersenen gaat

-het kennend bewustzijn klaarblijkelijk te gronde; men moet dus òf den dood als vernietiging

-van den mensch laten gelden, iets waartegen ons wezen in opstand komt, òf men moet

-het kennend bewustzijn laten voortduren, doch daarvoor is een zeer sterk geloof noodig,

-daar ieder bij eigen ervaring weet, dat zijn kennend bewustzijn van zijn hersenen

-afhankelijk is en men even goed aan vertering zonder maag zou kunnen gelooven. Men

-weet immers, dat ingespannen denken het hoofd vermoeit, gelijk de hand van schrijven

-ten slotte lam wordt. Alleen mijn philosofie vermijdt het pijnlijk dilemma, daar zij

-het duurzaam wezen van den mensch niet in het bewustzijn, maar in den wil plaatst,

-die niet noodzakelijk met bewustzijn verbonden is, daarentegen tot het bewustzijn,

-d.i. tot de kennis, in dezelfde verhouding staat als een ding tot een zijner toevallige

-eigenschappen, als een zichtbaar voorwerp tot het licht, als een snaar tot den klankbodem.

-Bij mijn theorie heet onverwoestbaar de kern van ons wezen, de wil, datgene wat niet

-van buiten af gelijk de lichamelijke wereld, maar van binnen uit in het <span class="pageNum" id="pb129">[<a href="#pb129">129</a>]</span>bewustzijn valt; mijn theorie laat tevens recht wedervaren aan het feit, dat het bewustzijn

-in den dood verdwijnt, zooals het vóór de geboorte niet bestond. Het intellekt is

-even vergankelijk als de hersenen, terwijl de hersenen, gelijk het geheele organisme,

-verschijning of voortbrengsel is van wil, en wil alleen is onvergankelijk.

-</p>

-<p>Bewustzijn en kennis is één en hetzelfde; voor kennis nu is tweeërlei noodig: iets

-dat kent en iets dat gekend wordt; vandaar dan ook dat zelfbewustzijn onmogelijk zou

-zijn, wanneer niet ook hier aan het kennende iets wat daarvan verschilt als gekend

-overstond. Het bewustzijn of intellekt gelijkt op de zon, welke de ruimte niet verlicht,

-tenzij er een voorwerp is, waardoor haar stralen worden teruggeworpen. Het kennende

-zelf kan, juist als zoodanig, niet gekend worden: anders zou het zijn het gekende

-van iets anders, dat kent. Als het gekende treffen wij in het zelfbewustzijn niets

-anders dan wil aan. Immers niet enkel willen in den engsten zin des woords, maar ook

-alle streven, wenschen, vlieden, hopen, vreezen, minnen, haten, kortom alles wat eigen

-wel en wee, lust en onlust uitmaakt, is enkel aandoening van wil, is beweging, wijziging

-van willen en niet-willen, <span class="pageNum" id="pb130">[<a href="#pb130">130</a>]</span>is datgene wat, als het naar buiten werkt, zich als wilshandeling openbaart. Merkwaardig

-is het, dat reeds Augustinus in het 14e boek van <span lang="la">De civitate Dei</span>, hoofdst. 6, dit heeft uitgesproken. Hij brengt de gemoedsaandoeningen onder vier

-rubrieken, welke begeerte, vrees, blijdschap, droefheid heeten, en zegt: wil is in

-die allen aanwezig; zelfs zijn ze niets anders dan wilsvormen: want wat is begeerte

-en blijdschap, tenzij een willen, waarbij wij onze toestemming geven aan dat, wat

-wij willen? Wat zijn vrees en droefheid anders dan een willen, waarbij wij afwijzen,

-wat wij niet willen?

-</p>

-<p>Het ik is het tijdelijk identisch subjekt van kennen en willen, welks identiteit het

-wonder bij uitnemendheid mag heeten. Het is het tijdelijk aanvangspunt, het aanknoopingspunt

-van de geheele wereld der verschijning, van al datgene, waarin het willen zich objektiveert:

-het is voorwaarde van verschijning, maar vindt tevens in verschijning zijn eigen voorwaarde.

-Wij kunnen door een gelijkenis dit aldus uitdrukken. Een plant heeft twee polen: wortel

-en kroon, waarvan de eerste naar het donkere, vochtige, koude, de laatste naar het

-licht, het koesterende, het warme streeft; daar waar die twee polen uit elkander <span class="pageNum" id="pb131">[<a href="#pb131">131</a>]</span>gaan, vlak bij den grond, is de stam van den wortel. Als deze sterft, gaat de kroon

-ook te loor; hij is het oorspronkelijke; de kroon daarentegen is dat wat men ziet,

-wat ontspruit en, zonder dat de wortel sterft, kan worden weggenomen. De wortel stelt

-den wil voor, de kroon het intellekt; het punt, waar beide samentreffen, het gemeenschappelijk

-eindpunt, dat aan beide toebehoort, zou het <span class="ex">ik</span> kunnen heeten.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Men zou die parallel volgens Schopenhauer nog kunnen doortrekken en zeggen: gelijk

-een groote kroon slechts uit een machtigen wortel pleegt te ontspruiten, zoo worden

-groote geestelijke vermogens slechts daar gevonden, waar tevens een heftig en hartstochtelijk

-willen is. „Een genie met zwakke passies is ondenkbaar”. Onbetwistbaar toonde Schopenhauer

-zelfkennis, toen hij die laatste woorden schreef. De daaraan voorafgaande doen bespeuren,

-dat hij persoonlijke onsterfelijkheid onmogelijk achtte. Natuurlijk, want individueel

-bestaan is bij hem slechts schijn, daar in den grond alle schepselen een en hetzelfde

-zijn. Tot rechtvaardiging van zijn leer wijst hij op de wereld van bedriegelijke vertooning

-zelve, op den loop der natuur, die het enkele telkens als waardeloos vernietigt, terwijl

-uitsluitend de algemeene typen en natuurkrachten gehandhaafd blijven. Men zou kunnen

-antwoorden, dat de wereldgrond, <span class="pageNum" id="pb132">[<a href="#pb132">132</a>]</span>het wezen aller wezens, juist omdat hij niet alleen het enkele telkens opheft, maar

-het tevens onafgebroken voortbrengt, aan grooten rijkdom van individueel bestaan toont

-te hechten. Doch daarop zou Schopenhauer antwoorden:</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>De vraag waar de wil naar streeft, die als het wezen der wereld te beschouwen is,

-rust op misverstand, op verwisseling van het „an sich” met zijn verschijning. Enkel

-van verschijnselen als zoodanig, van afzonderlijke dingen, laat zich een grond aangeven;

-nooit van den wil zelf of van de natuurkracht, die zich in ontelbare gelijke verschijnselen

-openbaart. Het is echt onverstand, gebrek aan bezonnenheid, te vragen naar een oorzaak

-der zwaarte, der elektriciteit enz. Slechts dan wanneer het gebleken was, dat zwaarte

-en elektriciteit geen oorspronkelijke, eigenaardige natuurkrachten, maar slechts vormen

-eener meer algemeene, reeds bekende natuurkracht waren, zou men mogen vragen: waarom

-die natuurkracht hier juist als zwaarte, ginds als elektriciteit optreedt. Zoo heeft

-iedere afzonderlijke wilshandeling noodwendig een motief, of die handeling ware uitgebleven;

-maar gelijk de stoffelijke oorzaak enkel beslist, dat op een bepaald tijdstip, <span class="pageNum" id="pb133">[<a href="#pb133">133</a>]</span>een bepaalde plaats, bij een bepaalde materie zich deze of die natuurkracht moet openbaren,

-dus enkel gelegenheidsoorzaak is, zoo beslist ook het motief enkel, dat er op dien

-bepaalden tijd, op die bepaalde plaats, onder die omstandigheden, door een kennend

-wezen gewild zal worden; het motief schept niet den wil van dat wezen en evenmin het

-karakter van dien wil, dat gelijk de wil zelf zonder grond is, daar het buiten het

-gebied van den voldoenden grond ligt. Om die reden heeft ieder mensch bestendig doeleinden

-en motieven, waarnaar hij zijn handelen inricht; hij kan dus ook van iedere afzonderlijke

-daad altoos rekenschap geven: vroeg men hem echter, waarom hij in het algemeen wil

-of waarom hij in het algemeen bestaan wil, dan zou hij geen antwoord hebben en zou

-hem die vraag ongerijmd schijnen; op die wijze zou zich het bewustzijn vertolken,

-dat hij zelfs niets dan wil is, dat het dus vanzelf spreekt dat hij wil en dat enkel

-de afzonderlijke handelingen ieder op haar tijd motieven noodig hebben om bepaald

-te worden.

-</p>

-<p>Afwezigheid van alle doel, van alle grenzen, eindeloos streven behoort tot het wezen

-van den wil zelf. Zoo doet zich de wil reeds kennen op <span class="pageNum" id="pb134">[<a href="#pb134">134</a>]</span>den allerlaagsten trap, waar hij verschijnt, nl. als zwaarte, een bestendig streven,

-dat onmogelijk op een einddoel kan zijn gericht. Want al ware ook door de zwaarte

-alle bestaande materie tot één klomp saamgeperst, dan zou zij toch binnen in die klomp

-naar het middelpunt streven en voortdurend worstelen met ondoordringbaarheid. Het

-streven der materie kan dus wel belemmerd, maar nooit geheel bevredigd worden. Hetzelfde

-geldt van alle streven. Ieder bereikt doel is weer aanvang van een nieuwe loopbaan

-en zoo tot in het oneindige. De plantenkiem rust niet, voordat ze door stam en blad

-bloesem en eindelijk vrucht heeft voortgebracht, die weer beginsel is van nieuwe kiem,

-van een nieuw individu, dat andermaal dezelfde baan doorloopt, en zoo altoos verder.

-Bij het dier is de voortteling het hoogtepunt van zijn bestaan; is dat punt eens bereikt,

-dan zinkt het leven van het eerste individu, snel of langzaam, terwijl een nieuw als

-waarborg van het behoud der soort optreedt en alles zich herhaalt. Ja, eenvoudig als

-een openbaring van dat bestendige streven en wisselen is ook de vernieuwing van stof

-aan te merken; de physiologen houden thans op daarin een noodzakelijke vergoeding

-te <span class="pageNum" id="pb135">[<a href="#pb135">135</a>]</span>zien van de stof, die bij de beweging verbruikt is; aan het afslijten van de machine

-beantwoordt niet als schadeloosstelling de bestendige toevoer van voedende stof: eeuwig

-worden, eindelooze stroom behoort tot de openbaring van den wil. Hetzelfde vertoont

-zich ook bij alle menschelijk streven en wenschen, waarvan de vervulling ons steeds

-als een rustpunt voor het willen voor oogen wordt getooverd; is het doel eens bereikt,

-dan ziet het er geheel anders uit, en wordt het, ook al bekent men het zich niet dadelijk,

-op den duur toch immer als vrucht van zelfmisleiding, als verouderd en verschaald

-op zijde geschoven; van geluk mag men spreken, wanneer nog iets te wenschen overblijft,

-zoodat het spel voortduurt, waarbij men telkens van begeerte tot bevrediging en van

-deze weer tot nieuwe begeerte overgaat, een spel waarvan de vlugge gang voorspoed,

-de langzame lijden wordt geheeten; neemt het een einde, dan vertoont zich de afgrijselijke,

-alle leven doodende verveling, een kwijnend hunkeren naar het onbestemde.—De slotsom

-is, dat de wil, waar hij door kennis wordt bestraald, steeds weet wat hij hier en

-nú wil, nooit echter wat hij blijvend wil: iedere afzonderlijke handeling heeft een

-doel<span class="corr" id="xd32e1103" title="Bron: .">,</span> <span class="pageNum" id="pb136">[<a href="#pb136">136</a>]</span>het willen in zijn geheel heeft er geen, op dezelfde manier als ieder afzonderlijke

-gebeurtenis in de natuur door een voldoende oorzaak er toe bepaald wordt om juist

-hier en nú op <span class="corr" id="xd32e1108" title="Bron: de">te</span> treden, terwijl de in haar zich openbarende kracht geen oorzaak heeft, daar die kracht

-enkel een verschijningsphase is van het „An sich”, van den grondeloozen wil.—De eenige

-zelfkennis van den wil in zijn geheel is de voorstelling in haar geheel, de aanschouwelijke

-wereld in haar geheel. Zij is zijn openbaring, zijn spiegel, de tastbaar en zichtbaar

-geworden wil.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">De wereld in haar geheel spiegel van den tijdeloozen wil. Hoe dit bedoeld is, blijkt

-uit het volgende citaat. Allereerst bij den mensch, maar vervolgens bij ieder voorwerp

-der natuur zijn willen en werken volgens Schopenhauer één en hetzelfde.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Het subjekt der kennis, dat door zijn identiteit met het lichaam als individu optreedt,

-kent dat lichaam op tweeërlei wijze: in de eerste plaats als voorstelling, waartoe

-verstandelijke aanschouwing noodig is, als objekt te midden van objekten en aan wetten

-onderworpen; in de tweede plaats nog op een geheel andere wijze, nl. als dat waarmede

-ieder onzer rechtstreeks en innig <span class="pageNum" id="pb137">[<a href="#pb137">137</a>]</span>vertrouwd is, namelijk <span class="ex">wil</span>. Verrichting des lichaams is niets anders dan geobjektiveerd, tot voorwerp van zinnelijke

-waarneming geworden <span class="ex">willen</span>. En dit geldt van iedere beweging van het lichaam, niet alleen van die door motieven

-bestierd wordt, maar ook van de onwillekeurige; ja, het geheele lichaam is niets anders

-dan voorstelling geworden wil.

-</p>

-<p>Gelijk willen lichamelijk handelen is, zoo is omgekeerd iedere indruk op het lichaam

-terstond en onmiddellijk ook inwerking op den wil: zij heet pijn, wanneer zij strijdt

-met den wil; lust, welbehagen, wanneer zij beantwoordt aan den wil. De graden van

-beide zijn zeer talrijk. Men heeft echter volkomen ongelijk, wanneer men pijn en lust

-voorstellingen noemt: dat zijn ze geenszins, doch rechtstreeksche aandoeningen van

-den wil, een onbedwingbaar, oogenblikkelijk willen of niet-willen van den indruk,

-dien het lichaam ondergaat. Als uitzonderingen op dien regel en als echte voorstellingen

-zijn slechts die lichamelijke indrukken te beschouwen, welke den wil koel laten, indrukken

-van gezicht, gehoor en gevoel, wanneer de betreffende zintuigen op de hun eigene natuurlijke

-wijze en daarenboven in zwakke <span class="pageNum" id="pb138">[<a href="#pb138">138</a>]</span>mate geprikkeld worden, zoodat er uitsluitend aan het verstand gegevens worden verschaft

-om te aanschouwen of een objekt zich voor te stellen. Iedere sterkere of niet passende

-aandoening der zintuigen is daarentegen pijnlijk, in strijd met den wil.—Van <span class="ex">zenuwzwakte</span> wordt er gesproken, als de indrukken, welke in den regel enkel dien graad van sterkte

-hebben, die voldoende is om ze tot gegevens voor het verstand te maken, den hoogeren

-graad bereiken, waarbij zij den wil in beweging brengen, dus pijn of wellust verwekken,

-meestal evenwel pijn, die echter dof en onbestemd is; zoo zijn dan niet maar alle

-geluiden en gewoon daglicht onaangename gewaarwordingen, maar er heerscht een doorgaande

-zwartgallige stemming, waarvan de bron zich niet duidelijk laat aangeven.

-</p>

-<p>Ook toont zich de identiteit van lichaam en wil o. a. daarin, dat iedere heftige en

-buitensporige wilsbeweging het lichaam ontroert en den gang der levensverrichtingen

-verstoort.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">De kennis, die ik van mijn wil heb, zegt Schopenhauer, is rechtstreeksch, maar toch

-voortdurend stukwerk, geen kennis van mijn wil in zijn geheel, van mijn wil als eenheid,

-maar van afzonderlijke wilshandelingen, die zoowel een physische als een psychische

-<span class="pageNum" id="pb139">[<a href="#pb139">139</a>]</span>zijde hebben. Juist daardoor, dat wil en lichaam één zijn, ben ik <span class="ex">individu</span>, sta ik tot mijn lichaam, dat overigens, gelijk alle andere lichamen, slechts voorstelling

-zou zijn, in een geheel eenige betrekking. Het karakter der individualiteit brengt

-mede, dat ieder slechts één wezen kan <span class="ex">zijn</span>, maar alle wezens kan <span class="ex">aanschouwen</span>. Identiteit van wil en lichaam heet bij Schopenhauer de philosophische waarheid bij

-uitnemendheid, daar zij als sleutel kan dienen om tot het wezen van alle natuurvoorwerpen

-door te dringen.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Behalve wil en voorstelling is ons niets bekend en is er evenmin iets voor ons denkbaar.

-Wanneer wij aan de natuur in haar geheel, welke onmiddellijk enkel in onze voorstelling

-bestaat, de grootste ons bekende werkelijkheid willen toeschrijven, dan houden wij

-haar voor even werkelijk als ons eigen lichaam; want dit heeft voor ieder den hoogsten

-graad van werkelijkheid. Maar als wij nu de werkelijkheid van dat lichaam en van zijn

-verrichtingen ontleden, dan treffen wij buiten voorstelling niets anders aan dan wil.

-Zal dus de natuur nog iets meer zijn dan onze voorstelling, dan moeten wij zeggen

-dat zij in haar diepste wezen datgene is, wat wij in ons zelf als wil vinden. Ik zeg:

-in haar diepste wezen, en daarmede <span class="pageNum" id="pb140">[<a href="#pb140">140</a>]</span>bedoel ik, dat wij wat de wil zelf is hebben te onderscheiden van wat enkel zijn verschijning

-is. Zoo behoort tot de verschijning van den wil en niet tot zijn eigenlijk wezen,

-dat hij met zelfkennis gepaard gaat en door motieven bestierd wordt. Dit is immers

-alleen bij dier en mensch het geval. Zeg ik dus: de kracht, welke den steen naar de

-aarde drijft, is wil, dan moet men mij niet de dolle meening toedichten, dat de steen

-zich omlaag beweegt, door het een of ander bewuste motief daartoe gebracht. Wij kunnen

-het niet in Keppler goedkeuren dat deze, in zijn verhandeling over de planeet Mars,

-meent aan de planeten kennis te moeten toeschrijven, daar zij hare elliptische banen

-zoo juist weten te treffen en de snelheid harer beweging zoo nauwkeurig afmeten, dat

-deze altijd aan de wiskunstige formule beantwoordt.

-</p>

-<p>Willekeurige bewegingen hebben een grond in hare motieven. Intusschen bepalen die

-motieven enkel, dat ik op <span class="ex">dit</span> tijdstip, op <span class="ex">die</span> plaats, onder <span class="ex">die</span> omstandigheden wil; niet het feit <span class="ex">dat</span> ik wil, evenmin <span class="ex">wat</span> ik wil, dus niet het karakter, dat mijn willen voortdurend kenmerkt, hangt van de

-motieven af. Dus is mijn willen niet in zijn geheelen <span class="pageNum" id="pb141">[<a href="#pb141">141</a>]</span>omvang uit de motieven te verklaren; deze zijn slechts de aanleiding waarbij wil zich

-<span class="ex">vertoont</span>; zelf ligt hij buiten het bereik der motieven; enkel zijn te voorschijn treden op

-ieder tijdstip is wettelijk bepaald. Laat ik iemands aard buiten rekening en vraag

-ik dan, waarom hij juist dit en niet dat wil, dan is daarop geen antwoord mogelijk;

-enkel voor de <span class="ex">verschijning</span> van den wil is er een grond op te sporen, niet voor den wil zelven, die zonder grond

-is. Dat het eene verschijnsel in het andere, dat de daad in het motief haren grond

-vindt en daaruit met noodzakelijkheid voortvloeit, laat zich zeer goed rijmen met

-de stelling: „het <span class="ex">wezen</span> van het eerste verschijnsel is wil, die zelf geen grond heeft<span class="corr" id="xd32e1182" title="Niet in bron">”</span>; immers het beginsel van den voldoenden grond is een vorm van kennis en zijn geldigheid

-blijft dus beperkt tot de wereld der kennis, tot de zichtbaarheid van den wil, strekt

-zich niet tot den wil zelven uit, tot datgene wat achter al het verschijnende ligt.

-</p>

-<p>Het ding op zich zelf, als zoodanig nooit objekt, daar immers ieder objekt verschijning

-ervan is, moest, om er over te kunnen spreken, naam en begrip ontleenen aan een objekt,

-dus aan een <span class="pageNum" id="pb142">[<a href="#pb142">142</a>]</span>zijner openbaringen; daar nu als de volmaaktste, duidelijkste, meest ontwikkelde <span class="corr" id="xd32e1189" title="Bron: openbariug">openbaring</span> van het ding „an sich” de door zelfbewustzijn bestraalde wil des menschen kan gelden,

-kozen wij den naam van <span class="ex">wil</span>, ter aanduiding van het op zich zelf zijnde.

-</p>

-<p>De wil als „Ding an sich” is volkomen vrij van alle vormen, welke hij eerst in de

-verschijning aanneemt. Reeds de algemeenste vorm van alle voorstelling, die van een

-objekt voor een subjekt, raakt den wil niet. Nog minder behooren tijd, ruimte en de

-daardoor mogelijk geworden veelheid tot het wezen van den wil.

-</p>

-<p>Dat de wil zonder grond is, heeft men, waar hij met den hoogsten graad van duidelijkheid

-zich openbaart, bij den mensch, zeer goed beseft. Doch terwijl men den wil dus terecht

-vrij en onafhankelijk noemde, heeft men de noodzakelijkheid, waaraan zijn verschijning

-allerwege onderworpen is, voorbij gezien en ook de daden voor vrij verklaard, wat

-zij niet zijn, daar iedere handeling uit de werking van het motief op het karakter

-met strenge noodzakelijkheid voortvloeit. Alle noodzakelijkheid is niets anders dan

-de wijze, waarop een gevolg uit zijn grond voortkomt. Naar een grond behoort men te

-vragen bij alles wat <span class="pageNum" id="pb143">[<a href="#pb143">143</a>]</span>verschijnt en dus ook bij het handelen van den mensch. Daar echter in het zelfbewustzijn

-de wil rechtstreeks gekend wordt, vindt men daar het besef van vrijheid. Echter wordt

-er over het hoofd gezien dat het individu, de persoon, niet wil op zich zelf is, maar

-verschijning van wil en als zoodanig gedetermineerd. Vandaar het wonderlijk feit,

-dat ieder zich bij voorbaat voor geheel vrij houdt, ook in zijn afzonderlijke handelingen;

-hij meent, dat hij ieder oogenblik een anderen levenswandel zou kunnen beginnen, een

-ander mensch zou kunnen worden. Maar bij den terugblik ontdekt hij tot zijn verbazing,

-dat hij niet vrij was, dat, ondanks al zijn voornemens en overwegingen, zijn doen

-onveranderd bleef, dat hij van den aanvang af tot het einde toe het door hem misprezen

-karakter behouden heeft, dat hij de door hem aangenomen rol tot aan het slot heeft

-moeten vervullen. De wil en zijn openbaringen behooren in twee geheel verschillende

-werelden tehuis; men behoort er dus geen aanstoot aan te nemen, dat de wil zelf voor

-ons besef vrij is en ongebonden, terwijl zijn openbaringen met onverbiddelijke noodzakelijkheid

-uit de motieven voortvloeien. Evenmin moet het slakkenhuis aan een vreemden wil <span class="pageNum" id="pb144">[<a href="#pb144">144</a>]</span>worden toegeschreven, die met kennis van doel en middelen ten behoeve van dat diertje

-bouwt, als wij het huis, dat wij zelve bouwen, door een anderen wil dan de onze opgetrokken

-achten: beide huizen zijn gewrochten van een en denzelfden wil, die in ons door motieven

-wordt geleid, terwijl hij bij de slak enkel blinde, naar buiten gerichte scheppingsdrang

-is. Ook in ons, menschen, werkt wil in menig opzicht werktuigelijk; men denke aan

-verrichtingen als spijsvertering, bloedsomloop, afscheiding, groei enz.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Ofschoon wil zich volgens Schopenhauer overal vertoont, staan zijn openbaringen niet

-allen op hetzelfde peil. De eene is hooger, de andere lager; er is een ladder, waarvan

-de sporten aan de onveranderlijke soorten en onverderfelijke natuurkrachten beantwoorden,

-welke naar het voorbeeld van Plato met den naam van <span class="ex">ideeën</span> worden bestempeld; dus slaagt de wil er in steeds krachtiger te verschijnen; aanvankelijk,

-in de onbezielde natuur, gaat wil als zwaarte, ondoordringbaarheid, elektriciteit

-enz. geheel schuil achter werktuigelijk geschieden, maar van trap tot trap klimt hij

-langzamerhand tot die aanzienlijke hoogte, waar van zoogenaamd redelijk handelen sprake

-kan zijn.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Kant’s „Ding an sich” en Plato’s idee zijn wel <span class="pageNum" id="pb145">[<a href="#pb145">145</a>]</span>niet identisch, maar toch zeer aan elkander verwant.… Kant zegt in hoofdzaak het volgende:

-„tijd, ruimte en causaliteit zijn geen eigenschappen van het ding op zich zelf, maar

-behooren enkel aan zijn verschijning toe, daar zij kenvormen zijn. Alle veelheid,

-alle ontstaan en vergaan zijn uitsluitend door tijd, ruimte en causaliteit mogelijk;

-daaruit volgt, dat veelheid, ontstaan en vergaan alleen de wereld der verschijnselen

-aanhangen. Daar onze kennis door hare vormen bepaald wordt, is zij enkel kennis van

-de wereld der verschijnselen. Dit laatste geldt zelfs van ons eigen ik; wij kennen

-het enkel als verschijnsel, als objekt van ervaring, weten niet wat het op zich zelf

-is”. Dit is in hoofdzaak, wat het thans aan de orde zijnde onderwerp betreft, zin

-en inhoud der leer van Kant.—Plato nu zegt: „de dingen dezer wereld, die door onze

-zinnen worden waargenomen, zijn er niet in den echten zin des woords: zij worden,

-veranderen onophoudelijk, bestaan nooit: slechts in betrekkelijken zin zijn zij er,

-in zoover zij tot elkander in betrekking staan: men kan dus hun aanzijn evengoed een

-niet-zijn noemen. Bij gevolg zijn ze ook geen voorwerpen van echte kennis, want die

-is enkel mogelijk bij <span class="pageNum" id="pb146">[<a href="#pb146">146</a>]</span>werkelijkheden, welke op zich zelve en altijd op gelijke wijze bestaan. Zij zijn enkel

-het voorwerp van meening, die op gewaarwording steunt. Zoolang we tot waarneming van

-dingen beperkt blijven, gelijken wij op menschen, die in een donker hol zóó vastgebonden

-zitten, dat zij zelfs het hoofd niet kunnen omdraaien en niets zien dan bij het licht

-van een achter hen brandend vuur; aan den muur tegenover hen aanschouwen ze schaduwbeelden

-van werkelijke dingen, welke tusschen hen en het vuur worden voorbij gedragen, en

-ook van elkander, ja van zich zelve, bespeuren zij enkel de schaduwen op den muur.

-Hun eenige wijsheid zou daarin bestaan de opvolging dier schaduwen door ervaring te

-ontdekken en zoo te voorspellen, welke te wachten zijn. Wat daarentegen waarachtig

-zijnde kan genoemd worden, wijl het altijd is, nooit wordt, nooit vergaat, dat zijn

-de oorspronkelijke modellen van die schaduwen, de eeuwige ideeën, de duurzame vormen

-van alle dingen. Hun komt geen veelheid toe, want iedere idee is uit haar aard slechts

-ééne, terwijl haar kopieën of afdrukken de onbegrensd vele, afzonderlijke, vergankelijke

-dingen derzelfde soort zijn, die één en denzelfden naam dragen. <span class="pageNum" id="pb147">[<a href="#pb147">147</a>]</span>Ook ontstaan en vergaan de ideeën niet; ze worden nooit, gaan niet te gronde gelijk

-hunne wegkwijnende afdrukken. (Daarin ligt opgesloten, dat tijd, ruimte en causaliteit

-niet gelden voor de ideeën). Van ideeën alleen is er dus echte kennis mogelijk, want

-daartoe wordt vereischt een objekt, dat altijd en in ieder opzicht is, niet iets,

-wat is en niet is, al naar gelang men het beschouwt”.—Ziedaar Plato’s leer. Het is

-duidelijk, dat de innerlijke zin van wat Plato en Kant hier leeren geheel dezelfde

-is, dat beiden de zichtbare wereld voor een vertooning houden, welke op zich zelve

-nietig is en slechts door datgene, wat er in wordt uitgedrukt („Ding an sich” bij

-Kant, „idee” bij Plato), beteekenis en geleende realiteit heeft; terwijl aan het waarachtig

-zijnde de algemeene en onmisbare vormen van iedere verschijning totaal vreemd zijn.

-</p>

-<p>De merkwaardige overeenstemming tusschen beide denkers laat zich door een voorbeeld

-aanschouwelijk maken. Laat er een dier voor ons staan in zijn volle levenskracht.

-Plato zal zeggen: „dit dier heeft geen echt, maar slechts een schijnbaar bestaan,

-want als onophoudelijk veranderend heeft het slechts een betrekkelijk zijn, dat evengoed

-<span class="pageNum" id="pb148">[<a href="#pb148">148</a>]</span>niet-zijn als zijn kan heeten. Waarlijk zijnde is alleen de idee, die zich in dat

-dier afbeeldt, het dier op zich zelf, dat van niets afhangt, ongeboren, onsterfelijk,

-altoos op gelijke wijze bestaand. Zoover we nu in dat dier, dat hier aanwezig is,

-de idee van het dier herkennen, is het geheel eenerlei en zonder beteekenis, of we

-nu juist dát dier voor ons hebben, dan wel zijn voorouder, die duizend jaar geleden

-leefde, of het op deze plek dan wel in een ver afgelegen land is, of het deze dan

-wel een andere houding aanneemt, of het dit dan wel een ander individu der soort is;

-dat alles is nietig en betreft enkel het verschijnende; de idee van het dier alleen

-heeft waarachtig zijn en is voorwerp van werkelijke kennis”.—Zóó Plato. Kant zou kunnen

-zeggen: „dat dier is een verschijning in tijd, ruimte en causaliteit, welke de in

-ons kenvermogen liggende voorwaarden van alle ervaring zijn en derhalve niet kunnen

-strekken om het ding op zich zelf, zooals het is buiten de ervaring, te bepalen. Derhalve

-is dit dier, gelijk wij het op dezen bepaalden tijd en op deze plek, in den samenhang

-der ervaring, volgens de keten van oorzaken en werkingen geboren en noodwendig sterfelijk,

-waarnemen, <span class="pageNum" id="pb149">[<a href="#pb149">149</a>]</span>geen ding op zich zelf, maar slechts eene in betrekking tot ons kenvermogen geldige

-verschijning. Om te beslissen wat daaraan, onafhankelijk van tijd, ruimte en causaliteit,

-ten grondslag ligt, zouden wij een ander kenvermogen moeten bezitten dan het voor

-ons alleen mogelijke, dat zinnen en verstand omvat”.

-</p>

-<p>Om Kant’s zienswijze nog meer in overeenstemming te brengen met die van Plato, zou

-men kunnen beweren: tijd, ruimte en causaliteit zijn díe inrichting van ons intellekt,

-krachtens welke het eigenlijk alleen bestaande <span class="ex">ééne</span> wezen van iedere soort aan ons verschijnt als een veelheid van gelijksoortige, steeds

-opnieuw ontstaande en vergaande wezens, in eindelooze opvolging.

-</p>

-<p>Volgens deze beschouwing behoort enkel aan de ideeën waarachtig bestaan te worden

-toegeschreven, terwijl de dingen in ruimte en tijd, welke voor den individu werkelijkheid

-zijn, slechts een droomwereld moeten heeten. Daar een en dezelfde idee zich in vele

-exemplaren openbaart, vertoont zij ons haar wezen slechts broksgewijze, ééne zijde

-na de andere. Dus zal men de idee hebben te onderscheiden van de manier, waarop zij

-aan het waarnemend individu zich voordoet en die manier <span class="pageNum" id="pb150">[<a href="#pb150">150</a>]</span>onwezenlijk hebben te noemen. Men kan dit toelichten door voorbeelden, zoowel aan

-het geringste als aan het grootste ontleend.—Wanneer de wolken trekken, zijn de figuren,

-welke zij vormen, van geen belang: maar dat zij als elastische nevel door den windstoot

-samengeperst, weggedreven, uitgerekt, verscheurd worden, dat is der wolken natuur,

-is het wezen der krachten, die zich daarin uitdrukken, is de idee: enkel voor den

-individueelen waarnemer bestaan hun tijdelijke gestalten.—Bij den bergstroom, die

-over rotsblokken naar beneden stort, zijn draaikolken, golven, opbruisend schuim van

-geen wezenlijk belang; dat die stroom aan de wet der zwaartekracht gehoorzaamt, zich

-als een niet-elastische, totaal verschuifbare, vormlooze, doorzichtige vloeistof gedraagt,

-dit is zijn wezen, zijn idee; enkel voor ons, zoolang wij als individuen kennen, zijn

-er de afwisselende gestalten.—Wanneer het water op onze vensterruit bevriest, schiet

-het tot kristallen volgens vaste wetten, welke het wezen der hier te voorschijn tredende

-natuurkracht, hare idee, openbaren; maar de boomen en bloemen, daarbij gevormd, zijn

-onwezenlijk.—Wat in wolken, bergstroom en kristal verschijnt, is de zwakste nagalm

-van dien <span class="pageNum" id="pb151">[<a href="#pb151">151</a>]</span>wil, die volkomener in de plant, nog volkomener in het dier, het allervolkomenst in

-den mensch te voorschijn treedt. Maar enkel het wezenlijke van al die graden van wilsuiting

-is: de idee. Zoo is de geschiedenis van het menschelijk geslacht, het gewoel der gebeurtenissen,

-de afwisseling der tijden, de rijkdom der vormen van het menschelijk leven in verschillende

-landen en eeuwen, enkel toevallige gedaante, waaronder de idee zich vertoont. Voor

-hem, die dit wèl gevat heeft, zullen dus de wereldgebeurtenissen slechts in zoover

-beteekenis hebben als zij de letters zijn, waaruit de idee van den mensch zich lezen

-laat. Hij zal niet met de groote schare gelooven, dat de tijd iets werkelijk nieuws

-en gewichtigs te voorschijn kan brengen, of dat tijd in zijn geheel begin en einde

-heeft, dat er in den tijd een plan verwerkelijkt wordt en dat als voorloopig einddoel

-de hoogste volkomenheid van het thans levende geslacht te beschouwen is. Derhalve

-zal hij evenmin met Homerus een geheelen Olymp vol goden tot leiding der gebeurtenissen

-verdichten, als hij met Ossian de figuren der wolken voor individueele wezens zal

-aanzien, daar, gelijk gezegd, zoowel het een als het ander, in verhouding tot de daarin

-<span class="pageNum" id="pb152">[<a href="#pb152">152</a>]</span>verschijnende idee, even veel en even weinig beteekenis heeft.

-</p>

-<p>De bron, waaruit de individuen en hunne krachten voortvloeien, is onuitputtelijk en

-oneindig gelijk tijd en ruimte; want, gelijk deze beide vormen van alle verschijning,

-zijn ook de individuen en hunne krachten enkel verschijning, zichtbaarheid van den

-wil; geen eindige maat is bij machte die oneindige bron leeg te scheppen; welk groot

-werk, welke zegenrijke gebeurtenis, welke geniale aanleg ook in de kiem verstikt moge

-worden, geen nood, want de oneindige mogelijkheid van terugkeer blijft eeuwig dezelfde.

-In deze wereld der verschijning is evenmin waar verlies als ware winst mogelijk. De

-wil alleen bestaat, hij, de eeuwige.

-</p>

-<p>De verhouding van wil en intellekt kan het best door een gelijkenis worden uitgedrukt:

-de sterke blinde, die den zienden lamme op zijn schouders draagt. In den regel is

-het intellekt enkel dienstknecht van den wil; het is dan ook uit den wil zoo voortgekomen

-als het hoofd uit den romp. Bij de dieren is de dienstbaarheid van het intellekt nooit

-op te heffen. Bij den mensch, bij uitzondering, wèl. Want door de kracht des <span class="pageNum" id="pb153">[<a href="#pb153">153</a>]</span>geestes omhoog gedragen kan hij de gewone beschouwingswijze der dingen laten varen,

-ophouden te letten op de betrekkingen, waarin de dingen tot elkander staan, niet langer

-vragen wat zij voor zijn eigen belang beteekenen, zich niet bekreunen om het waar,

-het wanneer, het waarom, het waartoe der dingen, maar eenig en alleen om het <span class="ex">wat</span>; daarbij niet het afgetrokken denken, de begrippen der rede, het bewustzijn laten

-innemen, maar zich, zooals het zoo zinrijk in de taal wordt uitgedrukt, geheel in

-de aanschouwing van een landschap, een boom, een rots, een gebouw, <span class="ex">verliezen</span>, zijn belang vergeten, geheel alleen als subjekt, als heldere spiegel van het objekt,

-blijven bestaan, zoodat het is, alsof het ding op zichzelf er ware, zonder iemand

-die het waarneemt, daar het aanschouwde en de aanschouwer zich niet meer laten scheiden,

-beide één geworden zijn, het geheele bewustzijn door een eenig aanschouwelijk beeld

-gevuld en ingenomen wordt; waar zoo het object buiten alle verhouding tot iets anders,

-het <span class="corr" id="xd32e1247" title="Bron: subject">subjekt</span> buiten alle verhouding tot den wil staat, is datgene, wat alzoo gekend wordt, niet

-meer het afzonderlijke ding als zoodanig, maar de <span class="ex">idee</span>, de eeuwige <span class="pageNum" id="pb154">[<a href="#pb154">154</a>]</span>vorm, de onmiddellijke verschijning van den wil op dien bepaalden trap, en dan is

-de aanschouwer niet meer individu, want het individu verdwijnt hier in wat het ziet,

-doch zuiver, willoos, tijdeloos subjekt van kennis. Dit is het wat Spinoza voor den

-geest zweefde, toen hij schreef: de geest is eeuwig, in zoover hij de dingen onder

-de gestalte der eeuwigheid zich voorstelt. De individu als zoodanig kent slechts enkele

-dingen, schakels in de keten van oorzaken en werkingen; het zuiver subjekt der kennis,

-dat tijd en plaats vergeet, aanschouwt enkel de ideeën, die buiten de sfeer van den

-individu als zoodanig liggen. De vrucht van die aanschouwing is de kunst.

-</p>

-<p>De kunst herhaalt de door belangelooze kontemplatie opgevatte eeuwige ideeën; naar

-gelang van de stof, waarin zij herhaalt, heet zij beeldende kunst, poëzie of muziek.

-Haar eenige oorsprong is kennis der ideeën; haar eenig doel mededeeling dier kennis.—Terwijl

-de wetenschap den rusteloozen stroom van gronden en gevolgen naspeurt, nooit aan het

-doel is, steeds verder wordt gewezen, nooit het einde bereikt, nooit volle bevrediging

-schenkt, even weinig als men door loopen het punt kan bereiken waar de wolken <span class="pageNum" id="pb155">[<a href="#pb155">155</a>]</span>den horizont aanraken, is de kunst daarentegen overal aan haar doel. Want zij beurt

-het voorwerp van hare kontemplatie uit den wereldloop omhoog en stelt het, los van

-al het andere, tegenover zich: terwijl het in dien stroom een verdwijnend klein deel

-was, wordt het, daaraan ontrukt, vertegenwoordiger van een universum, æquivalent van

-het in ruimte en tijd oneindig vele. De kunst blijft dus staan bij het afzonderlijke

-ding; het rad van den tijd houdt zij vast; de betrekkingen verdwijnen voor haar; enkel

-het wezenlijke, de idee, is haar objekt.

-</p>

-<p>Het wezen van het <span class="ex">genie</span> bestaat in een overwegend vermogen tot zoodanige kontemplatie. <span class="ex">Genialiteit</span> is een objektieve geestesrichting, waarbij eigenbelang geheel ter zijde wordt gesteld,

-de persoonlijkheid tijdelijk buiten spel blijft en er enkel een subjekt van zuivere

-kennis, een klaar wereldoog overblijft, en dat maar niet voor enkele oogenblikken,

-maar zoo aanhoudend en met zooveel bezonnenheid als noodig is om het typisch aanschouwde

-door middel van kunst weer te geven en wat in nevelachtige gestalten voor oogen zweeft,

-in duurzame gedachten vast te leggen.

-</p>

-<p>Buitengewone sterkte van <span class="ex">fantasie</span> is onmisbare <span class="pageNum" id="pb156">[<a href="#pb156">156</a>]</span>voorwaarde van genialiteit. Immers zonder fantasie zou de horizont niet verder reiken

-dan persoonlijke ervaring; het is noodig uit het weinige, dat de werkelijkheid onder

-ons bereik brengt, het overige op te bouwen en zoo schier alle mogelijke levensbeelden

-aan zich te laten voorbijtrekken. Ook zijn de werkelijke dingen slechts zeer gebrekkige

-exemplaren der daardoor uitgedrukte idee. Het genie heeft dus fantasie noodig om in

-de dingen niet dat te zien, wat de natuur werkelijk heeft voortgebracht, maar wat

-zij heeft willen voortbrengen, terwijl zij bij dat werk, door den strijd der vormen

-onderling om een en hetzelfde stuk materie, belemmerd werd. Doch al begeleidt sterke

-fantasie alle genialiteit, daaruit volgt niet dat ieder, die veel fantasie heeft,

-ook een genie zou zijn. Zooals men een werkelijk ding op tweeërlei wijze beschouwen

-kan: zuiver objektief als een middel tot kennis der idee, en op alledaagsche wijze,

-in verhouding tot andere dingen en tot den persoonlijken wil, zoo kan ook het beeld

-der fantasie op tweeërlei trant worden gebezigd: tot het scheppen van een kunstwerk,

-doch eveneens tot het bouwen van luchtkasteelen, die zelfzucht en eigen luim bevredigen,

-tijdelijk vermaken <span class="pageNum" id="pb157">[<a href="#pb157">157</a>]</span>en iets voorgoochelen. Wie zich met dit laatste spel bezighoudt is een fantast: licht

-zal hij de beelden, waaraan hij in de eenzaamheid zijn hart ophaalt, met de werkelijkheid

-doen samenvloeien en zich voor het leven ongeschikt maken. Bij het neerschrijven van

-visioenen ontstaan zoo de romans van allerhande soort, die het groote publiek medeslepen,

-daar de lezer zich in de plaats van den held gaat droomen en dan de schildering heel

-gemoedelijk vindt.

-</p>

-<p>De gewone mensch, die fabriekwaar der natuur, zooals ze er dagelijks duizenden te

-voorschijn brengt, is tot een onbaatzuchtige beschouwing van eenigszins langen duur

-niet in staat; hij kan zijn opmerkzaamheid slechts in zoover op de dingen richten,

-als ze, zij het dan ook zijdelings, in betrekking staan tot zijn wil. Maar daarvoor

-is het voldoende en meestal zelfs nuttiger ze onder afgetrokken begrippen te brengen;

-dus verwijlt zijn blik niet lang bij eenig voorwerp, maar snel zoekt hij de rubriek,

-waarin het te huis behoort, zooals de luiaard een stoel zoekt; dan heeft hij er mee

-afgedaan. Bij kunstwerken, schoone natuurgewrochten, bij het in al zijne fazen zoo

-belangwekkend tooneel des levens verwijlt hij niet; hij <span class="pageNum" id="pb158">[<a href="#pb158">158</a>]</span>spoort zijn eigen weg op, kijkt uit naar alles wat misschien eenmaal zijn weg zou

-kunnen worden, verzamelt plaatsbeschrijvende bizonderheden: met de komtemplatie als

-zoodanig verliest hij geen tijd. De man van genie daarentegen, bij wien het kenvermogen

-het overwicht heeft, en dus, althans ten deele, aan den dienst van den wil zich onttrekt,

-streeft er naar de idee van ieder ding te doorgronden en verzuimt vaak op zijn eigen

-weg in het leven te letten, bewandelt dien dikwijls onbeholpen genoeg. Terwijl voor

-den gewonen mensch het kenvermogen de lantaarn is, die zijn weg verlicht; is het voor

-den genialen mensch de zon, die de wereld bestraalt.

-</p>

-<p>Geniale individuen hebben meestal de gebreken, welke het verzuimen van die manier

-van kennen na zich sleept, waardoor de wetenschap tot stand gebracht en het leven

-wijs en redelijk wordt ingericht. Het is een geluk voor hen, dat de felle en spontane

-inspanning, welke voor een willooze opvatting der ideeën vereischt wordt, niet onafgebroken

-kan voortduren; dat zij gedurende groote tusschenruimten bijna in ieder opzicht met

-gewone menschen gelijk staan. Vandaar dat men ten allen tijde het werken van het genie

-als een inspiratie <span class="pageNum" id="pb159">[<a href="#pb159">159</a>]</span>heeft opgevat, als bezieling door een bovenmenschelijke macht, die periodiek den individu

-in bezit neemt. Gedurende zulke tijden hapert het aan scherpe opvatting van causaalbetrekkingen

-en beweegredenen, en is dus een geniaal mensch, in zoover en zoolang als hij dat is,

-uit een praktisch oogpunt onwijs. Ook staat de aanschouwelijke kennis, op wier gebied

-de idee te huis behoort, lijnrecht over aan de redelijke en afgetrokken kennis, die

-zich door het beginsel van den afdoenden grond laat leiden. Vandaar dat groote genialiteit

-en groote redelijkheid meestal niet gepaard gaan en omgekeerd geniale individuen dikwijls

-door onredelijke en hevige hartstochten worden meegesleept. De oorzaak daarvan is

-niet zwakte van het redevermogen, maar ten deele de buitengewone energie, die het

-geniale individu eigen is, en zich in heftigheid van al zijn wilshandelingen openbaart,

-deels het overwicht van de beschouwende kennis door zinnen en verstand op de abstrakte,

-welke uit kleurlooze begrippen bestaat: derhalve is de indruk, dien zij van het heden

-ontvangen, zoo buitengewoon machtig en sleept hij hen mee tot niet-overlegde handelingen.

-Daar hun kennis zich, ten deele althans, aan den dienst <span class="pageNum" id="pb160">[<a href="#pb160">160</a>]</span>van den wil onttrokken heeft, denken zij in het gesprek niet zoozeer aan den persoon

-tot wien, als wel aan de zaak, waarover zij spreken, die hun levendig voor den geest

-staat; ze oordeelen onpartijdiger dan hun belang medebrengt en vertellen wat liever

-had moeten worden verzwegen; zij hellen over tot alleenspraken en vertoonen vele zwakke

-kanten, die aan waanzin doen denken. Dat genialiteit en waanzin aan elkander grenzen,

-ja in elkander overgaan, is dikwijls opgemerkt; zelfs heeft reeds Horatius de geestdrift

-van den dichter een beminnelijken waanzin genoemd. Pope zegt:

-</p>

-<div class="lgouter">

-<p lang="en" class="line">Great wits to madness sure are near allied,

-</p>

-<p lang="en" class="line">And thin partitions do their bounds divide.

-</p>

-<p class="line xd32e1293">Aan waanzin is de groote geest verwant,

-</p>

-<p class="line xd32e1293">En beiden scheidt slechts een zeer dunne wand.</p>

-</div>

-<p class="first">Bij veelvuldig bezoek van krankzinnigenhuizen heb ik enkele lijders met onmiskenbaar

-grooten aanleg aangetroffen; hun genialiteit scheen duidelijk door den waanzin heen,

-die echter geheel de overhand had. Dit kan niet toevallig zijn, want het aantal waanzinnigen

-is betrekkelijk zeer klein, terwijl een geniaal individu een hoogst zeldzame uitzondering

-mag heeten. Ik wil kort mijn meening <span class="pageNum" id="pb161">[<a href="#pb161">161</a>]</span>zeggen over den grond van de verwantschap tusschen waanzin en genialiteit.

-</p>

-<p>De kennis van den waanzinnige heeft met die van het dier gemeen, dat beiden tot het

-aanwezige beperkt zijn. Toch is er verschil. Het dier heeft geen voorstelling van

-het verleden, ofschoon het door de kracht der gewoonte er de werking van ondervindt;

-na jaren herkent de hond zijn vroegeren meester, d.w.z. ondervindt bij zijn aanblik

-den ouden indruk. Doch van den sedert verloopen tijd herinnert het dier zich niets.

-De waanzinnige daarentegen draagt in zijn rede een valsch beeld van het verleden met

-zich rond en onder den invloed van dat beeld is hij niet in staat van het heden op

-de juiste manier partij te trekken, iets wat het dier wel vermag. Dat heftig geestelijk

-leed, onverwachte ontzettende gebeurtenissen dikwijls waanzin veroorzaken, verklaar

-ik op de volgende wijze. Voorzoover leed als werkelijke gebeurtenis tot het heden

-beperkt blijft, is het voorbijgaande en niet ondragelijk zwaar; overmatig groot wordt

-het eerst als <span class="ex">blijvende</span> smart, maar als zoodanig steunt het op het geheugen en is het dus gedachte; wanneer

-nu een uiterst smartelijk weten of herdenken een zoo ontzettende kwelling is, dat

-zij <span class="pageNum" id="pb162">[<a href="#pb162">162</a>]</span>niet langer te dragen is en de individu er onder bezwijken zou, dan grijpt de in de

-engte gedreven natuur naar den waanzin als naar het laatste middel om het leven te

-redden; de zoo fel gepijnigde geest verscheurt den draad van het geheugen, vult de

-leemten met waanvoorstellingen aan en ontvlucht op die wijze zijn verdriet, gelijk

-men een door koud vuur aangetast been afzet en het door een houten vervangt. Als voorbeeld

-noem ik den razenden Ajax, Koning Lear en Ophelia. Hoewel scheppingen van het genie,

-zijn ze aan levende personen gelijk te stellen. Een zwakke overeenkomst met dezen

-overgang van smart tot waanzin is dat wij allen een pijnlijke herinnering, die ons

-plotseling invalt, werktuigelijk door heftige bewegingen of luide klanken trachten

-te verjagen om zoo met geweld ons zelven te verstrooien.

-</p>

-<p>Men lette ook hierop, dat de geniale mensch de kennis van den samenhang der dingen

-uit het oog verliest. Eén geval geldt bij hem voor duizende, één ding vertegenwoordigt

-bij hem een geheele soort. Het objekt van zijn beschouwing verschijnt hem in zoo helder

-licht, dat de schakels der keten, waardoor het met allerlei andere dingen <span class="pageNum" id="pb163">[<a href="#pb163">163</a>]</span>verbonden is, verduisterd worden, en dat juist is weer een punt van overeenkomst met

-den waanzin. Wat in het voorhanden ding slechts onvolkomen en door bijomstandigheden

-verzwakt aanwezig is, wordt door de beschouwingswijze van het genie tot volkomenheid

-verheven. Zoo ziet het genie overal uitersten en vervalt ook zijn handelen tot uitersten.

-Hij weet de rechte maat niet te treffen. Hij kent de ideeën, maar niet de individuen.

-Dikwijls heeft men opgemerkt, dat een dichter, die den mensch diep en grondig doorziet,

-zich door de menschen om den tuin laat leiden en een speeltuig is in de handen van

-den listige.

-</p>

-<p>Het vermogen om ideeën te aanschouwen, ieder genie in buitengewone mate eigen, komt

-ook den gewonen sterveling in geringer graad toe; anders zou hij evenmin in staat

-zijn de gewrochten der kunst te genieten als ze zelf voort te brengen, en zouden woorden

-als schoonheid en verhevenheid voor hem louter klanken zijn. Het æsthetisch welbehagen

-is een en hetzelfde, het moge door een werk der kunst of door aanschouwing van natuur

-en leven te voorschijn worden geroepen. Dat uit het kunstwerk de idee duidelijker

-tot ons <span class="pageNum" id="pb164">[<a href="#pb164">164</a>]</span>spreekt dan uit de natuur of het leven, moet daaraan worden toegeschreven, dat de

-kunstenaar in staat is alle storende toevalligheden, welke den glans der idee in de

-werkelijkheid verduisteren, opzettelijk weg te laten. De kunstenaar laat ons door

-zijne oogen in de wereld kijken. Dat hij die oogen heeft, waardoor hij het typische

-der dingen ontdekt, is natuurgave, maar techniek, verworven kunst is het, dat hij

-ons door zijn oogen kan doen zien.

-</p>

-<p>Alle willen ontspruit uit behoefte, dus uit gebrek, dus uit lijden. Aan dat lijden

-maakt de vervulling der behoefte een einde. Maar tegenover één wensch, die wordt bevredigd,

-blijven er ten minste tien onvoldaan. De verlangens gaan tot in het oneindige, het

-begeeren duurt lang, maar de voldoening wordt kortstondig en karig toegemeten. Dikwijls

-is ze zelfs niet meer dan schijnbaar. De bevredigde wensch maakt terstond voor een

-nieuwen plaats. Gene blijkt de reeds gekende, deze is de nog onbekende dwaling. Duurzame,

-niet meer wijkende bevrediging is door niets te verschaffen. De vervulde behoefte

-is gelijk een aalmoes den bedelaar toegeworpen; zij rekt zijn leven voor heden, zoodat

-hij morgen opnieuw <span class="pageNum" id="pb165">[<a href="#pb165">165</a>]</span>zijn ellende zal kunnen gevoelen.—Daarom, zoolang ons bewustzijn vol is van ons willen,

-zoolang wij aan den drang der wenschen met zijn gedurig hopen en vreezen ons overgeven,

-valt ons geen blijvend geluk, geen rust te beurt. Hetzij wij genot najagen of onheil

-ontvlieden, in den grond der zaak komt dat op hetzelfde neer: de zorg voor den steeds

-eischenden wil, onverschillig onder welke gestalte, neemt het bewustzijn in beslag

-en zweept het voortdurend verder. Zonder rust geen echt welzijn. Zoo ligt het subjekt

-van het willen voortdurend op het draaiende rad van Ixion, het schept bestendig in

-het doorzeefde vat der Danaïden, het is de eeuwig smachtende Tantalus. Gaat men daarentegen

-op in aanschouwing, vergeet men zijn individualiteit, verliest men zich in het objekt,

-daar het buiten alle betrekking tot andere objekten en ons zelf wordt opgevat, komt

-het als idee van zijn soort tegenover ons te staan en wordt zoo de mensch willoos

-subjekt van kennis, dan zijn voorwerp en subjekt beiden uit het gewoel des tijds omhoog

-gebeurd en komt het op hetzelfde neer of men uit een kerker dan wel uit een paleis

-de zon prachtig ziet ondergaan.

-<span class="pageNum" id="pb166">[<a href="#pb166">166</a>]</span></p>

-<p>Zulk een toestand, waarbij het kennen het overwicht heeft op het willen, kan, indien

-de vereischte stemming des gemoeds er is, in iedere omgeving worden te voorschijn

-geroepen. Dit toonen ons de voortreffelijke Nederlanders, die hun objektieve beschouwing

-op de meest onbeteekenende dingen richten en een duurzaam monument van hun geestesrust

-in hun „stillevens” ons te aanschouwen geven. Wie die doeken ziet, voelt zich ontroerd,

-daar ze hem den stillen, rustigen, willoozen gemoedstoestand van den kunstenaar vertegenwoordigen,

-die noodig was om zoo nietige dingen met zoo groote liefde gade te slaan, en het beschouwde

-zoo bezonnen weer te geven; terwijl het beeld ons oproept om aan dergelijke stemming

-deel te hebben, wordt onze ontroering misschien nog verhoogd door de tegenstelling

-met ons eigen onrustig, heftig, troebel willen. In denzelfden geest hebben dikwijls

-landschapschilders, in het bizonder Ruysdael gearbeid en zoo dezelfde werking op nog

-blijder trant te voorschijn geroepen. Thans zal men begrijpen, hoe de door hartstochten

-voortgezweepte, door nood en zorgen gekwelde plotseling zich verkwikt, opgevroolijkt

-en overeind gericht kan gevoelen, wanneer het hem gelukt <span class="pageNum" id="pb167">[<a href="#pb167">167</a>]</span>zich aan den slavendienst van den wil voor een oogenblik te ontworstelen en een enkelen

-vrijen blik op een schoon natuurtafereel te richten.

-</p>

-<p>Die zaligheid van het willooze aanschouwen is het ten slotte, welke over het verleden

-en het vèr-afzijnde een zoo tooverachtig licht uitgiet en door zelfmisleiding dat

-alles veel fraaier doet schijnen dan het was. Immers als we lang verloopen dagen in

-een ver verwijderd oord ons voorstellen, dan zijn het de dingen alleen, die onze fantasie

-terugroept, niet het subjekt van het willen, dat toen evenzeer als thans zijn ongeneeselijk

-leed met zich ronddroeg. Dit laatste is vergeten, omdat het sedert voor zoo menig

-ander verdriet heeft plaats geruimd. Nu werkt de objektieve aanschouwing in de herinnering

-op dezelfde manier als de tegenwoordige dat zou doen, indien wij maar in staat waren

-ons willoos aan haar over te geven. Daardoor komt het dat, vooral wanneer wij meer

-dan gewoonlijk door nood en angst ons gekweld gevoelen, de plotselinge herinnering

-aan tooneelen uit het verleden en aan ver afgelegen oorden, als een verloren paradijs

-aan ons voorbijvliegt.

-</p>

-<p>De æsthetische toestand van zuivere aanschouwing <span class="pageNum" id="pb168">[<a href="#pb168">168</a>]</span>wordt, gelijk vanzelf spreekt, het gemakkelijkst geboren wanneer de voorwerpen door

-rijkdom en bepaaldheid van gestalte duidelijke vertegenwoordigers van hunne ideeën

-en dus in den objektieven zin des woords schoon zijn. Dat is de reden waarom licht

-het meest verblijdende van alle dingen is en als symbool van al het goede en zegenrijke

-geldt. In alle godsdiensten beteekent het: eeuwig heil—maar duisternis daarentegen

-verdoemenis. Er komt bij, dat het zien niet, gelijk de aandoening van andere zinnen,

-op zich zelf reeds aangenaam of onaangenaam behoeft te zijn; eerst de in het verstand

-geboren aanschouwing brengt het objekt in betrekking met den wil. Reeds bij het gehoor

-is dit anders: geluiden kunnen rechtstreeks pijnlijk zijn of streelend, afgezien van

-harmonie en melodie. Het gevoel is nog meer aan dezen onmiddellijken invloed op den

-wil onderworpen: toch is er een tasten, dat niet met smart of wellust gepaard gaat.

-Reuk en smaak daarentegen bezorgen altijd lust of onlust. De beide laatstgenoemde

-zinnen zijn dus het meest door den wil bezoedeld, en heeten daarom de onedele, of

-wel, zooals bij Kant, de subjektieve zinnen. De blijdschap over het licht <span class="pageNum" id="pb169">[<a href="#pb169">169</a>]</span>is enkel blijdschap over de <span class="corr" id="xd32e1333" title="Bron: objectieve">objektieve</span> mogelijkheid van zuivere, aanschouwelijke kennis, waarbij de wil op nonactiviteit

-is gesteld en dus het æsthetisch genot tot zijn recht kan komen. Men denke maar eens

-aan de groote schoonheid, welke de afspiegeling der voorwerpen in het water te voorschijn

-toovert.

-</p>

-<p>Wanneer echter die voorwerpen, wier door licht bestraalde gestalten ons tot kontemplatie

-uitnoodigen, vijandig staan tegenover het menschelijk lichaam door hun allen weerstand

-verpletterende overmacht, of wel door hun onmetelijken omvang den mensch dwingen zijn

-nietigheid te gevoelen, terwijl bij de beschouwing, ofschoon dat alles waargenomen

-en erkend wordt, het met opzet buiten rekening blijft, de mensch dus met geweld zich

-losscheurt van zijn wil, ten einde enkel kennend subjekt te zijn, hij zich zoo boven

-zichzelf verheft, dan vervult hem het gevoel van het verhevene, dan beseft hij wat

-verhevenheid is. Er is verschil tusschen gevoel voor het verhevene en dat voor het

-schoone: bij het laatste wint het zuivere kennen zonder strijd de bovenhand, daar

-de eigenaardigheid van het objekt waardoor het zijn idee afspiegelt, zonder weerstand

-en dus onmerkbaar <span class="pageNum" id="pb170">[<a href="#pb170">170</a>]</span>den wil tot zwijgen brengt, de in zijn dienst staande kennis van verhoudingen uit

-het bewustzijn verwijdert en zoo enkel het zuiver objekt der kennis overblijft; bij

-het verhevene daarentegen wordt die toestand van zuivere kennis eerst daardoor gewonnen,

-dat men met geweld zijn aandacht aftrekt van de vijandige betrekkingen, waarin het

-objekt tot ons staat, en men zich dus vrij, met bewustzijn, boven het met lust en

-onlust rekening houdend inzicht verheft. Die verheven stemming moet niet enkel gewonnen,

-maar ook gehandhaafd worden, gaat dus gepaard met voortdurend denken aan den wil,

-doch niet aan <span class="corr" id="xd32e1340" title="Bron: individneel">individueel</span> willen, zooals vreezen of wenschen, maar aan menschelijk willen in het algemeen,

-in zoover het door zijn objektieve verschijning, het menschelijk lichaam, wordt uitgedrukt.

-Indien een werkelijk bepaald willen in het bewustzijn optrad ten gevolge van persoonlijk

-gevaar, waarmede het objekt ons bedreigde, dan zou de zoo in beweging gebrachte individueele

-wil terstond de bovenhand erlangen, de rust der kontemplatie verstoord worden, de

-indruk van het verhevene verloren gaan, voor angst plaats maken; de individu zou trachten

-zich te redden en daarbij iedere andere <span class="pageNum" id="pb171">[<a href="#pb171">171</a>]</span>gedachte uit het bewustzijn verdrongen worden.

-</p>

-<p>Uit een objektief oogpunt is er geen wezenlijk verschil tusschen het schoone en het

-verhevene, want in beide gevallen is het voorwerp der æsthetische beschouwing niet

-het enkele ding, maar de daarin zich openbarende idee, welke met tijd en zelfs met

-ruimte niets te maken heeft, want niet de mij voor oogen zwevende uitgebreide gestalte,

-maar de uitdrukking, de beteekenis er van, haar innerlijk wezen, dat wat zich voor

-mij ontsluit en mij toespreekt, ziedaar de idee, welke bij groot verschil van ruimte-

-en tijdsbetrekkingen geheel dezelfde kan zijn. Daar in ieder ding de wil op zekeren

-trap van zijn ontwikkeling verschijnt, en het dus uitdrukking van een idee is, moet

-ieder ding schoon heeten. Het bleek ons reeds, dat zelfs het meest onaanzienlijke

-in de Nederlandsche schilderschool zich als schoon bewaarheidt, daar het onbaatzuchtige

-beschouwing gedoogt. Schooner is evenwel het eene dan het andere daardoor, dat het

-tot die zuiver objektieve beschouwing uitnoodigt, ja er als het ware toe dwingt, in

-welk geval wij iets <span class="ex">zeer</span> schoon noemen. Zoo is de mensch meer dan alle andere schepselen schoon en de openbaring

-van zijn <span class="pageNum" id="pb172">[<a href="#pb172">172</a>]</span>wezen het hoogste doel der kunst, want de idee die uit dit schepsel spreekt, openbaart

-ons den wil op den hoogsten trap van zijn ontwikkeling. Menschelijke gestalte en uitdrukking

-van menschelijk zieleleven bekleeden in de beeldende kunst de voornaamste plaats,

-zooals het menschelijk handelen in de poëzie den eersten rang inneemt. Toch heeft

-ieder ding zijn eigenaardige schoonheid, en dat geldt zelfs van het onbewerktuigde,

-het vormlooze. Hier openbaren zich de ideeën, welke de wil op de laagste trappen van

-zijn ontwikkeling inneemt, en die om zoo te zeggen de diepste, nagalmende bastonen

-der natuur doen weerklinken.

-</p>

-<p>De bouwkunst, enkel als schoone, niet als nuttige kunst opgevat, heeft geen ander

-doel dan de ideeën, welke de wil op de laatste trappen inneemt, tot duidelijke aanschouwing

-te brengen: zwaarte, cohesie, vastheid, hardheid, de algemeene eigenschappen van den

-steen, doch daarenboven nog het licht, dat in menig opzicht een tegenstelling met

-die eerste, eenvoudigste, dofste zichtbaarheden van den wil vormt. Zelfs hier openbaart

-zich het wezen van den wil in tweedracht, want eigenlijk is de strijd tusschen zwaarte

-en <span class="pageNum" id="pb173">[<a href="#pb173">173</a>]</span>vastheid het eenige æsthetische motief der architektuur; dien strijd op menigvuldige

-wijze volkomen duidelijk te voorschijn te doen treden, is hare taak. Zij vervult ze

-door aan die onverdelgbare krachten den kortsten weg tot hare openbaring te versperren

-en ze langs een omweg te leiden, waardoor de strijd verlengd en het onuitputtelijk

-streven van beide krachten op menigvuldige wijze zichtbaar wordt. De gansche steenmassa

-zou, aan haar oorspronkelijke neiging overgelaten, een enkelen klomp uitmaken, zoo

-nauw mogelijk met den aardbodem verbonden, want dat is het, waartoe de zwaarte, als

-hoedanig de wil hier verschijnt, onophoudelijk dringt, terwijl de vastheid, eveneens

-openbaring van den wil, weerstand biedt. Maar, zooals gezegd, die neiging, dat streven

-wordt door de bouwkunst verplicht langs een omweg zijn bevrediging te zoeken. Zoo

-worden de balken gedwongen, door middel van de zuilen, niet rechtstreeks, de aarde

-te drukken; het gewelf moet zich zelf dragen en enkel door tusschenkomst van de pilaren

-kan het zijn streven naar omlaag voldoen. Maar juist door die belemmeringen ontvouwen

-zich de krachten, welke in de ruwe steenmassa huizen, zoo duidelijk <span class="pageNum" id="pb174">[<a href="#pb174">174</a>]</span>en veelzijdig mogelijk: verder kan het zuiver æsthetisch doel der bouwkunst niet gaan.

-De schoonheid van een gebouw bestaat in de zichtbare doelmatigheid van ieder deel,

-niet ten opzichte van het daarbuiten liggend doel des menschen, maar ten opzichte

-van de stevigheid van het geheel; tot haar moet ieder onderdeel door zijn plaats,

-zijn grootte, zijn vorm in zoo noodwendige verhouding staan, dat, wanneer het kon

-worden weggenomen, het gansche gebouw zou instorten. Want slechts in zoover als ieder

-deel zooveel draagt als het voegzaam kan, en juist daar en in die mate gesteund wordt

-als noodwendig is, ontplooit zich de strijd tusschen vastheid en zwaarte, welke het

-leven, de wilsuitingen van den steen zijn, tot volkomen zichtbaarheid. Voor willekeur

-mag er bij dit alles geen plaats zijn. De vorm van ieder deel moet door zijn bestemming

-en zijn verhouding tot het geheel zijn bepaald. Zoo is b.v. de gewonden zuil smakeloos.

-</p>

-<p>Voor het æsthetisch genot van een bouwwerk is het onontbeerlijk van zijn materie,

-wat haar gewicht, cohesie en vastheid betreft, een rechtstreeksche, aanschouwelijke

-kennis te hebben, en onze vreugde over zoodanig werk zou door de <span class="pageNum" id="pb175">[<a href="#pb175">175</a>]</span>mededeeling, dat het uit puimsteen bestond, zeer verzwakken, want dan zou het een

-schijnvertooning zijn.

-</p>

-<p>Het eenige en bestendige thema is hier steun en last; de grondwet luidt: geen last

-zonder voldoenden steun, geen steun zonder daarvoor passenden last.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Ik herinner mij bij Cicero gelezen te hebben, dat hij, door de straten van Athene

-wandelende, tot zijn verbazing, enkel leelijke menschen zag. Waar hebben dan de groote

-beeldhouwers hunne heerlijke godengestalten vandaan gehaald! Schopenhauer, die over

-alles heeft nagedacht, weet ook op die vraag een antwoord.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Dat wij allen de menschelijke schoonheid opmerken, wanneer wij haar zien, en dit in

-den echten kunstenaar met zooveel klaarheid geschiedt, dat hij haar toont, zooals

-hij haar nooit gezien heeft, dat hij dus de natuur in zijn werk overtreft, is slechts

-op ééne wijze te verklaren: <span class="ex">wij zelve</span> zijn de wil, wiens hoogste openbaring: hèt menschelijk lichaam, hier beoordeeld en

-gevonden wordt. Daardoor alleen kunnen wij vooruitloopen op wat de natuur zich inspant

-om voort te brengen; de wil der natuur is hier ons eigen wezen; het echte <span class="pageNum" id="pb176">[<a href="#pb176">176</a>]</span>genie heeft maar een half woord noodig om de natuur te verstaan en zuiver uit te spreken

-wat zij stamelende ten gehoore brengt; zoo gelukt het hem de schoonheid van den vorm

-in het harde marmer uit te drukken, en, het door hem geschapen beeld aan de min of

-meer mislukte gewrochten der natuur overstellende, deze laatste als het ware toe te

-roepen: „dát was het, wat gij zeggen wildet!” „Ja”, zegt de kenner, „dat was het!”

-De mogelijkheid, dat zoo de kunstenaar het ideaal van menschelijke schoonheid aan

-zich zelf ontleent, en dat de kenner, als hij het in beeld tegenover zich ziet staan,

-het als zoodanig waardeert, berust hierop, dat kunstenaar en kenner beiden het „an

-sich” der natuur, de zich verwerkelijkende wil zelve zijn. Want enkel het gelijke

-wordt door het gelijke verstaan. Enkel natuur kan zich zelve doorgronden, enkel geest

-kan geest begrijpen.

-</p>

-<p>Voor æsthetisch genot en artistieke schepping is het noodig de <span class="ex">ideeën</span> der dingen te aanschouwen, welke geheel iets anders zijn dan de op de dingen passende

-<span class="ex">begrippen</span>. Het begrip is afgetrokken, enkel bepaald in zoover het grenzen trekt, binnen zijn

-eigen sfeer geheel <span class="pageNum" id="pb177">[<a href="#pb177">177</a>]</span>onbepaald. Het is door definitie voor mededeeling vatbaar. De idee daarentegen is

-een visioen in alle mogelijke opzichten volkomen bepaald; zij vertegenwoordigt op

-volmaakte en aanschouwelijke wijze het begrip en ook de oneindige menigte afzonderlijke

-dingen, welke onder het bereik van het begrip vallen. Het begrip is uit de veelheid

-afgeleide eenheid, maar de idee is de oorspronkelijke eenheid, welke ten gevolge van

-onze waarnemingsvormen, ruimte en tijd, in veelheid uiteenvalt. De idee roept in hem,

-die haar aanschouwt, nieuwe voorstellingen op; zij is als een levend met teelkracht

-uitgerust organisme, dat iets nieuws voortbrengt. Het begrip is, hoe nuttig en bruikbaar

-ook voor leven en wetenschap, eeuwig onvruchtbaar voor de kunst. Daarentegen is de

-idee de echte en eenige bron van ieder kunstwerk. In haar krachtige oorspronkelijkheid

-ontspruit zij uit het leven zelf, uit de wereld, maar enkel in dien mensch, die door

-de geestdrift van het genie bezield wordt. Juist omdat de idee aanschouwelijk is en

-blijft, schept de kunstenaar zonder doel, gelijk de God van Spinoza; hij kan van zijn

-werken geen rekenschap geven; hij arbeidt, gelijk de menschen het uitdrukken, enkel

-<span class="pageNum" id="pb178">[<a href="#pb178">178</a>]</span>door gevoel gedreven, onbewust, instinktmatig. De nabootsers daarentegen, zij, die

-zich een zekere manier hebben eigen gemaakt, gaan in de kunst van het begrip uit;

-zij merken op wat het is, dat bij de echte kunstwerken behaagt, vormen zich daarvan

-een duidelijk begrip, bootsen het nu in het geheim met wijs opzet na. Als parasieten

-zuigen zij hun voedsel uit vreemde werken en vertoonen gelijk polypen de kleur van

-dat, waarop zij teren. De domme menigte van zeker tijdstip, die zelve eveneens slechts

-begrippen kent en daaraan hecht, neemt wat de manier van den dag vertoont met bijval

-op, maar na weinige jaren reeds is zulk maakwerk ongenietbaar, want de tijdgeest is

-een andere geworden, d.i. de heerschende begrippen, waarin die niet-geniale gewrochten

-wortelen konden, zijn verouderd en door nieuwe vervangen. De echte kunstgewrochten

-daarentegen, welke rechtstreeks uit de natuur, uit het leven zijn geput, blijven eeuwig

-jong en eeuwig frisch.

-</p>

-<p>Een <span class="ex">allegorie</span> is een kunstwerk, dat iets anders beteekent dan het te aanschouwen of te lezen geeft,

-nl. een begrip. Hier moet dus beeld of schilderij een gedachte opwekken, welke het

-<span class="pageNum" id="pb179">[<a href="#pb179">179</a>]</span>woord op veel volkomener wijze rechtstreeks kan uitdrukken. Het doel der kunst, voorstelling

-van een aanschouwelijke idee, wordt zoo uit het oog verloren. Wanneer de samenhang

-tusschen het teeken en het beteekende geheel conventioneel is, dan hebben wij met

-die soort van allegorie te maken, welke <span class="ex">symbool</span> is. Zoo is de roos symbool van het zwijgen, de laurier van den roem, de schelp van

-het pelgrimschap enz. De Grieksche beeldhouwkunst richt zich tot de aanschouwing en

-is dus æsthetisch; die van Hindostan tot het begrip en is dus symbolisch. Het voorbeeld

-van Winckelmann, die de allegorie, in plaats van haar als vreemd aan de kunst te verwerpen,

-overal in bescherming neemt en als hoogste doel der kunst de aanduiding van algemeene

-begrippen noemt, bewijst, dat men zeer gevoelig kan zijn voor kunstschoon en daarover

-juist oordeelen, zonder nochtans van het wezen van schoonheid en kunst rekenschap

-te kunnen geven, gelijk men edel en deugdzaam in hooge mate kan zijn en een fijn geweten

-hebben, dat nauwkeurig als een goudschaal in ieder bizonder geval beslist wat goed

-en behoorlijk is, zonder dat men daarom de ethische beteekenis van handelingen <span class="pageNum" id="pb180">[<a href="#pb180">180</a>]</span>op wijsgeerigen trant weet te doorgronden en in woorden uit te drukken.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Te midden van de schoone kunsten neemt volgens Schopenhauer de muziek een geheel eigen

-plaats in. Om de theorie, die hij over haar ontvouwt, juist te vatten, moeten wij

-op het volgende letten. Voor opzettelijk handelen, dat doel zal treffen, wordt kennis

-vereischt. Het intellekt is volgens Schopenhauer dan ook oorspronkelijk enkel bestemd

-om motieven aan het handelen te verschaffen. Vandaar dat bij de dieren en zelfs bij

-de meeste menschen de lust om waar te nemen gaat kwijnen, zoodra er niets mee te bereiken

-valt. Bij sommigen is er echter een overschot van verstandelijke kracht, dat tot aanschouwing

-kan worden besteed, welke, aan de doeleinden van den wil gemeten, <span class="ex">nutteloos</span> en daarom juist zuiver <span class="ex">objektief</span> is. Als er niet gevraagd wordt naar de betrekkingen waarin een ding, rechtstreeks

-of zijdelings, mogelijkerwijze tot den wil staat, er dus niet gelet wordt op de plaats

-waar en den tijd waarin, niet op de oorzaken waardoor en de middelen waartoe, als

-men m.a.w. alleen het voorwerp in het oog vat, dan staat men, wel niet tegenover den

-wil, die zich in dat ding vertoont, want wil wordt enkel gekend door bewustzijn van

-eigen streven, maar tegenover de idee, die zich in het verschijnsel afspiegelt. Dan

-is men zonder begeerte en louter kennend subjekt. <span class="pageNum" id="pb181">[<a href="#pb181">181</a>]</span>Dan ondervindt men den wellust, die extase heet; dan verliest men zich in het aanschouwde.

-</p>

-<p>Ziedaar het genot, dat door alle kunsten bezorgd wordt, met uitzondering van de muziek.

-Zij alleen brengt ons niet met aanschouwelijke ideeën in betrekking, maar ontsluiert

-ons den grond van al het aanschouwelijke, het wezen aller wezens, den wil. In dit

-gedeelte van Schopenhauer’s schoonheidsleer laten zich twee partijen van ongelijke

-waarde onderscheiden. Op fantastische wijze, als een echt romantikus, trekt hij een

-hoogst willekeurige parallel tusschen de wereld der geluiden en de wereld der ideeën.

-De grondbas met zijn diepe tonen vertegenwoordigt de onbewerktuigde stof; de hoogere

-tonen heeten overeenkomst te hebben met planten en dieren; de intervallen van de toonladder

-duiden de scheiding der levende wezens in verschillende soorten aan enz. Aantrekkelijker

-dan deze poging om in alles, wat op muzikaal gebied gevonden wordt, een kosmisch symbool

-te ontdekken, is zijne beschouwing over de ontroering, die zich van den mensch meester

-maakt, bij het luisteren naar een voortreffelijk toondicht.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>De muziek is een zoo groote en heerlijke kunst, werkt zoo machtig op het gemoed, wordt

-zoo volledig als een algemeene taal door ieder beschaafd mensch verstaan, overtreft

-zoozeer in duidelijkheid zelfs de aanschouwelijke wereld, dat <span class="pageNum" id="pb182">[<a href="#pb182">182</a>]</span>wij zeker meer in haar te zoeken hebben dan het onbewust tellen, waarvoor Leibnitz

-haar hield, daar hij enkel op de uitwendige schaal en niet op de kern lette. Ware

-zij niets meer dan dat, zoo moest de bevrediging, welke zij verschaft, gelijksoortig

-zijn aan die, welke wij bij de juiste uitkomst van een rekensom gevoelen, en ze kon

-niet die zalige vreugde zijn, waarmede wij de diepste diepten van ons wezen vertolkt

-gevoelen. Om de æsthetische werking der muziek te verstaan, moeten wij haar een veel

-ernstiger en dieper beteekenis toekennen, die op het innerlijk wezen van wereld en

-mensch betrekking heeft. De getalsverhoudingen, waarin zij zich laat oplossen, kunnen

-hoogstens enkel als teekenen gelden.

-</p>

-<p>Het doel van alle overige kunsten is ons met de ideeën bekend te maken; daar onze

-wereld niets anders is dan de verschijning van ideeën in veelheid van dingen, is de

-muziek, die alle ideeën overslaat, van de wereld der verschijnselen geheel onafhankelijk.

-Muziek zou, als zij zonder instrumenten kon bestaan, ook al ware de wereld er niet,

-toch kunnen genoten worden, wat zich niet van de overige kunsten zeggen laat. Muziek

-<span class="pageNum" id="pb183">[<a href="#pb183">183</a>]</span>is even rechtstreeksche afspiegeling van den wereldwil als de wereld zelve dat is.

-Daardoor juist is de werking der muziek zooveel machtiger dan die der overige kunsten:

-want deze spreken enkel van de schaduw, zij van het wezen.

-</p>

-<p>Begrip is hier, gelijk overal in de kunst, onvruchtbaar. De komponist openbaart het

-diepste wezen der wereld en spreekt de hoogste wijsheid uit in een taal, die zijn

-rede niet verstaat, gelijk de magnetische somnambule mededeelingen doet over dingen,

-van welke zij in wakenden toestand geen besef heeft. Daarom is bij den komponist,

-meer dan bij iemand anders, de mensch van den kunstenaar geheel te scheiden.

-</p>

-<p>Juist omdat de muziek het innerlijk wezen der wereld vertolkt en nooit tot het verschijnende

-zelf in rechtstreeksche betrekking staat, kan zij geen uitdrukking geven aan bizondere,

-bepaalde blijdschap, droefheid, ontzetting, onder die en die omstandigheden, maar

-slechts <span class="ex">de</span> vreugde, <span class="ex">de</span> smart, <span class="ex">den</span> jubel, de gemoedsrust, om zoo te zeggen in het afgetrokkene, het wezenlijke van dat

-alles, zonder eenig bijwerk, ten gehoore brengen. Toch verstaan wij haar volkomen.

-Dat is de reden waarom onze fantasie zoo licht door <span class="pageNum" id="pb184">[<a href="#pb184">184</a>]</span>haar in beweging wordt gebracht en dan beproeft die onzichtbare en toch zoo levendig

-tot ons sprekende geestelijke wereld met vleesch en been te bekleeden, haar dus in

-een analoog voorbeeld te belichamen. Ziedaar de oorsprong van het gezang met woorden

-en ten slotte van de opera, maar een groote fout is het, wanneer datgene, wat hoofdzaak

-moet zijn, de muziek, daarbij in ondergeschikte stelling geraakt. Juist de algemeenheid

-van de muziek, waardoor het buiten hare macht ligt bizondere gebeurtenissen te vertolken

-of bepaalde toestanden aan te wijzen, schenkt haar de hooge waarde, welke zij als

-geneesmiddel van menschelijk lijden heeft. Wanneer dus de muziek te zeer zich bij

-de woorden tracht aan te sluiten en naar de gebeurtenissen zich tracht te schikken,

-dan beproeft zij een taal te spreken, die de hare niet is. Van deze fout heeft Rossini

-zich meer dan iemand anders vrij gehouden; zijne muziek spreekt zoo duidelijk en zuiver

-haar eigen taal, dat zij de woorden in het geheel niet noodig heeft, en, enkel met

-instrumenten uitgevoerd, hare volle werking blijft uitoefenen.

-</p>

-<p>Uit de innige verhouding, waarin de muziek tot het ware wezen van alle dingen staat,

-is ook <span class="pageNum" id="pb185">[<a href="#pb185">185</a>]</span>dit te verklaren, dat, wanneer begeleidende muziek ten volle past bij een handeling,

-gebeurtenis, tooneelinrichting, omgeving, zij als de duidelijkste kommentaar daarop

-zich gelden doet; eveneens is het hem, die zich aan den indruk van een symfonie geheel

-overgeeft, als zag hij alle mogelijke gebeurtenissen des levens aan zich voorbijtrekken;

-toch kan hij, wanneer hij zich bezint, geen overeenkomst aangeven tusschen het toondicht

-en de dingen die hem voor den geest zweven. Immers de muziek is daarin van alle andere

-kunsten verschillend, dat ze geen afbeelding van de wereld der voorstelling, maar

-van den wil zelven is en dus niet het physische maar het metaphysische tot uitdrukking

-brengt. Men zou de wereld evengoed een belichaming van muziek als van wil kunnen noemen.

-</p>

-<p>Het onuitsprekelijk innige van muziek, dat haar als een paradijs doet zijn, waarin

-wij geheel ons tehuis gevoelen, terwijl het toch onmetelijk ver van ons af ligt, dat

-volkomen begrijpelijke en toch zoo vreemde van muziek, vindt daarin zijn oorsprong,

-dat ze alle bewegingen van de diepste diepten onzer ziel wedergeeft, maar geheel buiten

-de werkelijkheid om en dus zonder eenige bezoedeling met ’s levens ellende.

-<span class="pageNum" id="pb186">[<a href="#pb186">186</a>]</span></p>

-<p>De wereld als voorstelling is de spiegel, waarin de wereld als wil zich zelf aanschouwt.

-Oorspronkelijk is de wil blinde, doffe drang; enkel daar, waar kennis, met andere

-woorden voorstelling, geboren wordt, komt de wil tot zelfbewustzijn, bespeurt hij,

-wat het is, dat hij wil, dat hij namelijk niet anders wil dan deze wereld, het leven

-juist zooals het is.

-</p>

-<p>Tevens ontdekt de wil dan dat de individuen voor hem geen waarde hebben en dat het

-hem enkel om de soorten te doen is. Op naïeve wijze verkondigt zoo de natuur deze

-groote waarheid, dat uitsluitend de ideeën werkelijkheid bezitten. De juiste theorie

-der geslachtsliefde is geheel in overeenstemming met deze leer, gelijk wij thans zien

-zullen.

-</p>

-<p>Alle verliefdheid, hoe etherisch zij zich ook moge aanstellen, wortelt enkel in het

-sexueele verlangen en is enkel een nader bepaald, op dit of dat individu gericht instinkt.

-Wanneer men, dit in aanmerking nemende, de gewichtige rol gadeslaat, welke de liefde,

-in al haar graden en schakeeringen, niet enkel op het tooneel en in de romans, maar

-ook in de werkelijke wereld vervult, waar zij, naast de liefde tot het leven <span class="pageNum" id="pb187">[<a href="#pb187">187</a>]</span>zich als de sterkste van alle drijfveeren openbaart, de helft der krachten en gedachten

-der jongere menschheid voortdurend in beslag neemt, het laatste doel van bijna ieder

-menschelijk streven is, op de gewichtigste aangelegenheden den nadeeligsten invloed

-erlangt, de ernstigste bezigheden ieder oogenblik doet afbreken, soms zelfs de helderste

-hoofden voor een wijle in verwarring brengt, zich niet ontziet te midden van de verhandelingen

-der staatsmannen en de onderzoekingen der geleerden storend met haar nesterijen in

-te grijpen, haar liefdesbrieven en haarlokken, zelfs in portefeuilles van ministers

-en manuscripten van philosofen, weet binnen te smokkelen, niet minder dagelijks de

-hevigste en meest ingewikkelde twisten doet ontbranden, de hechtste banden verscheurt,

-betrekkingen van de allerhoogste waarde ontbindt, nu eens leven of gezondheid, dan

-weer rijkdom, aanzien en voorspoed tot haar offer kiest, ja den braafste gewetenloos,

-den trouwste verraderlijk maakt, dus over het geheel genomen als een vijandige demon

-optreedt, die er op uit is verwarring te stichten en alles omver te werpen;—dan móet

-men wel uitroepen: Waartoe al die drukte? Waartoe dat dringen en razen, die angst

-<span class="pageNum" id="pb188">[<a href="#pb188">188</a>]</span>en die nood? Het komt er toch maar op aan, dat ieder Hans zijn Gretchen krijgt: waarom

-moet zulk een kleinigheid een zoo gewichtige rol spelen, en telkens stoornis en verwarring

-te weeg brengen in het wèl geordende menschelijke leven?—De geest der waarheid antwoordt

-hier aan iederen ernstigen denker: het is geen kleinigheid die hier op het spel staat,

-het geldt hier een zaak, gewichtiger dan alle andere doeleinden, en daarom de diepe

-ernst, waarmee ieder haar behartigt, ten volle waard. Dàt namelijk, wat hier beslist

-moet worden, is niets minder dan de samenstelling der volgende generatie. Door die

-beuzelachtige minnarijen wordt uitgemaakt, welke handelende personen op het tooneel

-zullen werkzaam zijn, wanneer wij zelve zullen zijn afgetreden. En van de samenstelling

-van dat op ons volgende geslacht hangen weer tallooze later komende geslachten af.

-Dit hooge gewicht der zaak, waarbij het niet om wèl en wee van thans levende individuen,

-maar om bestaan en karakter van het menschelijk geslacht in toekomstige tijden gaat,

-heeft ten gevolge, dat de wil van den enkeling hier in verhoogde macht als wil der

-soort te voorschijn treedt; dit is het, waarop het pathetische en het <span class="pageNum" id="pb189">[<a href="#pb189">189</a>]</span>verhevene van alle liefdesaangelegenheden, het alles te boven gaande van hare verrukkingen

-en smarten berust, wat de dichters in talrijke voorbeelden sedert duizenden van jaren

-niet moede worden ons voor oogen te stellen; geen onderwerp is zoo belangrijk als

-dit, daar het hier het wel en wee der soort betreft en dus tot alle overige, welke

-slechts het welzijn der enkelingen raken, zich als een lichaam tot een vlak verhoudt.

-Daarom juist is het zoo moeielijk een drama zonder minnehandel belangrijk te doen

-zijn en daarom geldt het hier een thema, dat zelfs door het dagelijksch gebruik niet

-afgezaagd wordt.

-</p>

-<p>Wat in het bewustzijn zich voordoet als het sexueele verlangen op een bepaald individu

-gericht, is op zich zelf de wil als een bepaald individu geboren te worden. In dit

-geval weet de geslachtsdrift, ofschoon op zich zelve een subjektieve behoefte, zeer

-geschikt het masker van objektieve bewondering aan te nemen en zoo het bewustzijn

-om den tuin te leiden; tot bereiking van hare doeleinden heeft de natuur die krijgslist

-van noode. Dat het echter, hoe objektief en hoe verheven ook die bewondering moge

-schijnen, bij alle verliefdheid toch enkel om de voortbrenging <span class="pageNum" id="pb190">[<a href="#pb190">190</a>]</span>van een bepaald individu te doen is, wordt vooral daardoor bevestigd, dat niet weerkeerige

-liefde, maar bezit, als hoofdzaak hier beschouwd wordt. De zekerheid van beantwoorde

-liefde kan nooit over het gemis aan bezit troosten; integendeel heeft menigmaal zulk

-een toestand tot zelfmoord geleid. Daarentegen neemt iemand, die hevig verliefd is,

-wanneer hij zijn liefde niet beantwoord kan krijgen, het desnoods met de door geschenken

-afgekochte gunst van een vrouw of ook met verkrachting voor lief. Bij iederen liefdesroman

-is het doel, ook al begrijpen de partijen het zelve niet, dat er dit of dat bepaalde

-kind worde verwekt; de manier, waarop dit doel bereikt wordt, is bijzaak. Hoe luide

-ook de gevoelvolle, verliefde paartjes zich tegen het grove realisme van dergelijke

-beschouwing mogen verzetten, toch dwalen zij. Werkelijk is het de toekomstige generatie

-in haar individueele bepaaldheid, die, bij al de omslachtigheden en eindelooze bemoeienissen

-tot het erlangen der geliefde vrouw, er naar hunkert om te voorschijn te treden. De

-aanwassende genegenheid van een minnend paar is eigenlijk reeds de drang om te leven

-van het nieuwe individu, dat zij zouden kunnen en zouden willen verwekken; <span class="pageNum" id="pb191">[<a href="#pb191">191</a>]</span>ja, in de blikken vol verlangen, waarmede zij elkander aanzien, ontvlamt reeds het

-nieuwe leven en kondigt het zich aan als een toekomstige, harmonisch samengestelde

-individualiteit.

-</p>

-<p>Het egoïsme is een zoo diep gewortelde eigenschap bij alle individuen dat, wil men

-ze aan het werk zetten, zelfzuchtige doeleinden de eenige zijn, waarop men met zekerheid

-rekenen kan. Nu heeft zeker de soort op het individu een nader, hooger en ouder recht

-dan het voorbijgaande individu op zich zelf: wanneer echter het individu voor bestaan

-en welzijn der soort zorgen en zelfs offers brengen moet, dan kan aan zijn intellekt,

-dat er enkel op ingericht is om zelfzuchtige doeleinden na te streven, het gewicht

-dier aangelegenheid niet zoo duidelijk worden gemaakt, dat er dienovereenkomstig gehandeld

-wordt. Derhalve kan in zoodanig geval de natuur haar doel slechts daardoor bereiken,

-dat zij den individu een zekeren <span class="ex">waan</span> in het gemoed plant, ten gevolge van welken hem als een goed voor hem zelf toeschijnt

-wat in waarheid slechts een goed voor de soort is, zoodat hij de soort dient, terwijl

-hij meent zich zelf te dienen; bij welke gebeurtenis hem een hersenschim voor den

-geest zweeft, die als <span class="pageNum" id="pb192">[<a href="#pb192">192</a>]</span>beweegkracht de plaats van werkelijkheid inneemt en bestemd is onmiddellijk daarna

-te verdwijnen. Deze waan is het instinkt. In de allermeeste gevallen is instinkt de

-genius der soort, welke datgene wat der soort ten nutte komt door den wil verrichten

-doet. De <span class="ex">uitwendige verschijning</span> van het instinkt nemen wij het best bij de dieren waar, doch de <span class="ex">binnenzijde</span> er van kunnen wij, gelijk al het innerlijke, enkel aan ons zelven leeren kennen.

-Nu is het een zeer bepaald, hoogst samengesteld instinkt, dat de keuze van een individu

-voor geslachtsbevrediging met zoo diepen ernst en groote eigenzinnigheid juist op

-een bepaalden persoon richt … De duizelingwekkende verrukking, die zich van den man

-bij den aanblik van juist die en geen andere vrouw meester maakt en hem de vereeniging

-met haar als het hoogste goed voorspiegelt, is een instinkt, dat op het welzijn der

-soort is gericht, terwijl de mensch zich verbeeldt enkel zijn eigen genot te zoeken.

-Inderdaad ontsluiert zich hier het wezen van alle instinkt. Het is een werken, dat

-meestal door een bepaald doel, n.l. het welzijn der soort, wordt geleid, terwijl in

-werkelijkheid dat doel niet tot het besef van den werkenden individu komt. De <span class="pageNum" id="pb193">[<a href="#pb193">193</a>]</span>zorgvuldigheid, waarmede een insekt een bepaalde bloem of vrucht of de een of andere

-larve opzoekt, om juist dáár zijn eieren te leggen, en, om dat te bereiken, moeite

-noch gevaar ontziet, vertoont groote overeenkomst met die, waarmede een man de vrouw

-uitkiest tot geslachtsbevrediging en daarbij zijn eigen levensgeluk dikwijls opoffert

-of zelfs door misdaad als echtbreuk of verkrachting zijn doel weet te bereiken, en

-dat alles om aan den souvereinen wil der natuur te gehoorzamen en ten koste van den

-individu het belang der soort te dienen. Een waan is het, die den man voorgoochelt,

-dat hij in de armen van een bepaalde vrouw en van geen andere een oneindig grooter

-bevrediging zal vinden; dus meent hij voor zijn eigen genot zich moeite en opoffering

-te getroosten, terwijl het er enkel om te doen is, dat een bepaald individu, dat enkel

-van dat ouderenpaar afkomstig kan zijn, in het aanzijn zal treden. Overeenkomstig

-deze opvatting ziet ieder verliefde, wanneer hij eindelijk zijn doel bereikt heeft,

-zich wonderlijk ontgoocheld en bevreemdt het hem, dat de hartstochtelijk begeerde

-gemeenschap geen grooter geluk schonk, dan hij ook elders had kunnen vinden.

-<span class="pageNum" id="pb194">[<a href="#pb194">194</a>]</span></p>

-<p>Dit alles werpt licht op het instinkt, dat den vogel zijn nest doet bouwen, het insekt

-naar prooi doet jagen, die, voor dat diertje zelf ongenietbaar, als voedsel voor de

-toekomstige larven naast de eieren wordt gelegd. Al die dieren worden ongetwijfeld

-door een waan geleid, welke den dienst der soort achter het masker van een egoïstisch

-doel verbergt.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">In dit verband wijst Schopenhauer er vervolgens op, dat de man naar afwisseling haakt,

-terwijl de vrouw in den regel aanhankelijk blijft aan den individu harer keuze. Hij

-verklaart dit uit het doel der natuur, dat op behoud en sterke vermeerdering der soort

-gericht is; de man kan in korten tijd een talrijk nakroost verwekken, terwijl de vrouw

-in dienzelfden tijd slechts één kind kan ter wereld brengen. Ook drijft de natuur

-de vrouw om den voeder en beschermer der kinderen voor zich te behouden. Echtelijke

-trouw is voor den man, volgens Schopenhauer, een kunstmatig verkregen produkt der

-beschaving, terwijl zij voor de vrouw natuurlijk is en echtbreuk bij haar, niet enkel

-wegens de gevolgen, maar ook om zijn tegennatuurlijk karakter, veel onvergeeflijker

-is dan bij den man. Schopenhauer vat zijne beschouwing in deze woorden samen:</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Het liefdesverlangen, door de dichters van alle <span class="pageNum" id="pb195">[<a href="#pb195">195</a>]</span>tijden op alle wijzen bezongen, terwijl het onderwerp onuitputtelijk blijft, dat verlangen,

-waardoor aan het bezit van een bepaalde vrouw de voorstelling van oneindige zaligheid

-wordt vastgeknoopt, terwijl de gedachte dat zij buiten zijn bereik zou kunnen blijven

-den man onuitsprekelijk doet lijden, dat verlangen en die pijn der liefde kunnen niet

-wortelen in de behoeften van een vergankelijk individu; hier hooren wij de verzuchtingen

-van den genius der soort, welke in tegenstelling met den individu oneindig leven heeft,

-en dus voor oneindige wenschen en oneindige smarten vatbaar is. Maar die wenschen

-en smarten zijn opgesloten in de enge borst van een sterveling, welke onder dien machtigen

-druk schijnt te willen barsten. Alleen de genius der soort is in staat om met één

-blik te zien, welke waarde voor hare doeleinden een zeker paar menschen kan hebben.

-De groote hartstochten ontstaan dan ook in den regel bij den eersten aanblik. Daarom

-is het verlies der geliefde door een mededinger of door den dood voor den vurigen

-minnaar een smart, die alle andere te boven gaat. Zij treft hem niet enkel als individu,

-maar grijpt hem aan in zijn eeuwig wezen, in het leven der soort, tot welks <span class="pageNum" id="pb196">[<a href="#pb196">196</a>]</span>lastdrager en wilsuitvoerder hij geroepen werd. Om die reden is ijverzucht zoo grimmig

-en pijnlijk en is er geen grooter offer denkbaar dan van een geliefde te moeten afstand

-doen. Een held schaamt er zich voor jammerkreten te slaken, maar liefdesklachten laat

-hij hooren, want in dezen is het niet hij zelf, maar de soort, die haar schreiende

-stem verheft.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Het lijdt geen twijfel of Wagner heeft zich o. a. bij zijn schepping van Tristan en

-Isolde door Schopenhauer tot die hooge opvatting der liefde laten bezielen, volgens

-welke zij oneindig meer is dan een festijn, waaraan een paar menschen in hun wittebroodsweken

-zelfzuchtig te gast gaan.</p>

-</blockquote><p>

-<span class="pageNum" id="pb197">[<a href="#pb197">197</a>]</span></p>

-</div>

-</div>

-<div id="ch3" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a href="#xd32e2268">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">

-<h2 class="main">FRAGMENTEN UIT „<span lang="de">UEBER DEN WILLEN IN DER NATUR</span>”</h2>

-</div>

-<div class="divBody">

-<p class="first">Reeds Copernicus heeft gezegd: „Ik geloof, dat de zwaarte niets anders is dan een

-natuurlijk verlangen, hetwelk aan alle deelen der stof door den Schepper is ingeblazen,

-zoodat zij er naar streven zich saam te voegen en een kogelgestalte aannemen. Dit

-streven schijnt ook aan zon, maan en andere planeten eigen te zijn, waardoor zij hunne

-ronde gestalte handhaven”. Ook Herschel heeft duidelijk ingezien, dat, wanneer wij

-niet gelijk Cartesius alle beweging door van buiten komenden stoot willen verklaren,

-wij een wil moeten aannemen, welke in de dingen woont. Wij staan voor dit alternatief:

-òf den oorsprong van iedere beweging in een uitwendige oorzaak te zoeken, òf in het

-bewogene zelf een innerlijken drang te leggen. Zoodanigen drang kunnen wij ons niet

-anders verklaren dan als verwant aan datgene, wat in ons wil is. Het verschil tusschen

-ons en de niet-bewerktuigde natuur is enkel dit, dat bij ons de richting van den wil

-niet eenzijdig <span class="pageNum" id="pb198">[<a href="#pb198">198</a>]</span>loodrecht op het middelpunt der aarde is gericht, maar, naar gelang van de beelden

-die het intellekt ons verschaft, met noodwendigheid nu eens hierheen dan weder daarheen

-streeft. Dat het wezen der krachten in de ons omringende natuur identisch is met den

-wil in ons, kan door niemand, die ernstig nadenkt, betwijfeld worden. Wanneer die

-waarheid een paradox schijnt, bewijst dat enkel, dat zij een zeer gewichtige ontdekking

-moet heeten.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Het is duidelijk dat als wij het woord wil in zoo ruimen zin nemen, het enkel een

-term is voor een onbekende zaak. Wat wij in onszelf als wil aantreffen, is volgens

-Schopenhauer geen „An sich”, maar een verschijnsel er van. Hij noemt het een „<span lang="de">Urphænomen</span>”, een oorspronkelijk verschijnsel, maar dan is het onbetwistbaar toch niet de werkelijkheid,

-welke aan alle verschijnselen ten grondslag ligt.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Leugen en bedrog, die overal in de wereld veelvuldig zijn, hebben nergens een zoo

-vrije speelruimte als daar, waar de wetten der natuur verklaard worden te zijn opgeheven.

-Intusschen kan er aan de werkelijkheid van dierlijk magnetisme en van sommige sympathetische

-genezingen niet getwijfeld worden. Om aan al zoodanige geheimzinnige <span class="pageNum" id="pb199">[<a href="#pb199">199</a>]</span>verschijnselen met een voornamen glimlach voorbij te gaan, moet men de wereld al zeer

-begrijpelijk vinden, er niet het minste besef van hebben, dat wij door een zee van

-raadselen zijn omgeven en rechtstreeks noch de dingen, noch ons zelve doorgronden.

-Juist de aan deze oppervlakkige gezindheid tegengestelde bewerkt, dat bijna alle groote

-mannen van alle tijden en alle volken een zekeren zweem van bijgeloof hebben vertoond.

-Wanneer onze natuurlijke wijze van kennen een zoodanige ware, dat ze rechtstreeks

-de dingen op zich zelve en de verhoudingen, waarin ze tot elkander staan, ons deed

-peilen, dan zouden wij inderdaad het recht kunnen hebben alle voorwetenschap van de

-toekomst, alle verschijningen van afwezigen, van stervenden, ja van gestorvenen, alle

-magische inwerking bij voorbaat en onvoorwaardelijk te verwerpen. Wanneer echter,

-zooals Kant meent, wat wij leeren kennen enkel verschijnselen zijn, wier vormen en

-wetten niet voor de dingen op zich zelve gelden, dan is zoodanige verwerping voorbarig,

-daar in dat geval de dingen op zich zelve, waartoe ook ons eigen innerlijk zelf behoort,

-niet aan die wetten onderworpen zijn. Die dingen kunnen dus in verhoudingen <span class="pageNum" id="pb200">[<a href="#pb200">200</a>]</span>tot ons staan, die magische gebeurtenissen ten gevolge hebben, en alleen de ervaring

-moet in dat geval beslissen, of en in hoever dat plaats grijpt.

-</p>

-<p>De bewegingen van het eigen lichaam zijn ten volle onverklaarbaar en moeten aan een

-bovennatuurlijken invloed van den wil worden toegeschreven. Waarom, zoo dacht men,

-zou die wil zich ook niet tot andere lichamen kunnen uitstrekken? Hiertoe den weg

-te vinden, de afzondering, waarin de wil zich in ieder individu bevindt, op te heffen,

-de sfeer van het rechtstreeksche willen te verruimen en het verder te doen reiken

-dan het eigen lichaam van den willenden persoon, ziedaar de taak, welke de magie zich

-stelt.

-</p>

-<p>Dierlijk magnetisme en sympathetische genezingen kunnen niets anders zijn dan een

-werken, waarbij de wil, die anders enkel <span class="ex">binnen</span> de grenzen van den willenden individu zijn rechtstreeksche kracht openbaart, ook

-daar buiten optreedt. Door ondubbelzinnige getuigenissen is aan te toonen, dat zij,

-die in de oude magie dieper waren ingewijd, eenstemmig al haar werkingen aan den wil

-van den zoogenaamden toovenaar vastknoopten. Dit is een sterk empirisch <span class="pageNum" id="pb201">[<a href="#pb201">201</a>]</span>bewijs voor mijne leer, dat datgene, wat er nog buiten de voorstelling bestaat, niets

-anders is dan wat wij in ons zelve als wil aantreffen.

-</p>

-<p>Wat men het verbond met den Satan noemt is niets anders dan de inwerking van den boozen

-wil, welke, bijvoorbeeld door afgesneden haren te verbranden of door figuurtjes van

-was met naalden te doorboren, zich wreekt op den een of anderen persoon. Het is wel

-merkwaardig dat zoodanige hekserij op de meest verschillende plaatsen der wereld en

-in alle tijden inheemsch is. Theurgie en dæmonologie daarentegen zijn onzin. Wat magischen

-invloed uitoefent is niets anders dan de wil. Mogelijk is het, zegt Paraselsus, dat

-zonder behulp van mijn lichaam, enkel ten gevolge van mijn vurig begeeren, mijn zwaard

-een vijand doorboort.

-</p>

-<p>In het jaar 1854 heb ik het geluk gehad Regazoni uit Bergamo te zien werken. Zijne

-met hem in rapport staande somnambule bracht hij, zoodra hij verkoos, in een toestand

-van katalepsie; hij kon bloot door zijn wil, zonder een enkel gebaar te maken, achter

-haar staande haar op den rug doen vallen. Hij kon haar verlammen, in verstijvende

-kramp brengen, haar uitgezette pupillen <span class="pageNum" id="pb202">[<a href="#pb202">202</a>]</span>en volledige gevoelloosheid bezorgen. Een dame uit het publiek liet hij piano spelen,

-en plotseling vijftien schreden achter haar staande verlamde hij haar, enkel door

-zijn wil, zoodat zij geen noot meer kon ten gehoore brengen. Hij tooverde haar vast

-tegen een zuil, zoodat zij, ondanks de grootste inspanning, geen vin verroeren kon.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Schopenhauer leert elders, dat de onkreukbaarheid der natuurwetten schier huiveringwekkend

-is en dat het aan haar is toe te schrijven, wanneer, heden zoo goed als voor duizend

-jaren, onder gelijke omstandigheden gelijke verschijnselen plaats grijpen. Het bevreemdende

-van dien regelmaat verdwijnt echter volgens hem, wanneer men in aanmerking neemt,

-dat ruimte, tijd en causaliteit enkel vormen onzer kennis zijn en niets met den wil,

-niets met het ding op zich zelf, te maken hebben. Iedere zich openbarende natuurkracht

-is enkel de wil op een bepaalden trap van zijn verschijning en dus onveranderlijk.

-Wie dit voorziet, begrijpt tevens dat uitzonderingen op natuurwetten onmogelijk zijn,

-dat dus de keten der oorzaken en werkingen nergens en nooit door een oorspronkelijke

-kracht kan verbroken worden. De vraag is hoe Schopenhauer in strijd met dat alles

-magische verschijnselen kon aannemen. Die vraag klemt te meer, wanneer men in aanmerking

-neemt, dat volgens Schopenhauer ieder lichaam zichtbare <span class="pageNum" id="pb203">[<a href="#pb203">203</a>]</span>wil is. Het lichaam van den mensch is de zichtbare wil om als een mensch te leven,

-de hersenmassa van een mensch de zichtbare wil om als een mensch te kennen en te denken.

-Wil en wereld zijn twee zijden van een en het zelfde. Dan begrijp ik niet hoe de eene

-zijde kan ingrijpen in de andere.</p>

-</blockquote><p>

-<span class="pageNum" id="pb204">[<a href="#pb204">204</a>]</span></p>

-</div>

-</div>

-<div id="ch4" class="div1 last-child chapter"><span class="pageNum">[<a href="#xd32e2306">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">

-<h2 class="main">FRAGMENTEN UIT „<span lang="de">DIE BEIDEN GRUNDPROBLEME DER ETHIK, BEHANDELT IN ZWEI AKADEMISCHEN PREISSCHRIFTEN</span>”</h2>

-</div>

-<div class="divBody">

-<p class="first">Enkel door tijd en ruimte is er veelheid van het gelijksoortige, verscheidenheid van

-individuen mogelijk. Maar tijd en ruimte zijn slechts kenvormen. Het is dus schijn,

-dat de wil zich in een veelheid van individuen splitst. Deze veelheid treft niet den

-wil als ding op zich zelf, maar enkel zijne verschijning; in ieder individu is de

-wil geheel en ongesplitst voorhanden, en aanschouwt hij om zich heen het tallooze

-malen herhaalde beeld van zijn eigen wezen. Dit wezen, het in den echten zin werkelijke,

-vindt ieder rechtstreeks in zijn innerlijk. Daarom wil ieder alles voor zich, wenscht

-alles te bezitten, ten minste te beheerschen; wat hem weerstand biedt, zou hij willen

-vernietigen. Hierbij komt, dat, althans bij de kennende wezens, het individu tevens

-subjekt en dit drager der wereld is; m.a.w. de geheele natuur daar buiten, alle overige

-individuen inkluis, bestaan in zijn voorstelling; hij heeft er bewustzijn <span class="pageNum" id="pb205">[<a href="#pb205">205</a>]</span>van dat al zijn medeschepselen in zoover afhangen van zijn eigen bestaan, dat met

-zijn bewustzijn noodzakelijk ook zijn wereld te gronde gaat. Ieder individu is dus

-mikrokosmos, kleine wereld, in zoover met den makrokosmos, de groote wereld, gelijkwaardig.

-De altijd en overal waarachtige natuur zelve geeft hem, oorspronkelijk en onafhankelijk

-van alle nadenken, deze eenvoudige en onmiddellijk zekere kennis. Dat is de reden,

-waarom ieder in het grenzeloos heelal verdwijnend individu zich zelf tot middelpunt

-der wereld maakt, zijn eigen bestaan en welzijn boven al het overige behartigt, ja

-al het andere bereid is daaraan op te offeren, de wereld zou willen vernietigen om

-slechts zijn eigen zelf, dien druppel in de zee, iets langer in aanzijn te doen blijven.

-Deze gezindheid is het egoïsme, dat ieder schepsel aankleeft. In haar openbaart zich

-op vreeselijke wijze de innerlijke tweespalt van den wil met zich zelf. Want zij wortelt

-in de tegenstelling tusschen mikrokosmos en makrokosmos. Zij vindt daarin haar grond,

-dat de wil in den vorm der individualiteit verschijnt, zoo ontelbare malen en wel

-telkens op tweeërlei wijze, als wil en voorstelling, geheel en volledig optreedt.

-Terwijl ieder dus <span class="pageNum" id="pb206">[<a href="#pb206">206</a>]</span>zich zelf als wil in zijn geheel en als subjekt der wereld gevoelt, gaan hem eigen

-bestaan en eigen welzijn boven alles ter harte. Naar zijn eigen dood ziet ieder uit

-als naar het einde der wereld, terwijl hij het overlijden van zijn bekenden als een

-tamelijk onverschillige zaak opvat, wanneer hij niet persoonlijk daarbij betrokken

-is. Waar het bewustzijn, gelijk bij den mensch, den hoogsten graad erlangt, moet ook

-het zelfgevoel in de hoogste mate te voorschijn treden, en dus de strijd tusschen

-de individuen onderling op de meest ontzettende wijze gevoerd worden. Het duidelijkst

-blijkt dit, wanneer wet en overheid tijdelijk met onmacht geslagen zijn. Dan tracht

-ieder aan den ander te ontrukken wat hij zelf hebben wil, en dat niet alleen, maar,

-om het eigen welzijn ook maar eenigszins te vermeerderen, worden geluk en leven van

-anderen opgeofferd. Deze oorspronkelijke tweespalt van den wil met zich zelven is

-een onuitputtelijke bron van lijden, ondanks alle dammen, welke men daartegen heeft

-opgeworpen; ja zij is de hoofdbron der ellende, welke alle leven onvermijdelijk vergezelt.

-</p>

-<p>Behalve egoïsme huist er in den mensch ook nog eigenlijk gezegde <span class="ex">boosaardigheid</span>, namelijk <span class="pageNum" id="pb207">[<a href="#pb207">207</a>]</span>onzelfzuchtige vreugde over vreemd lijden. De verklaring hiervan is de volgende. Daar

-de mensch verschijning van den wil is, die door heldere kennis wordt bestraald, meet

-hij de werkelijke en gevoelde bevrediging van zijn wenschen af naar wat als mogelijk

-zich aan hem voordoet. Zoo ontstaat de nijd: iedere ontbering wordt door aanschouwing

-van vreemd genot feller gevoeld omgekeerd door te weten, dat ook anderen hetzelfde

-missen, dragelijker gemaakt. Het kwaad, dat allen gemeenschappelijk hebben te verduren,

-daar het van het menschenleven onafscheidelijk is, bedroeft ons weinig; zoo schikken

-we ons in de guurheid van het klimaat. De herinnering aan grooter leed dan het onze

-stilt onze smart; de aanschouwing van vreemd lijden tempert ons eigen leed. Wanneer

-nu een mensch, die door een heftigen wilsdrang wordt bezield, alles zou willen bijeengaren

-om den dorst van zijn egoïsme te lesschen, en daarbij, zooals noodzakelijk is, ervaren

-moet, dat alle bevrediging slechts schijnbaar is, het erlangde nooit verschaft wat

-het, toen het nog begeerd werd, beloofde, dat door de vervulling van een wensch de

-drang om te willen slechts van gestalte verandert en nu onder een nieuwen <span class="pageNum" id="pb208">[<a href="#pb208">208</a>]</span>vorm gaat kwellen, dat ten slotte, wanneer alle begeerten zijn uitgeput, de wilsdrang

-zelf, ook zonder gekend motief, overblijft en zich als gevoel van leegte en ontzettende

-verveling kond doet, dan zoekt hij voor zijn ongeneeslijke ellende heul langs een

-omweg, door den aanblik van vreemd lijden, waaraan hij zich tevens om deze reden vergast,

-dat het hem zijn macht over anderen toont. Ziedaar de oorsprong van wreedheid, van

-bloeddorst, waarvan de geschiedenis ons zoo menig voorbeeld geeft.

-</p>

-<p>Met boosaardigheid verwant is de wraakzucht, die kwaad met kwaad vergeldt, niet met

-het oog op de toekomst, want dat is het karakter van straf, welke, indien zij redelijk

-is, herhaling der slechte daad tracht te voorkomen, en dus tot beveiliging wordt opgelegd,

-maar enkel om wat er geschied is, om wat achter ligt, wijl men zich vergasten wil

-aan het leed van hem, die eerst leed heeft berokkend. Wat wraak onderscheidt van eigenlijke

-boosheid en haar eenigermate verontschuldigt is een schijn van recht, in zoover n.l.

-dezelfde handeling, die nú wraak is, wanneer zij in naam der wet, dus volgens een

-vooraf bepaalden en bekenden regel in een maatschappij, <span class="pageNum" id="pb209">[<a href="#pb209">209</a>]</span>die haar bekrachtigd heeft, plaats greep, inderdaad straf en dus recht zou zijn.

-</p>

-<p>Hoe dicht ook de sluier van Maja den zin van den egoïst moge omhullen, hoe vast hij

-er dientengevolge van moge overtuigd zijn, dat zijn persoon door een onoverkomelijke

-kloof van ieder ander gescheiden is, en hoezeer hij ook aan die overtuiging moge vasthouden

-om er zijn egoïsme op te doen steunen, want ook hier wordt, gelijk zoo dikwijls, het

-inzicht door den wil beheerscht, toch verheft zich soms het donker besef, dat die

-orde der dingen, welke in tijd en ruimte bestaat, en volgens welke de rampen, die

-andere individuen treffen, ons niet aangaan, ijdele waan is. Op deze wijze laat zich

-de ontzetting verklaren, welke een boosdoener over zijn eigen daad kan gevoelen: het

-doemt in hem op, dat hij en zijn slachtoffer één zijn, dat de scheiding tusschen de

-individuen enkel een bedriegelijke droom is, dat alle lijden van anderen in werkelijkheid

-ook <span class="ex">zijn</span> lijden is. Zoo wordt de gewetensangst geboren, die den misdadiger tot zelfmoord kan

-drijven. Doch de dood gelijkt op den ondergang der zon, die slechts in schijn door

-den nacht verzwolgen wordt, maar inderdaad onophoudelijk gloed van <span class="pageNum" id="pb210">[<a href="#pb210">210</a>]</span>zich geeft, aan nieuwe werelden nieuwe dagen schenkt, voortdurend verrijst en voortdurend

-ondergaat. Aanvang en einde treft enkel het individu door middel van den tijd, vorm

-van alle verschijning. <span class="ex">Buiten</span> den tijd ligt alleen de wil, Kant’s „Ding an sich”, en de volledige vertegenwoordiger

-van dien wil, Plato’s idee. Daarom baat zelfmoord niet; wat ieder in het diepst van

-zijn gemoed wil, dat moet hij zijn, en wat ieder is, dat wil hij ook. Deze waarheid

-is het, welke op mythische wijze door de leer der zielsverhuizing wordt uitgedrukt.

-Wat aan het geweten zijn angel geeft, is enkel het gevoelde besef der nietigheid van

-de voorstellingsvormen, waardoor de individuen van elkander worden afgezonderd.

-</p>

-<p>Het is dat zelfde besef, waardoor het <span class="ex">medelijden</span> wordt verklaard. Immers dit onderstelt, dat ik mij met een ander, die lijdt, vereenzelvigd

-heb en bij gevolg de slagboom tusschen ik en niet-ik, voor het oogenblik althans,

-is opgeheven. Slechts zoo wordt het lot van dien ander, zijn behoefte, zijn nood,

-onmiddellijk het mijne. In hem lijd ik mede, ofschoon mijn huid niet zijne zenuwen

-omspant. Zelfs de hardvochtigste kent dat gevoel van medelijden bij tijd en wijle.

-Dagelijks <span class="pageNum" id="pb211">[<a href="#pb211">211</a>]</span>openbaart het zich aan onze oogen, overal waar een mensch een ander helpt en bijstaat,

-ja misschien zijn leven voor iemand, dien hij den eersten keer ziet, in gevaar brengt,

-zonder daarbij meer te denken dan dat die ander in grooten nood verkeert.

-</p>

-<p><span class="ex">Egoïsme</span>, <span class="ex">boosaardigheid</span> en <span class="ex">medelijden</span>, ziedaar de drie oorspronkelijke drijfveeren van alle menschelijke handelingen, die

-drie ingrediënten, waaruit het karakter van alles, wat een menschengelaat vertoont,

-is samengesteld. Het behoeft wel niet gezegd te worden, dat die drie bestanddeelen

-in verschillenden graad bij verschillende personen worden aangetroffen en dat daaraan

-ieder zijn individueel karakter te danken heeft.

-</p>

-<p>Egoïsme, dat het eigen welzijn wil, levert handelingen op, die ten deele verwerpelijk

-heeten, ten deele uit een moreel oogpunt onverschillig zijn. Boosaardigheid, die het

-vreemde leed wil, is altijd slecht. Medelijden, dat het vreemde welzijn wil, is de

-bron waaruit goede handelingen ontspringen.

-</p>

-<p>Medelijden, niet medevreugde, is een oorspronkelijke drijfveer. De grond daarvan is,

-dat enkel lijden, waartoe alle gebrek, ontbering, behoefte, <span class="pageNum" id="pb212">[<a href="#pb212">212</a>]</span>ja wensch behoort, positief is, rechtstreeksch ondervonden. Bevrediging, genot, geluk

-bestaat daarin, dat een gemis is opgeheven, een smart gestild. Zij zijn dus negatief.

-Behoefte, onlust is voorwaarde van lust. Dit zag reeds Plato in en maakte enkel voor

-de welriekende geuren en de geestelijke vreugden een uitzondering. Ook Voltaire zegt:

-„<span lang="fr">il n’est de vrai plaisir qu’avec de vrais besoins</span>”. Dus het positieve, het zich door zich zelf aankondigende, is de smart; bevrediging,

-genot is het negatieve, de eenvoudige opheffing van het eerste. Hierop vooral berust

-het, dat slechts lijden, gebrek, gevaar, hulpeloosheid van een ander rechtstreeks

-tot deelneming prikkelt. De gelukkige, tevredene als zoodanig laat ons onverschillig,

-want zijn toestand is negatief. Natuurlijk kunnen wij ons wel over den voorspoed van

-anderen verheugen, maar dit is dan een secundair verschijnsel en vindt daarin zijn

-oorzaak, dat we ons vroeger over lijden bedroefden; of wel wij nemen deel aan hun

-geluk, niet omdat het geluk is, maar omdat ons kind, onze vader, onze vriend, hier

-door de fortuin wordt begunstigd. Zelfs waar het onzen eigen persoon betreft is het

-enkel <span class="ex">lijden</span>, waartoe wensch, behoefte, <span class="pageNum" id="pb213">[<a href="#pb213">213</a>]</span>ieder gemis te tellen is, dat ons in beweging brengt; een toestand van tevredenheid

-en voldaanheid laat ons in trage rust; hoe zou het ten opzichte van anderen niet evenzoo

-zijn? Immers deelneming met anderen wortelt daarin, dat wij ons met hen vereenzelvigen.

-</p>

-<p>Dit laatste wordt betwist door hen die meenen, dat medelijden daarin wortelt, dat

-wij ons in de plaats van den lijdenden persoon denken en zoo in de verbeelding zijne

-smarten ondergaan. Zoo is het geenszins; voortdurend blijft het ons duidelijk, dat

-de ander de lijder is, niet wij; juist in <span class="ex">hem</span>, niet in <span class="ex">ons</span> ontdekken wij het lijden tot onze smart. Wij voelen zijn verdriet als het <span class="ex">zijne</span> en beelden ons niet in dat het <span class="ex">ons</span> verdriet is; hoe gelukkiger juist onze eigen toestand is, hoe grooter kontrast er

-dus bestaat met den toestand van den ander, des te vatbaarder zijn wij voor het medelijden.

-Medelijden is een mysterie; de verklaring ervan is niet op den weg der psychologie

-te bereiken; zij wortelt in het inzicht, dat de slagboomen tusschen de individuen

-slechts schijnbaar zijn en in werkelijkheid, afgezien van tijd en ruimte, er geen

-verschil is tusschen u en mij.

-<span class="pageNum" id="pb214">[<a href="#pb214">214</a>]</span></p>

-<p>Wanneer er iets is, waaruit de bewonderenswaardige diepzinnigheid van Kant duidelijk

-blijkt, dan is het zijne leer van de idealiteit van tijd en ruimte. Hij heeft haar

-op zoo afdoende manier bewezen, dat er niets meer tegen haar kan worden ingebracht

-en zij als een definitieve verovering op het gebied der <span class="corr" id="xd32e1614" title="Bron: metafysika">metaphysica</span> kan worden aangemerkt. Volgens haar zijn ruimte en tijd de vormen van ons eigen aanschouwingsvermogen

-en behooren zij dus niet aan de daardoor gekende dingen op zich zelve toe, worden

-zij enkel in de wereld der verschijnselen aangetroffen. Maar als tijd en ruimte aan

-het echte <span class="ex">wezen</span> der wereld vreemd zijn, dan is daaraan ook geen veelheid toe te kennen; dus kan zich

-in de tallooze verschijnselen van het zinnelijk heelal slechts één en hetzelfde, steeds

-identische wezen, openbaren. Omgekeerd moet wat zich als veelheid, dus in tijd en

-ruimte, voordoet, schijn zijn.

-</p>

-<p>Deze leer van al-eenheid is veel ouder dan Kant, zij wordt aangetroffen in het oudste

-boek der wereld, de heilige Veden, wier dogmatisch deel, in de Upanischads voorhanden,

-de wijsheid behelst voor de ingewijden bestemd. Hier vinden wij haar in tallooze wendingen

-uitgesproken <span class="pageNum" id="pb215">[<a href="#pb215">215</a>]</span>en door beelden en gelijkenissen toegelicht. Wij treffen haar ook in de school der

-Eleaten aan. Later waren er de Neo-Platonici van doordrongen, „dat van wege de eenheid

-van alle dingen ook alle zielen één waren”. In de negende eeuw zien wij die leer onverwacht

-bij Scotus Erigena optreden, die haar in de vormen en uitdrukkingen van den christelijken

-godsdienst hult. Onder de Mohammedanen treffen wij haar als de mystiek der Sufis aan.

-Ook de christelijke mystici worden door haar bezield. Spinoza’s naam is met haar vereenzelvigd.

-In onze dagen eindelijk, nadat Kant het oude dogmatisme had vernietigd en de wereld

-vol ontzetting voor de door hem aangerichte verwoesting terugbeefde, werd zij weder

-door Schelling in omloop gebracht. Het is wel merkwaardig, dat het strenge bewijs

-der leer van de al-éénheid enkel bij Kant gevonden wordt en nogtans Kant zelf die

-leer niet afgekondigd heeft: op den trant van wijze redenaars gaf hij enkel de praemissen

-aan en gunde aan de toehoorders de vreugde om daaruit de conclusie te trekken.

-</p>

-<p>Meent men, dat ieder individu een van alle anderen onderscheiden wezen is en dat men

-enkel in het eigen zelf een echt zijn heeft, dat al het <span class="pageNum" id="pb216">[<a href="#pb216">216</a>]</span>overige niet-ik en dus vreemd is, dan belijdt men een stelling, voor wier waarheid

-vleesch en bloed getuigenis afleggen, die aan alle egoïsme ten grondslag ligt en waarvan

-de uitdrukking in iedere liefdelooze, onrechtvaardige, boosaardige, handeling te vinden

-is. Kon hij, die volgens dat inzicht handelt, in het diepste innerlijk van zijn doodvijand

-binnendringen, dan zou hij daar tot zijn verrassing zich zelf ontdekken. Evengoed

-als in den droom in alle ons verschijnende personen wij zelven steken, is dat ook

-in wakenden toestand het geval, ofschoon het dan niet zoo gemakkelijk is in te zien.

-</p>

-<p>Terwijl voor den booze of den egoïst alles wat buiten hem is niet-ik is, zijn anderen

-voor een goed karakter: ik nog eenmaal. Een beminnelijk mensch, die in alles wat leeft

-zijn eigen zelf aanschouwt en lief heeft, wiens bestaan derhalve met het bestaan van

-alle anderen samenvloeit, verliest door den dood slechts een klein deel van zijn aanzijn;

-hij leeft voort in alle overigen, als de misleiding verdwijnt, die zijn bewustzijn

-scheidde van dat der overigen. Dit zal wel, zoo niet de eenige, dan toch de hoofdreden

-zijn, waarom zeer goede en zeer slechte menschen het stervensuur <span class="pageNum" id="pb217">[<a href="#pb217">217</a>]</span>op zoo verschillende wijze te gemoet zien.

-</p>

-<p>Het medelijden, vereenzelviging van ons zelf met anderen, is de eenige bron van de

-twee kardinale deugden: rechtvaardigheid en menschenliefde. Rechtvaardigheid, die

-negatief is, er zich voor wacht anderen kwaad te doen; liefde, die positief is, er

-op uit anderen goed te doen. Is mijn gemoed voor medelijden ontvankelijk, dan zal

-het mij terughouden vreemd lijden als middel te gebruiken tot bereiking van eigen

-geluk. Ik zal dus niet het eigendom en den persoon van een ander aantasten, hem evenmin

-geestelijk als lichamelijk leed veroorzaken, hem niet krenken, ergeren, angst aanjagen,

-belasteren, evenmin als ik hem verminken zal. Ik zal niet de bevrediging mijner lusten

-ten koste van het levensgeluk van vrouwen najagen, niet de echtgenoote van een ander

-verleiden, niet jongelingen zedelijk en lichamelijk ten gronde richten. Hier blijkt

-het dat wij goede beginselen noodig hebben, want wanneer in ieder bizonder geval voor

-het nalaten van wat kwaad is het medelijden zelf in hooge mate moest worden opgewekt,

-dan zou het wel eens te laat kunnen komen. Uit de eens voor altijd verkregen kennis

-van het lijden, dat iedere <span class="pageNum" id="pb218">[<a href="#pb218">218</a>]</span>onrechtvaardige handeling noodwendig voor anderen na zich sleept en dat door het gevoel

-van het zelf onrecht lijden, van het pijnlijk zwichten voor vreemde overmacht, verscherpt

-wordt, vloeit in edele gemoederen de stelregel voort: krenk niemand. Redelijk nadenken

-verheft dan dien regel tot het voor eens en immer vaste voornemen de rechten van een

-ieder te eerbiedigen, niet uit baatzucht of boosheid in de levenssfeer van een ander

-in te dringen, zich niet het zelfverwijt op den hals te halen dat men vreemd lijden

-veroorzaakt heeft, dus zijn eigen deel van de lasten en rampen des levens zelf te

-dragen, dit niet door geweld of list anderen toe te schuiven, zoo niet de ellende

-van anderen te vergrooten. Ofschoon stelregels nooit de oorspronkelijke bron of het

-echte fundament van zedelijkheid zijn, toch mag men ze voor een goeden levenswandel

-onontbeerlijk noemen, want ze zijn de plaats waarin de gezindheid wordt voor anker

-gelegd, die uit de bron der moraliteit, welke niet onafgebroken vloeit, ontsprongen

-is; wanneer het nu later op handelen aankomt, wordt zij door een afgeleid kanaal in

-de vereischte richting geleid. Zonder vaste stelregels zouden wij aan de onzedelijke

-<span class="pageNum" id="pb219">[<a href="#pb219">219</a>]</span><span class="corr" id="xd32e1638" title="Bron: drijveeren">drijfveeren</span>, wanneer ze door de omstandigheden in ons worden wakker gemaakt, onweerstaanbaar

-zijn prijsgegeven. Het vasthouden en opvolgen van stelregels, ondanks daartegen indruischende

-machten, heet zelfbeheersching. Vrouwen zijn meestal minder goed in staat dan mannen

-om algemeene beginselen te begrijpen en tot richtsnoer te nemen, daar zij, ook uit

-het oogpunt der rede, het zwakke geslacht zijn; daarom staan zij in den regel achter

-bij de mannen in rechtvaardigheid, eerlijkheid en nauwgezetheid van geweten. Zij vervallen

-eerder tot leugen en valschheid; daarentegen overtreffen zij de mannen in barmhartigheid,

-want hier is de aanleiding meestal aanschouwelijk en spreekt dus <span class="ex">rechtstreeks</span> tot het medelijden, waarvoor de vrouwen zeer ontvankelijk zijn. Slechts het aanwezige,

-het onmiddellijk voorhandene bestaat voor de vrouw in den eigenlijken zin des woords;

-wat enkel door begrippen gekend wordt, het afwezige, verledene, toekomstige, is voor

-haar niet zoo bevattelijk. Dus is er kompensatie: rechtvaardigheid is meer de mannelijke,

-barmhartigheid meer de vrouwelijke deugd. De gedachte vrouwen in den rechterstoel

-te plaatsen doet lachen; maar als <span class="pageNum" id="pb220">[<a href="#pb220">220</a>]</span>liefdezusters winnen zij het gewoonlijk van de broeders van barmhartigheid.

-</p>

-<p>Feitelijk is er ten allen tijde menschenliefde geweest, maar theoretisch ter sprake

-gebracht en nadrukkelijk als <span class="ex">deugd</span>, ja zelfs als de grootste van alle deugden erkend, werd zij eerst door het Christendom,

-dat zelfs de vijanden niet van de werking dier liefde wilde buitensluiten. Daarin

-bestaat dan ook de grootste verdienste van het Christendom, ten minste voor Europa,

-want in Azië gold reeds duizende jaren vroeger de regel, dat men geen onderscheid

-moet maken tusschen zich zelf en anderen. Wanneer wij enkel op de theorie letten,

-dan moeten wij erkennen, dat de filosofen der europeesche oudheid, zelfs Plato meegerekend,

-wèl rechtvaardigheid, vrijwillige, onbaatzuchtige rechtvaardigheid aanbevolen hebben,

-maar liefde en barmhartigheid nog niet als deugden hebben beschouwd.

-</p>

-<p>Liefde is het zedelijk motief, als medelijden niet enkel weerhoudt een ander te krenken,

-doch zelfs aanspoort hem te helpen. De stelregel, waarnaar die deugd zich richt, luidt

-aldus: „help allen, zooveel in uw vermogen is”. Natuurlijk moeten de handelingen,

-waarmee ik een ander <span class="pageNum" id="pb221">[<a href="#pb221">221</a>]</span>bijsta, niet mijn eigen welzijn op het oog hebben, dus niet om loon in deze of een

-andere wereld verricht worden, ook niet daarom dat ik door ze na te laten de achting

-der menschen of de achting voor mij zelf zou verliezen; wanneer zulke beweegredenen

-in het spel zijn, moet het liefdebetoon uit een zedelijk oogpunt onverschillig heeten.

-Zeer juist wordt dan ook in het evangelie van Mattheus gezegd, dat wie met zijn giften

-pronkt zijn loon weg heeft. Eveneens wordt in de Vedas verzekerd, dat wie loon voor

-zijn werken begeert, nog op den weg der duisternis wandelt en niet rijp is voor de

-verlossing.

-</p>

-<p>Als de stelregel: niemand te krenken door de handelingen van den rechtvaardige, in

-toepassing wordt gebracht, werkt het medelijden niet rechtstreeks, maar toch blijft

-het steeds bereid om te voorschijn te treden. Stel b.v. dat iemand in strijd met zijn

-beginsel lust bespeurt om een door hem gevonden kostbaar voorwerp te behouden, dan

-zal, met terzijdestelling van alle berekeningen van voorzichtigheid en van vrees voor

-het hiernamaals, niets hem zoo gemakkelijk op het pad der rechtvaardigheid terugbrengen,

-als de voorstelling van den angst, het harteleed en <span class="pageNum" id="pb222">[<a href="#pb222">222</a>]</span>de weeklachten van den verliezer. In het besef van deze waarheid wordt dikwijls aan

-de oproeping in de dagbladen om verloren geld terug te brengen toegevoegd, dat de

-verliezer een arm mensch is, iemand die het niet missen kan.

-</p>

-<p>Deze beschouwingen zullen duidelijk maken, dat rechtvaardigheid als echte, vrije deugd,

-inderdaad haar oorsprong heeft in medelijden. Men bedenke hierbij hoe gering de maat

-van vrijwillige, onzelfzuchtige, onopgesierde, rechtvaardigheid is, welke onder de

-menschen wordt aangetroffen, hoezeer zij altoos als verrassende uitzondering voorkomt

-en tot haar namaak, uit berekening voortvloeiende en overal luid rondgebazuinde rechtvaardigheid,

-wat hoedanigheid en hoeveelheid betreft, in dezelfde verhouding staat als goud tot

-koper. Ik zou de laatste de algemeene, de andere de hemelsche rechtvaardigheid willen

-noemen, want zij is het, die volgens Hesiodus in de ijzeren eeuw de aarde verliet,

-om boven bij de goden te wonen. Voor deze zeldzame en op aarde steeds uitheemsche

-plant is de wortel van het medelijden sterk genoeg.

-</p>

-<p>Onrecht bestaat altijd in krenking van een ander. Dus is het begrip onrecht positief

-en gaat <span class="pageNum" id="pb223">[<a href="#pb223">223</a>]</span>het vóór aan het begrip recht, dat negatief is, en enkel de handelingen aanduidt,

-die men verrichten kan, zonder anderen kwaad te doen, zonder onrecht te plegen. Het

-ligt voor de hand, dat tot die sfeer van het recht ook alle handelingen behooren,

-welke geen ander doel hebben dan onrecht af te weren. Immers geen medelijden met een

-ander kan mij er toe brengen mij gewillig door hem te laten benadeelen. Dat het begrip

-<span class="ex">recht</span> negatief is, blijkt ook uit de verklaring, die de vader der filosofische rechtsleer,

-Hugo Grotius, aan het begin van zijn werk over „Het Recht van oorlog en vrede” geeft

-in deze woorden: „Recht beteekent hier niets anders dan wat rechtvaardig is, en dit

-meer in een ontkennenden dan in een stellenden zin, in zoover recht is, wat geen onrecht

-is”. De negativiteit van het recht blijkt ook, in strijd met den schijn, uit de gewone

-definitie: „ieder het zijne geven”. Is het ’t zijne, dan hoeft men het hem niet te

-geven; de bedoeling is dus: „niemand het zijne nemen”. Daar recht enkel negatief is,

-laat het zich afdwingen, want de regel „doe niemand kwaad”, kan door allen gelijktijdig

-in praktijk worden gebracht. Het dwanginstituut daartoe is de Staat, wiens <span class="pageNum" id="pb224">[<a href="#pb224">224</a>]</span>eenig doel is de enkelingen tegen elkander en het geheel tegen buitenlandsche vijanden

-te beschermen. Eenige filosofen van den tegenwoordigen tijd zouden den Staat wel willen

-verdraaien tot een zedelijkheids- of opvoedingsinstituut, maar dan komt men er licht

-toe om de persoonlijke vrijheid aan te randen, de individueele ontwikkeling te belemmeren.

-Op dien weg is men vroeger tot inquisitie, auto’s da fe, godsdienstoorlogen afgedwaald;

-het woord van Frederik den Groote: „in mijn land moet ieder op zijn eigen façon voor

-zijn zaligheid kunnen zorgen” gaf te kennen, dat hij dien verkeerden weg nooit wilde

-betreden. Daarentegen zien wij ook thans nog overal, met uitzondering misschien van

-Noord-Amerika, den Staat de behartiging der metaphysische behoeften van zijn burgers

-op zich nemen. De regenten schijnen tot hun beginsel de woorden van Quintus Curtius

-gekozen te hebben: „Niets bestuurt den grooten hoop zoo zeker als het bijgeloof; de

-in den regel teugellooze, wreede en wankelmoedige massa gehoorzaamt, als ze door godsdienstwaan

-wordt aangegrepen, eer haar priesters dan haar overheden”.

-</p>

-<p>Hier is het noodig voor het begrip plicht, waaraan <span class="pageNum" id="pb225">[<a href="#pb225">225</a>]</span>zoowel in de ethika als in het leven een te groote uitbreiding wordt gegeven, de juiste

-grens te trekken. Onrecht is altijd krenking van een ander in zijn persoon, zijn vrijheid,

-zijn eigendom, zijn eer. Dus schijnt te volgen, dat ieder onrecht een werkelijke aanranding,

-een daad moet zijn. Intusschen zijn er handelingen, welke men niet <span class="ex">nalaten</span> kan, zonder onrecht te plegen. Dat zijn de eigenlijke plichten. Ziedaar de juiste

-bepaling van het begrip plicht, dat zijn eigenaardigheid geheel verliest, wanneer

-men, gelijk in de heerschende moraal, iedere loffelijke handeling plicht noemt, en

-dus vergeet, dat wat plicht is ook schuld moet zijn. Plicht, <span lang="fr">le devoir</span>, <span lang="en">duty</span> is een handeling, welke men niet ongedaan kan laten, zonder een ander te benadeelen.

-Maar dat kan slechts dán het geval zijn, wanneer men zich tot een zoodanige handeling

-verbonden, dus <span class="ex">verplicht</span> heeft. Alle plichten berusten op een uitdrukkelijke, wederkeerige overeenkomst, zooals

-tusschen vorst en volk, regeering en beambten, heer en knecht, advokaat en cliënt,

-geneesheer en zieke. Daarom geeft iedere plicht een recht, want niemand kan zich verplichten

-zonder een motief, zonder eenig voordeel voor zich er in te zien. Slechts één verplichting

-<span class="pageNum" id="pb226">[<a href="#pb226">226</a>]</span>is mij bekend, die niet op een overeenkomst berust, maar eenvoudig uit een handeling

-voortspruit, daar hij, jegens wien men ze heeft, nog niet bestond, toen men haar aanvaardde:

-het is die der ouders tegenover hunne kinderen. Wie een kind in de wereld brengt,

-is verplicht het te onderhouden tot het zich zelf onderhouden kan, dus onder omstandigheden

-levenslang.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Dit alles schijnt hoogst eenvoudig, maar Schopenhauer, die een denker is, en dus de

-conclusies uit zijne præmissen weet te trekken, voegt er aan toe: Geen plicht is het

-een hongerlijder brood te geven. Hard en onmenschelijk mag dat heeten, maar van plicht

-behoort enkel daar sprake te zijn, waar recht er aan over staat. Inderdaad is het

-verkeerd het begrip plicht zóó uit te breiden, dat alles wat goed en loffelijk is

-er onder valt, want de <span class="ex">echte</span> plichten komen dan in het gedrang en loopen gevaar voor het publiek besef hun bindend

-karakter te verliezen. Misbruik van de taal kan een nadeeligen invloed uitoefenen

-op de zeden van een volk en is dikwijls zelf een spiegel van bederf en karakterzwakte.

-Men moet dankbaarheid geen plicht noemen, ook al is het uitblijven er van hatelijk

-en ergerlijk; immers men kan niet beweren, dat de weldoener een koop heeft willen

-sluiten en zich dus in zijn recht gekrenkt mag achten, als hij geen dank te oogsten

-krijgt. <span class="pageNum" id="pb227">[<a href="#pb227">227</a>]</span>Zoo is het ook beter het met de strikte <span class="ex">rechtvaardigheid</span>, dan met de zoogenaamde <span class="ex">billijkheid</span> te houden; wie zich in de eerste plaats vriend van billijkheid noemt, loopt gevaar

-in voorkomende omstandigheden niet op zijn eigen recht te staan, zelfs aan het recht

-van derden afbreuk te doen. Grootmoedigheid is heerlijk, maar noodiger is stipte rechtvaardigheid.

-Vandaar de staatstaak om onrecht met geweld af te weren en zoo aan het grenzenlooze

-egoïsme, de boosheid van velen, de wreedheid van enkelen paal en perk te stellen.

-Zonder den dwang der wetten, en de bescherming, die door justitie en politie wordt

-uitgeoefend, zou het blijken, dat te midden van de duizenden, die vreedzaam op straat

-naast en door elkander loopen, tal van tijgers en wolven worden aangetroffen, die

-zeer zeker een muilkorf van noode hebben.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Waarop berust het groote verschil der menschen uit een zedelijk oogpunt? Als medelijden

-de gronddrijfveer is tot alle echte, dus onbaatzuchtige rechtvaardigheid en menschenliefde,

-waarom wordt de een wèl, de ander niet daardoor bewogen? Is misschien de ethika, terwijl

-zij de zedelijke drijfveeren aanwijst, ook in staat ze aan het werk te zetten? Kan

-zij den hardvochtigen mensch in een medelijdend en zoo in een rechtvaardig en liefderijk

-mensch omscheppen?—Stellig niet. Gelijk <span class="pageNum" id="pb228">[<a href="#pb228">228</a>]</span>aan den slang gifttanden en giftblaas zijn aangeboren, zoo is den boosaardige zijn

-boosheid aangeboren. „Willen wordt niet door onderwijs aangeleerd”, heeft de opvoeder

-van Nero gezegd. Reeds Theognis verzekerde, dat men door sermoenen van een slechtaard

-nooit een goed mensch zou kunnen maken. Wanneer niet het karakter als oorspronkelijk

-en onveranderlijk voor alle verbetering ontoegankelijk ware, dan zouden de vele godsdienstige

-inrichtingen en moraliseerende genootschappen haar doel stellig niet gemist hebben

-en in doorsnede de oudere helft van ons geslacht beter zijn dan de jongere. Daarvan

-is echter zoo weinig een spoor te vinden, dat wij omgekeerd eer van jongelieden dan

-van ouden grootmoedigheid en zielenadel verwachten. Het kan gebeuren, dat een mensch,

-als hij op jaren is gekomen, beter of slechter schijnt dan hij in zijn jeugd was:

-dit ligt slechts daaraan dat in den ouderdom, tengevolge van juister en rijper kennis,

-het karakter zuiverder te voorschijn treedt, terwijl in de jeugd, door onwetendheid,

-dwalingen en hersenschimmen, valsche motieven den wil kunnen bepalen. Want de motieven,

-welke op een mensch invloed uitoefenen, zijn niet, gelijk bij het dier, zonder uitzondering

-<span class="pageNum" id="pb229">[<a href="#pb229">229</a>]</span>aanschouwelijke voorstellingen, dus rechtstreeks aan de werkelijkheid ontleend, maar

-dikwijls gedachten, welke zoowel onjuist als juist kunnen zijn. Doch van welken aard

-de motieven ook mogen zijn, voor welke een bepaald karakter op een zeker tijdstip

-toegankelijk is, wanneer zij zich doen gelden, werken zij met dezelfde noodzakelijkheid

-als oorzaken in het algemeen. Gelijk iedere werking in de onbezielde natuur het noodwendig

-produkt is van twee factoren, namelijk van de hier zich uitende onveranderlijke natuurkracht

-en van de die uiting te voorschijn roepende afzonderlijke oorzaak, zoo is iedere daad

-van een mensch het produkt van zijn individueel karakter en van het ingetreden motief.

-Zijn die beide gegeven, dan volgt de daad onvermijdelijk. Om een andere daad te doen

-ontstaan, zou er een ander motief of een ander karakter noodig zijn. Een mensch kan

-wat hij wil, als hij niet stoffelijk gebonden is. Ziedaar het vrijheidsbesef, waarvan

-het zelfbewustzijn getuigt. Maar wat hij wil en dus doet, dat hangt af van zijn onveranderlijk

-karakter en van de motieven, voor welke hij, ten gevolge van zijn meerdere of mindere

-kennis, ontvankelijk is.

-<span class="pageNum" id="pb230">[<a href="#pb230">230</a>]</span></p>

-<p>Wanneer de verzoekingen van een lang leven iemand niet tot misdaad hebben kunnen bewegen,

-dan zal hij ook later niet licht motieven daartoe ontmoeten. Dat schijnt mij de reden

-te zijn van de achting, die aan den ouderdom wordt bewezen, want voorwaarde van die

-achting is, dat de grijsaard een onbesproken naam behouden heeft. Door de beloften

-der moralisten om de menschen beter te maken heeft men zich dan ook in het werkelijke

-leven nooit laten om den tuin leiden, maar aan hem, die eenmaal zich slecht had betoond,

-geen vertrouwen meer geschonken. Omgekeerd bouwt men huizen op de edelmoedigheid van

-hem, die eenmaal daarvan bewijzen heeft gegeven. „Het werken volgt op het zijn” is

-een stelling der scholastiek; ieder ding in de wereld werkt naar zijn onveranderlijken

-aard, die zijn wezen uitmaakt; zoo ook de mensch. Zooals iemand is, zoo zal, zoo moet

-hij handelen; de zoogenaamde „vrije wil”, die veroorloven zou op hetzelfde oogenblik

-zus maar ook zoo te handelen, een wil om zich een wil te kiezen, is een lang versleten

-fabeltje uit de kindsche dagen der filosofie, waarmee enkel nog eenige oude wijven,

-met een doctorshoed getooid, te koop loopen.

-<span class="pageNum" id="pb231">[<a href="#pb231">231</a>]</span></p>

-<p>De drie gronddrijfveeren van den mensch, egoïsme, boosaardigheid, medelijden, worden

-in ontelbaar verschillende verhoudingen bij de verschillende menschen aangetroffen,

-maar bij niemand gemist. Zoo zijn er egoïsten, die hun eigen belang nooit zullen opofferen

-om zich op hun vijand te wreken of om hun vriend te helpen. Anderen, die voor boosaardige

-motieven sterk ontvankelijk zijn, zullen er niet voor terugdeinzen zich zelf nadeel

-toe te brengen, wanneer zij maar hun vijand schade kunnen berokkenen. Zij zijn in

-staat een moord te begaan op hen, van wie ze nadeel hebben ondervonden, en onmiddellijk

-daarna, om de straf te ontloopen, zich zelf te dooden. Daarentegen bestaat de goedheid

-des harten in een diep gevoeld, alles omvattend medelijden met alles wat leven heeft,

-natuurlijk in de eerste plaats met den mensch, daar met de versterking van het intellekt

-de vatbaarheid voor lijden gelijken tred houdt; om die reden leggen de geestelijke

-en lichamelijke smarten van den mensch veel sterker beslag op het medelijden dan de

-alleen physische en dan nog doffe pijn van het dier. Karakters van zeldzame goedheid

-trekken zich vreemd lijden soms nog meer aan dan het eigene, <span class="pageNum" id="pb232">[<a href="#pb232">232</a>]</span>en brengen, om dat te verzachten, offers, door welke zij zich zelven meer leed op

-den hals halen dan zij aan den ander hulp verleenen. Waar zeer velen tegelijk te helpen

-zijn, deinzen zij er niet voor terug zelve in den dood te gaan. Men denke aan Arnold

-von Winkelried, die, om zijn vrienden te doen zegevieren, de punten van zooveel speren

-als hij omvatten kon, op zijn eigen borst richtte.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Het juiste inzicht in de onveranderlijkheid der grondtrekken van het individueel karakter

-deed Schopenhauer de bedenkelijke stelling nederschrijven, dat de menschen door opvoeding

-en ervaring wel wijzer, maar niet beter kunnen worden. Ik neem de vrijheid die stelling

-bedenkelijk te noemen, wijl door zoo scherpe scheiding tusschen hoofd en hart de eenheid

-der menschelijke natuur verbroken en tevens de waarheid miskend wordt, dat door de

-gewoonte om op zekere manier te handelen er een tweede natuur ontstaat.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Overeenkomstig het ongeloofelijk groot, oorspronkelijk verschil tusschen de karakters

-zullen voor ieder slechts die motieven gelden, welke indruk op hem maken; het is hier

-juist zooals bij de stoffen, waarvan de eene enkel op zuren, de andere enkel op alkaliën

-reageert; gelijk dit laatste, zoo is ook het eerste niet te veranderen. <span class="pageNum" id="pb233">[<a href="#pb233">233</a>]</span>Wil men nogtans iemand, die schier alleen voor egoïstische motieven ontvankelijk is,

-er toe brengen zich als een menschenvriend te gedragen, dan kan dat enkel geschieden

-door hem voor te spiegelen, dat de verzachting van vreemd leed, langs een omweg, zijn

-eigen voordeel is, b.v. hem een plaats in den hemel zal bereiden. Daardoor wordt echter

-zijn wil niet verbeterd. Om dát te bereiken, zou het noodig zijn, hem zoo te veranderen,

-dat vreemd lijden als zoodanig hem niet meer onverschillig was. Dit is echter veel

-stelliger onmogelijk dan de verandering van lood in goud. Men kan een mensch het hart

-in zijn lijf niet omkeeren, de diepste diepte van zijn wezen niet omscheppen. Het

-eenige, wat men doen kan, is het hoofd te verhelderen, het inzicht juister te maken,

-den mensch tot een richtiger opvatting van de werkelijkheid, van de echte levensverhoudingen

-te brengen. Daardoor wordt echter niets verder bereikt dan dat de geaardheid van zijn

-wil zich konsekwenter, duidelijker, met meer beslistheid uitspreekt. Want, gelijk

-vele goede handelingen in den grond op valsche motieven, op welgemeende voorspiegelingen

-van daardoor in deze of een andere wereld te erlangen voordeel <span class="pageNum" id="pb234">[<a href="#pb234">234</a>]</span>berusten, zoo ontspruiten ook vele misdaden uit een valsche beschouwing der menschelijke

-levensverhoudingen. Hierop steunt het Amerikaansche strafstelsel; het heeft niet tot

-doel het <span class="ex">hart</span> van den misdadiger te verbeteren, maar enkel hem het <span class="ex">hoofd</span> recht te zetten, hem het inzicht te doen erlangen, dat arbeid en eerlijkheid een

-veiliger, ja gemakkelijker weg tot eigen welvaart zijn dan spitsboeverij.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Men zal vragen: waar blijft, bij deze streng deterministische beschouwing, de vrijheid,

-de schuld, het gevoel van verantwoordelijkheid? Zij gelden niet voor de afzonderlijke

-handelingen, maar voor het aangeboren en onveranderlijk karakter. Schopenhauer maakt

-hier onderscheid tusschen het <span class="ex">empirisch karakter</span>, dat, gelijk de geheele mensch, voorwerp van ervaring, loutere verschijning, dus

-aan tijd en ruimte en causaliteit gebonden is, en het <span class="ex">intelligibel karakter</span>, dat, als „Ding an sich”, met de vormen der verschijning: tijd, ruimte en causaliteit,

-niets te maken heeft, en juist dientengevolge volstrekt vrij en onafhankelijk mag

-heeten. Ten gevolge van deze vrijheid zijn alle daden des menschen zijn eigen werk.

-„Onze vrijheid hebben we niet, gelijk de heerschende beschouwing het doet, in de afzonderlijke

-handelingen, maar in ons geheele <span class="ex">zijn</span> en <span class="ex">wezen</span>, in onze <span class="ex">existentie</span> en <span class="ex">essentie</span> <span class="pageNum" id="pb235">[<a href="#pb235">235</a>]</span>te zoeken, die gedacht moeten worden als een vrije daad. Enkel voor het aan tijd,

-ruimte en causaliteit gebonden kenvermogen openbaart zich dat werk der vrijheid in

-een veelheid en verscheidenheid van handelingen, welke echter, juist omdat er eens

-voor altijd gekozen is, allen hetzelfde karakter dragen. De vrijheid, welke niet bij

-het handelen is aan te treffen, ligt in het bestaan. Het is een gronddwaling van alle

-tijden geweest de noodwendigheid aan het <span class="ex">bestaan</span> en de vrijheid aan het <span class="ex">handelen</span> toe te schrijven”. Uit dat wat wij <span class="ex">doen</span> bespeuren wij wat we zijn. Het komt er enkel op aan wat iemand is: wat hij doet,

-vloeit daaruit met noodzakelijkheid voort. „Het alle onze daden, trots hare afhankelijkheid

-van de motieven, onloochenbaar begeleidend bewustzijn van eigen macht en oorspronkelijkheid

-bedriegt dus niet; maar de inhoud ervan schuilt dieper dan de daden, want het beteekent:

-ieder <span class="ex">is</span>, wat hij <span class="ex">wil</span>”. De vrijheid wordt dus door deze beschouwing niet opgeheven, maar uit het gebied

-der afzonderlijke handelingen, waar zij zeer stellig niet aan te treffen is, naar

-hooger voor ons inzicht niet zoo licht toegankelijk oord verplaatst. „<span lang="fr">La liberté est un mystère</span>”, roept Schopenhauer met Malebranche uit. Het onveranderlijk karakter van ieder mensch

-is zijn eigen werk, buiten den tijd tot stand gekomen. Vatte dit, wie het vatten kan.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Er is een eeuwige gerechtigheid, welke slechts <span class="pageNum" id="pb236">[<a href="#pb236">236</a>]</span>door hem begrepen wordt, die inziet, dat aan den wil op zich zelf, aan het „Ding an

-sich”, de vormen der verschijning niet toebehooren. Wie met de ervaring te rade gaat,

-ergert zich, wanneer hij den onderdrukte een leven vol lijden tot aan het graf ziet

-voortslepen, zonder dat zich een wreker, een vergelder vertoont. Maar wie beseft dat

-martelaar en slachtoffer in den grond één en hetzelfde wezen zijn, dat het dezelfde

-wil is, die hier onrecht pleegt, ginds onrecht lijdt, dat het bestaan als individu,

-of, wat op hetzelfde nederkomt, de wil om als individu te bestaan, zonde en bron van

-ellende is, zal tevens verstaan, dat er juist evenveel geleden als misdreven wordt.

-Het eenige, wat in werkelijkheid bestaat, is de wil; hij lijdt wat hij zich zelf aandoet,

-naar verdienste.

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Raadzaam is het dus, ziedaar Schopenhauer’s slotsom, althans waar men dat kan, dus

-in eigen gemoed, den wil om te bestaan te breken, en zich zoo de poorten van het zalig

-Nirwana te ontsluiten.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-<p>Dante heeft de stof tot zijn hel, gelijk van zelf spreekt, aan onze werkelijkheid

-ontleend. Toch is het een echte hel geworden. Toen hij zich <span class="pageNum" id="pb237">[<a href="#pb237">237</a>]</span>echter voornam den hemel en zijne vreugden te schilderen, stuitte hij op een onoverkomelijke

-zwarigheid: onze wereld levert geen materialen daartoe. Dus restte hem niets dan ons

-mede te deelen wat hij daar van zijn voorvader, van zijne Beatrice en van verschillende

-heiligen aan wijze lessen te hooren kreeg. Hieruit blijkt genoegzaam in wat voor soort

-van wereld wij leven. Kon men den meest verstokten optimist door de ziekenhuizen,

-de barakken voor besmettelijke krankheden, de chirurgische folterkamers voeren, ook

-door de gevangenissen, de martelplaatsen met hare pijnbanken, ook over de slavenmarkten,

-de slagvelden, de strafplaatsen, vervolgens hem de sombere woningen ontsluiten, waar

-de armoede zich voor de blikken van koude nieuwsgierigheid schuil houdt, hem ten slotte

-in den hongertoren van Ugolino een blik laten werpen, dan zou zelfs hij eindelijk

-inzien, hoe het met „<span lang="fr">le meilleur des mondes</span>” geschapen staat. Van de ellende dezer wereld verlost te worden is werkelijk het

-allerbeste. Voor wie dit doorziet, worden de dingen, welke vroeger motieven, prikkels

-tot daden waren, quietieven: zij brengen den wil tot rust.

-</p>

-<p>De beul en zijn slachtoffer zijn één. De eerste <span class="pageNum" id="pb238">[<a href="#pb238">238</a>]</span>dwaalt, daar hij aan het lijden, de laatste, daar hij aan de schuld geen deel meent

-te hebben. Gingen hun beiden de oogen open, dan zou hij, die het leed berokkent, inzien,

-dat hij in alles leeft, wat op deze wijde wereld lijdt, en, voorzoover het met rede

-is begaafd, te vergeefs vraagt, <span class="ex">waarom</span> het tot zoo groot leed in het aanzijn werd geroepen; het slachtoffer zou inzien,

-dat al het booze, dat op deze wereld wordt verricht, uit dien wil voortvloeit, die

-ook <span class="ex">zijn</span> wezen uitmaakt, ook in <span class="ex">hem</span> verschijnt, dat hij, door zoo te verschijnen, alle leed op zich genomen heeft, die

-uit zulk een wil voortspruit, dat hij dus volgens billijkheid door leed getroffen

-wordt, zoolang hij die wil is. Calderon zegt: „de grootste schuld des menschen is

-dat hij geboren werd”. Hoe zou het niet een schuld zijn, daar volgens een eeuwige

-wet de dood daarop staat?

-</p>

-<blockquote>

-<p class="first">Let, zegt Schopenhauer, op de heiligen. Als men hun vraagt, waarom zij vasten, zich

-kastijden, den levenswil trachten af te sterven, de genietingen des levens verafschuwen,

-dan geven zij zonderlinge antwoorden. Het is omdat wie bij intuïtie de waarheid beseft,

-daarom nog niet in staat is haar in de afgetrokken taal van het weten te vertolken.

-Intuïtie is een innerlijke overtuiging, die <span class="pageNum" id="pb239">[<a href="#pb239">239</a>]</span>onder woorden gebracht, in den vorm van afgetrokken begrippen gegoten, geheel anders

-luidt bij den heilige en bij den wijsgeer, bij den Christen en bij den Boeddhist,

-ook al bedoelen zij allen een en hetzelfde: de noodzakelijkheid om den levenswil te

-verzaken en dus het lichaam, waarin die wil zichtbaar wordt, te kastijden. Zij allen

-kennen de waarheid en brengen haar ieder op zijn manier in praktijk. Zij allen zijn

-van hetzelfde overtuigd, want dat blijkt uit hunne daden, terwijl de dogmen, bij mannen

-van een zelfde innerlijke overtuiging, zeer verschillend kunnen klinken. De gemeenschappelijke

-overtuiging is, dat men geen onderscheid moet maken tusschen zich zelf en anderen,

-dat dus door askese de eigen wil gebroken moet worden; dat men trachten moet te verzinken

-in het Alééne.</p>

-</blockquote><p>

-</p>

-</div>

-</div>

-</div>

-<div class="back">

-<div id="slotwoord" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a href="#xd32e2405">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">

-<h2 class="main">SLOTWOORD</h2>

-</div>

-<div class="divBody">

-<p class="first">Ziedaar, hoofdzakelijk in de eigen woorden van <span class="corr" id="xd32e1815" title="Bron: Schoppenhauer">Schopenhauer</span>, een niet al te onvolledig beeld van zijn leer. Uit de „<span lang="de">Parerga und Paralipomena</span>” behoefde ik niets mede te deelen, want zij zijn voortreffelijk in het Hollandsch

-vertaald door Dr. van den Bergh van Eysinga, predikant te Zutphen.

-</p>

-<p>Het is niet te loochenen, dat wij talrijke woorden van wijsheid te hooren kregen.

-Toch waagde ik het hier en daar een aanmerking in te vlechten. Ik had er meer <span class="pageNum" id="pb240">[<a href="#pb240">240</a>]</span>kunnen maken. Over ons kenvermogen spreekt Schopenhauer zóó, alsof het ons een beletsel

-is om te kennen. Hij meent dat alle begrippen, causaliteit alleen uitgezonderd, in

-aanschouwing wortelen. Die meening schijnt mij onjuist. Voorts: gelijk het niet raadzaam

-is margarine onder den naam van boter op de markt toe te laten of bedeeling voor pensioen

-te doen doorgaan, zoo is het bedenkelijk aan het begrip „wil” een zoo kolossale uitbreiding

-te geven, dat het echt menschelijke willen erdoor in de schaduw komt te staan. Maar

-dat zijn kleinigheden, immers in hoofdzaak enkel theoretische bedenkingen<span class="corr" id="xd32e1825" title="Bron: ,">.</span> Wat weerzin inboezemt en een rilling over het lijf jaagt, is de verachting van dezen

-genialen en bewonderenswaardigen man voor de wereld en het leven, zijn onverholen

-atheïsme, zijn pessimisme; welnu, dat alles vloeit uit een en dezelfde bron.

-</p>

-<p>Van „waarde” kan volgens Schopenhauer enkel sprake zijn als er handel gedreven wordt:

-zooveel gerst staat met zooveel tarwe gelijk. Volstrekte waarde is er niet. Schopenhauer

-heeft, van die onderstelling uitgaande, gelijk: als niets op zichzelf begeerlijk is,

-als geen einddoel ons wenkt, dan is het leven een kringloop over een gloeiende plaat,

-die slechts hier en daar wat koeler plekken oplevert, dan kan er van vooruitgang evenmin

-als van achteruitgang sprake zijn, dan is er enkel zinloos loopen, plaatsverwisseling.

-Schopenhauer heeft gelijk: als wij ook in de diepste diepten der ziel enkel <span class="pageNum" id="pb241">[<a href="#pb241">241</a>]</span>doeleinden aantreffen, die niet waard zijn gewild te worden, als het geheele leven,

-zelfs dat der besten, een akelige klucht is, als wij ons enkel met zeepbellen vermaken,

-dan is het willen-leven onzin, en het niet-willen-leven de hoogste wijsheid. Schopenhauer

-heeft gelijk: als er geen vast doel is, dan moet alle geschiedenis onbelangrijk heeten,

-dan weet wie Herodotus gelezen heeft genoeg van den zwaren en verwarden droom, die

-het menschelijk leven uitmaakt en behoeft men niet nieuwsgierig te zijn naar wat nog

-andere historici te vertellen hebben.

-</p>

-<p>Maar, mag ik vragen, verraadt het niet eenig gebrek aan zelfbezinning, te loochenen

-dat het leven een doel zou hebben? Vanwaar ons besef van volstrekte waarde, zoo alles,

-op de keper beschouwd, nietig en onbeteekenend is? Vanwaar ons denkbeeld van het onverderfelijke,

-wanneer wij in en buiten ons enkel het vergankelijke aantreffen? Hier geldt misschien

-het oude woord: „wij zouden u niet zoeken, o God, zoo wij u niet reeds gevonden hadden”.

-Men meene niet, dat dit een vermomde wederinvoering is van het ontologisch bewijs,

-een verkeerde conclusie van begrip tot bestaan. Mijn bedoeling is deze: als de waarde

-van alle bestaan nul is, waar halen wij dan den maatstaf vandaan, die ons veroorlooft

-het vonnis van nietigheid te vellen? Schopenhauer was veel te verstandig om de balans

-te willen opmaken van lust en onlust in deze wereld. Aan <span class="pageNum" id="pb242">[<a href="#pb242">242</a>]</span>het platte optimisme antwoordt hij terecht: het groote schandaal is niet het overwicht,

-maar het bestaan van het kwaad. Laten er duizenden in weelde en voorspoed leven; dat

-vermindert in geenen deele de ellende van een enkel ongelukskind. Wat wij echter moeten

-opmerken is, dat er onstoffelijke goederen zijn van duurzame beteekenis, zooals zielenadel

-en karaktersterkte, wetenschap en kunst, gerechtigheid, nationale onafhankelijkheid,

-staatkundige, maatschappelijke, geestelijke vrijheid, welke verder reiken dan de belangen

-van den nietigen enkeling. De <span class="corr" id="xd32e1836" title="Bron: indivudu">individu</span> kan aan zulke zaken zijn hart verpanden; het bewijst dat het individueele bestaan

-geen zonde is, doet zelfs vermoeden, dat de mensch meer is dan een ééndagsvlieg. De

-wereld is niet voltooid en de mensch evenmin. Licht en duisternis, het heilige en

-het onheilige, recht en onrecht worstelen om den voorrang. Het is onzen taak in dien

-strijd aan den goeden kant te staan.

-</p>

-<p>Dat de mensch niet enkel voor zijn pleizier in de wereld is, wist men reeds lang voor

-Schopenhauer<span class="corr" id="xd32e1841" title="Niet in bron">.</span> Ook valt het te begrijpen dat iemand, die genot als maatstaf aanlegt, het leven slecht

-noemt. Geheel anders luidt het oordeel, als men meent dat het ’s menschen bestemming

-is in het rijk der geesten een rang te veroveren, zelf medebouwmeester te zijn van

-een geestelijk heelal.

-</p>

-<p>Schopenhauer zegt: „het geweten is het protokol <span class="pageNum" id="pb243">[<a href="#pb243">243</a>]</span>onzer daden”. Hij voegt er aan toe, dat wij meestal ons zelven tegenvallen, als wij

-door onze handelingen aan ons zelven <span class="corr" id="xd32e1847" title="Bron: ondekt">ontdekt</span> worden. Wat wil dat anders zeggen dan dat wij tegenover een rechter staan, die in

-onzen boezem woont, beurtelings ons vrijspreekt en vonnist? En toch zou plicht een

-herschenschim zijn? Toch zou „het onvoorwaardelijk gebod” een misbaksel zijn, dat

-Kant enkel aan het toeval van zijn Joodsch-Christelijke opvoeding, aan zijn vroege

-kennismaking met de „de Tien geboden” te danken zou hebben? Neen, het „beter bewustzijn”,

-waarvan Schopenhauer zelf spreekt, „het beste in den mensch”, zooals hij het elders

-noemt, was bij hem, gelijk bij ieder onzer, een levende waarheid, maar mag tevens

-een afdoende weerlegging van zijn atheïsme en pessimisme worden genoemd. Schopenhauer

-prijst Mad. Guion, waar zij zegt: „mij is alles onverschillig; ik <span class="ex">kan</span> niets meer willen; ik weet dikwijls niet of ik leef dan wel niet leef”. Met Bossuet

-keuren wij dat quietisme af, dat jagen naar doode rust. Wij achten het beter den wil

-te stalen dan hem te dooden.

-</p>

-<p>Hadden wij ongelijk, toen wij op de eerste bladzijde van dit boek beweerden, dat de

-mensch Schopenhauer en zijn wijsbegeerte niet van elkander te scheiden zijn? De groote

-grief der moeder was reeds: gij zijt zoo bedilziek en erkent niets boven u.

-<span class="pageNum" id="pb245">[<a href="#pb245">245</a>]</span></p>

-</div>

-</div>

-<div id="toc" class="div1 contents"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">

-<h2 class="main">INHOUDSOPGAVE</h2>

-</div>

-<div class="divBody">

-<p class="first"> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">Blz.</span>

-</p>

-<p>Werk en persoonlijkheid bij Schopenhauer niet te scheiden

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">1</span>

-</p>

-<p>Tweeërlei geestesrichting, die van den intellektualist en die van den voluntarist

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">1</span>

-</p>

-<p>Vergelijking tusschen Hegel en Schopenhauer &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">2</span>

-</p>

-<p>Schopenhauer’s pessimisme en sympathie voor Buddhisme &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">9</span>

-</p>

-<p>Zijn betrekkelijk Kantianisme &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">11</span>

-</p>

-<p>Zijn moraal vertoont een Indisch karakter &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">15</span>

-</p>

-<p>Geen onderscheid tusschen u en mij &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">16</span>

-</p>

-<p>Verwantschap tusschen Schopenhauer en hedendaagsche geestesstroomingen

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">18</span>

-</p>

-<p>Schopenhauer’s inborst en levensgeschiedenis &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">19</span>

-</p>

-<p>Goethe en Schopenhauer &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">23</span>

-</p>

-<p>Schopenhauer wordt op zijn ouden dag beroemd &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">27</span>

-</p>

-<p>Zijn testament en dood &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">29</span>

-</p>

-<p><b><a href="#ch1" id="xd32e1926">Fragmenten uit: „<span lang="de">Ueber die vierfache Wurzel des Satzes vom zureichenden Grunde</span>”</a></b> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">32</span>

-</p>

-<p>Verschil tusschen oorzaken, kengronden, zijnsgronden en beweegredenen

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">33</span>

-</p>

-<p>Oorzaken en hare werkingen zijn steeds veranderingen &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">35</span>

-</p>

-<p>Geen eerste oorzaak &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">37</span>

-<span class="pageNum" id="pb246">[<a href="#pb246">246</a>]</span></p>

-<p>Het begrip substantie: enkel de stof blijft &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">42</span>

-</p>

-<p>Maar de stof is er niet buiten het bewustzijn &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">45</span>

-</p>

-<p>Het intellekt roept de stoffelijke dingen in het aanzijn

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">46</span>

-</p>

-<p>Bouwt ze op uit gewaarwordingen met behulp van tijd, ruimte en causaliteit, welke

-drie subjektieve opvattingswijzen zijn &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">49</span>

-</p>

-<p>Dus zijn de lichamen enkel aanschouwelijke voorstellingen &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">50</span>

-</p>

-<p>Tot welke de dieren beperkt blijven, terwijl de mensch er afgetrokken voorstellingen,

-begrippen, van maakt &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">54</span>

-</p>

-<p>De mensch is zoo een redelijk en sprekend wezen &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">56</span>

-</p>

-<p>Wanneer komen de wolven? &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">64</span>

-</p>

-<p><b><a href="#ch2" id="xd32e1994">Fragmenten uit: „<span lang="de">Welt als Wille und Vorstellung</span>”</a></b> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">66</span>

-</p>

-<p>Vergelijking tusschen Locke en Schopenhauer &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">66</span>

-</p>

-<p>Het subjekt, dat alles kent, kent alleen zich zelf niet

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">70</span>

-</p>

-<p>Subjekt en objekt, de kenner en het gekende, zijn van elkaar onafscheidelijk

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">70</span>

-</p>

-<p>Daar tijd, ruimte en causaliteit manieren van opvatting zijn, worden zij van het subjekt

-uit, a priori, gekend, maar enkel bij de objekten aangetroffen &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">71</span>

-<span class="pageNum" id="pb247">[<a href="#pb247">247</a>]</span></p>

-<p>Gelijk Kant bewees en Schopenhauer met eigen argumenten nader staaft

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">72</span>

-</p>

-<p>Oorzaak en werking zijn niet gelijktijdig &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">81</span>

-</p>

-<p>Het materialisme is dwaasheid volgens Schopenhauer &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">84</span>

-</p>

-<p>Hoe kan hij dan de wereld een hersenphenomeen noemen?

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">89</span>

-</p>

-<p>Verschil tusschen droom en werkelijkheid &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">91</span>

-</p>

-<p>Intellekt past bij mensch en dier de causaalwet toe &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">95</span>

-</p>

-<p>Maar het onredelijk dier is slaaf van het oogenblik &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">97</span>

-</p>

-<p>De bron der taal is bij de begrippen te zoeken, welke zelve zijn afgeleid uit aanschouwingen

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">100</span>

-</p>

-<p>Verschil tusschen aanschouwelijke en begripmatige kennis en betrekkelijke waarde van

-beide &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">105</span>

-</p>

-<p>Waarom lacht alleen de mensch? &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">109</span>

-</p>

-<p>Twee soorten van het lachwekkende &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">110</span>

-</p>

-<p>Over scherts, ernst, ironie en humor &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">113</span>

-</p>

-<p>Rechtstreeksche evidentie voorwaarde van bewijs &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">115</span>

-</p>

-<p>En op meetkundig gebied te verkiezen boven bewijs &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">116</span>

-</p>

-<p>De wereld is niet enkel voorstelling, maar tevens wil

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">120</span>

-</p>

-<p>Vraagteekens bij Schopenhauer’s uitspraken geplaatst &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">121</span>

-</p>

-<p>In het zelfbewustzijn verschijnt men aan zich zelf als willend

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">124</span>

-</p>

-<p>Maar die zelfkennis is geen kennis van echte <span class="pageNum" id="pb248">[<a href="#pb248">248</a>]</span>werkelijkheid, daar zij aan den tijdsvorm gebonden is

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">125</span>

-</p>

-<p>Ons eigenlijk wezen is een wil, die van tijd, ruimte en gronden onafhankelijk is,

-een ongebonden en onredelijke wil, van welken zich enkel zeggen laat wat hij <span class="ex">niet</span> is &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">125</span>

-</p>

-<p>Die zelfde onkenbare wil is het wezen van alle andere dingen

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">126</span>

-</p>

-<p>Bewustzijn, kennis is secundair, enkel doellooze wil is oorspronkelijk

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">128</span>

-</p>

-<p>Willen en werken zijn één &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">136</span>

-</p>

-<p>Verschijning van wil is allerwege aan de wet der noodzakelijkheid onderworpen

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">142</span>

-</p>

-<p>De verschijningen van den wil staan op verschillend peil

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">144</span>

-</p>

-<p>Er spiegelen zich in haar verschillende onverderfelijke ideeën af

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">149</span>

-</p>

-<p>De kunstenaar in ons verliest zich in de blijde aanschouwing der ideeën en wordt zoo

-tijdelijk van zijn egoïsme bevrijd, onttrokken aan het vergankelijke. Voorbeelden

-van ideeën &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">150</span>

-</p>

-<p>Definitie van kunst &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">154</span>

-</p>

-<p>Definitie van genialiteit &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">155</span>

-</p>

-<p>Verhouding van genialiteit en fantasie tot elkaar &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">156</span>

-</p>

-<p>Hoe genialiteit en waanzin, schoon zeer verschillend, aan elkander grenzen

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">159</span>

-<span class="pageNum" id="pb249">[<a href="#pb249">249</a>]</span></p>

-<p>Wat hebben waanzinnige en dier gemeen en waarin verschillen zij?

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">161</span>

-</p>

-<p>In hoever een echt kunstwerk hooger staat dan de werkelijkheid

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">163</span>

-</p>

-<p>Uitnemendheid der Nederlandsche schilderschool &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">166</span>

-</p>

-<p>Verschil tusschen het schoone en het verhevene &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">169</span>

-</p>

-<p>In hoever ieder ding schoon is, maar de mensch het in schoonheid wint van alle schepselen

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">171</span>

-</p>

-<p>Over bouwkunst &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">172</span>

-</p>

-<p>Hoe de kunstenaar het schoone uit zich zelf put &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">175</span>

-</p>

-<p>Verschil tusschen ideeën en begrippen &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">176</span>

-</p>

-<p>Verschil tusschen echte kunstenaars en nabootsers &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">177</span>

-</p>

-<p>Over allegorie en symbool &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">178</span>

-</p>

-<p>Waarom muziek te midden der schoone kunsten een geheel eenige plaats inneemt

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">180</span>

-</p>

-<p>Hoe de natuur niet aan de individuen, enkel aan de soorten hecht

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">186</span>

-</p>

-<p>Waarom verliefdheid zich op een bepaald individu richt

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">189</span>

-</p>

-<p>Dit verschijnsel te vergelijken met werkingen van instinkt

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">192</span>

-</p>

-<p>Door welke enkel het belang der soort gediend wordt

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">194</span>

-</p>

-<p>Schopenhauer en Wagner &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">196</span>

-<span class="pageNum" id="pb250">[<a href="#pb250">250</a>]</span></p>

-<p><b><a href="#ch3" id="xd32e2268">Fragmenten uit: „<span lang="de">Ueber den Willen in der Natur</span>”</a></b> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">197</span>

-</p>

-<p><span class="corr" id="xd32e2278" title="Bron: Cerpernicus">Copernicus</span> en anderen noemen zwaarte een verlangen der stof

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">197</span>

-</p>

-<p>Waarom groote denkers dikwijls ietwat bijgeloovig zijn &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">199</span>

-</p>

-<p>Over magie &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">200</span>

-</p>

-<p>De onkreukbaarheid der natuurwetten is begrijpelijk &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">202</span>

-</p>

-<p>Hoe is zij te rijmen met Schopenhauer’s erkenning van magische gebeurtenissen?

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">203</span>

-</p>

-<p><b><a href="#ch4" id="xd32e2306">Fragmenten uit: „<span lang="de">Die beiden Grundprobleme der Ethik</span>”</a></b> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">204</span>

-</p>

-<p>Hoe onbegrensd egoïsme te verklaren &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">205</span>

-</p>

-<p>Hoe boosaardigheid te verklaren &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">207</span>

-</p>

-<p>Hoe gewetensangst te verklaren &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">209</span>

-</p>

-<p>Hoe medelijden, bron van de twee kardinale deugden, te verklaren

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">210</span>

-</p>

-<p>Rechtvaardigheid onthoudt zich anderen kwaad te doen

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">217</span>

-</p>

-<p>Liefde beijvert zich anderen goed te doen &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">217</span>

-</p>

-<p>Onontbeerlijk zijn goede stelregels &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">218</span>

-</p>

-<p>Waarom mannen meer tot rechtvaardigheid, vrouwen meer tot medelijden overhellen

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">219</span>

-</p>

-<p>In Europa werd liefde het eerst door het Christendom als deugd erkend

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">220</span>

-<span class="pageNum" id="pb251">[<a href="#pb251">251</a>]</span></p>

-<p>Onrecht is een positief, recht een negatief begrip &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">222</span>

-</p>

-<p>De Staatstaak worde beperkt opgevat. De Staat zij geen opvoedingsinstituut

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">224</span>

-</p>

-<p>Hongerlijders te voeden is geen „plicht” &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">226</span>

-</p>

-<p>Het karakter van ieder mensch is onveranderlijk &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">228</span>

-</p>

-<p>De motieven, voor welke een mensch toegankelijk is, worden door zijn karakter en zijn

-kennis bepaald en beslissen hoe hij zich gedraagt &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">229</span>

-</p>

-<p>De zoogenaamde „vrije wil” is een sprookje &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">230</span>

-</p>

-<p>Verantwoordelijk is ieder, want hij is wat hij wil &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">234</span>

-</p>

-<p>Raadzaam is het den levenswil te breken &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">337</span>

-</p>

-<p><b><a href="#slotwoord" id="xd32e2405">Slotwoord</a></b> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">239</span>

-</p>

-<p>Hoe het kwam, dat Schopenhauer door den daemon van het pessimisme werd bezeten

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">240</span>

-</p>

-<p>Bevrijding er van slechts mogelijk door de erkenning van geestelijke waarden

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">241</span>

-</p>

-<p>Ook bij Schopenhauer ontbrak die erkenning niet geheel

-&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">243</span>

-</p>

-</div>

-</div>

-<div class="transcriberNote">

-<h2 class="main">Colofon</h2>

-<h3 class="main">Beschikbaarheid</h3>

-<p class="first">Dit eBoek is voor kosteloos gebruik door iedereen overal, met vrijwel geen beperkingen

-van welke soort dan ook. U mag het kopiëren, weggeven of hergebruiken onder de voorwaarden

-van de Project Gutenberg Licentie in dit eBoek of on-line op <a class="seclink xd32e41" title="Externe link" href="https://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.

-</p>

-<p>Dit eBoek is geproduceerd door het on-line gedistribueerd correctieteam op <a class="seclink xd32e41" title="Externe link" href="https://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.

-</p>

-<h3 class="main">Metadata</h3>

-<table class="colophonMetadata">

-<tr>

-<td><b>Titel:</b></td>

-<td>Uren met Schopenhauer</td>

-<td></td>

-</tr>

-<tr>

-<td><b>Auteur:</b></td>

-<td>Arthur Schopenhauer (1788–1860)</td>

-<td>Info <span class="externalUrl">https://viaf.org/viaf/17229367/</span></td>

-</tr>

-<tr>

-<td><b>Redacteur:</b></td>

-<td>Bernard Hendrik Cornelis Karel van der Wijck (1836–1925)</td>

-<td>Info <span class="externalUrl">https://viaf.org/viaf/66406537/</span></td>

-</tr>

-<tr>

-<td><b>Aanmaakdatum bestand:</b></td>

-<td>2023-11-20 20:32:24 UTC</td>

-<td></td>

-</tr>

-<tr>

-<td><b>Taal:</b></td>

-<td>Nederlands (Spelling De Vries-Te Winkel)</td>

-<td></td>

-</tr>

-<tr>

-<td><b>Oorspronkelijke uitgiftedatum:</b></td>

-<td>1916</td>

-<td></td>

-</tr>

-</table>

-<h3 class="main">Codering</h3>

-<p class="first">Dit boek is weergegeven in oorspronkelijke schrijfwijze. Afgebroken woorden aan het

-einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in het origineel

-zijn verbeterd. Deze verbeteringen zijn aangegeven in de colofon aan het einde van

-dit boek.</p>

-<h3 class="main">Documentgeschiedenis</h3>

-<ul>

-<li>2023-11-19 Begonnen.

-</li>

-</ul>

-<h3 class="main">Verbeteringen</h3>

-<p>De volgende verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:</p>

-<table class="correctionTable">

-<tr>

-<th>Bladzijde</th>

-<th>Bron</th>

-<th>Verbetering</th>

-<th>Bewerkingsafstand</th>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e149">2</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">repenen</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">redenen</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e172">5</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">wereldraadsal</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">wereldraadsel</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e287">24</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">vrienn</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">vriend</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e384">34</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">derhoeken</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">der hoeken</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e497">44</a>, <a class="pageref" href="#xd32e745">82</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">bv.</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">b.v.</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e503">44</a>, <a class="pageref" href="#xd32e697">75</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">

-[<i>Niet in bron</i>]

-</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">,</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e523">48</a>, <a class="pageref" href="#xd32e1333">169</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">objectieve</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">objektieve</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e572">55</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">halstarrig</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">halsstarrig</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e639">64</a>, <a class="pageref" href="#xd32e1841">242</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">

-[<i>Niet in bron</i>]

-</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">.</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e713">76</a>, <a class="pageref" href="#xd32e1247">153</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">subject</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">subjekt</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e733">80</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">Bv.</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">B.v.</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e766">88</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">subjeckt</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">subjekt</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e790">93</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">toetsteen</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">toetssteen</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e874">104</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">kerngrond</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">kengrond</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e907">112</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">staat</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">straat</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e924">114</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">doen</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">doet</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1103">135</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">.</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">,</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1108">136</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">de</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">te</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1182">141</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">

-[<i>Niet in bron</i>]

-</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">”</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1189">142</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">openbariug</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">openbaring</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1340">170</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">individneel</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">individueel</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1614">214</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">metafysika</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">metaphysica</td>

-<td class="bottom">3</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1638">219</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">drijveeren</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">drijfveeren</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1815">239</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">Schoppenhauer</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">Schopenhauer</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1825">240</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">,</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">.</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1836">242</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">indivudu</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">individu</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1847">243</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">ondekt</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">ontdekt</td>

-<td class="bottom">1</td>

-</tr>

-<tr>

-<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e2278">250</a></td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">Cerpernicus</td>

-<td class="width40 bottom" lang="nl">Copernicus</td>

-<td class="bottom">2</td>

-</tr>

-</table>

-</div>

-</div>

-<div style='text-align:center'>*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UREN MET SCHOPENHAUER ***</div>

-</body>

-</html>

+<!DOCTYPE HTML>
+<!-- This HTML file has been automatically generated from an XML source on 2023-11-20T20:32:24Z using SAXON HE 9.9.1.8 . -->
+<html lang="nl">
+<head>
+<title>Uren met Schopenhauer</title>
+<meta charset="utf-8">
+<meta name="generator" content="tei2html.xsl, see https://github.com/jhellingman/tei2html">
+<meta name="author" content="Arthur Schopenhauer (1788–1860)">
+<link rel="coverpage" href="images/new-cover.jpg">
+<link rel="icon" href="images/new-cover.jpg" type="image/x-cover">
+<link rel="schema.DC" href="http://purl.org/dc/elements/1.1/">
+<meta name="DC.Title" content="Uren met Schopenhauer">
+<meta name="DC.Creator" content="Arthur Schopenhauer (1788–1860)">
+<meta name="DC.Contributor" content="Bernard Hendrik Cornelis Karel van der Wijck (1836–1925)">
+<meta name="DC.Language" content="nl-1900">
+<meta name="DC.Format" content="text/html">
+<meta name="DC.Publisher" content="Project Gutenberg">
+<style> /* <![CDATA[ */
+html {
+line-height: 1.3;
+}
+body {
+margin: 0;
+}
+main {
+display: block;
+}
+h1 {
+font-size: 2em;
+margin: 0.67em 0;
+}
+hr {
+height: 0;
+overflow: visible;
+}
+pre {
+font-family: monospace;
+font-size: 1em;
+}
+a {
+background-color: transparent;
+}
+abbr[title] {
+border-bottom: none;
+text-decoration: underline dotted;
+}
+b, strong {
+font-weight: bolder;
+}
+code, kbd, samp {
+font-family: monospace;
+font-size: 1em;
+}
+small {
+font-size: 80%;
+}
+sub, sup {
+font-size: 67%;
+line-height: 0;
+position: relative;
+vertical-align: baseline;
+}
+sub {
+bottom: -0.25em;
+}
+sup {
+top: -0.5em;
+}
+img {
+border-style: none;
+}
+body {
+font-family: serif;
+font-size: 100%;
+text-align: left;
+margin-top: 2.4em;
+}
+div.front, div.body {
+margin-bottom: 7.2em;
+}
+div.back {
+margin-bottom: 2.4em;
+}
+.div0 {
+margin-top: 7.2em;
+margin-bottom: 7.2em;
+}
+.div1 {
+margin-top: 5.6em;
+margin-bottom: 5.6em;
+}
+.div2 {
+margin-top: 4.8em;
+margin-bottom: 4.8em;
+}
+.div3 {
+margin-top: 3.6em;
+margin-bottom: 3.6em;
+}
+.div4 {
+margin-top: 2.4em;
+margin-bottom: 2.4em;
+}
+.div5, .div6, .div7 {
+margin-top: 1.44em;
+margin-bottom: 1.44em;
+}
+.div0:last-child, .div1:last-child, .div2:last-child, .div3:last-child,
+.div4:last-child, .div5:last-child, .div6:last-child, .div7:last-child {
+margin-bottom: 0;
+}
+blockquote div.front, blockquote div.body, blockquote div.back {
+margin-top: 0;
+margin-bottom: 0;
+}
+.divBody .div1:first-child, .divBody .div2:first-child, .divBody .div3:first-child, .divBody .div4:first-child,
+.divBody .div5:first-child, .divBody .div6:first-child, .divBody .div7:first-child {
+margin-top: 0;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6, .h1, .h2, .h3, .h4, .h5, .h6 {
+clear: both;
+font-style: normal;
+text-transform: none;
+}
+h3, .h3 {
+font-size: 1.2em;
+}
+h3.label {
+font-size: 1em;
+margin-bottom: 0;
+}
+h4, .h4 {
+font-size: 1em;
+}
+.alignleft {
+text-align: left;
+}
+.alignright {
+text-align: right;
+}
+.alignblock {
+text-align: justify;
+}
+p.tb, hr.tb, .par.tb {
+margin: 1.6em auto;
+text-align: center;
+}
+p.argument, p.note, p.tocArgument, .par.argument, .par.note, .par.tocArgument {
+font-size: 0.9em;
+text-indent: 0;
+}
+p.argument, p.tocArgument, .par.argument, .par.tocArgument {
+margin: 1.58em 10%;
+}
+.opener, .address {
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+}
+.addrline {
+margin-top: 0;
+margin-bottom: 0;
+}
+.dateline {
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+text-align: right;
+}
+.salute {
+margin-top: 1.6em;
+margin-left: 3.58em;
+text-indent: -2em;
+}
+.signed {
+margin-top: 1.6em;
+margin-left: 3.58em;
+text-indent: -2em;
+}
+.epigraph {
+font-size: 0.9em;
+width: 60%;
+margin-left: auto;
+}
+.epigraph span.bibl {
+display: block;
+text-align: right;
+}
+.trailer {
+clear: both;
+margin-top: 3.6em;
+}
+span.abbr, abbr {
+white-space: nowrap;
+}
+span.parnum {
+font-weight: bold;
+}
+span.corr, span.gap {
+border-bottom: 1px dotted red;
+}
+span.num, span.trans {
+border-bottom: 1px dotted gray;
+}
+span.measure {
+border-bottom: 1px dotted green;
+}
+.ex {
+letter-spacing: 0.2em;
+}
+.sc {
+font-variant: small-caps;
+}
+.asc {
+font-variant: small-caps;
+text-transform: lowercase;
+}
+.uc {
+text-transform: uppercase;
+}
+.tt {
+font-family: monospace;
+}
+.underline {
+text-decoration: underline;
+}
+.overline, .overtilde {
+text-decoration: overline;
+}
+.rm {
+font-style: normal;
+}
+.red {
+color: red;
+}
+hr {
+clear: both;
+border: none;
+border-bottom: 1px solid black;
+width: 45%;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+margin-top: 1em;
+text-align: center;
+}
+hr.dotted {
+border-bottom: 2px dotted black;
+}
+hr.dashed {
+border-bottom: 2px dashed black;
+}
+.aligncenter {
+text-align: center;
+}
+h1, h2, .h1, .h2 {
+font-size: 1.44em;
+line-height: 1.5;
+}
+h1.label, h2.label {
+font-size: 1.2em;
+margin-bottom: 0;
+}
+h5, h6 {
+font-size: 1em;
+font-style: italic;
+}
+p, .par {
+text-indent: 0;
+}
+p.firstlinecaps:first-line, .par.firstlinecaps:first-line {
+text-transform: uppercase;
+}
+.hangq {
+text-indent: -0.32em;
+}
+.hangqq {
+text-indent: -0.42em;
+}
+.hangqqq {
+text-indent: -0.84em;
+}
+p.dropcap:first-letter, .par.dropcap:first-letter {
+float: left;
+clear: left;
+margin: 0 0.05em 0 0;
+padding: 0;
+line-height: 0.8;
+font-size: 420%;
+vertical-align: super;
+}
+blockquote, p.quote, div.blockquote, div.argument, .par.quote {
+font-size: 0.9em;
+margin: 1.58em 5%;
+}
+.pageNum a, a.noteRef:hover, a.pseudoNoteRef:hover, a.hidden:hover, a.hidden {
+text-decoration: none;
+}
+.advertisement, .advertisements {
+background-color: #FFFEE0;
+border: black 1px dotted;
+color: #000;
+margin: 2em 5%;
+padding: 1em;
+}
+span.accent {
+display: inline-block;
+text-align: center;
+}
+span.accent, span.accent span.top, span.accent span.base {
+line-height: 0.40em;
+}
+span.accent span.top {
+font-weight: bold;
+font-size: 5pt;
+}
+span.accent span.base {
+display: block;
+}
+.footnotes .body, .footnotes .div1 {
+padding: 0;
+}
+.fnarrow {
+color: #AAAAAA;
+font-weight: bold;
+text-decoration: none;
+}
+.fnarrow:hover, .fnreturn:hover {
+color: #660000;
+}
+.fnreturn {
+color: #AAAAAA;
+font-size: 80%;
+font-weight: bold;
+text-decoration: none;
+vertical-align: 0.25em;
+}
+a {
+text-decoration: none;
+}
+a:hover {
+text-decoration: underline;
+background-color: #e9f5ff;
+}
+a.noteRef, a.pseudoNoteRef {
+font-size: 67%;
+vertical-align: super;
+text-decoration: none;
+margin-left: 0.1em;
+}
+.externalUrl {
+font-size: small;
+font-family: monospace;
+color: gray;
+}
+.displayfootnote {
+display: none;
+}
+div.footnotes {
+font-size: 80%;
+margin-top: 1em;
+padding: 0;
+}
+hr.fnsep {
+margin-left: 0;
+margin-right: 0;
+text-align: left;
+width: 25%;
+}
+p.footnote, .par.footnote {
+margin-bottom: 0.5em;
+margin-top: 0.5em;
+}
+p.footnote .fnlabel, .par.footnote .fnlabel {
+float: left;
+margin-left: -0.1em;
+min-width: 1.0em;
+padding-right: 0.4em;
+}
+.apparatusnote {
+text-decoration: none;
+}
+.apparatusnote:target, .fndiv:target {
+background-color: #eaf3ff;
+}
+table.tocList {
+width: 100%;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+border-width: 0;
+border-collapse: collapse;
+}
+td.tocText {
+padding-top: 2em;
+padding-bottom: 1em;
+}
+td.tocPageNum, td.tocDivNum {
+text-align: right;
+min-width: 10%;
+border-width: 0;
+white-space: nowrap;
+}
+td.tocDivNum {
+padding-left: 0;
+padding-right: 0.5em;
+vertical-align: top;
+}
+td.tocPageNum {
+padding-left: 0.5em;
+padding-right: 0;
+vertical-align: bottom;
+}
+td.tocDivTitle {
+width: auto;
+}
+p.tocPart, .par.tocPart {
+margin: 1.58em 0;
+font-variant: small-caps;
+}
+p.tocChapter, .par.tocChapter {
+margin: 1.58em 0;
+}
+p.tocSection, .par.tocSection {
+margin: 0.7em 5%;
+}
+table.tocList td {
+vertical-align: top;
+}
+table.tocList td.tocPageNum {
+vertical-align: bottom;
+}
+table.inner {
+display: inline-table;
+border-collapse: collapse;
+width: 100%;
+}
+td.itemNum {
+text-align: right;
+min-width: 5%;
+padding-right: 0.8em;
+}
+td.innerContainer {
+padding: 0;
+margin: 0;
+}
+.index {
+font-size: 80%;
+}
+.index p {
+text-indent: -1em;
+margin-left: 1em;
+}
+.indexToc {
+text-align: center;
+}
+.transcriberNote {
+background-color: #DDE;
+border: black 1px dotted;
+color: #000;
+font-family: sans-serif;
+font-size: 80%;
+margin: 2em 5%;
+padding: 1em;
+}
+.missingTarget {
+text-decoration: line-through;
+color: red;
+}
+.correctionTable {
+width: 75%;
+}
+.width20 {
+width: 20%;
+}
+.width40 {
+width: 40%;
+}
+p.smallprint, li.smallprint, .par.smallprint {
+color: #666666;
+font-size: 80%;
+}
+span.musictime {
+vertical-align: middle;
+display: inline-block;
+text-align: center;
+}
+span.musictime, span.musictime span.top, span.musictime span.bottom {
+padding: 1px 0.5px;
+font-size: xx-small;
+font-weight: bold;
+line-height: 0.7em;
+}
+span.musictime span.bottom {
+display: block;
+}
+ul {
+list-style-type: none;
+}
+.splitListTable {
+margin-left: 0;
+}
+.splitListTable td {
+vertical-align: top;
+}
+.numberedItem {
+text-indent: -3em;
+margin-left: 3em;
+}
+.numberedItem .itemNumber {
+float: left;
+position: relative;
+left: -3.5em;
+width: 3em;
+display: inline-block;
+text-align: right;
+}
+.itemGroupTable {
+border-collapse: collapse;
+margin-left: 0;
+}
+.itemGroupTable td {
+padding: 0;
+margin: 0;
+vertical-align: middle;
+}
+.itemGroupBrace {
+padding: 0 0.5em !important;
+}
+.titlePage {
+border: #DDDDDD 2px solid;
+margin: 3em 0 7em;
+padding: 5em 10% 6em;
+text-align: center;
+}
+.titlePage .docTitle {
+line-height: 1.7;
+margin: 2em 0;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .docTitle .mainTitle {
+font-size: 1.8em;
+font-weight: inherit;
+font-variant: inherit;
+line-height: inherit;
+}
+.titlePage .docTitle .subTitle,
+.titlePage .docTitle .seriesTitle,
+.titlePage .docTitle .volumeTitle {
+font-size: 1.44em;
+font-weight: inherit;
+font-variant: inherit;
+line-height: inherit;
+}
+.titlePage .byline {
+margin: 2em 0;
+font-size: 1.2em;
+line-height: 1.5;
+}
+.titlePage .byline .docAuthor {
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .figure {
+margin: 2em auto;
+}
+.titlePage .docImprint {
+margin: 4em 0 0;
+font-size: 1.2em;
+line-height: 1.5;
+}
+.titlePage .docImprint .docDate {
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+div.figure, div.figureGroup {
+text-align: center;
+}
+table.figureGroupTable {
+width: 80%;
+border-collapse: collapse;
+}
+.figure, .figureGroup {
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.floatLeft {
+float: left;
+margin: 10px 10px 10px 0;
+}
+.floatRight {
+float: right;
+margin: 10px 0 10px 10px;
+}
+p.figureHead, .par.figureHead {
+font-size: 100%;
+text-align: center;
+}
+.figAnnotation {
+font-size: 80%;
+position: relative;
+margin: 0 auto;
+}
+.figTopLeft, .figBottomLeft {
+float: left;
+}
+.figTopRight, .figBottomRight {
+float: right;
+}
+.figure p, .figure .par, .figureGroup p, .figureGroup .par {
+font-size: 80%;
+margin-top: 0;
+text-align: center;
+}
+img {
+border-width: 0;
+}
+td.galleryFigure {
+text-align: center;
+vertical-align: middle;
+}
+td.galleryCaption {
+text-align: center;
+vertical-align: top;
+}
+.lgouter {
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+display: table;
+}
+.lg {
+text-align: left;
+padding: .5em 0;
+}
+.lg h4, .lgouter h4 {
+font-weight: normal;
+}
+.lg .lineNum, .sp .lineNum, .lgouter .lineNum {
+color: #777;
+font-size: 90%;
+left: 16%;
+margin: 0;
+position: absolute;
+text-align: center;
+text-indent: 0;
+top: auto;
+width: 1.75em;
+}
+p.line, .par.line {
+margin: 0;
+}
+span.hemistich {
+visibility: hidden;
+}
+.verseNum {
+font-weight: bold;
+}
+.speaker {
+font-weight: bold;
+margin-bottom: 0.4em;
+}
+.sp .line {
+margin: 0 10%;
+text-align: left;
+}
+.castlist, .castitem {
+list-style-type: none;
+}
+.castGroupTable {
+border-collapse: collapse;
+margin-left: 0;
+}
+.castGroupTable td {
+padding: 0;
+margin: 0;
+vertical-align: middle;
+}
+.castGroupBrace {
+padding: 0 0.5em !important;
+}
+body {
+padding: 1.58em 16%;
+}
+.pageNum {
+display: inline;
+font-size: 8.4pt;
+font-style: normal;
+margin: 0;
+padding: 0;
+position: absolute;
+right: 1%;
+text-align: right;
+letter-spacing: normal;
+}
+.marginnote {
+font-size: 0.8em;
+height: 0;
+left: 1%;
+position: absolute;
+text-indent: 0;
+width: 14%;
+text-align: left;
+}
+.right-marginnote {
+font-size: 0.8em;
+height: 0;
+right: 3%;
+position: absolute;
+text-indent: 0;
+text-align: right;
+width: 11%
+}
+.cut-in-left-note {
+font-size: 0.8em;
+left: 1%;
+float: left;
+text-indent: 0;
+width: 14%;
+text-align: left;
+padding: 0.8em 0.8em 0.8em 0;
+}
+.cut-in-right-note {
+font-size: 0.8em;
+left: 1%;
+float: right;
+text-indent: 0;
+width: 14%;
+text-align: right;
+padding: 0.8em 0 0.8em 0.8em;
+}
+span.tocPageNum, span.flushright {
+position: absolute;
+right: 16%;
+top: auto;
+text-indent: 0;
+}
+.pglink::after {
+content: "\0000A0\01F4D8";
+font-size: 80%;
+font-style: normal;
+font-weight: normal;
+}
+.catlink::after {
+content: "\0000A0\01F4C7";
+font-size: 80%;
+font-style: normal;
+font-weight: normal;
+}
+.exlink::after, .wplink::after, .biblink::after, .qurlink::after, .seclink::after {
+content: "\0000A0\002197\00FE0F";
+color: blue;
+font-size: 80%;
+font-style: normal;
+font-weight: normal;
+}
+.pglink:hover {
+background-color: #DCFFDC;
+}
+.catlink:hover {
+background-color: #FFFFDC;
+}
+.exlink:hover, .wplink:hover, .biblink:hover, .qurlink:hover, .seclin:hover {
+background-color: #FFDCDC;
+}
+body {
+background: #FFFFFF;
+font-family: serif;
+}
+body, a.hidden {
+color: black;
+}
+h1, h2, .h1, .h2 {
+text-align: center;
+font-variant: small-caps;
+font-weight: normal;
+}
+p.byline {
+text-align: center;
+font-style: italic;
+margin-bottom: 2em;
+}
+.div2 p.byline, .div3 p.byline, .div4 p.byline, .div5 p.byline, .div6 p.byline, .div7 p.byline {
+text-align: left;
+}
+.figureHead, .noteRef, .pseudoNoteRef, .marginnote, .right-marginnote, p.legend, .verseNum {
+color: #660000;
+}
+.rightnote, .pageNum, .lineNum, .pageNum a {
+color: #AAAAAA;
+}
+a.hidden:hover, a.noteRef:hover, a.pseudoNoteRef:hover {
+color: red;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6 {
+font-weight: normal;
+}
+table {
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+td.tocText {
+text-align: center;
+font-variant: small-caps;
+font-size: 1.2em;
+line-height: 1.5;
+}
+.tableCaption {
+text-align: center;
+}
+.arab { font-family: Scheherazade, serif; }
+.aran { font-family: 'Awami Nastaliq', serif; }
+.grek { font-family: 'Charis SIL', serif; }
+.hebr { font-family: Shlomo, 'Ezra SIL', serif; }
+.syrc { font-family: 'Serto Jerusalem', serif; }
+/* CSS rules generated from rendition elements in TEI file */
+.small {
+font-size: small;
+}
+.large {
+font-size: large;
+}
+.vam {
+vertical-align: middle;
+}
+.center {
+text-align: center;
+}
+.red {
+color: #cb3f32;
+}
+/* CSS rules generated from @rend attributes in TEI file */
+.cover-imagewidth {
+width:480px;
+}
+.series-title-imagewidth {
+width:555px;
+}
+.titlepage-imagewidth {
+width:557px;
+}
+.xd32e1293 {
+text-indent:2em;
+}
+/* ]]> */ </style>
+</head>
+<body>
+<div style='text-align:center'>*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UREN MET SCHOPENHAUER ***</div>
+<div class="front">
+<div class="div1 cover"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure cover-imagewidth"><img src="images/new-cover.jpg" alt="Nieuw ontworpen voorkant." width="480" height="720"></div><p>
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 titlepage"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure series-title-imagewidth"><img src="images/series-title.png" alt="Decoratieve titelpagina met de tekst: BOEKEN VAN WIJSHEID EN SCHOONHEID: UREN MET SCHOPENHAUER." width="555" height="720"></div><p>
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 frenchtitle"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">
+<p class="first center large">UREN MET SCHOPENHAUER
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 titlepage"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure titlepage-imagewidth"><img src="images/titlepage.png" alt="Oorspronkelijke titelpagina." width="557" height="720"></div><p>
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="titlePage">
+<div class="docTitle">
+<h1 class="mainTitle red">UREN MET SCHOPENHAUER</h1>
+<h1 class="subTitle">EEN KEUR VAN STUKKEN UIT ZIJNE
+WERKEN, VERTAALD EN VAN EEN INLEIDING
+EN AANTEEKENINGEN VOORZIEN</h1>
+</div>
+<div class="byline">DOOR <span class="docAuthor"><span class="sc">Prof. Dr. Jhr.</span> B. H. C. K. VAN DER
+WIJCK</span></div>
+<div class="docImprint">UITGEGEVEN DOOR DE HOLLANDIA-DRUKKERIJ TE
+BAARN IN HET JAAR MCMXVI</div>
+</div>
+<p></p>
+<div class="div1 imprint"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">
+<p class="first center">TWEEDE DRUK
+<span class="pageNum" id="pb1">[<a href="#pb1">1</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 last-child introduction"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">
+<p class="first">Toen ik kort na de verschijning van zijn mooi boek over Auguste Comte tot Littré de
+opmerking maakte, dat zijn meester en vriend een hoogst onaangenaam mensch bleek geweest
+te zijn, luidde het beminnelijk maar eenzijdig antwoord: „<span lang="fr">N’importe; l’homme passe, l’œuvre reste</span>”.
+</p>
+<p>Afscheiding van den persoon en zijn werk is onhoudbaar, tenzij het werk een stel onpersoonlijke,
+b.v. wiskundige waarheden behelst. Onhoudbaar, wanneer er van een levensopvatting,
+een wereldbeschouwing, een kunstwerk sprake is, omdat zich daarin temperament en karakter
+van den mensch afspiegelen.
+</p>
+<p>Hier moet ik tweeërlei geestesrichting, die van den intellektualist en die van den
+voluntarist, onderscheiden. Het verschil tusschen beiden doet zich reeds in de middeleeuwen
+voor. Men denke aan de tegenstelling tusschen Thomas van Aquino en Duns Scotus. De
+eerste meent, dat „het hoogste geluk in niets anders gezocht moet worden dan in verstandswerkzaamheid,
+wijl er geen verhevener begeerte is, dan die om de waarheid te doorgronden”. Het staat
+bij hem onvoorwaardelijk vast, dat de leer der Kerk de waarheid is, en nu is er volgens
+hem geen schooner levensdoel dan den inhoud van die leer zoo goed mogelijk te verstaan.
+Ook Duns Scotus gaat van de waarheid van het kerkelijk geloof uit en hij ontkent niet,
+dat er b.v. voor het bestaan van God bewijzen te leveren zijn, welke door <span class="pageNum" id="pb2">[<a href="#pb2">2</a>]</span>ieder, die zijn verstand wil gebruiken als afdoende moeten worden erkend. In de opvatting
+van het levensdoel echter staat bij Duns Scotus niet de theorie, maar de practijk
+op den voorgrond. De theologie moet volgens hem niet strekken om den mensch van zijne
+onkunde te verlossen, maar om hem door kracht van <span class="corr" id="xd32e149" title="Bron: repenen">redenen</span> tot dat zedelijk handelen te brengen, waarvan de zaligheid, het genieten van het
+goddelijke afhangt. Duns Scotus is even recht geloovig als Thomas en zelfs veel onverdraagzamer,
+maar scheurt het weefsel der redeneeringen van den laatste bij menige gelegenheid
+uiteen en zegt: niet het syllogisme heeft waarde voor den godsdienst, doch enkel het
+geloof, niet het verstand is de kern der menschelijke persoonlijkheid, doch de wil.
+Het verschil tusschen deze beide kerkleeraren bracht Luther er toe te zeggen: Duns
+Scotus is een voortreffelijk meester, maar Thomas van Aquino is een babbelaar.
+</p>
+<p>Ook in den nieuwen tijd doet zich het kontrast tusschen intellektualisme en voluntarisme
+gelden. Doch het neemt soms een anderen vorm aan. Let op tegenvoeters als Hegel en
+Schopenhauer. Tot recht verstand van Schopenhauer wil ik over de betrekking tusschen
+beiden iets zeggen.
+</p>
+<p>Meestal spreekt men van willen, waar met overdachten rade gehandeld wordt. Laat ons
+den term „wil” ruimer nemen en daaronder samenvatten: lust, <span class="pageNum" id="pb3">[<a href="#pb3">3</a>]</span>onlust, hartstocht, blinde drift, ieder streven in een zekere richting, drang tot
+zelfbehoud, kortom alles wat de schepselen der natuur op een zekere wijze doet werken.
+Men stelle daartegen over wat tot de sfeer van het intellekt behoort: gewaarwording,
+voorstelling, gedachte, rede. Dan laat zich met Schopenhauer zeggen: wil is het eerste
+en het algemeene, het alomtegenwoordige. Wil is het <span class="ex">eerste</span>, niet kennis, niet theorie. Wij noemen iets goed, wijl wij het begeeren; niet omgekeerd
+begeeren wij het, omdat wij inzien dat het goed is. De meest treffende schildering
+van een hoog en edel doel laat ons koud als ijs, tenzij onze wil met den inhoud van
+dat ideaal instemt. Het intellekt kent geen waarden, enkel het gemoed doet ons in
+geestdrift ontsteken. Als een moeder het voegzaam en goed noemt dat zij zorgt voor
+haar kind, dan is dat niet, omdat zij bewijzen kan dat dit gepast is, maar omdat het
+hart haar noopt over dat zwakke schepseltje te waken. Zoo is ook wil het meest <span class="ex">algemeene</span>. Daar men het onbekende door het bekende en niet omgekeerd het bekende door het onbekende
+moet verklaren, ligt het voor de hand natuurkracht liever tot wil te herleiden, dan
+omgekeerd wil als kracht op te vatten. Wij zullen dus spreken van een onbewusten wil,
+die de sterren in hare banen doet rondloopen, die den boom zijn wortels omlaag, zijn
+takken omhoog doet drijven, van een overal werkzamen wil, van blinde aandrift, <span class="pageNum" id="pb4">[<a href="#pb4">4</a>]</span>die ten slotte enkel bij de hooger staande dieren, in voorstelling en denken, in het
+intellekt, zich een licht ontsteekt, om het begeerde door doeltreffende keuze van
+middelen des te zekerder te bereiken. Immers intellekt staat oorspronkelijk geheel
+in den dienst van het leven; eerst op een aanzienlijken trap van beschaving houdt
+het op slaaf te zijn, komt het tot vrijheid, vertoont het zich als onbaatzuchtige
+liefde tot waarheid. Ziedaar Schopenhauer’s leer.
+</p>
+<p>Neen, zegt de intellektualist als Hegel: rede, logos, God is oorsprong der wereld,
+is albeheerschend beginsel. Bewust of onbewust gaat ieder onderzoek van de hypothese
+uit, dat de werkelijkheid begrijpelijk is, dat zij in gedachten kan worden omgezet,
+dat dus gedachten in haar belichaamd zijn. Volgens deze onderstelling, zonder welke
+drang naar wetenschap doelloos zou zijn, is dus gedachte de wortel van het universum,
+albeweger, alomvattende oorzaak, aanvang en tevens doel der wereld. Om het in de taal
+der vromen uit te drukken: God is Schepper en tevens einddoel van het al. Waartoe
+dient de natuur? Welke is de zin, die zich in de geschiedenis van ons geslacht vertolkt?
+Natuur en geschiedenis zijn er om de werkelijkheid tot zelfbewustzijn te doen komen,
+om den eindigen mensch, die van Gods geslacht is, zich als een oneindig wereldwezen
+te doen kennen.
+</p>
+<p>Het onderscheid tusschen Hegel en Schopenhauer is, <span class="pageNum" id="pb5">[<a href="#pb5">5</a>]</span>dat zij zich het hoogste goed niet op dezelfde wijze afbeelden en dientengevolge aan
+het zijnde een verschillende taak opdragen. Voor Hegel is het edelste en voornaamste
+een denken, dat niet door invallen en vooroordeelen gestoord wordt, en enkel de wet
+van zijn ontwikkeling volgt. Waar zoo de individualiteit van den kleinen mensch op
+den achtergrond wordt gehouden, is er geen kloof meer tusschen zijne rede en de goddelijke
+rede, maar zijn beiden één. Van de macht van het vrije, zuiver zakelijke, echt geestelijke
+denken kan men alles verwachten; voor zoodanig denken bestaan er geen onpeilbare diepten,
+geen onbereikbare hoogten; steeds door dezelfde wet der noodzakelijkheid vooruitgedreven,
+raakt het ten slotte in het bezit der oneindigheid en wordt het in werkelijkheid wat
+het van den aanvang af in aanleg was: alomvattend zelfbewustzijn.
+</p>
+<p>Geheel anders stelt een man als Schopenhauer zich het hoogste ideaal voor. Alles was
+bij hem kolossaal: zijn intellektueele behoefte, die hem reeds vroeg naar een oplossing
+van het <span class="corr" id="xd32e172" title="Bron: wereldraadsal">wereldraadsel</span> deed hunkeren en hem steeds met dezelfde problemen deed rondloopen tot hij ten slotte
+niet kon zeggen wat er het eerst in hem was geweest: zijn kenleer, zijn kosmologie,
+zijn ethika, zijn æsthetika. Het stelsel was in hem gegroeid, gelijk een kind in den
+moederschoot. Daar naast stond zijn buitensporig gevoel van eigenwaarde, dat hem op
+<span class="pageNum" id="pb6">[<a href="#pb6">6</a>]</span>alles deed vitten en hem op andere menschen, enkele genieën uitgezonderd, met geringschatting
+liet neerzien. Goethe, die zich tot den genialen jongeling aangetrokken gevoelde,
+schreef de volgende waarschuwende woorden in zijn album:
+</p>
+<div lang="de" class="lgouter">
+<p class="line">„Willst du dich deines Wertes freuen,
+</p>
+<p class="line">So musst der Welt du Wert verleih’n”.</p>
+</div>
+<p class="first">Ten slotte bezielde hem een heftige drang naar zinnelijk genot, die hem tot tijdelijke
+schade van zijn gezondheid achter Venus Vulgivaga deed aanloopen. Flaubert voert ergens
+de Ontucht aldus sprekende in: „Men rept zich naar samenkomsten, die angst inboezemen.
+Men legt zich ketenen aan, die men verwenscht. Vanwaar de betoovering der lichtekooien,
+de buitensporigheid der droomen—vanwaar mijne onmetelijke droefheid?” Deze woorden
+zouden Schopenhauer, die zoo diep neerslachtig kon zijn, uit de ziel zijn gesproken.
+Als 18-jarig jongeling, zong hij reeds van „de hel” van den zinnenlust.
+</p>
+<p>Zoo was hij dus een onharmonische natuur, die, gelijk andere denkers, op den zijnsgrond
+overbracht wat hij in zich zelf vond. Het innerlijk wezen der wereld is volgens hem
+wil, die niets wil dan als wil bestaan, blinde op geen doel gerichte wil, die geen
+bevrediging kent, bijgevolg onzalig is. Behalve den wil is er nog de materie. Die
+materie is niet een gewrocht van den <span class="pageNum" id="pb7">[<a href="#pb7">7</a>]</span>wil, maar zijn verschijning, geobjektiveerde wil, welke niets op zich zelf is, doch
+enkel in de voorstelling van individuën bestaat. Op zich zelf is er uitsluitend het
+innerlijk verscheurde, tegen zich zelf verdeelde, overal gelijke blinde willen. Zoo
+heeft dus de wereld twee zijden: een innerlijke en een uiterlijke; in beide opzichten
+is zij slecht en rampzalig. Is er verlossing mogelijk? Het intellekt, als het een
+hoogen graad van ontwikkeling bereikt, doorziet dat Wil vloekvaardig is en doet dan
+zeggen: Wil om te leven moet gedood worden, zal er vrede zijn. Groote wereldgodsdiensten,
+als Christendom en Buddhisme, wijzen ons hier den weg, die door bewonderenswaardige
+asceten met goed gevolg bewandeld werd. Ook kunst en wetenschap zijn middelen om,
+althans tijdelijk, verzachting van leed te verschaffen. Want de mensch vergeet zich
+zelf, als hij in onbaatzuchtige beschouwing opgaat.
+</p>
+<p>Verschillende personen smeden uit hetzelfde metaal verschillende wapenen.
+</p>
+<p>Hegel geloofde aan de heerschappij van rede in natuur en geschiedenis. Daaraan geloofden
+ook andere groote wijsgeeren, Kant, Fichte, Schelling, Schleiermacher, ieder op zijne
+wijze. Schopenhauer, hij het allereerst, niet. Die origineel waagde het luide te verkondigen,
+dat de wereld allerminst op een godsopenbaring gelijkt. Naar dat rondborstig getuigenis
+werd aanvankelijk niet geluisterd. Het druischte zoo geheel tegen de heerschende <span class="pageNum" id="pb8">[<a href="#pb8">8</a>]</span>overtuigingen in, dat men er geen notitie van nam. Wanneer er iets van zijn kloeke
+stem tot de vrijwillig dooven doordrong, dan werd zijn woord met hoon ontvangen. Schopenhauer
+vergold het hun dapper door ze allen te gader, Hegel in de eerste plaats, voor kwakzalvers
+en „<span lang="de">Unsinnschmierer</span>” uit te schelden.
+</p>
+<p>Zooals de waard is, vertrouwt hij zijn gasten. Dit ietwat platte spreekwoord behelst
+een diepe waarheid. Ieder is geneigd wat hij als kern van zijn eigen wezen meent te
+ontdekken, voor kern der geheele werkelijkheid te houden. Tot Schopenhauer toe was
+alle philosofie min of meer een kompliment, dat het intellekt zich zelf maakte. Het
+begroette in de bespiegeling der denkers zich zelf als wereldmacht. Dit verandert
+bij Schopenhauer, die met zijn intellekt het tegendeel ervan, het onredelijke, op
+den wereldtroon plaatst. Natuurlijk heeft dit pessimisme ten gevolge. En even natuurlijk
+wordt het thans de groote vraag of en hoe Zeus (het Intellekt) er in slagen kan om
+den vloekwaardigen Titan, den wil om te bestaan, in den Tartarus te storten.
+</p>
+<p>Thans begrijpen wij hoe Hegel en Schopenhauer van dezelfde præmis uitgaande tot een
+geheel tegengestelde leer konden komen. Beiden houden vast aan het dogma der algemeene
+relativiteit. De dingen zijn er enkel in betrekking tot elkander en tot den geest,
+terwijl de geest er enkel in betrekking tot de dingen is. Doch als alles enkel voor
+iets anders bestaat, dan bestaat <span class="pageNum" id="pb9">[<a href="#pb9">9</a>]</span>niets voor zichzelf, dan is er op de keper beschouwd niets. Wij moeten dus aannemen,
+dat het één en het al, dat het universum, voor zich zelf bestaat, subjekt en tevens
+objekt, denken en zijn, éenheid van beide, geest is, dat het kan zeggen: ik heb zelfbesef.
+Het universum is het zelfstandige, dat van niets afhangt, waarvoor dus noodzakelijkheid
+en vrijheid samenvallen. Zoo concludeert Hegel en is optimist, intellektualist. Maar
+Schopenhauer zegt: wij moeten dus aannemen, dat het universum voor zich zelf bestaat,
+dat de blinde drift, het onredelijke in ons en buiten ons, dat de innerlijk verdeelde,
+onzalige wil het waarachtig zijnde is. Zoo is Schopenhauer pessimist en voluntarist.
+</p>
+<p>Schopenhauer’s onvoorwaardelijk pessimisme, dat zelfs de mogelijkheid der verbetering
+van individuen en maatschappelijke toestanden buitensluit, hangt samen met zijn blindheid
+voor bepaalde feiten van het geestelijk leven. Als rechtgeaard zoon van een romantisch
+tijdperk had hij groote sympathie voor mystici en voor asceten, ook als deze Christenen
+waren. Doch het geheim dat Christus der wereld geopenbaard heeft: het Koninkrijk Gods
+is binnen in u, het woont in u als een in den akker verborgen schat, had hem, zoo
+die boodschap ook tot hem doorgedrongen ware, weerhouden om het menschelijk lot enkel
+jammer en ellende te noemen. Schopenhauer droeg oogkleppen, welke hem beletten te
+zien wat niet in het kader van zijn stelsel <span class="pageNum" id="pb10">[<a href="#pb10">10</a>]</span>paste. Had hij beseft, dat onze aarde den hemel kan herbergen, dan zou hij de wereld
+niet zoo slecht hebben genoemd als maar eenigermate met haar voortbestaan zich nog
+laat rijmen. Doch hier steunt Schopenhauer op de leer van Buddha, welke verder van
+die van Christus af staat dan de eene ster van de andere. Niet volgens Christus, maar
+volgens Buddha is het leven enkel lijden en is het eenig begeerlijke verlossing van
+het lijden door den dood. Maar het gewone sterven is volgens Buddha en Schopenhauer
+geen <span class="ex">echt</span> sterven, want er bestaat zielsverhuizing: dezelfde individuen worden telkens opnieuw
+geboren. De werkelijk bevrijdende dood is enkel voor hem mogelijk, die alles wat hem
+aan het leven boeit van zich werpt, alle liefde, alle hopen, alle wenschen in zich
+vernietigt, m.a.w. levend sterft. Met deze leer, welke door Schopenhauer werd aanvaard,
+vormt de Christelijke, waaraan hij voorbijging, een tegenstelling.
+</p>
+<p>Overigens rijmt zijn pessimisme slecht met wat hij, ten deele althans, van Plato had
+overgenomen. Hij erkent eeuwige, onveranderlijke, boven tijd en ruimte verheven typen,
+ideeën of soorten, welke, met voortbrengende kracht uitgerust, zich verwerkelijken
+in de exemplaren van dieren en planten, die hier op aarde geboren worden en sterven.
+Hoe kan de blinde en onbepaalde wil van Schopenhauer, die enkel wil is om te willen,
+zich in grondvormen objektiveeren, welke de <span class="pageNum" id="pb11">[<a href="#pb11">11</a>]</span>beschouwing der natuur een artistiek genot doen zijn? Het idealisme van Plato is een
+willekeurig ingeschoven bestanddeel in het systeem van onzen irrationalist.
+</p>
+<p>„De wereld is mijne voorstelling”, ziedaar de eerste volzin van „<span lang="de">Die Welt als Wille und Vorstellung</span>”, het boek dat het systeem van Schopenhauer behelst. Hij noemt zich discipel van
+Kant, maar draagt er roem op een zelfstandig volgeling te zijn. Inderdaad wijkt hij
+zeer van Kant af. Van Schopenhauer kan gezegd worden, dat hij, de meest gelezene,
+immers de meest leesbare van alle moderne philosofen, ook het meest heeft bijgedragen
+om de kritiek van den behoedzamen Kant, die geen wetenschap buiten die der ervaring
+overeind liet staan, in vergetelheid te brengen. De voorzichtige oudere denker zou
+er zich wel voor gewacht hebben iets aangaande de wereld an sich, de wereld, die buiten
+het bewustzijn en op zich zelve bestaat, te verzekeren. Daarvoor was hij te anti-dogmatisch,
+te zeer overtuigd, dat men geen stelling zonder voldoenden kengrond mag aanvaarden.
+Maar idealist was hij evenzeer als Schopenhauer, want ook hij leerde dat de wereld
+der ervaring, de wereld der objekten, enkel in betrekking tot subjekten bestaat. Ook
+is het duidelijk wat Kant en Schopenhauer bedoelen. Het bestaan der wereld van objekten
+hangt volgens hen aan een enkelen lichten draad, het bewustzijn, waarin ze aanwezig
+is. Stel u voor dat alle bewustzijn uitgedoofd werd, die wereld zelve zou daarmede
+<span class="pageNum" id="pb12">[<a href="#pb12">12</a>]</span>verdwijnen. Het eigenaardige van een objekt is in de voorstelling van een subjekt
+te bestaan. Objekt en voorstelling zijn hetzelfde. Daaruit vloeit voort, dat de geheele
+wereld der objekten voorstelling is en blijft. Alleen het bewustzijn is ons rechtstreeks
+gegeven en die wereld is er enkel als inhoud van bewustzijn. Gelijk er geen objekt
+zonder subjekt is, bestaat er omgekeerd geen subjekt zonder objekt, geen bewustzijn
+zonder inhoud. Subjekt en objekt zijn onafscheidelijk gelijk rechts en links, gelijk
+noord en zuid.
+</p>
+<p>Schopenhauer tracht zijne stelling nader te staven door op de idealiteit van ruimte
+en tijd te wijzen. Hij gebruikt daarbij de argumenten, die Kant in zijne „transcendentale
+æsthetiek” heeft gegeven. B.v. dit, dat wij achtereenvolgens alles uit de ruimte kunnen
+wegdenken, maar de ruimte zelve niet kunnen kwijt raken. Zoodra wij welk stuk der
+materie ook ons voorstellen, moeten wij de geheele ruimte mededenken. Daaruit volgt
+dat de ruimte bij ons behoort, dat zij subjektief is, dat dus gestalte, grootte, beweging,
+al het ruimtelijke, eveneens subjektief moet heeten. „Wij kennen niet de dingen zooals
+zij op zich zelve zijn, maar slechts gelijk zij verschijnen. Dit is de groote leer
+van den grooten Kant”. Schopenhauer voegt er aan toe, dat het stellig de meest absurde,
+doch tevens de meest vruchtbare van alle dwalingen is, de oneindige ruimte als onafhankelijk
+van ons aanwezig te beschouwen. <span class="pageNum" id="pb13">[<a href="#pb13">13</a>]</span>dus te meenen dat een beeld van dat oneindige „door de oogen” in ons brein zou dringen.
+Wie de ongerijmdheid van die stelling doorziet, weet tevens dat de wereld enkel „hersenphænomeen”
+is, dus als zoodanig met den dood der hersenen verdwijnt, om een geheel andere wereld
+over te laten, de wereld van het op zich zelf zijnde, die van den wil, betreffende
+welke het onzin is te vragen: waar is zij? daar zij met ruimte en tijd niets te maken
+heeft.
+</p>
+<p>Schopenhauer zegt, dat de ruimte in ons hoofd is. Maar tevens, natuurlijk, dat ons
+hoofd in de ruimte is. Zoo plaatst hij met tergende zorgeloosheid schijnbaar tegenstrijdige
+stellingen naast elkander. Hij zegt, dat de hersenen de atlas zijn, waardoor de geheele
+wereld wordt gedragen, want de wereld is voorstelling, en voorstelling is volgens
+de leer der physiologen aan de hersenen gebonden. Maar anderzijds erkent hij, gelijk
+ieder die bij zijn zinnen is, dat alle hersenbrij te samen slechts een klein fragment
+van het universum uitmaakt. Hier is geen echte contradictie. Het zichtbare, dat wij
+hersenen noemen, is de vaste voorwaarde van dat andere onzichtbare, dat voorstelling,
+illusie heet. Dit is een physiologische waarheid, welke gelijk alle natuurkennis,
+van de wereld geldt, die in tijd en ruimte is uitgebreid en dan als op eigen voeten
+staande wordt aangemerkt. De metaphysische waarheid, de echte waarheid is deze, dat
+alle materie, de hersenen inkluis, slechts voorstelling <span class="pageNum" id="pb14">[<a href="#pb14">14</a>]</span>van het kennende subjekt is, dat hersenen en kennis beiden verschijningen zijn van
+het waarlijk zijnde: Wil. Nu rest nog het raadsel, hoe wil als kennend subjekt verschijnt.
+Dat is volgens Schopenhauer het groote mirakel, de hypothese, die door niets verklaard
+wordt, daar zij zelve alles verklaart.
+</p>
+<p>Om Schopenhauer wel te verstaan moet men in het oog houden, dat de wereld bij hem
+„de schaduw van een droom” is, fata morgana door het intellekt geschapen, dat in zijn
+kader: tijd, ruimte en causaliteit, gewaarwordingen opneemt. Het intellekt is in ieder
+kennend individu aanwezig, maar met geen individu te vereenzelvigen, zoodat de individuen
+kunnen geboren worden en sterven, terwijl de voorstelling van objekten blijft bestaan.
+Deze leer laat de empirische realiteit der wereld onaangetast, maar sluit in zich,
+dat de wereld in al hare deelen van het intellekt, het subjekt, afhangt. Ja zelfs
+hangt zij daarvan op tweeërlei manier af. Ten eerste is er, gelijk reeds Berkeley
+heeft ingezien, geen objekt denkbaar tenzij in de voorstelling van een subjekt; ten
+tweede gaat de wijze, waarop wordt voorgesteld, het objekt-zijn als ruimte vullend
+en aan tijd en causaliteit onderworpen, zooals Kant heeft geleerd, van het subjekt
+uit. Het intellekt is niet iets zelfstandigs, en de wereld der dingen is niet iets
+anders, dat eveneens op eigen voeten staat; dan toch ware het onbegrijpelijk, dat
+wij en zelfs de dieren zoo volkomen in <span class="pageNum" id="pb15">[<a href="#pb15">15</a>]</span>de wereld te huis zijn en ons van den aanvang af daarin terecht vinden; intellekt
+en wereld vormen één geheel, want het intellekt schept de wereldorde; omgekeerd ware
+het niets zonder die wereld, daar het dan zonder inhoud zou zijn. Intellekt en wereld
+zijn, ieder op zich zelve beschouwd, enkel afgetrokkenheden, onwezenlijk. Schopenhauer
+drukt dat in de taal der Indische wijzen uit, door van Maja te spreken, de moeder
+van allen schijn, de godin die ons een sluier voor de oogen bindt, in welks plooien
+het beeld van al het geschapene zich vertoont.
+</p>
+<p>Ook de moraal van Schopenhauer toont een Indisch karakter. Hier wijkt hij sterk van
+Kant af. Kant kiest zijn uitgangspunt in het plichtbesef. Daar de mensch een redelijk
+wezen is, kan hij afzien van neiging en eigenbelang en, een algemeen standpunt innemende,
+vragen: wat is behoorlijk? Hoe die vraag beantwoord wordt, is van ondergeschikte beteekenis.
+De kennis van den plicht laat verschillende graden toe, is niet overal evenzeer ontwikkeld.
+Daarenboven kan al naar gelang van omstandigheden de eisch van den plicht wisselen.
+Maar dát er een plicht is, weet ieder redelijk schepsel. Ziedaar een waarheid, welke
+hem door geen philosofie ter wereld kan worden ontfutseld, en aan ieder gezond menschenverstand
+is geopenbaard. Schopenhauer daarentegen bouwt niet op de redelijke natuur van den
+mensch, maar op het gevoel, op het medelijden, zijne <span class="pageNum" id="pb16">[<a href="#pb16">16</a>]</span>moraal. Medelijden is ons een openbaring van de eenheid van alle zijn. Het zegt ons,
+als wij tegenover een lijdend schepsel ons geplaatst zien: <span class="ex"><span lang="sa-Latn">tat twam asi</span>, dat zijt gij!</span> Medelijden is vertolking in de taal des gemoeds van het feit, den Indischen wijzen
+reeds eeuwen bekend, dat de veelheid der wezens inbeelding is. Bij den aanblik van
+den schamelen bedelaar, die zijn hand naar ons uitstrekt, van den worm die aan onzen
+voet ineenkrimpt, bij het zien van al wat lijdt, zegt de wijze: dat ben ik! Het noopt
+om te helpen. Schopenhauer is te verstandig om medelijden als plicht voor te schrijven.
+Medelijden is een feit, een geheimzinnig feit, aan welks invloed zich zelfs de ruwste
+en onkundigste niet voortdurend kan onttrekken. Juist ten gevolge van zijn algemeenheid
+heeft het invoering van levensregels bewerkt, welke allen tot twee zich laten herleiden:
+doe niemand kwaad, sta allen bij zooveel ge kunt!
+</p>
+<p>Intusschen kan verzachting van individueel leed hem niet voldoen, die alle afzonderlijk
+bestaan als een ramp beschouwt. Smart is heilzaam, zegt Schopenhauer, daar zij van
+den lust om te leven geneest, en zoo de „<span lang="de">Meeresstille des Gemüths</span>” veroorzaakt, welke veroorlooft het Nirwana binnen te treden. Dat Nirwana, zoo luidt
+het slotwoord van het hoofdwerk, is niets voor den dwaas, wiens hart vol is van de
+dingen dezer wereld, maar alles voor wie doorziet, dat het universum met zijn zonnen
+en melkwegen inderdaad niets is.
+<span class="pageNum" id="pb17">[<a href="#pb17">17</a>]</span></p>
+<p>Ten slotte moeten wij nog opmerken, dat Schopenhauer, ondanks het strengste determinisme,
+den mensch verantwoordelijk acht voor zijne daden. Het werken volgt op het zijn. Al
+onze handelingen vloeien met noodzakelijkheid uit het karakter voort, waarmee wij
+ter wereld zijn gekomen. Maar dat karakter, dat zich in den tijd aan zijn eigenaar
+openbaart, en hem verborgen zou blijven, indien hij niet velerlei aanleiding tot handelen
+had, bestaat tevens buiten den tijd in de vrije wereld van het bovenzinnelijke. Vandaar
+onze verantwoordelijkheid. Het is dus niet onze fout, dat wij doen wat wij doen, b.v.
+ons als lafaards gedragen, wanneer wij lafaards zijn, maar stellig is het onze schuld,
+dat wij zijn, zooals wij zijn. Schopenhauer maakt hier een degelijk onderscheid tusschen
+empirisch en intelligibel karakter als reeds door Kant werd aangegeven. Vrijheid is
+een geheimenis, maar als noodwendig tegenstuk van moeten is zij onloochenbaar.
+</p>
+<p>Ziedaar een ruwe schets van het systeem, dat gedurende de tweede helft der 19<sup>de</sup> eeuw in driemaal honderdduizend exemplaren is verspreid geworden en thans, terwijl
+de zon van Nietzsche reeds begint te tanen, nog steeds opgang maakt. Ik heb eens door
+een beroemd landgenoot hooren zeggen, dat het hem even onmogelijk zou zijn de leer
+van Schopenhauer als den Heidelberger catechismus onvoorwaardelijk te beamen. Die
+woorden wil ik graag voor mijne rekening nemen. <span class="pageNum" id="pb18">[<a href="#pb18">18</a>]</span>Als het onderscheid der individuen schijn is, rijst de vraag, wie er door dien schijn
+bedrogen wordt, en wie er met dien schijn bedriegt. Het eenig mogelijk, doch niet
+zeer verstaanbaar antwoord is hier: de oneindige wil draait zich een rad voor de oogen,
+is prooi van zelfmisleiding. Ik ben het met Schopenhauer eens: zoo’n dwaas en onzalig
+wezen behoort in het Nirwana weg te zinken. Alleen begrijp ik niet, hoe schepselen
+der inbeelding als gij, mijn lezer, en ik, daarbij een handje zouden kunnen helpen.
+</p>
+<p>Toch vindt onze wijsgeer nog tal van volgelingen. Geen wonder. Zijne leer ligt in
+de lijn van zekere hedendaagsche geestesstroomingen. Zoo wordt aan het pessimisme
+thans meer dan ooit recht toegekend. Het geloof aan den vooruitgang is geschokt. Het
+wordt niet meer als een axioma beschouwd, dat alles zal terecht komen. Het optimisme,
+dat onze vaderen veroorloofde zich op de golven van het wereldgebeuren met blij vertrouwen
+te laten verder dragen, schijnt thans lichtzinnig en ietwat kinderachtig. Dat de natuur
+in menig opzicht onbarmhartig is en zich om lief en leed van hare schepselen niet
+bekreunt, is een bittere waarheid, voor welke de oogen geopend zijn. Steeds meer dringt
+de gedachte door, dat het menschelijk leven slechts in zoover zin en waarde heeft,
+als wij zelve in staat en gezind zijn er een belangrijken inhoud aan te verleenen.
+Zoo noopt het pessimisme tot krachtsinspanning <span class="pageNum" id="pb19">[<a href="#pb19">19</a>]</span>volgens het woord van Schopenhauer zelf, die een van zijn boeken van het volgende
+motto heeft voorzien: „een gelukkig leven is onmogelijk; het hoogste wat wij bereiken
+kunnen is een heroïeke levensloop”.
+</p>
+<p>Ook ligt het in den geest van onzen tijd het mysterieuse van ons bestaan te erkennen.
+Welnu, volgens Schopenhauer is de verschijning van den wil onder een individueelen
+vorm, in de gestalte van een kennend en denkend subjekt, een onoplosbaar raadsel.
+Op zijne wijze is hij evolutionist. Van de leer van Darwin, wiens boek kort vóór zijn
+dood verscheen, wilde hij niets weten. Dat het hoogere uit het lagere, het meerdere
+uit het mindere zou voortspruiten, scheen hem tergende onzin. Maar wel stond het bij
+hem vast, dat de openbaringen van den wil een rangorde doorloopen en dat de verschijning
+van bewustzijn en rede, geheel nieuwe feiten, al de voorafgaande lagere levensvormen
+onderstellen, gelijk deze weder de onbewerktuigde natuur. Ook hier kan dus de tegenwoordige
+tijd bij Schopenhauer aanknoopen. Zelfs het tegenwoordig zoozeer verspreide pragmatisme,
+dat waarheid als een instrument om te handelen beschouwt, vindt steun bij Schopenhauer.
+</p>
+<p>Ook heeft Schopenhauer de leer van Kant weliswaar verminkt, maar tevens zóó gefiltreerd,
+dat ieder dilettant zich nu enkele hoofdtrekken er van met gemak kan toeëigenen. Ten
+slotte heeft hij met zijne beschouwingen over kunst en liefde niet enkel Wagner <span class="pageNum" id="pb20">[<a href="#pb20">20</a>]</span>en Nietzsche, maar ook dichters, romanschrijvers en dramatici bezield. Volgens Schopenhauer
+is wie zich door den hevigsten van alle hartstochten laat medesleepen de onbewuste
+dienaar van de soort, zijn liefde en begeerte waanzin, jacht op de schaduw van een
+schaduw. Is het niet alsof men Flaubert leest? Het werk van Schopenhauer, die stoute
+synthese van Kantianisme, Platonisme, Indische wijsheid en Europeesche natuurkennis
+is nog in menig opzicht jong en frisch.
+</p>
+<p>Arthur Schopenhauer werd in 1788 in de toenmalige vrije rijksstad Dantzig geboren.
+Zijn vader was een aanzienlijk koopman en veel ouder dan zijn moeder. Toen in 1793
+Dantzig bij Pruissen werd ingelijfd vertrok de stoere republikein met zijn gezin,
+dat intusschen tot vier personen was aangegroeid, daar Arthur een zusje Adele had
+gekregen, naar Hamburg. De vader had zich voorgenomen van den knaap een koopman te
+maken, maar de aanleg van den jongen wees in andere richting. Toen de vader, misschien
+door zelfmoord, plotseling gestorven was, gevoelde de zoon zich verplicht den wensch
+van den overledene te eerbiedigen en nam hij dus plaats op de kantoorkruk. De betrekkelijk
+nog jonge weduwe ging zich vestigen in Weimar, waar zij de vriendschap van Goethe
+genoot, en talrijke, zeer bewonderde romans schreef. De brieven, die uit dien tijd
+bewaard zijn gebleven, doen Johanna Schopenhauer als een beminnelijke, verstandige
+en <span class="pageNum" id="pb21">[<a href="#pb21">21</a>]</span>helderziende vrouw kennen. Zoo schreef zij in 1807 aan haar toen 19-jarigen zoon:
+„Ik ken uw hart en weet dat weinig menschen beter zijn dan gij. Maar al uwe goede
+eigenschappen worden verduisterd en als het ware verlamd door uwe aanmatiging. Ge
+wilt alles beter weten dan andere menschen, bij ieder behalve bij u zelven gebreken
+ontdekken en in uw omgeving steeds alles naar uwe hand zetten … Als ge niet waart
+die ge zijt, dan zoudt ge eenvoudig belachelijk wezen, maar nu verbittert ge allen
+tegen u”. In hetzelfde jaar schrijft zij hem nog: „Ik misken niet de goede kanten
+van uwe natuur en wat mij afstoot is niet uwe innerlijke gezindheid, maar uwe manier
+van beschouwen, veroordeelen, de wijze waarop ge u gedraagt. Wanneer ge eenige dagen
+bij ons doorbrengt, komt het altoos tot geweldige tooneelen om niets en minder dan
+niets. Uwe eeuwige jeremiaden, uw begrafenisgezicht, uw orakeltoon, dat alles drukt
+ter neer. Ik weet dat ge uw zwartgalligheid van uw vader geërfd hebt; tracht haar
+te overwinnen”.
+</p>
+<p>In datzelfde jaar 1807 hield Arthur op klerk te zijn en begon hij zich met toestemming
+van zijn moeder tot de universitaire studiën aan het gymnasium van Gotha voor te bereiden.
+Satirieke verzen op een van de leeraren deden hem van daar verjagen. En nu kwam hij
+op het gymnasium te Weimar, maar zijn moeder wilde hem niet in huis hebben, en dus
+woonde hij bij <span class="pageNum" id="pb22">[<a href="#pb22">22</a>]</span>een der leeraren. In den tijd van twee jaar bracht hij het zoo ver in zijn klassieke
+studiën dat al de verloren tijd was ingehaald en hij in 1809 als student bij de faculteit
+der medicijnen aan de Universiteit te Göttingen kon worden ingeschreven. Hij was nu
+meerderjarig, had zijn klein fortuin in handen, en las Tacitus, Horatius, Lucretius,
+Herodotus, zonder zich veel om de geneeskunst te bekreunen, die hem bij nadere kennismaking
+niet scheen aan te trekken. Prof. Schulze (Aenesidemus), die zijn aanleg voor de philosofie
+doorzag, gaf hem den raad voorloopig enkel Plato en Kant te bestudeeren. Dien raad
+volgde hij op, en zoo werd hij door die twee groote denkers met de gedachte vertrouwd
+gemaakt, dat de wereld der verschijnselen en het ding op zich zelf twee zijn. Veel
+vrienden aan de academie schijnt hij niet gehad te hebben. In het curriculum vitae,
+dat hij later bij de Berlijner faculteit indiende, schreef hij betreffende zijn studentenjaren:
+„mijn rijper leeftijd, mijn rijker ervaring en mijn ongewoon karakter maakten dat
+ik verlaten en eenzaam was”. In het vreemdelingenboek van een oud kasteel schreef
+hij 5 Sept. 1811:
+</p>
+<div lang="de" class="lgouter">
+<p class="line">„Wohl manches Mal saht ihr mich einsam wandern,
+</p>
+<p class="line">Und ernst und einsam geh’ ich jetzt zu andern”.</p>
+</div>
+<p class="first">Toch knoopte hij in Göttingen eenige vriendschapsbanden aan, b.v. met Osann en in
+1820 noemde hij in <span class="pageNum" id="pb23">[<a href="#pb23">23</a>]</span>een brief aan dezen gericht, de Göttinger jaren de schoonste van zijn leven.
+</p>
+<p>Vandaar ging hij naar Berlijn, waar hij Fichte en Schleiermacher hoorde, niet Hegel.
+Met Prof. Fichte disputeerde hij hevig op diens privatissima. Door den vrijheidsoorlog,
+voor welken hij volstrekt niets gevoelde, in het schrijven van zijn dissertatie gestoord,
+week hij uit naar Rudolstadt in Thüringen, waar hij tot zijn vreugde geen soldaat
+te zien, geen tamboer te hooren kreeg. Hij zond het handschrift van zijn dissertatie
+per post naar het naburige Jena, vanwaar hij na korten tijd, eveneens per post, zijn
+doctors-diploma ontving. Zijn dissertatie verscheen onder den titel: „<span lang="de">Ueber die vierfache Wurzel des Satzes vom zureichenden Grunde</span>”. Van dit merkwaardig geschrift, dat als de inleiding tot zijn hoofdwerk kan worden
+beschouwd, heeft hij later een vermeerderde editie in het licht gezonden.
+</p>
+<p>Arthur keerde thans naar Weimar terug, waar hij veel met Goethe sprak. Er was groot
+verschil tusschen die beide mannen, gelijk daaruit blijkt, dat Schopenhauer in 1813
+aan den beroemden grijsaard kon schrijven: „Van u zelf weet ik, dat letterkundige
+arbeid voor u altijd bijzaak, en het werkelijke leven hoofdzaak is geweest. Bij mij
+is het omgekeerde het geval; mijn denken, mijn werk, dat alleen heeft voor mij waarde
+en beteekenis”. Maar tevens was er overeenkomst in geestesrichting. Beiden waren zieners
+en wilden putten <span class="pageNum" id="pb24">[<a href="#pb24">24</a>]</span>uit de levende bron van ervaring en bewustzijn. Vandaar dat voor Schopenhauer de philosofie
+niet zoozeer wetenschap als wel kunst was. Hij streefde er naar een volkomen objektieve
+en door geen langwijlige redeneeringen bedorven wijsbegeerte te stichten, welke een
+echt kunstgewrocht zou zijn, daar zij „niet op den trant der philosofasters, van Fichte
+en zelfs van Spinoza, tusschen subjekt en objekt den bedriegelijken sluier van afgetrokken
+begrippen zou dulden”. Goethe beschreef in die dagen, in een brief aan Knobel, zijn
+jongen <span class="corr" id="xd32e287" title="Bron: vrienn">vriend</span> als een merkwaardig man, „die met helderziende koppigheid bezig is het kaartenspel
+van onze moderne philosofen in de war te sturen”. Met profetischen blik voegt hij
+er aan toe: „het staat te bezien of de meesters in het vak hem in hun gilde zullen
+opnemen. Ik vind hem vol geest”. Goethe, getroffen door de rol, die Schopenhauer in
+zijn dissertatie bij het meetkundig betoog aan de aanschouwing wilde zien toegewezen,
+spoorde hem tot optische studiën aan, waarvan hij zelf in die dagen vervuld was. Inderdaad
+deed Schopenhauer later als tweede van zijne geschriften een boek „<span lang="de">Ueber das Sehen und die Farben</span>” verschijnen. Vóór de publicatie had hij zijn manuscript aan Goethe ter beoordeeling
+toegezonden, maar ondanks al zijn dringen en smeeken was het hem niet gelukt aan den
+dichter, die hem telkens zeer beleefd antwoordde, een enkel teeken van goed- of afkeuring
+te ontlokken. Schopenhauer <span class="pageNum" id="pb25">[<a href="#pb25">25</a>]</span>had het verschil der kleuren op een andere wijze dan Goethe het deed verklaard.
+</p>
+<p>Johanna herbergde op dat oogenblik den romanschrijver Fr. Müller. Arthur toonde op
+zulk een wijze zijn misnoegen over de aanwezigheid van dien vreemdeling, dat de moeder
+er toe overging haar zoon de deur te wijzen. Dit geschiedde in Mei 1814. De breuk
+was onherstelbaar. Arthur ging naar Dresden en heeft noch zijn moeder, noch zijn zuster,
+met welke laatste hij ten minste voorloopig in briefwisseling bleef, ooit teruggezien.
+</p>
+<p>In Dresden, destijds de artistieke hoofdstad van Duitschland, genoot Arthur veel van
+kunst. Ook had hij er enkele vrienden, waarvan er één aan Adele schreef: „Uw broeder
+is van nature teeder en gemoedelijk”. Intusschen werkte hij ijverig aan zijn: „<span lang="de">Welt als Wille und Vorstellung</span>”. Het boek verscheen in 1818 bij Brockhaus, maar werd zoo slecht verkocht en zoo
+totaal geïgnoreerd, dat de uitgeversfirma na verloop van eenigen tijd van het grootste
+aantal der exemplaren papierpap maakte.
+</p>
+<p>Schopenhauer ging naar Italië. Zijn reis, gedurende welke hij in zijn journaal enkel
+philosofische gedachten neerschreef, werd op pijnlijke wijze afgebroken door de handelscrisis,
+die de firma trof, waaraan Johanna en Adele haar geheele vermogen en Arthur een aanzienlijk
+deel ervan hadden toevertrouwd. Hij verklaarde zich <span class="pageNum" id="pb26">[<a href="#pb26">26</a>]</span>bereid met moeder en zuster te deelen wat hij nog had overgehouden, maar weigerde
+halsstarrig in de schikking te treden, die door de overige schuldeischers werd aanvaard.
+Hij had geen koopmansgenie, doch stond op zijn recht en wantrouwde de menschen, ten
+gevolge waarvan hij hier de wijste partij koos. Na een paar jaar stond de firma weer
+overeind en kreeg Arthur al zijn geld terug, terwijl moeder en dochter twee derden
+van haar fortuin verloren hadden.
+</p>
+<p>Intusschen wist hij niet vooraf hoe de zaak zou loopen en trachtte hij zich dus aan
+de universiteit te Berlijn een positie als leeraar te scheppen. Op 23 Maart 1823 hield
+hij zijn proefles. Hegel opponeerde, maar Schopenhauer antwoordde zoo flink, dat hem
+de titel van privaat-docent verleend werd. Nu ging Schopenhauer een half jaar lang
+5 uur college per week geven. Hij had weinig of geen succes. Was het, omdat hij dezelfde
+uren had gekozen als waarop Hegel zijne lessen gaf? Zoolang het intellektualisme zijn
+zegetocht nog niet voleindigd had, kon het voluntarisme in geen geval gehoor vinden.
+Nadat zijn fortuin zich hersteld had, keerde Schopenhauer naar Italië terug. Hij schrijft
+vroolijke brieven aan Osann en geeft een vermakelijke schets van den levenslust, de
+bedriegelijkheid en welgemanierdheid der Italianen. Toch keert hij weer naar Berlijn
+terug en slijt daar zes jaren van zijn leven, totdat de cholera in 1831 hem ten gevolge
+van een <span class="pageNum" id="pb27">[<a href="#pb27">27</a>]</span>droom, waaraan hij waarschuwende kracht toekent, naar het gezonde Frankfort doet verhuizen.
+Hier blijft hij 27 jaren, tot aan zijn dood in 1860. Ervan overtuigd dat het uur van
+zijn beroemdheid zal komen, daar hij naar zijn inzien het wereldraadsel opgelost en
+aan de menschheid daarmee den grootst mogelijken dienst heeft bewezen, bewerkt hij
+een tweede editie van zijn „<span lang="de">Welt als Wille und Vorstellung</span>” en schrijft hij tevens zijn „<span lang="de">Parerga und Paralipomena</span>”, die als een toelichting op het hoofdwerk kunnen gelden. Ook verzamelt hij bij natuurvorschers
+en geneesheeren feiten, welke als openbaringen van den levenswil kunnen gelden en
+doet, wellicht op zijn eigen kosten, na een zwijgen van 18 jaren, in 1836 „<span lang="de">Ueber den Willen in der Natur</span>” verschijnen. Het boek wordt niet opgemerkt.
+</p>
+<p>Zijn eerste voldoening van eigenliefde was, dat hij vermocht Rosenkrantz en Schubert
+te overtuigen dat niet, zooals hun plan was, de tweede, maar de eerste editie van
+de „<span lang="de">Kritik der reinen Vernunft</span>” bij de door hen voorgenomen uitgave van de complete werken van Kant moest worden
+gevolgd. Kort daarna in 1839 behaalt hij een gouden medaille met een verhandeling
+over de vrijheid van den wil bij de maatschappij van wetenschappen te Drontheim, maar
+een tweede prijsverhandeling over de grondslagen der moraal wordt door de maatschappij
+van wetenschappen te Kopenhagen afgewezen, vooral om het afschuwelijk schelden <span class="pageNum" id="pb28">[<a href="#pb28">28</a>]</span>op de „drie Sophisten”, Fichte, Schelling en Hegel. Hij vereenigt de twee stukken
+en geeft ze uit onder den titel „<span lang="de">Die beiden Grundprobleme der Ethik</span>”. De kritiek zwijgt ook dit werk dood. Eindelijk, in 1851 gelukt het zijn eersten
+discipel, een Jood van Russischen oorsprong, Julius Frauenstaedt, een uitgever in
+Berlijn te vinden voor de „<span lang="de">Parerga</span>”. Dit boek slaat in. Men ontdekt dat Schopenhauer een onovertroffen schrijver van
+essays is. Nu is de nieuwsgierigheid naar zijn vroegere werken opgewekt. Hij krijgt
+erkentelijke brieven van Bahnsen, een leeraar aan een gymnasium, van Lindner, een
+Berlijnsch journalist, van Adam von Doss, een Beiersch jurist, enz. De inhoud is steeds
+dezelfde. „De schillen zijn mij van de oogen gevallen. Vol verrassing roep ik uit:
+Heureka!” Een man als Saint-René-Taillandier schrijft over hem in de <span lang="fr">Revue des deux Mondes</span>. Challemel-Lacour bezoekt hem en schrijft in de <span lang="fr">Revue des deux Mondes</span> van de ijskoude atmosfeer, welke hem bij die gelegenheid uit de half geopende deur
+van het „Niet” kwam toestroomen. Een niet minder bekend man, Foucher de Careil, dringt
+ook tot hem door en beschrijft hem als een grijsaard met levendige blauwe oogen, om
+welke een ietwat sarkastische glimlach speelt; het hooge voorhoofd met de uitstaande
+witte lokken verleent aan het geestig gelaat een stempel van zielenadel en voornaamheid.
+Zijn manieren zijn die van een man van de wereld. Hij is ouderwetsch gekleed <span class="pageNum" id="pb29">[<a href="#pb29">29</a>]</span>met een witte das en een kanten jabot. Van nature teruggetrokken, laat hij zich gaan
+als hij met vreemdelingen te doen heeft en dan is zijn gesprek buitengewoon levendig.
+Hij strooit rond met latijnsche, grieksche, fransche, engelsche, italiaansche citaten;
+de uren vliegen als minuten voorbij en als de middernachtsklok slaat, vertoonen zijn
+trekken niet de minste vermoeidheid en het vuur van zijn blik is geen seconde uitgedoofd
+geweest.
+</p>
+<p>Zoo was de avond van zijn leven de dageraad van zijn roem.
+</p>
+<p>Toen op 18 Sept. 1848 het oproer door de straten van Frankfort trok, leende hij met
+de grootste bereidwilligheid zijn kijker aan den Oostenrijkschen officier, die van
+uit zijn vensters op het souvereine gepeupel liet schieten, dat ginds op den brug
+een barricade opwierp. Twaalf jaar later bleek, dat hij aan de soldaten, die bij de
+verdediging van de wettelijke orde invalide waren geworden, het leeuwendeel van zijn
+vermogen had nagelaten. Geldgeschenken waren toegewezen aan bloedverwanten, aan een
+oude dienstmaagd, die tevens zijn meubels en zilverwerk kreeg, en aan een tooneelprinses,
+die indertijd zijn hartevriendin was geweest. Ook zijn hond had hij niet vergeten;
+deze erfde f&nbsp;300 voor zijn levensonderhoud. Frauenstaedt kreeg de manuscripten en
+op hem gingen al de auteursrechten over. Gwinner, rechter in Frankfort, uitvoerder
+van den <span class="pageNum" id="pb30">[<a href="#pb30">30</a>]</span>laatsten wil, kwam in het bezit van zijn bibliotheek.
+</p>
+<p>Het was in tegenwoordigheid van dezen Gwinner, dat Schopenhauer eens, na lang op het
+portret van de Rancé, den stichter van de orde der Trappisten, te hebben gestaard,
+op neerslachtigen toon zei: „Dat is het werk der genade”. Schopenhauer heeft de wereldverloochenaars,
+zijn heiligen, vurig bewonderd, maar zelf niet als een hunner geleefd. Hij was geen
+zonnige natuur, stak vol grieven. Zoo tegen de vrouwen, de schepselen met lange haren
+en korte gedachten. Zoo vooral tegen de Joden, die met hun scheppingsleer de Europeesche
+menschheid vergiftigd hadden. Hij was niet goedhartig, maar wel volkomen eerlijk tegenover
+zichzelf en anderen; hij meende alles wat hij zeide; dat was zijn kracht als schrijver.
+Hij was veel vatbaarder voor pijnlijke dan voor aangename indrukken. Reeds in zijn
+jeugd was het zoo. Twee jaar lang heeft hij toen met zijn ouders door Europa gezworven.
+Als hij aan armoedige hutten voorbijkwam, was zijn genot voor den geheelen dag vergald.
+Men begrijpt dat hij in Toulon van het verblijf der galeiboeven een onuitwischbaren
+indruk had gekregen. Hij heeft zich dikwijls zeer eenzaam gevoeld en zich ten slotte
+met de gedachte getroost: zoo is het lot der Koningen! Waarom is hij ongehuwd gebleven?
+In Venetië was hij zoo verliefd op een rijke jonge dame van goeden huize, dat hij,
+jaloersch van hare bewondering voor Byron, den introductiebrief <span class="pageNum" id="pb31">[<a href="#pb31">31</a>]</span>bij den engelschen dichter, dien hij van Goethe had meegekregen, niet afgaf. Wij weten
+dit uit een brief van Arthur aan zijn zuster. Verder weten wij niets van deze episode
+in zijn leven. Wel weten we iets anders. Reeds in 1814 noteerde hij voor zich zelf
+een woord uit het Indisch geschrift „Oepnethak”: „als de kennis komt, verdwijnt de
+liefde”. Later werd datzelfde woord het motto voor een deel van zijn hoofdwerk.
+</p>
+<p>Schopenhauer was hartstochtelijk in ieder opzicht. Wanneer een gedachte hem voor den
+geest zweefde, liet hij alles in den steek om haar op te vangen, en hare waarde te
+toetsen. Hij heeft de weelde van het genie gekend en was er van overtuigd, dat zijn
+intellekt niet aan hem zelf, maar aan de wereld toebehoorde, dat hij een zending had.
+Zijn denken is de éénheid van zijn leven geweest. Zijn altijd bezige geest was er
+steeds op uit om één en dezelfde gedachte toe te lichten. Want zijn stelsel bestond,
+gelijk hij zelf heeft erkend, uit ééne gedachte: de tegenstelling van verschijnsel
+en wil. Hij vergeleek het met Thebe, waar men door honderd poorten kon binnen treden
+en steeds op hetzelfde middelpunt uitkwam.
+</p>
+<p>Op 4 Sept. 1860 werd hij dood op zijn kanapé gevonden.
+</p>
+<p>Doch genoeg over Schopenhauer en zijn werk. Thans willen wij hem zelf het woord geven.
+<span class="pageNum" id="pb32">[<a href="#pb32">32</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="body">
+<div id="ch1" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a href="#xd32e1926">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">FRAGMENTEN UIT: „<span lang="de">UEBER DIE VIERFACHE WURZEL DES SATZES VOM ZUREICHENDEN GRUNDE</span>”</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">De echte wijsgeer zoekt overal helderheid en duidelijkheid. Hij is niet als een troebele,
+wilde, door regens gezwollen beek, maar als een Zwitsersch meer, dat, onbewogen, bij
+groote diepte, groote klaarheid heeft, welke de diepte zichtbaar maakt. De onechte
+daarentegen tracht, wel niet, volgens den stelregel van Talleyrand, door woorden zijn
+gedachten, wel echter het gebrek aan gedachten te verbergen. De onverstaanbaarheid
+zijner leeringen, welke het gevolg van de onklaarheid van zijn denken is, wijt hij
+aan den lezer. Dat is de reden, waarom in eenige geschriften, b.v. die van Schelling,
+de onderwijzende toon zoo dikwijls in den schimptoon omslaat; bij voorbaat scheldt
+hij op den lezer in de verwachting, dat deze niet zal verstaan.
+</p>
+<p>Ons kennend bewustzijn behelst subjekt en objekt, niets meer dan dat. Objekt voor
+het subjekt zijn en onze voorstelling zijn is hetzelfde. Alle voorstellingen zijn
+objekten van het subjekt, en alle objekten van het subjekt zijn voorstellingen.
+<span class="pageNum" id="pb33">[<a href="#pb33">33</a>]</span></p>
+<p>Nu is het hier echter zoo mee geschapen, dat alle onze voorstellingen volgens vaste
+wetten onderling verbonden zijn en niets wat, los gescheurd van al het overige, geheel
+op eigen voeten staat, objekt voor ons kan zijn.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Deze verbinding is het, zegt Schopenhauer, welke door de stelling van den voldoenden
+grond in haar algemeenheid wordt uitgedrukt, wanneer men de formule gebruikt: „Niets
+is zonder grond waarom het is”. Zoo kan men bij oordeelen vragen waarom zij waar heeten,
+bij veranderingen waarom zij plaats grijpen. Ginds vragen wij naar <span class="ex">kengronden</span>; hier naar <span class="ex">oorzaken</span>. Maar er zijn nog meer gevallen, waarin we het recht hebben waarom? te vragen. Waarom
+zijn b.v. bij dien driehoek de drie zijden aan elkander gelijk? Het antwoord luidt:
+omdat de drie hoeken gelijk zijn. Is nu de gelijkheid der hoeken <span class="ex">oorzaak</span> van de gelijkheid der zijden? Neen, want hier is van geen verandering, dus van geen
+werking, die een oorzaak zou hebben, sprake. Is zij enkel <span class="ex">kengrond</span>? Evenmin, want de gelijkheid der hoeken is niet enkel bewijs van de gelijkheid der
+zijden, niet enkel grond van een oordeel. Afgezien van het oordeel, moeten de zijden
+gelijk zijn, daarom dat de hoeken gelijk zijn. Er is hier een noodwendige verbinding
+tusschen hoeken en zijden, dus nog iets anders dan een verbinding tusschen twee oordeelen.
+De gelijkheid <span class="pageNum" id="pb34">[<a href="#pb34">34</a>]</span><span class="corr" id="xd32e384" title="Bron: derhoeken">der hoeken</span> is de <span class="ex">zijnsgrond</span> van de gelijkheid der zijden. Een vierde gestalte neemt het principe van den grond
+aan, wanneer het subjekt als willend wordt beschouwd. Men vraagt naar de <span class="ex">beweegredenen</span> van het willen, naar den voldoenden grond waarom er zoo gehandeld wordt als er gehandeld
+wordt.
+</p>
+<p>Zoo is er dus vierderlei noodzakelijkheid, waarmee iets uit zijn grond voortvloeit.
+Er is logische noodzakelijkheid, waarmee de stellingen uit hare kengronden, er is
+physische noodzakelijkheid, waarmee de gevolgen uit hunne oorzaken voortvloeien, er
+is mathematische noodzakelijkheid, waarmede omdat het eene is ook het andere is, er
+is praktische noodzakelijkheid waarmee de handelingen uit hare motieven volgen. Alle
+noodzakelijkheid is relatief, geldt ten opzichte van haar grond. Absolute noodzakelijkheid,
+zonder grond, is onzin.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>De wet der causaliteit bepaalt dat, wanneer een nieuwe toestand bij één of meer objekten
+der werkelijkheid intreedt, een andere toestand moet zijn voorafgegaan, op welken
+die nieuwe toestand regelmatig volgen moet. B.v. een lichaam vangt aan te branden:
+aan dien toestand van branden moet zijn voorafgegaan een toestand
+</p>
+<ul>
+<li class="numberedItem"><span class="itemNumber">1.</span> van verwantschap tot de zuurstof,
+</li>
+<li class="numberedItem"><span class="itemNumber">2.</span> van aanraking met de zuurstof,
+</li>
+<li class="numberedItem"><span class="itemNumber">3.</span> van een bepaalden warmtegraad.</li>
+</ul><p>
+<span class="pageNum" id="pb35">[<a href="#pb35">35</a>]</span></p>
+<p>Daar, zoodra die drievoudige toestand voorhanden was, de ontbranding onmiddellijk
+volgen moest, deze echter eerst <span class="ex">nu</span> gevolgd is, kan ook die toestand er niet vroeger geweest zijn, maar moet hij eerst
+<span class="ex">nu</span> zijn ingetreden. Dat intreden heet een verandering. Derhalve geldt de wet der causaliteit
+uitsluitend voor veranderingen. Iedere werking is, bij haar te voorschijn treden,
+een verandering en verwijst, juist omdat ze niet vroeger is ingetreden, met onfeilbare
+zekerheid naar eene andere, haar voorafgaande verandering, welke in betrekking tot
+haar <span class="ex">oorzaak</span>, in betrekking tot eene derde, haar zelve weder noodzakelijk voorafgegane verandering,
+<span class="ex">werking</span> heet. Dit is de keten der causaliteit; zij is zonder aanvang. Iedere nieuwe toestand
+moet dus het gevolg zijn van een daaraan voorafgaande verandering; b.v. in het zooeven
+vermelde geval moest de temperatuurverhooging voortspruiten uit het toetreden van
+vrije warmte tot het lichaam; dit toetreden van warmte hing weder af van een voorafgaande
+verandering, b.v. het vallen van de zonnestralen op een brandspiegel; dit laatste
+van het wegtrekken van een wolk voorbij de zon; dat wegtrekken van de wolk werd veroorzaakt
+door wind; die <span class="pageNum" id="pb36">[<a href="#pb36">36</a>]</span>wind door ongelijke dichtheid van lucht; die ongelijke dichtheid door andere toestanden
+en zoo in het oneindige.
+</p>
+<p>Wanneer er aan een toestand om voorwaarde van het optreden van iets nieuws te zijn,
+slechts ééne omstandigheid ontbreekt, noemt men deze laatste, zoo zij er eindelijk
+ook nog bijkomt, de oorzaak bij uitnemendheid; het is in zoover juist, als men zich
+daarbij aan de laatste werkelijk beslissende verandering houdt; daarvan afgezien heeft
+echter voor de vaststelling van het oorzakelijk verband der gebeurtenissen in het
+algemeen, de laatst bijkomende voorwaarde niets op de overige voor. Zoo is in het
+door ons genoemde voorbeeld het wegtrekken van de wolk in zoover oorzaak der ontbranding
+te noemen als het later dan het richten van den brandspiegel op het voorwerp plaats
+greep. Dit richten van den brandspiegel had evenwel later kunnen geschieden dan het
+wegtrekken van de wolk en het toelaten van de zuurstof weder later dan dit: zulke
+toevallige tijdsbepalingen hebben dan te beslissen wat <span class="ex">de</span> oorzaak is. Wanneer men de zaak nauwkeurig beschouwt, bevinden wij dat de toestand
+in zijn geheel oorzaak van den volgenden is en <span class="pageNum" id="pb37">[<a href="#pb37">37</a>]</span>dat het er betrekkelijk weinig toe doet welke van de vereischten het laatst komt om
+het getal vol te maken.
+</p>
+<p>Voorwaarden van veranderingen zijn altijd andere en voorafgaande veranderingen, geen
+dingen. Zoo zou het in ons geval glad verkeerd zijn, om den brandspiegel, de wolk,
+de zon, de zuurstof, oorzaak te noemen. Het heeft geen zin te zeggen, dat een objekt
+oorzaak is van een ander objekt; in de eerste plaats, omdat wij bij de objekten behalve
+vorm en hoedanigheid, ook stof, materie aantreffen, welke noch ontstaat, noch vergaat;
+in de tweede plaats omdat de wet der causaliteit uitsluitend voor veranderingen geldt,
+voor het verschijnen en verdwijnen van toestanden in den tijd.
+</p>
+<p>De scheeve opvattingen van de causaliteitsverhouding kunnen zeker grootendeels aan
+onklaarheid van het denken worden toegeschreven; maar stellig is daarbij ook dikwijls
+eene theologische bedoeling in het spel, waardoor de formeele kennis a priori, die
+moedermelk van het menschelijk verstand, vervalscht wordt.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Men wil namelijk, volgens Schopenhauer, een Schepper der stof hebben, een zoogenaamde
+eerste oorzaak, waarbij <span class="pageNum" id="pb38">[<a href="#pb38">38</a>]</span>men „stichtelijk de oogen verdraaien” kan, als ware een <span class="ex">eerste oorzaak</span> niet een <span lang="la">contradictio in adjecto</span>. Een eerste oorzaak is even weinig denkbaar als een plaats, waar de ruimte een einde
+neemt, of een oogenblik, waarop de tijd een aanvang zou hebben genomen. Iedere oorzaak
+is een verandering, bij welke men naar de haar tot stand is gekomen, noodwendig vragen
+moet, en zoo tot in het oneindige! Niet eens is een eerste toestand der materie denkbaar,
+waaruit alle volgende zouden zijn voortgesproten. Want die volgende toestanden zouden
+er dan reeds vroeger hebben moeten zijn, tenzij men gelieft aan te nemen, dat die
+eerste toestand eerst op een bepaald oogenblik begonnen heeft causaal te werken; maar
+dan zou er op dat oogenblik iets veranderd moeten zijn, waardoor die eerste toestand
+ophield te rusten; welnu, als er een verandering is bijgekomen, dan moeten we naar
+haar oorzaak, naar de daaraan voorafgaande verandering vragen, en zoo zijn wij weder
+op de ladder der oorzaken aangeland en worden door de onverbiddelijke wet der causaliteit
+voortgezweept om hooger en hooger te klimmen, steeds hooger, tot in het oneindige.
+De wet der causaliteit laat zich niet gebruiken als een fiaker, dien men, aangekomen
+waar men wil zijn, naar huis zendt. Zij gelijkt veeleer op den bezem, die, door Goethe’s
+tooverleerling bezield en aan het werk gezet, niet meer ophoudt te loopen en te vegen,
+zoodat de <span class="pageNum" id="pb39">[<a href="#pb39">39</a>]</span>oude heksenmeester er zelf bij moet komen om hem tot rust te brengen.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Helaas de heeren professoren, die er verlegen mee zitten, dat Kant aan hun dierbaar
+kosmologisch bewijs (alles wat bestaat heeft een oorzaak, de wereld bestaat, dus heeft
+de wereld een oorzaak) den doodsteek heeft toegebracht, zijn geen heksenmeesters.
+Zij hebben dus een slimmen streek bedacht. „Vriend”, hebben zij tot het kosmologisch
+bewijs gezegd, „het staat slecht met u, zeer slecht, sedert uwe noodlottige ontmoeting
+met den ouden dwarskop uit Koningsbergen; even slecht als met uwe broeders, het ontologisch
+en het physikotheologisch. Maar troost u, wij verlaten u daarom niet; ge weet, we
+worden er voor betaald; toch moet ge, het kan niet anders, van naam en kleeding verwisselen;
+want noemen we u bij uw echten naam, dan loopt alles weg. Inkognito nemen we u onder
+den arm en brengen u weder onder de menschen; enkel, zooals ge hoort, inkognito; zoo
+gaat het! Wij spreken voortaan van het „absolute”, dat klinkt vreemd, fatsoenlijk
+en voornaam; en hoeveel men met voornaam-doen bij de Duitschers kan uitrichten, weten
+wij het allerbest; wat gemeend wordt, verstaat <span class="pageNum" id="pb40">[<a href="#pb40">40</a>]</span>toch ieder en houdt zich nog op den koop toe daarbij voor wijs. Zonder syllogismen
+en praemissen treedt gij als een man van weinig woorden fier en driest op en zijt
+met één sprong aan het doel. „Het absolute”, schreeuwt gij, en wij met u, „dat moet
+er toch om den duivel zijn: anders ware er volstrekt niets”. Hierbij slaat ge op de
+tafel. Vanwaar echter het absolute? Domme vraag! Heb ik niet gezegd: „het absolute”?—Werkelijk,
+het gaat! De Duitschers zijn gewoon woorden in plaats van begrippen aan te nemen;
+daartoe worden zij, van kindsbeen af, door ons gedresseerd; let maar op de „<span class="ex">Hegelei</span>”; wat is zij anders dan holle, leege, daarbij misselijke woordenkraam? En toch, hoe
+schitterend was de carrière van dat philosophisch minister-creatuur! Er waren enkel
+eenige veile gezellen noodig om den roem van het slechte uit te bazuinen en hun stem
+vond in den hollen schedel van duizend domkoppen een nog op dit oogenblik naklinkende
+en zich voortplantende echo: zie, zoo werd er uit een gemeenen kwakzalver een groote
+wijsgeer gemaakt. Dus moed gevat! Daarenboven helpen wij u nog op andere wijze; wij
+kunnen toch zonder u niet leven!
+<span class="pageNum" id="pb41">[<a href="#pb41">41</a>]</span></p>
+<p>„Heeft de oude Koningsberger de rede gekritiseerd en haar de vleugels gekortwiekt;
+goed! dan vinden wij een <span class="ex">nieuwe</span> rede uit, van welke tot dusverre geen mensch iets gehoord had, een rede, welke niet
+denkt, maar onmiddellijk <span class="ex">aanschouwt</span>, ideeën (een voornáam woord tot mystificatie geschapen) aanschouwt; of ook ze verneemt,
+onmiddellijk verneemt, wat gij en anderen eerst bewijzen wilden; of ook ze donker
+beseft, als men het met weinig voor lief wil nemen en niet veel wil toegeven. Vroeg
+ingeprente volksbegrippen geven we zoo voor rechtstreeksche ingevingen van deze, onze
+nieuwe rede uit, voor ingevingen uit den hooge. De oude rede, die degradeeren wij,
+noemen wij voortaan verstand en laten haar kuieren. En het ware, eigenlijke verstand?
+Wat, in alle wereld, gaat ons het ware, eigenlijke verstand aan? Gij lacht ongeloovig;
+maar wij kennen ons publiek en de studenten, die wij op de banken voor ons hebben.
+Reeds Baco heeft gezegd: „Op universiteiten leeren de jonge mannen gelooven”. Van
+ons kunnen ze iets rechts leeren! Wij hebben een goeden voorraad van geloofsartikelen”.
+</p>
+<p>Uit de wet der causaliteit vloeien twee gewichtige <span class="pageNum" id="pb42">[<a href="#pb42">42</a>]</span>nevenstellingen voort: namelijk de wet der traagheid en die van het voortduren der
+stof. De eerste zegt, dat iedere toestand, dus zoowel de rust van een lichaam als
+ook zijn beweging, van welken aard ook, onveranderd, onverminderd, onvermeerderd voortduren,
+den eindeloozen tijd door aanhouden moet, tenzij er een oorzaak bijkomt, welke verandering
+teweeg brengt.—De tweede wet, welke de materie als eeuwigdurend doet kennen, volgt
+daaruit, dat de wet der causaliteit slechts op de <span class="ex">toestanden</span> der dingen, dus op hun rust, beweging, vorm, kwaliteit betrekking heeft, het ontstaan
+en vergaan dier toestanden in den tijd beheerscht; niet op het <span class="ex">bestaan</span> van den <span class="ex">drager</span> dier toestanden, aan welken men, juist om aan te duiden dat er bij hem van ontstaan
+en vergaan geen sprake kan zijn, de naam <span class="ex">substantie</span> heeft gegeven. De stof blijft: d.w.z. zij kan noch ontstaan noch vergaan, dus de
+in de wereld voorhanden hoeveelheid is niet aan vermeerdering, evenmin aan vermindering
+onderhevig. Dat we dit a priori weten, blijkt uit de onwrikbare zekerheid, waarmede
+ieder, die een gegeven lichaam, hetzij door goochelaarskunsten, hetzij door verdeeling,
+verbranding, <span class="pageNum" id="pb43">[<a href="#pb43">43</a>]</span>vervluchtiging, of op welke manier ook heeft zien verdwijnen, er nochtans vast van
+overtuigd is, dat, wat er ook uit den <span class="ex">vorm</span> van het lichaam geworden moge zijn, de substantie, dat is de <span class="ex">materie</span> ervan, onverminderd ergens aan te treffen moet zijn. De zekerheid, waarmede wij dit
+bij voorbaat vaststellen, vloeit daaruit voort, dat het ons verstand aan een middel
+om ontstaan of vergaan der materie te denken, volstrekt hapert. Immers de wet der
+causaliteit, welke de eenige vorm is waaronder wij veranderingen kunnen denken, geldt
+enkel voor de toestanden der lichamen, niet voor het bestaan van den drager van alle
+toestanden, de materie. Daarom noem ik de grondstelling van het voortduren der stof
+een korollarium, d.i. een nevenstelling van de causaliteitswet. De overtuiging van
+het voortbestaan der stof kunnen we nooit door ervaring verworven hebben; in de meeste
+gevallen zou het ons onmogelijk zijn empirisch vast te stellen dat er niets verloren
+of bijgekomen is; daarenboven staat iedere empirische, door generalisatie verkregen
+kundigheid niet onvoorwaardelijk vast, maar is zij slechts bij benadering zeker, dus
+onzeker. Onze overtuiging betreffende de geldigheid <span class="pageNum" id="pb44">[<a href="#pb44">44</a>]</span>van die grondstelling heeft dan ook een geheel ander karakter dan die van een empirische
+natuurwet. Zoo kan men de vraag opwerpen, of er ook tusschen lichamen, die door een
+volstrekt ledig van elkander gescheiden zijn, gravitatie zou bestaan, met andere woorden,
+of er voor de gravitatie niet een medium, als <span class="corr" id="xd32e497" title="Bron: bv.">b.v.</span> de æther, vereischt wordt. Dat overigens substantie eenvoudig hetzelfde als materie
+is, blijkt daaruit, dat we het begrip substantie enkel op materie kunnen toepassen.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Dus niet op zieleleven? Behooren wenschen<span class="corr" id="xd32e503" title="Niet in bron">,</span> gedachten, gewaarwordingen, bij welke het onzin zou zijn van gestalte en uitgebreidheid
+te droomen, niet in een geheel andere sfeer thuis dan steenen, boomen, dieren? Wordt
+er voor de psychische toestanden, welke toch ook afwisselen, evengoed ontstaan en
+verdwijnen als bloemen, geen blijvend substraat vereischt? Jawel, maar Schopenhauer
+meent ook voor die onstoffelijke veranderingen geen ander duurzaam wezen dan de materie
+te behoeven. Hij verwerpt de leer, dat er twee soorten van wezens, lichamen en zielen,
+zouden zijn. Hij ontdekt in het heelal enkel lichamen. Toch is hij een fel antimaterialist.
+Hoe is dat mogelijk? De oplossing van het raadsel is eenvoudig deze, dat volgens Schopenhauer
+het stoffelijk heelal niet buiten het bewustzijn <span class="pageNum" id="pb45">[<a href="#pb45">45</a>]</span>bestaat, maar er enkel is voor en door het intellekt. Hij zegt:</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Men moet van alle goden verlaten zijn om den waan te koesteren, dat de aanschouwelijke
+wereld daarbuiten, zooals zij de ruimte in hare drie afmetingen vult, zich in den
+tijd voortbeweegt en bij iedere schrede door de onkreukbare wet der causaliteit wordt
+beheerscht, in al deze opzichten evenwel enkel de wetten volgt, welke wij, onafhankelijk
+van alle ervaring, kunnen aangeven,—dat een zoodanige wereld, zonder ons toedoen en
+als zelfstandige werkelijkheid, voorhanden zou zijn, om vervolgens door de zinnelijke
+gewaarwording ons brein binnen te dringen en aldaar nu nog eens, als beeld, op dezelfde
+wijze als daarbuiten, te bestaan. Wat een armelijk ding is toch de zinnelijke gewaarwording
+op zichzelve! Zelfs bij de edelste zintuigen is zij niets meer dan een voorbijgaand
+binnen de grenzen van haar soort voor eenige afwisseling vatbaar, doch op zichzelf
+steeds individueel gevoel, dat als zoodanig niets objektiefs, niets wat naar een aanschouwing
+zweemt kan behelzen … De gewaarwording kan aangenaam of onaangenaam zijn, dus in een
+bepaalde verhouding tot ons <span class="pageNum" id="pb46">[<a href="#pb46">46</a>]</span><span class="ex">willen</span> staan, maar de verwijzing naar een <span class="ex">ding</span> ligt nooit in haar opgesloten. Ook komen veranderingen op het gebied der gewaarwording
+enkel in den vorm van den innerlijken zin, dus in den tijd, als elkander opvolgende,
+tot het bewustzijn. Eerst wanneer het verstand, een functie van het zoo kunstig en
+vreemd gebouwde, drie tot vijf pond wegende lichaamsdeel, dat wij hersenen noemen,
+aanvangt te werken en zijn eenigen vorm, de wet der causaliteit, in toepassing brengt,
+grijpt er een machtige verandering plaats, daar dan uit de subjektieve gewaarwording
+de objektieve aanschouwing wordt geboren. Het verstand namelijk vat, vóór alle ervaring
+(want deze is tot dusverre nog niet mogelijk) de gegeven gewaarwording als een werking
+op, die als zoodanig noodwendig een oorzaak moet hebben. Tegelijkertijd plaatst het
+verstand die oorzaak in den vorm van den uitwendigen zin, dus in de ruimte: zoo eerst
+ontstaat het buiten-elkander der verschillende objekten, tot welke ook ons eigen lichaam
+behoort; zoo is dus de aanschouwing a priori der ruimte de grondslag der empirische
+aanschouwing. Bij deze verrichting neemt het verstand alle, zelfs de fijnste data
+der aanwezige gewaarwording te <span class="pageNum" id="pb47">[<a href="#pb47">47</a>]</span>hulp om dienovereenkomstig de oorzaak der gewaarwording in de ruimte te construeeren …
+Het verstand heeft dus de wereld der objekten het eerst te scheppen: onmogelijk kan
+die wereld, als ware zij reeds kant en klaar, door de zinnen ons brein binnenwandelen.
+De zinnen leveren niets anders dan licht, geluid, geur enz., met andere woorden de
+ruwe stof, welke allereerst door het verstand, met behulp van de drie vormen van ruimte,
+tijd en causaliteit, tot de objektieve opvatting van een wettelijk geregelde, stoffelijke
+wereld wordt omgewerkt.
+</p>
+<p>In den dienst der objektieve aanschouwing staan eigenlijk slechts twee zinnen: het
+tastgevoel en het gezicht. Zij alleen leveren de data, op welker grondslag het verstand
+de objektieve wereld laat ontstaan. De overige drie zinnen blijven in de hoofdzaak
+subjektief; hunne gewaarwordingen wijzen wel naar een uiterlijke oorzaak, maar behelzen
+geen data, welke tot het vaststellen van ruimtebetrekkingen kunnen dienen. Die drie
+zinnen kunnen ons de aanwezigheid van voorwerpen in de ruimte aankondigen, wanneer
+deze ons reeds van elders bekend zijn, maar hunne data zijn op zichzelve niet voldoende
+om tot een <span class="pageNum" id="pb48">[<a href="#pb48">48</a>]</span>constructie in de ruimte, dus tot een objektieve aanschouwing, in staat te stellen.
+Uit den reuk kunnen wij nooit de roos construeeren; ook kan een blinde zijn leven
+lang muziek hooren zonder van de muzikanten, of van de instrumenten, of van de trillingen
+der lucht de geringste <span class="corr" id="xd32e523" title="Bron: objectieve">objektieve</span> voorstelling te erlangen. Het gehoor heeft zijn hooge waarde als medium der taal,
+waardoor het de zin der rede is, ook als medium van muziek, dus als eenig middel om
+samengestelde getalsverhoudingen niet maar in het afgetrokkene, doch onmiddellijk,
+dus op konkrete wijze, op te vatten. Maar de toon verwijst nooit naar ruimtebetrekkingen,
+verraadt ons niet hoe het met zijn oorzaak geschapen staat, hij brengt ons niet verder
+en is dus geen datum voor het verstand, dat de objektieve wereld opbouwt. Dat zijn
+alleen de gewaarwordingen van den tastzin en het gezicht. Toch is wat tastzin en gezicht
+ons leveren nog geenszins aanschouwing, maar enkel de ruwe stof er toe; in de gewaarwordingen
+van deze zinnen ligt zoo weinig de aanschouwing opgesloten, dat die gewaarwordingen
+veeleer volstrekt geen overeenkomst hebben met de eigenschappen der dingen, die door
+hare bemiddeling zich aan ons openbaren. <span class="pageNum" id="pb49">[<a href="#pb49">49</a>]</span>Om dat in te zien moet men wat werkelijk aan de gewaarwording eigen is, duidelijk
+afscheiden van wat er bij de aanschouwing door het intellekt aan wordt toegevoegd.
+Dit is aanvankelijk zwaar; immers wij zijn er zoozeer aan gewend van de gewaarwording
+oogenblikkelijk tot hare oorzaak over te gaan, dat we verzuimen op de gewaarwording
+zelve, welke hier als het ware de præmis tot een gevolgtrekking van het verstand levert,
+behoorlijk acht te geven.
+</p>
+<p>Als een blindgeborene een kubus betast, dan is er niets in zijne gewaarwordingen,
+wat met een kubus overeenkomst vertoont. Maar uit den gevoelden tegenstand besluit
+zijn verstand a priori en onbewust tot een oorzaak er van; uit de bewegingen, welke
+bij het tasten de armen maken, terwijl de gewaarwording in de handen dezelfde blijft,
+construeert hij in de hem a priori gegeven ruimte de kubieke gestalte van het lichaam.
+Bracht hij de voorstelling van een oorzaak en van ruimte niet reeds mede, zoo zou
+nooit het successieve gevoel in zijn hand het beeld van een kubus voor zijn geest
+doen verrijzen. Laat men door zijn gesloten hand een koord loopen, zoo zal hij als
+oorzaak van de wrijving en van haar <span class="pageNum" id="pb50">[<a href="#pb50">50</a>]</span>duur bij zoodanige houding zijner hand zich een lang cylindervormig in één richting
+gelijkvormig voortloopend lichaam construeeren. Nooit echter zou uit het gevoel in
+zijne hand de voorstelling van beweging, dat is van verandering van plaats in den
+tijd, kunnen ontstaan. Zijn intellekt moet, vóór alle ervaring, ruimte, tijd en causaliteit
+als voorwaarden van waarneming, aan welke het zich niet kan onttrekken, in zich hebben,
+om van de alleen empirisch gegeven gewaarwording over te gaan tot een oorzaak er van
+en die oorzaak dan als een zich zóó bewegend lichaam van dien en dien vorm te construeeren.
+Hoe groot toch is niet de afstand tusschen gewaarwording in de hand en voorstelling
+van oorzakelijkheid, materialiteit en beweging in de ruimte. De gewaarwording in de
+hand is, ook bij verschil van aanraking en positie, iets veel te eenvormigs en te
+armoedigs, dan dat het mogelijk ware daaruit de voorstelling van de ruimte met hare
+drie afmetingen, die der inwerking van lichamen op elkander, die van eigenschappen
+als uitgebreidheid, ondoordringbaarheid, cohaesie, gestalte, hardheid, weekheid, rust
+en beweging af te leiden; dat alles treedt slechts daardoor in ons bewustzijn op,
+dat in het <span class="pageNum" id="pb51">[<a href="#pb51">51</a>]</span>intellekt zelf de ruimte als vorm der aanschouwing, de tijd als vorm der verandering
+en de wet der causaliteit als regulateur van de intreding van veranderingen bij voorbaat
+klaar liggen.
+</p>
+<p>Het aan alle aanschouwing voorafgaande bestaan dier vormen doet het intellekt zijn
+wat het is. Uit een physiologisch oogpunt kan men het intellekt een verrichting der
+hersenen noemen, welke hare werkzaamheid evenmin door ervaring behoeven aan te leeren,
+als de maag het verteren, of de lever de afscheiding van gal. Slechts zoo is het verklaarbaar,
+dat vele blindgeborenen een volledige kennis der ruimtebetrekkingen erlangen; men
+denke aan Saunderson, die, schoon van zijn prille jeugd af blind, nochtans in Cambridge
+mathesis, optica en astronomie vermocht te onderwijzen.
+</p>
+<p>Op dezelfde wijze is wat bij het zien de gewaarwording levert, niets meer dan een
+veelvoudige aandoening van de retina, met den aanblik van een palet te vergelijken,
+waarop velerlei bonte klodders van verven worden aangetroffen; niets meer dan dit
+zou in het bewustzijn overblijven, wanneer men aan hem, die van een uitgebreid en
+rijk uitzicht staat te genieten, door verlamming van de hersenen plotseling het verstand
+geheel <span class="pageNum" id="pb52">[<a href="#pb52">52</a>]</span>ontnam, terwijl hem nochtans de gewaarwording werd gelaten; want dit was de ruwe stof,
+waaruit vroeger zijn verstand die aanschouwing schiep.
+</p>
+<p>Uit het voorafgaande volgt, dat de zinnen slechts de handlangers zijn, die aan het
+verstand, aan den kunstenaar in ons, geroepen om het werk te verrichten, het daartoe
+vereischte materiaal leveren. Het verstand past daarbij de wet der causaliteit toe,
+welke natuurlijk niet uit aanschouwing der wereld geput kan zijn, daar juist door
+die toepassing de wereld geboren wordt.
+</p>
+<p>Wij vinden derhalve alle elementen der empirische aanschouwing in ons aanwezig en
+niets is daarin vervat, wat zou kunnen heenwijzen naar een van ons verschillende en
+op eigen voeten staande werkelijkheid. Ook moet dit overwogen worden: onder het begrip
+der materie denken we wat van de lichamen overblijft, wanneer we ze van hun vorm en
+van alle specifieke kwaliteiten ontdoen, dus datgene wat bij alle lichamen één en
+hetzelfde moet zijn. Die door ons weggedachte vormen en kwaliteiten vertegenwoordigen
+juist de bijzondere en zeer bepaalde <span class="ex">werkingswijzen</span> der lichamen, welke hunne verscheidenheid uitmaken. Dus is, wanneer we daarvan afzien,
+het <span class="pageNum" id="pb53">[<a href="#pb53">53</a>]</span>dan nog overblijvende eenvoudig werkzaamheid in het algemeen, werken als zoodanig,
+de causaliteit zelve, objektief gedacht, de weerglans van ons eigen verstand, het
+naar buiten uitgestraalde beeld van zijn eenige verrichting; de materie is geheel
+en al uitsluitend causaliteit, haar wezen is haar werken.
+</p>
+<p>Om die reden kan op de materie zelve de wet der causaliteit niet worden toegepast;
+zij is de causaliteit zelve, objektief opgevat; zij kan hare macht niet over zich
+zelve uitoefenen; zoo kan het oog alles zien, behalve zichzelf. Dit zijn dus de resultaten,
+waartoe het ware, het transcendentale idealisme leidt. Tot het ding op zichzelf, tot
+datgene, wat er achter de vermomming aanwezig is, kunnen we niet op den weg der voorstelling
+geraken; daartoe moeten wij een anderen weg inslaan, die door het innerlijk der dingen
+leidt en ons als het ware door verraad de vesting doen ontsluiten.
+</p>
+<p>Zinnelijke gewaarwordingen zijn dus de uitgangspunten tot de allereerste toepassing
+van de causaalwet. Zij zijn noodig voor de aanschouwing van alle objekten, ons eigen
+lichaam inkluis. De deelen van dat lichaam moeten op de zinnen <span class="pageNum" id="pb54">[<a href="#pb54">54</a>]</span>werken; het oog moet dat lichaam zien, de hand het betasten enz., zullen we in staat
+zijn ons eigen lichaam in de ruimte te construeeren. Geen enkel objekt wordt door
+ons onmiddellijk, zonder tusschenkomst van gewaarwordingen, gekend.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Natuurlijk besefte Schopenhauer dat vormen als ruimte, tijd, causaliteit eerst met
+en aan de materie der kennis tot ons bewustzijn komen. Enkel de mensch is in staat
+om die vormen afzonderlijk te denken en te noemen. Schopenhauer zegt:</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Het groote onderscheid tusschen mensch en dier bestaat daarin, dat de mensch een klasse
+van voorstellingen heeft, welke het dier mist. Wij bedoelen die <span class="ex">afgetrokken</span>, uit de aanschouwelijke voorstelling door <span class="ex">aftrekking</span> verkregen voorstellingen, welke <span class="ex">begrippen</span> heeten. De handelingen der menschen grijpen met niet minder strenge noodzakelijkheid
+plaats, dan die der dieren; doch daar de mensch begrippen heeft, kan hij zich door
+een ander soort van beweegredenen dan het dier laten leiden, namelijk door gedachten;
+hij kan handelen met opzet, met overleg, volgens een plan, volgens stelregels in overeenstemming
+met anderen enz., in plaats van enkel den impuls op te volgen, welke door aanschouwelijke,
+bij de <span class="pageNum" id="pb55">[<a href="#pb55">55</a>]</span>hand zijnde voorwerpen wordt uitgeoefend. Zoo ontstaat alles, wat het menschelijk
+leven rijk, kunstig en verschrikkelijk maakt. De kloof tusschen menschen en dieren
+wordt ten slotte zoo breed, dat de mensch zijn broeders, de dieren, niet meer kent,
+ze voor iets geheel anders houdt dan hij zelf is en om zich in dien waan te bevestigen,
+ze <span class="ex">beesten</span> noemt, alle levensverrichtingen, welke hij met de dieren gemeen heeft, met schimpnamen
+aanduidt, de dieren voor rechteloos uitgeeft en zich, althans hier in het westen,
+<span class="corr" id="xd32e572" title="Bron: halstarrig">halsstarrig</span> verzet tegen de zich hem opdringende identiteit van wezen bij mensch en dier.
+</p>
+<p>Toch is het eenig verschil, zooals gezegd, enkel dit, dat de mensch niet enkel aanschouwelijke,
+maar ook afgetrokken voorstellingen heeft, begrippen genaamd, wijl ieder van hen ontelbare
+dingen onder zich begrijpt. Men kan de <span class="ex">begrippen</span> definieeren als voorstellingen uit voorstellingen. Bij hunne vorming worden de volledige,
+dus aanschouwelijke voorstellingen in hunne bestanddeelen gesplitst, om deze afzonderlijk,
+ieder voor zich, te kunnen denken als verschillende eigenschappen der dingen of als
+betrekkingen tusschen de dingen. Wanneer dit plaats grijpt, <span class="pageNum" id="pb56">[<a href="#pb56">56</a>]</span>raken de voorstellingen noodzakelijk haar karakter van aanschouwelijkheid kwijt, gelijk
+water, dat in zijn elementen wordt ontleed, zijn vloeibaarheid verliest. Want iedere
+afzonderlijke geabstraheerde eigenschap laat zich wel alleen denken, maar niet op
+zichzelve ook alleen aanschouwen. De vorming van een begrip grijpt op deze wijze plaats,
+dat men van het aanschouwelijke veel laat wegvallen, om dan het overblijvende op zichzelf
+te kunnen denken: men denkt dus minder dan er aanschouwd werd. Heeft men verschillende
+aanschouwelijke voorstellingen de revue laten passeeren, van ieder dier voorstellingen
+iets anders doen wegvallen en toch bij allen hetzelfde overgehouden, dan is dat het
+genus eener soort.… De hoogste, de meest algemeene begrippen, zijn natuurlijk de holste
+en de armste, ledige hulzen als b.v. zijn, wezen, ding, worden, enz. Men kan begrijpen,
+hoe oneindig hol en arm, hoe benauwend vervelend wijsgeerige stelsels moeten uitvallen,
+die uit zulke ledige hulzen worden te voorschijn gesponnen.
+</p>
+<p>Enkel omdat de dieren tot aanschouwelijke voorstelling beperkt zijn, hebben zij geen
+taal, zelfs al zijn zij in staat woorden uit te spreken; <span class="pageNum" id="pb57">[<a href="#pb57">57</a>]</span>ze verstaan enkel eigennamen. Om dezelfde reden lachen de dieren niet.
+</p>
+<p>Wanneer men een ietwat lange en samenhangende toespraak van een ruw en onbeschaafd
+mensch ontleedt, dan vindt men daarin nochtans zulk een rijkdom van logische vormen,
+wendingen, onderscheidingen en fijnheden van iedere soort, behoorlijk door grammatikale
+buigingen en konstrukties uitgedrukt, dat men van verbazing de handen ineen slaat
+en een zeer uitgebreid en samenhangend weten daarin ontdekt. Die gansche ontwikkeling
+rust op den grondslag van aanschouwing en wordt verkregen door het wezen der aanschouwelijke
+wereld in afgetrokken begrippen om te zetten: door de <span class="ex">rede</span>, die als onmisbaar hulpmiddel zich daarbij van de taal bedient, werd het groote werk
+verricht. Met het aanleeren der taal komt dus het geheele mechanisme der rede, het
+wezenlijke der logica, tot het bewustzijn van het kind. Natuurlijk geschiedt dit niet
+zonder groote inspanning des geestes, zonder welwillende opmerkzaamheid, maar daartoe
+hebben de kinderen de kracht, want hun leergierigheid is sterk, wanneer ze het werkelijk
+bruikbare en onmisbare tegenover zich zien; slechts dan schijnt <span class="pageNum" id="pb58">[<a href="#pb58">58</a>]</span>die leergierigheid zwak, als men hun datgene wat hun niet voegt wil opdringen. Dus
+bij het aanleeren der taal met hare tal van wendingen en fijnheden, zoowel door het
+luisteren naar wat volwassenen zeggen als door zelf te spreken, erlangt het kind,
+zelfs al wordt het zeer ruw opgevoed, die ontwikkelde rede en verwerft het die konkrete
+logika, welke niet in de kennis der logische regelen bestaat, maar geschikt maakt
+om ze onmiddellijk en rechtstreeks toe te passen; zoo leert een mensch van muzikalen
+aanleg, zonder het lezen van noten en zonder generaalbas, door eenvoudig pianospelen
+op het gehoor, de regels der harmonie.
+</p>
+<p>Daardoor, dat begrippen minder inhoud hebben dan de voorstellingen, waaruit ze worden
+geabstraheerd, zijn ze zoo handig. Zij stellen ons in staat, om juist dat deel der
+voorstellingen te gebruiken, dat men op een gegeven oogenblik noodig heeft, terwijl,
+wanneer men zich door de fantasie de volledige voorstellingen moest voor den geest
+roepen, men allerlei ballast zou moeten meenemen en gevaar loopen daaronder te bezwijken.
+Juist omdat de taal ons veroorlooft overbodig pak weg te werpen, zijn wij <span class="ex">denkende</span> <span class="pageNum" id="pb59">[<a href="#pb59">59</a>]</span>wezens. Dat denken verleent den mensch de <span class="ex">bezonnenheid</span>, welke bij het dier gemist wordt. Zij stelt hem in staat duizend dingen door een
+begrip te omvatten en telkens datgene, waarop het aankomt, zich voor den geest te
+houden, allerlei verschillen, ook die van ruimte en tijd, buiten zijn horizon te bannen,
+zich het afwezige, het verleden, de toekomst, voor den geest te stellen, terwijl het
+dier in ieder opzicht aan het heden gebonden is. Het vermogen om zich te bezinnen,
+tot zichzelf te komen, is de wortel van alle theoretische en praktische verrichtingen,
+door welke de mensch het dier overtreft; zoo is hij in staat onder terugblik op het
+verleden voor de toekomst te zorgen, opzettelijk, volgens een vast plan, methodisch
+te handelen, met velen tot één doel samen te werken, zich aan orde, zich aan een wet
+te onderwerpen, in een staat te leven.
+</p>
+<p>Alle denken, in den ruimen zin des woords, alle geesteswerkzaamheid, heeft òf woorden,
+òf fantasiebeelden noodig: van beiden verstoken heeft het geen steun, waarop het rust.
+</p>
+<p>Er zijn waarheden, die wij ontdekken door reflexie, dat is door zelfonderzoek. Zoo
+bespeuren wij, dat we niet in strijd met de wet der contradictie <span class="pageNum" id="pb60">[<a href="#pb60">60</a>]</span>kunnen denken, want iedere poging daartoe mislukt; we kunnen het evenmin als onze
+ledematen tegen de richting der gewrichten in bewegen. Voor zulk een proef hebben
+we voorstellingen, objekten noodig en enkel door met deze te experimenteeren ontdekken
+we de wetten van het denken. Beproeven we een verandering zonder voorafgaande oorzaak,
+of wel een ontstaan, of vergaan van materie te denken, dan krijgen we het bewustzijn
+dat het onmogelijk is; de wortel dier onmogelijkheid is in ons intellekt; anders zouden
+we haar niet op den subjektieven weg kunnen ontdekken; maar die onmogelijkheid geldt
+voor objekten; door met objekten proeven te nemen wordt zij opgespoord. Rechtstreeks,
+zonder behulp van objekten, kan het subjekt zich niet leeren kennen.
+</p>
+<p>De dieren hebben enkel verstand. De mensch is tevens een redelijk wezen. Dat de dieren
+verstand hebben, blijkt daaruit, dat ook zij uit hunne gewaarwordingen door toepassing
+van de wet der causaliteit tot aanschouwing van voorwerpen in de ruimte opklimmen.
+Maar de mensch, die in een wereld van begrippen leeft en een sprekend wezen is, dus
+tot bezonnenheid en echt menschelijke <span class="pageNum" id="pb61">[<a href="#pb61">61</a>]</span>verrichtingen in staat, is in het bezit der rede. Zoo heeft men te allen tijde tot
+dusverre de grens getrokken, maar in den laatsten tijd hebben de philosofieprofessoren
+goed gevonden om in strijd met het spraakgebruik verstand te noemen wat tot dusverre
+rede heette en driestweg met den naam van rede een nieuw door hen uitgedacht vermogen
+aan te duiden, een vermogen om door een zich openend venster in een bovennatuurlijke
+wereld te schouwen en zoo waarheden betreffende het zoogenaamd <span class="ex">absolute</span>, betreffende de <span class="ex">Idee</span> in ontvangst te nemen. Ook schermen ze dan veel op gemoedelijken en sentimenteelen
+toon met ideeën, als het goede, het ware, het schoone, welke op de keper beschouwd
+slechts zeer ruime en hoogst abstrakte, immers uit een oneindig getal van dingen en
+betrekkingen afgetrokken, dus aan inhoud uiterst arme begrippen zijn.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Kennis kan, volgens Schopenhauer, enkel wat haar vorm betreft, a priori zijn. Daarentegen
+moet alle inhoud van kennis uit de ervaring zijn geput. Vorm van kennis is steeds
+voorwaarde van kennis, aan welke het kennend subjekt bij waarneming en denken gebonden
+is.</p>
+</blockquote><p>
+<span class="pageNum" id="pb62">[<a href="#pb62">62</a>]</span></p>
+<p>Als de rede een vermogen ware, berekend om kundigheden, ook wat haar stof betreft,
+te leveren en dus inzichten te geven aangaande wat de mogelijkheid van alle ervaring
+te boven gaat, dan moest er over de onderwerpen der metaphysica, welke dezelfde zijn
+als die van den godsdienst, een even groote overeenstemming onder de menschen heerschen,
+als over de onderwerpen der mathesis; het gevolg zou zijn, dat wanneer iemand er afwijkende
+inzichten op nahield, hij als niet recht bij zijn verstand zou worden beschouwd. Maar
+juist het omgekeerde grijpt plaats. Sedert de menschen denken, staan overal de philosofische
+stelsels ten deele diametraal tegenover elkander; en sedert de menschen gelooven,
+wat van nog ouder datum is, bestrijden de godsdiensten elkander te vuur en te zwaard
+met vervloekingen en kerkregels. Voor alleen loopende ketters waren er in den tijd
+van het levende geloof geen krankzinnigenhuizen, maar kerkers der inquisitie met wat
+er bij behoort. Dus ook hier spreekt de ervaring luide en onloochenbaar tegen het
+leugenachtig voorwenden van een rede, die een vermogen tot onmiddellijke metaphysische
+kundigheden, of, duidelijker gezegd, tot ingevingen uit den hooge <span class="pageNum" id="pb63">[<a href="#pb63">63</a>]</span>ware, over welke het dus wel tijd is een streng gericht te houden; het is afschuwelijk
+welk een lamme leugentaal sedert een halve eeuw in Duitschland overal wordt gekolporteerd,
+jaar in jaar uit van den katheder naar de studentenbanken en dan weder van de banken
+naar den katheder verhuist; ja zelfs in Frankrijk zijn er thans een paar onnoozele
+bloeden, die zich het sprookje hebben laten diets maken en het nu onder hunne landgenooten
+rondventen; echter zal de <span lang="fr">bon sens</span> der Franschen aan de <span class="ex" lang="fr">raison transcendentale</span> wel spoedig de deur wijzen.
+</p>
+<p>Ik moet bekennen, het is niemand minder dan Kant, die met zijn praktische rede en
+zijn kategorischen imperatief tot al dat gezwets aanleiding heeft gegeven. Toen die
+praktische rede eenmaal was aangenomen, was er niets meer noodig dan haar een theoretische
+rede als tweelingzuster toe te voegen, die eveneens ex tripode bovennatuurlijke waarheden
+zou verkondigen … Het is een vloek, die ten gevolge van zijn verwantschap met het
+verkeerde en slechte op het geslacht der tweevoeters drukt, dat van het werk der groote
+geesten juist de gebreken het meest bekoren; zij worden geprezen en bewonderd, maar
+<span class="pageNum" id="pb64">[<a href="#pb64">64</a>]</span>het werkelijk groote laat men terzijde liggen. Wat diep is in de philosophie van Kant
+is slechts aan uiterst weinigen bekend: zijn geschriften worden enkel ter loops gelezen
+door lieden, die meenen, dat eerst na hem het rechte gekomen is; aan hun spreken merkt
+men dadelijk, dat zij enkel de schaal, de buitenzijde kennen, een vagen omtrek ervan
+mee naar huis hebben genomen, maar nooit in den diepen zin en den geest zijn doorgedrongen.
+</p>
+<p>Thans is eindelijk een tijdperk ingetreden, dat reeds lang voorspeld was geworden;
+de kerk wankelt, wankelt zoo sterk, dat zich vragen laat of zij ooit haar zwaartepunt
+zal terugvinden<span class="corr" id="xd32e639" title="Niet in bron">.</span> Het getal van hen, die een zekere graad en omvang van kundigheden ongeschikt maakt
+om te gelooven, is bedenkelijk groot geworden. Daarvan getuigt de algemeene verbreiding
+van het platte rationalisme, dat zijn bulhondentronie steeds breeder maakt. De diepe
+mysteriën van het christendom, over welke de eeuwen gebroed en gestreden hebben, worden
+met een kleermakersel uitgemeten en veroordeeld. Het hoofddogma van het christendom,
+de leer van de erfzonde, is bij de rationalistische plathoofden een thema van <span class="pageNum" id="pb65">[<a href="#pb65">65</a>]</span>kinderspot geworden, want niets schijnt hun klaarder en zekerder, dan dat het bestaan
+van ieder met zijn geboorte aanvangt en hij dus onmogelijk met schuld beladen op de
+wereld kan zijn gekomen. Hoe scherpzinnig!—En gelijk, wanneer verarming en verwaarloozing
+gestadig toenemen, de wolven aanvangen zich in het dorp te vertoonen, zoo verheft
+onder deze omstandigheden het steeds op de loer liggende materialisme het hoofd en
+komt met zijn geleider, het bestialisme, aan de hand aanwandelen. Met het onvermogen
+om te gelooven groeit echter de behoefte aan kennis.
+<span class="pageNum" id="pb66">[<a href="#pb66">66</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch2" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a href="#xd32e1994">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">FRAGMENTEN UIT „<span lang="de">WELT ALS WILLE UND VORSTELLUNG</span>”</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Locke zegt: „Het is duidelijk, dat de geest de dingen niet rechtstreeks kent, maar
+enkel door tusschenkomst van ideeën of voorstellingen, welke de dingen vertegenwoordigen;
+bijgevolg is onze kennis slechts in zooverre juist als er overeenkomst bestaat tusschen
+onze ideeën en de voorwerpen, waarop die ideeën betrekking hebben”.
+</p>
+<p>Deze theorie, volgens welke er bij de waarneming ideeën of beelden tusschen ons en
+de dingen zouden in staan, leidt tot scepticisme. Hoe zullen we onze ideeën met hare
+modellen, d.i. met de werkelijkheid zelve, vergelijken, indien, zooals wordt ondersteld,
+men tot de werkelijkheid geen anderen toegang heeft dan door middel van idee of beeld?
+Wij willen ons vergewissen of het beeld, dat wij ons van gindschen boom gevormd hebben,
+al dan niet aan den boom beantwoordt; wat kunnen wij nu volgens Locke’s hypothese
+anders doen dan naar den boom kijken en ons zoo een nieuw beeld van den boom verwerven,
+dat wij met het oude beeld vergelijken? Maar zoo blijven wij steeds binnen den kring
+van beelden of voorstellingen opgesloten. Vandaar dat de beroemde Euler in zijn „Brieven
+aan een duitsche prinses” kon schrijven: „Ik meen dat <span class="pageNum" id="pb67">[<a href="#pb67">67</a>]</span>de gewaarwordingen der zinnen nog iets meer behelzen dan de philosofen zich inbeelden.
+Zij zijn niet maar waarnemingen van zekere in de hersenen gemaakte indrukken. Zij
+geven niet maar aan de ziel ideeën van dingen, doch zij stellen haar tevens werkelijk
+de dingen voor, die buiten haar bestaan, ook al kan men niet begrijpen, hoe dat eigenlijk
+in zijn werk gaat”. Schopenhauer is het met een gedeelte van deze opmerking van Euler
+volkomen eens. Ook hij is van oordeel, dat wij de dingen <i>zelve</i> buiten ons waarnemen, doch, voegt hij er aan toe: die dingen zelve zijn onze voorstellingen,
+onze ideeën. Door deze uitspraak doet Schopenhauer zich als <i>idealist</i> kennen. Natuurlijk heeft men bij dit gebruik van het woord niet aan geestdrift voor
+idealen te denken, maar enkel aan vereenzelviging van ideeën en dingen.
+</p>
+<p>De waarneming is volgens Schopenhauer niet onbegrijpelijk, daar zij door toepassing
+van de ons a priori bewuste wet der causaliteit op de gewaarwordingen ontstaat; zoo
+besluiten wij, bij het zien, van de werking, de gezichtsgewaarwording, tot haar oorzaak,
+het aanschouwde ding; maar die overgang van werking tot oorzaak grijpt zoo snel plaats,
+dat zij niet in het bewustzijn valt, en de zinnelijke gewaarwording, de stof waaruit
+het aanschouwde ding wordt opgebouwd, zich niet laat afscheiden van de door het verstand
+gevormde voorstelling. Dat wij den oorsprong onzer zinnelijke <span class="pageNum" id="pb68">[<a href="#pb68">68</a>]</span>gewaarwordingen bij het niet-ik zoeken, is aan de wet der causaliteit te danken, die
+het menschelijk intellekt beheerscht. Dat wij het niet-ik als uitgebreid waarnemen,
+ligt daaraan, dat de ruimte een noodzakelijke vorm van ons aanschouwingsvermogen is.
+Doch daar ruimte en causaliteit bij ons behooren, zijn de dingen, die wij rechtstreeks
+waarnemen, tegelijkertijd slechts onze voorstellingen. De overgang bij de waarneming
+van de gewaarwording tot haar oorzaak laat zich, wat haar onmiddellijkheid en bewusteloosheid
+betreft, ophelderen door een analoge gebeurtenis, die bij het afgetrokken voorstellen
+of denken plaats grijpt. Bij het lezen en hooren worden ons enkel woorden verschaft,
+maar van deze gaan we zoo onmiddellijk tot de daardoor aangeduide begrippen over,
+dat het is, alsof we rechtstreeks de begrippen ontvingen. Vandaar dat we soms niet
+weten, in welke taal we gister iets, dat we ons herinneren, gelezen hebben. Dat de
+overgang nochtans telkens plaats grijpt, wordt bespeurd, wanneer wij eens bij uitzondering,
+doordat we verstrooid zijn, gedachteloos lezen en vervolgens bemerken, dat wij enkel
+letters en woorden gezien, maar niets begrepen hebben. Zoo is het in de dagen van
+het schrikbewind in Frankrijk gebeurd dat een klerk, die talrijke doodvonnissen had
+te kopieeren, zijn eigen doodvonnis neerschreef, zonder dat het door hem bemerkt werd.
+Enkel wanneer we van abstrakte begrippen tot beelden der fantasie overgaan, <span class="pageNum" id="pb69">[<a href="#pb69">69</a>]</span>b.v. bij de arke Noachs ons een reusachtig houten gevaarte op de zwarte, golvende
+watermassa verbeelden, komt de omzetting van het woord in wat er door beteekend wordt,
+tot ons bewustzijn.
+</p>
+<p>De grondfout van alle stelsels is volgens Schopenhauer miskenning van deze waarheid,
+dat het intellekt en de materie korrelata zijn, d.i. dat het eene er enkel voor het
+andere is, dat beide met elkander staan en vallen, dat zij elkander afspiegelen, ja
+dat zij eigenlijk een en hetzelfde zijn, van twee tegengestelde zijden beschouwd.
+Laat hier bij voorbaat gezegd worden dat dit ééne verschijning is van den wil, van
+het ding op zich zelf. Intellekt en materie zijn dus geen van beide oorspronkelijk
+en het is verkeerd om gelijk alle stelsels, het Spinozisme uitgezonderd, deden, den
+oorsprong der dingen bij één van beide te zoeken. Als de materie er zich op beroemt
+den oneindigen tijd te doorleven en de oneindige ruimte te vullen, dan moet haar geantwoord
+worden, dat tijd en ruimte enkel in het subjekt, d.i. in het intellekt, voorhanden
+zijn, alleen als vormen zijner voorstelling bestaan, vormen in welke de materie zich
+vertoont en zonder welke zij er niet zou zijn. Kon het intellekt of het subjekt zelf
+vernietigd worden, dan zou die vernietiging tevens de materie treffen: dood treft
+dan ook enkel het lichaam, dat gedurende korten tijd drager is van het intellekt en,
+gelijk al het overige, voorwerp van het intellekt.
+<span class="pageNum" id="pb70">[<a href="#pb70">70</a>]</span></p>
+<p>Datgene, wat alles kent en nooit gekend wordt, is <span class="ex">het subjekt</span>. Het is onontbeerlijke voorwaarde van al het verschijnende, van ieder objekt, want
+enkel voor het subjekt is er alles wat bestaat. Als dat subjekt vindt ieder zichzelf,
+echter slechts in zoover als hij kent, niet in zoover als hij voorwerp van kennis
+is. Voorwerp is reeds het lichaam, het is een objekt te midden van objekten en aan
+de wetten der lichamen onderworpen. Het bestaat dus gelijk alle objekten der waarneming
+in de vormen van alle kennis, in tijd en ruimte, door welke de veelheid er is. Het
+subjekt echter, het kennende, nooit gekende, bestaat niet in ruimte en tijd, daar
+het integendeel door ruimte en tijd ondersteld wordt. Van het subjekt kan dus evenmin
+gezegd worden dat het veelheid als dat het eenheid is. Het wordt niet gekend, omdat
+het datgene is, wat alles kent.
+</p>
+<p>De wereld als voorstelling bestaat uit twee van elkander onafscheidelijke helften.
+De eene is het objekt, welks vorm is: ruimte en tijd; aan dien vorm heeft het te danken
+dat het een veelheid is. De andere helft, het subjekt, ligt niet in ruimte of tijd:
+zij is geheel en onverdeeld in ieder kennend wezen voorhanden; dus is een eenig van
+<span class="pageNum" id="pb71">[<a href="#pb71">71</a>]</span>deze wezens voldoende om met het objekt de wereld als voorstelling kompleet te doen
+zijn; daartoe zijn niet de bestaande millioenen noodig; verdween ten slotte ook dat
+eenige wezen, dan zou de wereld als voorstelling er niet meer zijn. Deze helften zijn
+dus voor elkander onmisbaar, zelfs in de gedachte: want ieder van beide heeft slechts
+door en voor de andere beteekenis en aanzijn, is er met haar en verdwijnt met haar.
+Zij begrenzen elkander onmiddellijk: waar het objekt aanvangt, houdt het subjekt op.
+De gemeenschappelijkheid dier grens toont zich juist daarin, dat de onontbeerlijke
+en dus algemeene vormen van alle objekt, welke tijd, ruimte en causaliteit zijn, van
+het subjekt uit gevonden en volledig gekend kunnen worden of, om hetzelfde in Kant’s
+spraakgebruik uit te drukken, a priori in ons bewustzijn liggen. Dit ontdekt te hebben
+is de zeer groote hoofdverdienste van Kant.
+</p>
+<p>Dat de mathematische betrekkingen, juist zoo als ik ze bij de dingen denk, in alle
+mogelijke ervaring steeds moeten voorhanden zijn, dat er dus, zooals Kant het uitdrukt,
+synthetische oordeelen a priori mogelijk zijn, is door dien reus onder de denkers
+aangetoond en verklaard geworden. <span class="pageNum" id="pb72">[<a href="#pb72">72</a>]</span>Aan ieder dringen zich vragen als de volgende op: wat is tijd? wat is dat voor een
+ding, dat nooit stilstaat, louter beweging is, zonder iets dat zich beweegt? En wat
+is ruimte, dat alomtegenwoordige niets, waaruit geen ding kan wegsluipen, zonder op
+te houden iets te zijn?
+</p>
+<p>Kant heeft ontdekt, dat tijd en ruimte het subjekt aanhangen, de manier zijn, waarop
+alle waarneming van objekten voltrokken wordt, gelijk reeds daaruit blijkt, dat men
+wel alles, wat in tijd en ruimte voorkomt, maar niet tijd en ruimte zelve kan wegdenken.
+Zoo kan de hand alles loslaten, alleen zich zelve niet. Intusschen kunnen er nog andere
+bewijzen dan die door Kant gegeven werden voor de waarheid van zijne stelling worden
+aangevoerd.
+</p>
+<p>„Een rechthoekige, gelijkzijdige driehoek” behelst geen logische tegenstrijdigheid,
+want de prædikaten heffen ieder voor zich het subjekt niet op, en evenmin zijn zij
+begripmatig onvereenigbaar. Eerst wanneer men een dergelijke figuur in zijn voorstelling
+tracht te construeeren, blijkt het dat zij onbestaanbaar is. Wilde men om die reden
+van een tegenstrijdigheid gewagen, dan zou ook iedere physische onmogelijkheid een
+kontradiktie <span class="pageNum" id="pb73">[<a href="#pb73">73</a>]</span>moeten heeten, zelfs al is zij eerst in later tijden ontdekt, b.v. dat horens en snijtanden
+in de bovenkaak niet bij hetzelfde dier kunnen samengaan. Alleen de logische onmogelijkheid
+is een tegenstrijdigheid, niet de physische en evenmin de mathematische. Gelijkzijdig
+en rechthoekig spreken elkander niet tegen; in het kwadraat gaan zij gepaard en evenmin
+is een van beide in strijd met een driehoek. Daarom kan de onvereenigbaarheid van
+die begrippen nooit door het zuivere denken ontdekt worden, maar zij blijkt eerst
+bij de aanschouwing, welke intusschen van dien aard is, dat er geen ervaring, geen
+werkelijk ding voor haar noodig is, daar de aanschouwing hier een zuiver innerlijke
+is. Tot hetzelfde gebied behoort de stelling van Giordano Bruno: „een oneindig groot
+lichaam is noodwendig onbewegelijk”, want die stelling kan niet op ervaring berusten
+en evenmin op het axioma der kontradiktie; hier wordt van een ding gesproken, dat
+in geen ervaring kan voorkomen, terwijl de begrippen „oneindig groot” en „bewegelijk”
+elkander in het denken niet buitensluiten; alleen de zuivere aanschouwing doet zien,
+dat beweging een ruimte buiten het lichaam vereischt, terwijl oneindige grootte geen
+<span class="pageNum" id="pb74">[<a href="#pb74">74</a>]</span>ruimte daarbuiten overlaat.—Wilde men tegen het eerste mathematische voorbeeld aanvoeren,
+dat het er van afhangt, hoe volledig het begrip is, dat het oordeelend subjekt betreffende
+een driehoek heeft, (want, wanneer er niets aan haperde, dan zou het ook de onmogelijkheid
+in zich sluiten, dat een driehoek rechthoekig en toch gelijkzijdig is), dan luidt
+het antwoord: laat ons stellen dat zijn begrip van een driehoek nog gebrekkig is,
+dan kan hij, zonder de ervaring te hulp te roepen, door de eenvoudige konstruktie
+van den driehoek in zijne fantasie, dat begrip aanvullen en zich voor alle eeuwigheid
+overtuigen, dat een rechthoekige, gelijkzijdige driehoek onmogelijk is; juist een
+dergelijke verrichting des geestes brengt een synthetisch oordeel a priori voort,
+dat is een zoodanig, waardoor wij, zonder alle ervaring en toch met geldigheid voor
+alle ervaring, onze begrippen vormen en aanvullen.—Het spreekt wel van zelf, dat een
+begrip in het eene hoofd vollediger kan zijn dan in het ander: het begrip „kat” behelst
+in het brein van Cuvier honderdmaal meer dan in dat van zijn bediende. Om die reden
+kunnen dezelfde oordeelen voor den een synthetisch, voor den ander analytisch zijn.
+Neemt men echter de <span class="pageNum" id="pb75">[<a href="#pb75">75</a>]</span>begrippen objektief en wil men beslissen of een gegeven oordeel analytisch dan wel
+synthetisch is, dan vervange men het prædikaat door zijn kontradiktorisch tegendeel
+en verbinde het, zonder copula, met het subjekt: geeft dat een <span lang="la">contradictio in adjecto</span>, dan was het oordeel analytisch, zoo niet: synthetisch.
+</p>
+<p>Dat de rekenkunde op de zuivere aanschouwing van den tijd berust, is niet zoo klaarblijkelijk,
+als dat de meetkunde in die der ruimte gegrond is. Men kan het echter op de volgende
+manier bewijzen. Alle tellen bestaat in het herhaald stellen der eenheid: enkel om
+te weten, hoe dikwijls wij dat reeds gedaan hebben, duiden wij haar telkens aan met
+een ander woord: dit zijn de telwoorden. Nu is herhaling slechts mogelijk door opvolging:
+deze echter, dus het na-elkander, rust onmiddellijk op de aanschouwing van den tijd,
+is een begrip dat slechts door tijd verstaanbaar is: dus is ook het tellen enkel door
+middel van den tijd mogelijk. Dit berusten van alle tellen op den tijd verraadt zich
+ook daardoor, dat in alle talen de vermenigvuldiging door „maal” aangeduid wordt,
+ergo door een tijdsbegrip: <span lang="fr">six fois</span><span class="corr" id="xd32e697" title="Niet in bron">,</span> <span lang="en">six times</span>, <span lang="la">sexies</span>. Nu is echter reeds het eenvoudige <span class="pageNum" id="pb76">[<a href="#pb76">76</a>]</span>tellen een vermenigvuldigen met één, weshalve in het instituut van Pestalozzi de kinderen
+steeds zoo vermenigvuldigen moesten: 2 maal 2 is 4 maal één. Ook Aristoteles heeft
+reeds de enge verwantschap van het getal met den tijd bespeurd. De tijd heet bij hem
+het getal der beweging. Diepzinnig werpt hij de vraag op, of de tijd er zou kunnen
+zijn, wanneer er geen ziel ware, en geeft daarop een ontkennend antwoord.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Ten onrechte heeft men uit deze redeneering van Schopenhauer afgeleid dat, gelijk
+de geometrie ruimtemeting is, zoo volgens hem de rekenkunde tijdmeting zou zijn. Dat
+zegt hij niet. Ook zou het zeer verkeerd zijn dat te zeggen. Men kan niet enkel uren
+en dagen, maar ook de verschillende beteekenissen van een woord tellen. Tellen kan
+men overal, waar te onderscheiden valt. Er is geen eenheid, geen getal, tenzij in
+ons denken. Eenheid en getal worden geboren door ons letten op wat wij doen, als wij
+het een van het ander onderscheiden. Toch is de redeneering van Schopenhauer niet
+geheel zuiver. Want gelijk het tellen, zoo is ook het meten enkel in den tijd mogelijk.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Ofschoon de tijd gelijk de ruimte de kenvorm van het <span class="corr" id="xd32e713" title="Bron: subject">subjekt</span> is, doet hij zich, ook in dat opzicht <span class="pageNum" id="pb77">[<a href="#pb77">77</a>]</span>aan de ruimte weder gelijk, voor, alsof hij onafhankelijk ware van het subjekt. Tegen
+onzen wil of zonder ons weten vliegt of draalt de tijd: men vraagt hoe laat het is,
+men vorscht naar den tijd als naar iets, dat geheel objektief is. En wat is dat objektieve?
+Niet de beweging der sterren of der uurwijzers, welke eenvoudig dient om den loop
+van den tijd daaraan te meten: dat objektieve is iets, dat van alle dingen verschilt,
+doch, even als die dingen, onafhankelijk van ons weten en willen voorhanden is. Tijd
+bestaat slechts in de hoofden der kennende wezens, maar de gelijkmatigheid van zijn
+gang en zijn onafhankelijkheid van den wil geeft hem het recht objektief te heeten.
+</p>
+<p>De tijd is in de eerste plaats de vorm van den innerlijken zin. Bij voorbaat wil ik
+hier opmerken, dat het eenig voorwerp van den innerlijken zin de eigen wil van het
+kennend subjekt is. De tijd is dus de vorm, door middel van welken de wil, die oorspronkelijk
+van alle kennis verstoken is, tot zelfkennis in staat wordt gesteld. In den tijd doet
+zich dat eenvoudig en identisch willen voor als tot een levensloop uitgerafeld. Juist
+wegens die oorspronkelijke eenvoudigheid en <span class="pageNum" id="pb78">[<a href="#pb78">78</a>]</span>identiteit van datgene wat zóó verschijnt, blijft het karakter steeds hetzelfde, weshalve
+ook de levensloop steeds denzelfden grondtoon behoudt, en de menigvuldige gebeurtenissen
+en tooneelen, waaruit hij bestaat, als variaties op een en hetzelfde thema kunnen
+worden beschouwd.
+</p>
+<p>Maine de Biran zocht den oorsprong van het causaliteitsbegrip in de ervaring, dat
+op het wilsbesluit als oorzaak de beweging van het lichaam als werking volgt. Wat
+hier als een empirisch feit wordt vermeld is geen feit. Wij bespeuren volstrekt niet,
+dat het wilsbesluit om den arm te bewegen en de beweging van den arm zelve twee verschillende
+gebeurtenissen zijn en dat die twee door den band der causaliteit zijn samengeknoopt.
+Juister schijnt het te zeggen, dat beide een en hetzelfde zijn, maar op tweeërlei
+wijze waargenomen: wat nl. aan de innerlijke waarneming, dus aan het zelfbewustzijn,
+zich als een werkelijk wilsbesluit aankondigt, datzelfde doet zich bij de uitwendige
+aanschouwing, in welke het lichaam objektief voorhanden is, onmiddellijk als werkzaamheid
+des lichaams voor. Dat physiologisch de verrichting der zenuw aan die van den spier
+voorafgaat, doet hier niets ter zake, want dat valt <span class="pageNum" id="pb79">[<a href="#pb79">79</a>]</span>niet onder het bereik van het zelfbewustzijn; ook is er geen sprake van de verhouding
+tusschen spier en zenuw, maar van die tusschen wilshandeling en lichamelijke verrichting.
+Deze nu kondigt zich niet als een causaliteitsbetrekking aan, want tusschen wilshandeling
+en lichamelijke verrichting grijpt geen opvolging plaats; zij zijn er tegelijk. Wanneer
+zij zich als oorzaak en werking voordeden, zou de verbinding ons niet zoo onbegrijpelijk
+wezen, als zij inderdaad is: want wat we uit zijn oorzaak verstaan, dat verstaan wij,
+zooverre er voor ons van verstaan sprake kan zijn. Daarentegen is de beweging van
+onze ledematen krachtens wilsbesluiten een alledaagsch wonder, dat wij verzuimen op
+te merken. Richten wij er eenmaal de gedachte op, dan treedt het onbegrijpelijke der
+zaak levendig voor ons bewustzijn, juist omdat we hier iets vóór ons hebben, wat we
+<span class="ex">niet</span> als werking van zijn oorzaak verstaan. Nooit kon dus deze waarneming, waarin de voorstelling
+van causaliteit totaal ontbreekt, ons die voorstelling verschaffen.
+</p>
+<p>Niet minder verkeerd is het de wet der causaliteit te willen afleiden uit de empirisch
+waargenomen inwerking van ons eigen lichaam op andere <span class="pageNum" id="pb80">[<a href="#pb80">80</a>]</span>lichamen. <span class="corr" id="xd32e733" title="Bron: Bv.">B.v.</span> met inspanning sluiten we een deur waar de wind op staat, doch om deur en hand in
+de ruimte waar te nemen, is reeds toepassing van de wet der causaliteit noodig. Er
+is een breede kloof tusschen gewaarwording en de aanschouwing van een objektieve wereld;
+de eenige brug, die daarover heenvoert is de wet der causaliteit, welke voor hare
+toepassing de beide andere haar verwante vormen, ruimte en tijd, onderstelt. Of nu
+de gewaarwording, van welke wij uitgaan om verder tot waarneming te komen, door den
+weerstand geboren wordt, dien de krachtsuiting onzer spieren ondergaat, dan wel door
+een lichtindruk op het netvlies of een geluidsindruk op de gehoorzenuw, komt hier
+op hetzelfde neer: altijd blijft de gewaarwording een gegeven voor het verstand, dat
+alleen bij machte is haar als werking van een daarvan verschillende oorzaak op te
+vatten, welke het verstand nu als iets uitwendigs aanschouwt door haar te plaatsen
+in den eveneens vóór alle ervaring ons inwonenden vorm der ruimte. Zonder die intellektueele
+verrichting zou nooit uit eenvoudige gewaarwordingen iets geheel anders, nl. de aanschouwing
+van een wereld, kunnen ontstaan. Hoe is het denkbaar, dat het <span class="pageNum" id="pb81">[<a href="#pb81">81</a>]</span>bij een gewilde beweging zich belemmerd gevoelen, wat overigens ook bij verlammingen
+plaats grijpt, daartoe voldoende zou zijn? Er komt nog bij dat, zal ik beproeven op
+uitwendige dingen te werken, deze noodzakelijk vooraf op mij moeten gewerkt hebben,
+want anders ontbreken de beweegredenen: ook om die reden moet dus de opvatting der
+buitenwereld voorafgaan. Volgens de theorie, die thans bestreden wordt, zou een schepsel
+zonder armen en beenen in het geheel niet tot voorstelling van causaliteit, en dus
+ook niet tot waarneming der buitenwereld kunnen komen. Dat dit echter niet zoo is,
+blijkt uit Frorieps „<span lang="de">Notizen</span>” 1838 Juli no. 133, waarin uitvoerig bericht wordt gegeven over Eva Sauk uit Esthland,
+toen 14 jaar oud, geheel zonder armen en beenen, zooals men zien kan op het toegevoegde
+portret. Volgens de mededeelingen der moeder had Eva zich geestelijk even snel ontwikkeld
+als hare andere kinderen en was zij spoedig tot een juist oordeel over grootte en
+afstand der zichtbare voorwerpen gekomen.
+</p>
+<p>Men moet niet meenen dat oorzaak en gevolg gelijktijdig kunnen zijn. Ook dan, als
+de opvolging wegens hare groote snelheid niet kan worden <span class="pageNum" id="pb82">[<a href="#pb82">82</a>]</span>waargenomen, zijn wij er toch van overtuigd, dat er tijd verstrijkt. Wij halen <span class="corr" id="xd32e745" title="Bron: bv.">b.v.</span> de haan van het geweer over en de kogel vliegt onmiddellijk uit den loop; toch weten
+wij dat het afdrukken, het ontvonken, het voortplanten van het vuur, de ontploffing
+en het wegvliegen van den kogel in die bepaalde orde elkander moeten zijn opgevolgd.
+Die opvolging van gebeurtenissen is nog door geen mensch ooit waargenomen, maar wij
+weten, welke van die gebeurtenissen telkens in den tijd aan de andere moet voorafgaan,
+dus weten wij ook, dat er gedurende het verloop der heele reeks een zekere tijd verstrijkt,
+ook al is hij zoo kort, dat hij aan onze waarneming ontsnapt. Bijgevolg is ons niet
+enkel de wet der causaliteit, maar ook hare betrekking tot den tijd en de noodzakelijkheid
+der opvolging van oorzaak en werking bij voorbaat bekend. Wanneer wij weten, welke
+van twee toestanden oorzaak en welke werking is, dan is ons tevens bekend, in welke
+orde zij in den tijd plaats grijpen: strekt onze wetenschap daarentegen niet zoo ver
+en is ons enkel bekend, dat er causaalverband tusschen de twee toestanden is, dan
+trachten wij door proeven uit te maken, hoe de opvolging is en zoo te beslissen, welke
+<span class="pageNum" id="pb83">[<a href="#pb83">83</a>]</span>van beide oorzaak en welke werking is.
+</p>
+<p>De valschheid der bewering van sommige wijsgeeren, dat oorzaak en gevolg gelijktijdig
+zouden zijn, blijkt ook uit de volgende beschouwing. Een onafgebroken keten van oorzaken
+en werkingen vult den geheelen tijd. Ware de keten op zeker tijdstip afgebroken, dan
+zou de wereld toen hebben stil gestaan, of er had, om haar weer in beweging te brengen,
+een werking zonder oorzaak moeten plaats grijpen. Ware nu iedere werking met haar
+oorzaak gelijktijdig, dan zou iedere werking opgeschoven zijn in den tijd van haar
+oorzaak, zoodat een keten van oorzaken en werkingen, hoevele schakels zij ook mocht
+tellen, in het geheel geen tijd zou innemen, maar alles er op hetzelfde oogenblik
+zou zijn. Zoo schrompelt, bij de onderstelling dat oorzaak en werking gelijktijdig
+zijn, de wereldloop samen tot het feit van één oogenblik. Dit bewijs vertoont overeenkomst
+met de redeneering, dat ieder blad papier dikte moet hebben, daar anders het geheele
+boek zonder dikte zou zijn. Aan te geven wanneer de oorzaak ophoudt en de werking
+aanvangt, is bijna altoos moeilijk en dikwijls onmogelijk. Want de veranderingen of
+de opvolgende toestanden vormen <span class="pageNum" id="pb84">[<a href="#pb84">84</a>]</span>een continuum, gelijk de tijd, welken zij vullen, en zijn dus, zooals deze, in het
+oneindige deelbaar. Maar de orde, waarin zij elkander afwisselen, is even noodzakelijk
+bepaald en onmiskenbaar, als het feit dat heden enkel op gister en niet rechtstreeks
+op eergister kon volgen.
+</p>
+<p>Het realistisch dogmatisme, het eigenlijke materialisme, neemt stof, tijd en ruimte
+als eenvoudig bestaande aan en miskent de betrekking tot het subjekt, zonder welke
+dat alles er niet zou zijn. Als leiddraad bezigt het de causaalwet en beschouwt die
+als behoorende tot een zelfstandige orde der dingen, terwijl zoo het verstand wordt
+op zij geschoven, voor hetwelk alle causaliteit er is. Nu spoort het den eenvoudigsten,
+zoogenaamd eersten toestand der materie op, om van daar uit al het overige af te leiden:
+van mechanisme tracht het te komen tot chemisme, tot polariteit, tot vegetatie, tot
+dierlijk leven. Gesteld dat dit alles gelukte, dan zou de laatste schakel der keten
+gevoel en waarneming zijn, welke dus eenvoudig als modificaties der stof, als door
+causaliteit te voorschijn gebrachte toestanden der stof te voorschijn zouden treden.
+Waren we nu het materialisme met aanschouwelijke voorstellingen tot <span class="pageNum" id="pb85">[<a href="#pb85">85</a>]</span>zoover gevolgd, dan zouden wij, op den bergtop aangeland, plotseling neiging gevoelen
+om in een Homerisch gelach uit te barsten, daar wij als uit een droom ontwakend zouden
+bespeuren, dat zijn laatste zoo moeilijk verkregen resultaat, gevoel en kennis, reeds
+bij het allereerste uitgangspunt te gelijk met de materie als onontbeerlijke voorwaarde
+was ondersteld en wij ons wel hadden ingebeeld aan de materie zonder meer te denken,
+maar inderdaad aan niets anders hadden gedacht dan aan het de materie zich voorstellende
+subjekt, het haar aanschouwende oog, de haar betastende hand, het haar doorgrondende
+verstand. Zoo onthulde zich dan plotseling de enorme logische fout: de laatste schakel
+bleek de spijker te zijn, waaraan reeds de eerste was opgehangen, zoodat de keten
+bleek den cirkelvorm te hebben aangenomen. Werkelijk gelijkt dan ook de materialist
+op den baron von Münchhausen, die het paard, waarop hij zit, met zijn beenen en zichzelf
+aan den staart van zijn pruik omhoog wil trekken. De bewering, dat bewustzijn modificatie
+van materie zou zijn, is niet meer waard dan de omgekeerde, dat materie slechts modificatie
+van bewustzijn zou zijn. Toch is in den grond het doel en het <span class="pageNum" id="pb86">[<a href="#pb86">86</a>]</span>ideaal van alle natuurwetenschap een konsekwent volgehouden materialisme. Dat het
+materialisme een ongerijmdheid is, kan slechts tot bevestiging van deze waarheid dienen,
+dat alle wetenschap nooit een laatste doel kan bereiken, nooit een genoegzame verklaring
+kan geven, dat zij het innerlijk wezen der wereld niet raakt, nooit verder dan de
+voorstelling komt en op de keper beschouwd niets anders dan de verhouding van de eene
+voorstelling tot de andere onthult.
+</p>
+<p>Geen objekt zonder subjekt,—ziedaar de stelling welke voor eeuwig alle materialisme
+onmogelijk maakt. Zonnen en planeten, zonder een oog dat ze ziet of een verstand dat
+ze kent, laten zich in woorden noemen, maar niet denken. Intusschen dwingt ons het
+onderzoek der natuur aan te nemen, dat in den tijd ieder hooger bewerktuigde toestand
+der materie voorafgegaan is door een lager bestaan, dat de dieren er vóór de menschen
+zijn geweest, de visschen vóór de zoogdieren, de planten alweer vroeger, het onbewerktuigde
+vóór al het bewerktuigde; dat bij gevolg de oorspronkelijke massa een lange reeks
+van veranderingen heeft moeten doorloopen, vóór dat het eerste oog zich kon ontsluiten.
+En toch blijft <span class="pageNum" id="pb87">[<a href="#pb87">87</a>]</span>altoos van dat eerste oog het bestaan van die geheele wereld afhankelijk, want dat
+oog was het onontbeerlijke middel om de wereld te kennen en zonder dat oog is zij
+niet denkbaar, daar de wereld voorstelling is en als zoodanig het kennend subjekt,
+den drager van haar aanzijn, noodig heeft; ja, die lange reeks van eeuwen, waarin
+ontelbare veranderingen hebben plaats gegrepen en de materie zich tot steeds hooger
+gestalte, ontwikkelde, totdat eindelijk het eerste kennende dier geboren werd, die
+geheele tijd is alleen denkbaar in de identiteit van een bewustzijn, welks opvolging
+van voorstellingen die tijd is en zonder hetwelk hij alle beteekenis verliest en volstrekt
+niets is. Zoo zien wij van den eenen kant het bestaan der wereld afhankelijk van het
+eerste kennende wezen, aan den anderen kant bespeuren wij dat dit eerste kennende
+dier afhankelijk moet geweest zijn van een lange daaraan voorafgaande keten van oorzaken
+en werkingen, in welke het zelf als een kleine schakel optrad. Deze twee elkander
+weersprekende beschouwingen, tot ieder van welke wij met dezelfde noodzakelijkheid
+geleid worden, zou men een antinomie in ons kenvermogen kunnen noemen, indien zij
+niet daarin <span class="pageNum" id="pb88">[<a href="#pb88">88</a>]</span>hare oplossing vond dat, om in Kant’s taal te spreken, tijd, ruimte en causaliteit
+niet aan het ding op zichzelf toebehooren, maar alleen aan zijn verschijning, wier
+vormen zij zijn; iets wat in mijne taal aldus luidt, dat de objektieve wereld, de
+wereld als voorstelling, niet de eenige is, maar enkel de eene, om zoo te zeggen uiterlijke
+zijde, terwijl de andere zijde het innerlijkst wezen der wereld, haar kern, het ding
+op zichzelf is, dat wat wij Wil noemen naar de meest onmiddellijke van zijne openbaringen.
+De wereld als voorstelling echter, met welke wij hier alleen te maken hebben, begint
+werkelijk, als het eerste oog haar aanschouwt, zonder welk medium van kennis zij er
+niet kan zijn. Zonder dat oog, m.a.w. buiten de kennis, was er ook geen vroeger, geen
+tijd. Toch moet men daaruit niet afleiden, dat de tijd een begin had, want alle begin
+is in den tijd; daar hij echter de meest algemeene vorm van kenbaarheid is, naar welken
+zich alle verschijnselen krachtens de wet der causaliteit voegen, zoo staat met het
+eerste kennen ook de tijd met zijn geheele oneindigheid in beide richtingen tegenover
+het kennende <span class="corr" id="xd32e766" title="Bron: subjeckt">subjekt</span>: m.a.w. het verschijnsel, dat het eerst als aanwezig wordt opgemerkt, moet <span class="pageNum" id="pb89">[<a href="#pb89">89</a>]</span>dadelijk worden opgevat als in causaalverband staande met en afhankelijk van een reeks
+van verschijnselen, die zich tot in het oneindige in het verleden uitstrekt; dat verleden
+is hier de voorwaarde van het eerste heden, zooals omgekeerd dat eerste heden voorwaarde
+is van het verleden; beide, heden en verleden, zijn van het kennend subjekt afhankelijk
+en zonder dat subjekt niets; het ligt aan het subjekt, dat het eerste heden niet als
+de aanvang van den tijd, niet als iets wat geen verleden tot vader heeft, maar als
+gevolg van dat verleden zich noodwendig voordoet. Wie aan de mythologie hier een beeld
+wil ontleenen om het te voorschijn treden van den tijd zonder aanvang uit te drukken,
+denke aan de geboorte van Kronos, den tijd, den jongsten der Titanen, met wien, daar
+hij zijn vader ontmande, de ruwe voortbrengselen van hemel en aarde ophielden om de
+geslachten der goden en der menschen op het tooneel te doen verschijnen.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Het is opmerkelijk, dat Schopenhauer, de felle antimaterialist, telkens spreekt als
+ware hij zelf een overtuigd materialist. Zoo zegt hij op menige plaats, dat de wereld
+een hersenphenomeen is. Onwillekeurig vraagt men: wat zijn dan de hersenen zelve,
+die een <span class="pageNum" id="pb90">[<a href="#pb90">90</a>]</span>deel der wereld uitmaken? Is de wereld misschien phenomeen van een phenomeen, phenomeen
+in de tweede macht? Dergelijke uitspraken zijn, naar mijn oordeel, geen bewijs van
+gedachteloosheid, maar een bedenkelijk gevolg van de kunstenaarsbehoefte, welke Schopenhauer
+eigen was, om alles zoo plastisch mogelijk voor te stellen. Opzettelijk trachtte hij
+„den bedriegelijken sluier van afgetrokken begrippen”, welke bij andere denkers subjekt
+en objekt van elkander scheidt, in flarden te scheuren. Zoo kwam hij er toe te onpas
+de taal der physiologen te gebruiken en de zuiverheid zoowel van zijn denken als van
+zijn spreken aan aanschouwelijkheid op te offeren. De soms dwaze formules, waarin
+hij zijn gedachten hult, werden hem door zijn intellektueel temperament aan de hand
+gedaan, dat aanschouwing boven afgetrokken, dorre redeneering verkiest en dat een
+warm, zonnig, kleurrijk, schitterend woord hooger stelt dan fijne onderscheiding en
+eerbiediging van de regels der logika, wanneer deze het gebruik van voor oningewijden
+moeilijk verstaanbare technische termen, gelijk men ze in massa in de geschriften
+van Kant aantreft, zouden met zich voeren.
+</p>
+<p>In dit verband zij het mij veroorloofd nog een andere opmerking in te vlechten. Schopenhauer
+gebruikt den term objekt in ruimer zin dan bij Kant en andere denkers gemeenlijk plaats
+grijpt. Onder objekt toch verstaat men bij voorkeur den inhoud van een algemeen <span class="pageNum" id="pb91">[<a href="#pb91">91</a>]</span>geldige, van een wetenschappelijke voorstelling, zooals die door een onberispelijk
+denker, mits hij over alle ter zake dienende gegevens beschikt, gevormd wordt; daarmede
+erkent men de mogelijkheid, dat er waarnemingen of voorstellingen zijn, die enkel
+subjektieve beteekenis hebben, die gebrekkig, onjuist, valsch moeten heeten. Dit onderscheid
+wordt bedoeld, als men vraagt, hoe werkelijkheid en schijn kunnen worden onderscheiden.
+Aan die vraag schenkt Schopenhauer weinig aandacht. Ziehier evenwel de wijze, waarop
+een aanverwante vraag door hem wordt beantwoord.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Wij hebben droomen; is niet misschien het geheele leven een droom? Of meer bepaald:
+is er een afdoend kenmerk om droom en werkelijkheid, om fantasmen en echte objekten
+te onderscheiden? De bewering, dat aanschouwing in den droom minder levendig en duidelijk
+is dan aanschouwing van werkelijkheid, verdient in het geheel niet in aanmerking te
+komen; niemand toch is er ooit in geslaagd deze beide naast elkander te plaatsen en
+ze dan te vergelijken; het eenige wat men doen kan is de <span class="ex">herinnering</span> van een droom tegenover de aanwezige werkelijkheid te stellen.—Kant lost de vraag
+aldus op: „De onderlinge samenhang der voorstellingen volgens <span class="pageNum" id="pb92">[<a href="#pb92">92</a>]</span>de wet der causaliteit onderscheidt het leven van den droom”.—Daarop is te antwoorden
+dat, ook in den droom, alle bizonderheden een voldoenden grond hebben. De samenhang
+blijkt enkel verbroken, wanneer leven en droom elkander afwisselen of wanneer men
+op verschillende droomen let. Kant had dus behooren te zeggen: de lange droom, die
+het leven heet, vertoont een doorgaanden samenhang en staat op zich zelf tegenover
+de korte droomen, die er zich inschuiven; de brug tusschen leven en droomen ontbreekt
+en daardoor onderscheidt men ze.—Intusschen zou het onderzoek, of iets gedroomd dan
+wel geschied is, met behulp van dit kriterium, zeer moeilijk en dikwijls in het geheel
+niet tot het doel geleiden; immers wij zijn volstrekt niet in staat om tusschen iedere
+werkelijk doorleefde gebeurtenis en het tegenwoordig oogenblik alle schakels van causaalverband
+aan te wijzen en zullen ons dus niet wegens dat onvermogen gerechtigd achten om in
+een bepaald geval te zeggen, dat wij enkel hebben gedroomd. Daarom bedient men zich
+in het werkelijke leven niet van dien toetssteen. Het eenig afdoende kenmerk om droom
+en werkelijkheid te onderscheiden is inderdaad geen ander <span class="pageNum" id="pb93">[<a href="#pb93">93</a>]</span>dan het zuiver empirische ontwaken, waardoor de causaalband tusschen de gedroomde
+gebeurtenissen en de feiten van het wakende leven nadrukkelijk en voelbaar wordt verscheurd.
+Een voortreffelijk bewijs hiervoor is de opmerking, die Hobbes in zijn Leviathan hoofdst.
+II ten beste geeft: dat wij n.l. droomen dan licht in later tijd voor werkelijkheid
+houden, wanneer wij zonder opzet over dag niet ontkleed geslapen hebben. Vooral echter,
+wanneer daar nog bijkomt, dat een onderneming of een plan al onze gedachten in beslag
+neemt en ons in den droom evenzeer als gedurende het waken bezig houdt: in zulke gevallen
+wordt het ontwaken schier even weinig als het inslapen opgemerkt; de droom vloeit
+met de werkelijkheid samen en wordt met haar vereenzelvigd. Hier blijft er inderdaad
+niets anders over dan den door Kant aangegeven <span class="corr" id="xd32e790" title="Bron: toetsteen">toetssteen</span> te gebruiken: wanneer nu echter naderhand, zooals dikwijls het geval is, er niet
+meer is op te sporen of de causaalband met het heden aanwezig is dan wel ontbreekt,
+dan moet het onbeslist blijven of een gebeurtenis gedroomd dan wel geschied is. Zoo
+treedt de nauwe verwantschap tusschen leven en droom zonneklaar ons te gemoet. Inderdaad
+<span class="pageNum" id="pb94">[<a href="#pb94">94</a>]</span>is op die verwantschap door vele groote geesten dan ook met nadruk gewezen. De Veden
+en Purana’s vergelijken telkens onze kennis der werkelijkheid, welke zij het weefsel
+van Maja noemen, met den droom. Plato zegt herhaaldelijk, dat de menschen slechts
+in een droom leven en alleen de philosoof er naar streeft om wakker te zijn. Pindarus
+noemt den mensch den droom van een schaduw. Sophocles zegt: ik zie dat wij, die leven,
+enkel beelden en zwevende schaduwen zijn; terwijl wij bij Shakespeare lezen: wij zijn
+van de stof waaruit droomen worden geweven, en ons kortstondig leven wordt door slaap
+omlijst.
+</p>
+<p>Na deze dichterlijke citaten zij het ook mij vergund mijn bedoeling door een vergelijking
+duidelijk te maken. Het leven en de droomen zijn bladen van hetzelfde boek. Geregeld
+doorlezen heet: het werkelijk leven. Wanneer echter de leestijd door het aanbreken
+van den nacht ten einde is en het uur van rusten slaat, dan bladeren wij nog slaperig
+in ons boek en zonder orde lezen wij nu eens hier, dan weer daar; dikwijls is het
+een blad, dat we reeds kenden, dikwijls een, dat we nog niet kenden, maar altoos is
+het uit hetzelfde boek. Bij een afzonderlijk gelezen blad <span class="pageNum" id="pb95">[<a href="#pb95">95</a>]</span>ontbreekt de samenhang met vroeger en later, dien het geregeld doorlezen doet bespeuren,
+maar daarom staat het nog niet zoozeer bij dit laatste ten achter, want ook het boek
+in zijn geheel vangt plotseling zonder voorbericht aan en het eindigt eveneens midden
+in een volzin, zoodat het heel goed als een zeer groot ergens uitgescheurd blad kan
+worden beschouwd.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Volgens Schopenhauer geven de zinnen enkel gewaarwordingen, welke nog op lange na
+geen aanschouwingen zijn; immers voor deze is toepassing der causaalwet noodig, die
+de eenige functie van het verstand bij hem heet. Om die reden noemt hij de aanschouwing
+of waarneming der wereld intellektueel en kent hij aan alle dieren verstand toe, maar
+onderscheidt tevens verschillende graden van verstand. Het kennen, zegt hij, en het
+daarmee gepaard gaande handelen volgens beweegredenen is het, wat het dier een dier
+doet zijn, terwijl de beweging op prikkels het wezen van de plant uitmaakt en de beweging
+van het onbewerktuigde enkel van mechanische oorzaken afhangt, waarbij actie en reactie
+aan elkander gelijk zijn. Het verstand is bij alle dieren en alle menschen hetzelfde.
+Het heeft slechts één verrichting: van werking tot oorzaak en van oorzaak tot werking
+over te gaan en geen andere dan die. <span class="pageNum" id="pb96">[<a href="#pb96">96</a>]</span>Maar zijn scherpte en de uitgebreidheid van de sfeer, waarbinnen het zich doet gelden,
+zijn zeer verschillend en doen niet alleen de menschen, maar ook de onderscheiden
+soorten van dieren, op lager of hooger trap van verstand staan. Waar het verstand
+zeer gebrekkig is, gewagen wij van domheid, bij mensch en dier beiden. Zoo spreken
+wij van domme ganzen en domme kippen, omdat zij zich zoo licht laten overrijden, schoon
+beide soorten verstand genoeg hebben om voedsel op te sporen en weg te pikken. Domheid
+is traagheid of onvermogen in het opvatten van rechtstreeksch, aanschouwelijk causaalverband.
+Het tegendeel is schranderheid, zooals ze bij den olifant werd opgemerkt die, nadat
+hij op zijn reis door Europa reeds over vele bruggen was gegaan, weigerde een nieuwen
+brug te betreden, daar deze hem voor zijn gewicht te licht gebouwd voorkwam. Aan den
+anderen kant verwondert men zich dat een zoo slim dier als de orang-outang het vuur,
+waaraan hij zich warmt, niet door toevoeging van brandstof weet te onderhouden; men
+mag dit als een bewijs beschouwen, dat voor zoodanig inzicht als hiertoe vereischt
+wordt begrippen noodig zijn. Het verstand bespeurt n.l. volgens Schopenhauer slechts
+ééne betrekking, die tusschen oorzaken en werkingen, doch, als het aan zich zelf wordt
+overgelaten en niet, gelijk bij den mensch, door het gebruik der rede versterkt wordt,
+ontdekt het die betrekking slechts in zooverre <span class="pageNum" id="pb97">[<a href="#pb97">97</a>]</span>als zij konkreet, rechtstreeks waarneembaar is. Denk aan den hond, die den stok op
+zijn rug voelt neerkomen en daarvan pijn ondervindt. Voortaan vlucht hij, zoodra de
+stok wordt opgeheven.
+</p>
+<p>De rede, het vermogen om begrippen, d.i. algemeene voorstellingen te vormen, is volgens
+Schopenhauer het eigenaardige van den mensch, waardoor hij zich van het dier, slaaf
+van het oogenblik, onderscheidt. Het gebruik der rede treedt het helderst aan den
+dag, waar het bizondere door het algemeene, het enkele geval door den regel, deze
+door een nog algemeener regel verklaard wordt en zoo steeds ruimer gezichtspunten
+verworven worden: door zulk een overzicht ziet men zich in staat gesteld beter te
+onthouden wat men weet, en krijgt de kennis een graad van volkomenheid, welke anders
+onbereikbaar zou zijn.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Even groot als de overgang is van het onmiddellijk licht der zon tot den geborgden
+weerschijn van de maan, is die van de aanschouwelijke, rechtstreeksche, haar waarborg
+van juistheid met zich voerende waarneming of oorspronkelijke voorstelling tot de
+afgeleide, abstrakte voorstellingen der rede, die wij begrippen noemen en die haar
+waarde en inhoud enkel aan die aanschouwelijke kennis ontleenen. Zoolang wij in een
+staat van zuivere aanschouwing verkeeren, is alles <span class="pageNum" id="pb98">[<a href="#pb98">98</a>]</span>klaar, vast en zeker. Voor vragen, twijfelingen, dwaling is hier geen ruimte; men
+wil niet verder, kan niet verder, vindt rust in de aanschouwing, bevrediging in het
+heden. De aanschouwing is zich zelve genoeg; vandaar dat wat enkel uit haar is voortgekomen
+en haar is trouw gebleven, gelijk het echte kunstwerk, nooit valsch zijn noch te eeniger
+tijd wederlegd kan worden; immers het behelst geen meening, maar geeft de zaak zelve.
+Doch met de begripmatige kennis, met de rede, treedt op theoretisch gebied twijfel
+en dwaling, op praktisch gebied zorg en berouw ons tegemoet.—Hier is een nieuw bewustzijn,
+dat zeer treffend en volgens een juist gebruik der taal <span class="ex">reflexie</span> wordt genoemd. Want het is inderdaad een weerschijn, iets dat van aanschouwelijke
+kennis is afgeleid, maar een geheel anderen aard vertoont. Het kent de vormen der
+aanschouwelijke kennis niet en het beginsel van den voldoenden grond, dat als causaalwet
+over alles wat objekt is heerscht, neemt hier een geheel andere gestalte aan, die
+van kengrond. Dit nieuwe hooger bewustzijn, die afgeleide weerspiegeling van al het
+intuïtieve in de niet-aanschouwelijke begrippen der rede bezorgt den mensch hooger
+macht en tevens <span class="pageNum" id="pb99">[<a href="#pb99">99</a>]</span>dieper lijden dan voor zijn onredelijke medeschepselen bereikbaar is, want daardoor
+leeft hij in toekomst en verleden, daardoor houdt hij op geheel een prooi van den
+oogenblikkelijken indruk te zijn, en laat hij zich leiden door andere motieven dan
+die rechtstreeks aan het aanschouwelijke zijn ontleend. Daardoor maakt hij plannen
+en voert ze uit of wel handelt volgens stelregels, zonder acht te geven op wat toevallig
+het heden brengt. Hij kan met gelatenheid maatregelen tot zijn eigen dood nemen, zich
+anders voordoen dan hij is, een geheim mede in het graf nemen; hij heeft de keus tusschen
+verschillende beweegredenen, want slechts <span lang="la">in abstracto</span>, als begrippen, kunnen deze naast elkander in het bewustzijn bestaan en zoo het inzicht
+verschaffen dat zij elkander buitensluiten; nu kunnen ze hun macht over den wil tegen
+elkander afmeten, zoodat de uitslag van wikken en wegen, van langdurig overleggen
+afhangt. De oogenblikkelijke indruk daarentegen beheerscht het dier; alleen de vrees
+voor onmiddellijke straf kan zijn begeerte in toom houden, totdat die vrees eindelijk
+gewoonte is geworden en als zoodanig het dier onafgebroken beheerscht: dat is dressuur.
+Het dier gevoelt en aanschouwt; <span class="pageNum" id="pb100">[<a href="#pb100">100</a>]</span>de mensch denkt daarenboven en <span class="ex">weet</span>; beiden willen. Het dier deelt zijn gevoel en zijn stemming door gebaren en klanken
+mede, de mensch openbaart zijn gedachten door de taal, of verbergt zijn gedachten,
+weder door de taal. Taal is het eerste voortbrengsel en het onontbeerlijke werktuig
+der rede. Vandaar dat bij vele volken rede en taal door één en hetzelfde woord worden
+aangeduid.
+</p>
+<p>Taal kan als een uitmuntende telegraaf worden beschouwd, die willekeurige teekens
+met groote snelheid en fijne schakeering overbrengt. Wat beduiden echter die teekens?
+Hoe worden ze uitgelegd? Vertolken wij misschien, wanneer iemand tot ons spreekt,
+de door hem gebezigde taal in beelden der fantasie, die bliksemsnel aan ons voorbijvliegen,
+zich aaneenschakelen, zich omvormen en uitgewerkt worden, al naar gelang de voorbijstroomende
+woorden en hunne grammatikale buigingen het meebrengen? Welk een tumult zou er dan
+in ons brein plaats grijpen bij het aanhooren van een rede of bij het lezen van een
+boek! Neen, de zin der rede wordt onmiddellijk vernomen, nauwkeurig en bepaald opgevat,
+zonder dat anders dan bij uitzondering beelden voor ons <span class="pageNum" id="pb101">[<a href="#pb101">101</a>]</span>geestesoog opduiken. Het is de rede, die rechtstreeks tot de rede spreekt en binnen
+de grenzen van haar gebied blijft, want wat er meegedeeld en wat er ontvangen wordt
+zijn begrippen, niet-aanschouwelijke voorstellingen, die, eens voor altijd gevormd,
+en, ofschoon betrekkelijk gering in aantal, de ontelbare objekten der werkelijke wereld
+omvatten en vertegenwoordigen. Hieruit alleen is het verklaarbaar, dat geen dier spreken
+en verstaan kan, ook al beschikt het over spraakwerktuigen en al heeft het aanschouwelijke
+voorstellingen met ons gemeen: juist omdat de woorden die geheel eigenaardige klasse
+van voorstellingen beteekenen, wier subjektief korrelaat de rede is, zijn zij voor
+het dier zonder zin en beteekenis. De bron van de taal, gelijk van alles wat wij op
+rekening der rede stellen, is uitsluitend te zoeken bij de begrippen, bij niet-aanschouwelijke,
+algemeene, niet aan tijd en ruimte gebonden, niet-individueele voorstellingen.
+</p>
+<p>De geheele wereld der begrippen vindt haar kengrond in de wereld der aanschouwing.
+Daarom is dit het onderscheid tusschen de abstrakte of afgetrokken voorstellingen
+en de concrete of aanschouwelijke, dat bij de laatste het beginsel van <span class="pageNum" id="pb102">[<a href="#pb102">102</a>]</span>den voldoenden grond altijd enkel een betrekking tot een voorstelling van dezelfde
+klasse vereischt, terwijl bij de eerste er ten slotte een betrekking tot een voorstelling
+uit een andere klasse moet bestaan.
+</p>
+<p>Natuurlijk zijn niet alle begrippen even abstrakt. In den hoogsten graad komt die
+eigenschap toe aan begrippen als <span class="ex">deugd</span>, <span class="ex">onderzoek</span>, <span class="ex">aanvang</span>; in veel geringer graad aan begrippen als <span class="ex">mensch</span>, <span class="ex">steen</span>, <span class="ex">paard</span>. Het onderscheid is, dat de laatsten hun grond rechtstreeks in de aanschouwelijke
+wereld vinden, terwijl de kengrond der eersten zelf reeds tot de wereld der begrippen
+behoort.
+</p>
+<p>Er zijn begrippen, door welke één enkel werkelijk voorwerp wordt gedacht en die nochtans
+abstrakt en algemeen zijn, daar zij werkelijk begrippen zijn en volstrekt niet op
+den naam van aanschouwelijke voorstellingen kunnen aanspraak maken: van dien aard
+is b.v. het begrip, dat iemand van een bepaalde stad heeft, welke hij enkel uit de
+geografie kent: slechts die ééne stad wordt door dat begrip gedacht, maar toch is
+het mogelijk, dat er verschillende andere steden zijn, voor welke hetzelfde begrip
+zou passen. Dus heeft een begrip niet dáárdoor algemeenheid, dat <span class="pageNum" id="pb103">[<a href="#pb103">103</a>]</span>het aan een <span class="ex">groep</span> van voorwerpen werd ontleend, maar omgekeerd, omdat algemeenheid, niet individueele
+bepaaldheid, aan het begrip als gewrocht der rede eigen is, kunnen verschillende dingen
+door hetzelfde begrip gedacht worden.
+</p>
+<p>Uit het gezegde blijkt, dat ieder begrip, juist omdat het een niet volledig bepaalde,
+niet-aanschouwelijke voorstelling is, een omvang of een sfeer heeft, waar binnen het
+kan worden toegepast. Door Euler is de gewoonte ingevoerd om die sferen als kringen
+af te beelden. Nu bevinden wij, dat de kring van ieder begrip met kringen van andere
+begrippen ten deele samenvalt, dat dus in die begrippen ten deele hetzelfde gedacht
+wordt, terwijl, wanneer twee begrippen werkelijk verschillende begrippen zijn, ten
+minste één van die twee iets behelst, dat het andere begrip niet in zich sluit: men
+denke aan de verhouding tusschen begrippen als dier en paard of als bloem en rood.
+Verhoudingen tusschen begrippen aanwijzen, m.a.w. aan subjekten prædikaten toekennen,
+dat is het wat men <span class="ex">oordeelen</span> noemt: het paard is een dier, sommige roode dingen zijn bloemen.
+</p>
+<p>Praktisch gebruik van de logika willen maken <span class="pageNum" id="pb104">[<a href="#pb104">104</a>]</span>zou hetzelfde zijn als datgene wat ons in bizondere gevallen onmiddellijk volkomen
+zeker is met ontzaggelijke moeite uit regels te willen afleiden. Wie de logika bestudeert
+om er nut van te trekken, gelijkt op den mensch, die een bever tot het bouwen van
+zijn huis zou willen africhten.
+</p>
+<p>De rede is vrouwelijk, zij kan slechts geven nadat zij ontvangen heeft. Uit zich zelve
+heeft zij niets behalve de vormen harer werkzaamheid. Die vormen heeten: beginselen
+der identiteit, der kontradiktie, van het buitengesloten derde en van den voldoenden
+<span class="corr" id="xd32e874" title="Bron: kerngrond">kengrond</span>. Wanneer men nu vraagt, hoe zekerheid te erlangen is, hoe oordeelen te rechtvaardigen
+zijn, wat het is dat het weten tot een weten maakt, dan beduidt die vraag, dat er
+een voldoende kengrond wordt geëischt. Zoo heeft de mathesis haar voldoenden kengrond
+in de onafhankelijk van alle ervaring ons bewuste ruimteverhoudingen. In zoover wij
+vóór alle ervaring over den loop der natuur kunnen oordeelen, vindt dat weten zijn
+voldoenden kengrond in de a priori ons bewuste wet der causaliteit. Waar het weten
+niet a priori is, moet het gerechtvaardigd worden door de ervaring. Alleen de begripmatige
+kennis is weten en daarom kunnen <span class="pageNum" id="pb105">[<a href="#pb105">105</a>]</span>wij op de keper beschouwd niet zeggen, dat de dieren iets weten, al hebben ze aanschouwelijke
+kennis, zelfs herinnering en om die reden ook fantasie, zooals hun droomen aantoont.
+</p>
+<p>De abstrakte kennis vindt haar grootste waarde daarin, dat zij voor mededeeling vatbaar
+is en met behulp van woorden gemakkelijk in den geest vastgespijkerd kan worden; om
+die twee redenen heeft zij voor de praktijk een zoo groote beteekenis. Het is mogelijk,
+dat iemand van den samenhang van veranderingen en bewegingen een rechtstreeksch aanschouwelijke
+kennis heeft en daarin volle bevrediging vindt; voor mededeeling wordt die kennis
+eerst dan geschikt, wanneer ze in begrippen is vastgelegd. Zelfs uit een praktisch
+oogpunt is aanschouwelijke kennis voldoende, zoolang hij, die haar bezit, geen vreemde
+hulp noodig heeft en de voorgenomen handeling geheel voor eigen rekening kan nemen;
+maar dat wordt anders, zoodra er een wèloverlegd plan noodig is, en de uitvoering
+over verschillende tijden moet worden verdeeld. Een geoefend biljartspeler kan een
+aanschouwelijke kennis van de wetten van den stoot van elastische lichamen op elkander
+hebben en bij het spel komt hij met <span class="pageNum" id="pb106">[<a href="#pb106">106</a>]</span>die kennis volkomen uit; daarentegen kan enkel van een weten van die wetten gesproken
+worden, waar de kennis in abstracto bestaat. Zelfs voor de samenstelling van werktuigen
+is zuiver aanschouwelijke, zoogenaamd intuïtieve kennis voldoende, zooals men bij
+talentvolle handwerkslieden bespeuren kan, die zonder wetenschap en zonder hulp van
+anderen iets nieuws uitvinden. Zoodra daarentegen vele menschen en eene samengestelde,
+over verschillende tijdstippen verdeelde werkzaamheid voor de uitvoering b.v. van
+een bouwwerk noodig zijn, moet hij, die het werk leidt, het plan in abstracto ontwerpen
+en dus zijn rede gebruiken. Merkwaardig is het, dat bij die eerste soort van werkzaamheid,
+waar iemand alleen, in een onafgebroken handeling iets uitvoert, het weten, het gebruik
+der rede, de reflexie juist een hinderpaal kan zijn; zoo bij het biljartspel, bij
+het vechten, bij het stemmen van een instrument, bij het zingen: hier moet de aanschouwelijke
+kennis het werk rechtstreeks leiden; het nadenken geeft onzekerheid, daar het de opmerkzaamheid
+verdeelt en dus den menschen in verwarring brengt. Daarom voeren wilde en ruwe menschen,
+die zeer weinig gewoon zijn te denken, vele lichaamsoefeningen, <span class="pageNum" id="pb107">[<a href="#pb107">107</a>]</span>den strijd met dieren, het treffen met den pijl enz. met een zekerheid en een snelheid
+uit, welke de nadenkende Europeaan nooit bereikt, juist omdat zijn overleggen hem
+doet aarzelen; hij zoekt de rechte plaats of wel het juiste tijdstip uit den gelijken
+afstand tot twee onjuiste uitersten te bepalen; de natuurmensch treft onmiddellijk
+zijn doel, zonder op verkeerde wegen te letten. Zoo helpt het mij niet, of ik den
+hoek, waarin ik het scheermes heb aan te zetten, in graden en minuten weet aan te
+geven; waar het op aankomt is, dat ik den juisten greep heb, dat mijn kennis intuïtief
+is. Op gelijke wijze storend is het gebruik der rede bij het ontcijferen van gelaatstrekken;
+de uitdrukking, de beteekenis der physionomie laat zich, zoo zegt men, enkel <span class="ex">gevoelen</span>, d.i. zij laat zich niet onder begrippen brengen. Hier zijn de schakeeringen zelfs
+zoo fijn, dat het begrip ze niet bereiken kan. Gelijk bij een mozaïek de scheidingen
+tusschen de steentjes steeds overblijven en er dus geen onafgebroken overgang van
+den eenen tint tot den anderen mogelijk is, zoo zijn ook de begrippen, door hun starheid
+en scherpe begrenzing, hoe haarfijn men ze ook splitsen moge, niet in staat de nog
+fijner <span class="pageNum" id="pb108">[<a href="#pb108">108</a>]</span>schakeeringen van het intuïtieve te bereiken, op welke het, zooals bij het lezen van
+gelaatstrekken, juist aankomt.
+</p>
+<p>Begripmatige kennis en rechtstreeksche aanschouwing dekken elkander nooit geheel.
+De eerste staat tot de tweede als een mozaïek tot een schilderij. Alle waarheid en
+alle wijsheid moeten ten slotte op aanschouwing berusten. Deze alleen is kennis uit
+de eerste hand en de begripmatige kennis is slechts haar schaduw. Toch kunnen wij
+het niet zonder begrippen stellen, daar aanschouwingen zich niet laten vasthouden
+en evenmin mededeelen. Intusschen is dikwijls opgemerkt, dat in het werkelijke leven
+de geleerde, ondanks zijn rijkdom aan begripmatige kundigheden, het moet afleggen
+tegenover den man van de wereld, daar deze meer intuïtieve kennis bezit, tengevolge
+van oorspronkelijken aanleg en rijke ervaring. De verhouding tusschen beide soorten
+van kennis is dezelfde als die tusschen papiergeld en klinkende munt; nu eens verdient
+het eene, dan weer het andere de voorkeur. Gelijk echter een bank, die papiergeld
+uitgeeft, om soliede te zijn, kontanten in kas moet hebben, ten einde zoo noodig de
+banknoten te kunnen inwisselen, zoo zorge <span class="pageNum" id="pb109">[<a href="#pb109">109</a>]</span>men er voor, dat men zijne begrippen ten slotte steeds door aanschouwingen kan rechtvaardigen.
+Waar dat niet het geval is, teert men enkel op woorden. De ware levenswijsheid, de
+juiste blik en het treffende oordeel zijn gevolg van de wijze, waarop de mensch de
+aanschouwelijke wereld opvat, niet van zijn weten, niet van zijn afgetrokken begrippen.
+Wijs is hij, die scherp en juist het aanschouwelijke in zich opneemt. Een enkel geval
+uit eigen ervaring leert dien wijze meer dan de geleerde weet door middel van duizend
+gevallen, over welke hij gehoord of gelezen heeft. Dat ééne geval dat hij zelf gezien
+heeft, vertegenwoordigt voor hem talrijke andere. Onder alle standen vinden wij menschen
+met een groot intellekt en zonder eenige geleerdheid. Gelijk het gehalte van alle
+wetenschap niet in de bewijzen en evenmin in het bewezene bestaat, maar in het onbewezene,
+waarop de bewijzen steunen en dat aanschouwelijk wordt opgevat, zoo bestaat ook het
+fonds van alle wijsheid en werkelijk inzicht niet in begrippen en abstrakt weten,
+maar in de levendigheid van juiste aanschouwing.
+</p>
+<p>Zooals alleen de mensch een redelijk wezen is, zoo kan ook hij alleen lachen. En de
+aanleiding <span class="pageNum" id="pb110">[<a href="#pb110">110</a>]</span>tot dat lachen is steeds, dat een begrip niet past bij de dingen der werkelijkheid,
+welke er in zeker opzicht door gedacht worden. Het lachen zelf is het bewijs, dat
+men die ongepastheid bespeurt. Er zijn twee soorten van het lachwekkende; bij de eene
+soort gaan aanschouwelijke, zeer verschillende dingen vooraf, welke willekeurig onder
+één en hetzelfde begrip worden thuis gebracht: in dat geval spreekt men van geestige
+zetten. Bij de tweede soort gaat men van een begrip uit en past dat toe op dingen,
+die in den grond zeer onderscheiden zijn, maar nochtans onder dat ééne begrip kunnen
+worden samengevat; wanneer nu die dingen als gelijk aangezien en behandeld worden,
+dan treedt tot verbazing van den handelenden persoon het groote verschil ten slotte
+te voorschijn; in dat geval is het lachwekkende een dwaasheid.
+</p>
+<p>Laat ons een paar voorbeelden van geestigheid geven. Men kent de anekdote van den
+Gaskonjer, om wien de koning lachte, wijl hij bij strenge winterkoude in lichte zomerkleeding
+verscheen en die daarop zeide: „als Uwe Majesteit droeg, wat ik heb aangetrokken,
+dan zou U het zeer warm hebben”. Op de vraag: „wat hebt ge dan aangetrokken?” <span class="pageNum" id="pb111">[<a href="#pb111">111</a>]</span>luidde het antwoord: „mijn geheele garderobe”! Onder dat laatste begrip laat zich
+zoowel de onuitputtelijke kleederenschat van den koning als het eenige zomerrokje
+van een armen duivel denken.—Het grafschrift van een geneesheer: „hier ligt hij als
+een held en de door hem verslagenen liggen om hem heen”. Onder het voor den held eervolle
+begrip van te liggen te midden der door hem gedoode vijanden, wordt de arts opgenomen,
+wiens taak het is het leven te redden.—Toen op het Berlijnsch theater alle improvisatie
+juist streng verboden was en een schouwspeler te paard op het tooneel moest verschijnen,
+liet dat dier, terwijl het voor het publiek stond, iets vallen, waardoor de menschen
+reeds aan het lachen geraakten, maar het werd schateren, daar de man tot zijn paard
+zeide: „wat doe je nu? Weet je niet dat alle improvisatie hier verboden is?”—Het theaterpubliek
+te Parijs verlangde, dat de Marseillaise zou worden gespeeld en begon te tieren en
+te razen, toen dat niet geschiedde. Eindelijk verscheen een commissaris van politie
+in uniform op het tooneel en verklaarde dat enkel wat op de programma’s stond mocht
+worden verlangd, waarop een stem riep: „en gij, <span class="pageNum" id="pb112">[<a href="#pb112">112</a>]</span>mijnheer, staat gij dan op het programma?” welke inval uitbundig gejuich verwekte.
+</p>
+<p>En nu de tweede soort van het lachwekkende. Iemand zegt dat hij graag alleen wandelen
+gaat; een aanwezige antwoordt: „ik verkeer in hetzelfde geval, ik ga met u!” Hij gaat
+uit van het begrip dat een genoegen, dat twee personen gemeen hebben, ook gemeenschappelijk
+kan genoten worden, en brengt nu onder dat begrip het geval, dat juist de gemeenschap
+buitensluit.—Een knecht bespeurt, dat het zeehondenvel aan de koffer van zijn meester
+is afgeschaafd en smeert het met macasserolie in, omdat hij gehoord heeft, dat die
+olie haren doet aangroeien.—De soldaten in een wachthuis veroorloven aan een arrestant,
+dien ze juist hebben binnengebracht, met hen kaart te spelen. Daar de kerel valsch
+speelt, gooien ze hem de deur uit, waarbij zij zich laten leiden door het algemeene
+begrip, dat slechte gezellen worden op <span class="corr" id="xd32e907" title="Bron: staat">straat</span> gezet, maar ze vergeten, dat de man tevens hun arrestant is, dus iemand die moet
+worden vastgehouden.
+</p>
+<p>Vanwaar nu gelach in zulke gevallen? Aanschouwing is de oorspronkelijke, van de dierlijke
+natuur onafscheidelijke wijze van kennen; door <span class="pageNum" id="pb113">[<a href="#pb113">113</a>]</span>haar is iets aanwezig; ook kost aanschouwing geen moeite. Van denken geldt het tegendeel;
+het is kennis uit de tweede hand, gaat steeds met eenige, vaak met aanzienlijke inspanning
+gepaard; de begrippen, waarin wij denken, verzetten zich dikwijls tegen de bevrediging
+van onze wenschen, daar zij, als vertegenwoordigers van het verleden, de toekomst
+en den levensernst, ons doen vreezen, berouwen, onder zorgen gebukt gaan. Van deze
+strenge, onvermoeide, bij uitstek lastige tuchtmeesteres, de rede, soms te bespeuren,
+dat zij den verkeerden kant uitwijst, moet tot vroolijkheid stemmen. Vandaar het lachen,
+als het niet-gelijksoortige, onjuist, onder één begrip wordt saamgevat.
+</p>
+<p>Het opzettelijk lachwekkende heet scherts, waaraan <span class="ex">ernst</span> als zijn tegendeel over staat. Verbergt zich de scherts achter den ernst, dan ontstaat
+de ironie, waarin Socrates tegenover de sophisten zich een onovertroffen meester toonde:
+met voorgewenden ernst ging hij op hun meeningen in en veinsde ze te aanvaarden, totdat
+er eindelijk een resultaat te voorschijn kwam, dat verbijsterend was en het tegendeel
+van wat verwacht werd.—Van <span class="ex">humor</span> spreekt men, wanneer ernst achter <span class="pageNum" id="pb114">[<a href="#pb114">114</a>]</span>schuil gaat. Verklaringen als: „humor is wederzijdsche doordringing van het eindige
+en het oneindige” toonen enkel het volslagen onvermogen om te denken bij hen, die
+in zoodanig woordgerinkel behagen scheppen.—Ironie is objektief, op anderen berekend;
+humor daarentegen subjektief, legt het eigen innerlijk bloot, berust op een ernstige,
+verheven stemming, welke onwillekeurig in strijd geraakt met een haar niet verwante
+alledaagsche buitenwereld, die men niet uit den weg kan gaan, terwijl men nochtans
+gaarne zichzelf wil blijven. Dan zoekt men den strijd tusschen eigen beschouwing en
+buitenwereld te vereffenen door begrippen, welke de incongruentie tusschen stemming
+en werkelijkheid nochtans niet bemantelen kunnen. Zoo zegt b.v. Polonius: „Edele Heer,
+ik wil eerbiedig afscheid van u nemen”. Hamlet antwoordt: „Ge kunt niets van mij nemen,
+wat ik met grooter bereidwilligheid afsta,—uitgezonderd mijn leven, mijn leven, mijn
+leven”.—Als werkelijk humorist <span class="corr" id="xd32e924" title="Bron: doen">doet</span> zich Heinrich Heine in zijn Romancero kennen; achter al zijn grappen bemerken wij
+een diepen ernst, die er zich voor schaamt ongesluierd te voorschijn te treden.
+</p>
+<p>Er wordt een <span class="ex">goed oordeel</span> vereischt om <span class="pageNum" id="pb115">[<a href="#pb115">115</a>]</span>het aanschouwelijk gekende in passende begrippen voor het nadenken vast te leggen,
+zoodat eenerzijds het gemeenschappelijke van vele dingen in één begrip, anderzijds
+hun verschilpunten in even zoovele begrippen uitdrukking vinden. Wie hierin totaal
+te kort schiet, heet <span class="ex">onnoozel</span>. De zoodanige miskent nu eens de betreffelijke verscheidenheid van wat in één opzicht
+identisch is, dan weder de gelijkheid van het ten deele verschillende.
+</p>
+<p>Nog één opmerking aangaande de verhouding tusschen aanschouwelijke en begripmatige
+kennis. Daar alle bewijzen gevolgtrekkingen zijn, is voor een nieuwe waarheid niet
+in de eerste plaats bewijs, maar rechtstreeksche evidentie te zoeken; slechts zoolang
+die nog ontbreekt, moet het bewijs voorloopig dienst doen. Ten volle bewijsbaar kan
+geen enkele wetenschap zijn; evenmin als een huis in de lucht kan staan: alle bewijzen
+moeten terugslaan op iets aanschouwelijks, dat dus niet meer bewijsbaar is. De geheele
+wereld der reflexie berust op en wortelt in de aanschouwelijke wereld. Alle laatste,
+d.i. oorspronkelijke evidentie is aanschouwelijk; dit duidt het woord reeds aan. Derhalve
+is zij òf empirisch òf op de <span class="pageNum" id="pb116">[<a href="#pb116">116</a>]</span>intuïtie der voorwaarden van mogelijke ervaring gegrondvest. Ieder begrip ontleent
+zijn waarde, ofschoon misschien langs een grooten omweg, aan aanschouwelijke voorstelling:
+wat van de begrippen geldt, geldt ook van de daaruit samengestelde oordeelen en van
+de wetenschap in haar geheel. Daarom moet het op de een of andere wijze mogelijk zijn
+iedere waarheid, die, door gevolgtrekkingen gestaafd en door bewijzen voortgeplant
+wordt, ook zonder redeneeringen rechtstreeks te ontdekken. Het moeilijkst zal dat
+zeker zijn bij vele gecompliceerde, mathematische stellingen, tot welke wij alleen
+door ketens van sluitredenen komen.
+</p>
+<p>Bij een meetkunstig betoog krijgt men wel de overtuiging <span class="ex">dat</span> de bewezen stelling waar is, maar het rechte inzicht ontbreekt, <span class="ex">waarom</span> de stelling waar is. Het is omdat het betoog ons wel een <span class="ex">kengrond</span> verschaft, maar den <span class="ex">zijnsgrond</span> niet onthult. Vandaar dat zoo’n betoog een onaangenaam gevoel achterlaat, gelijk
+gemis aan inzicht overal geeft, en hier is dat gevoel dubbel sterk, omdat wij, terwijl
+wij niet weten <span class="ex">waarom</span> iets zoo is, nochtans ten volle zeker zijn <span class="ex">dat</span> het zoo is. Het gevoel heeft overeenkomst met datgene, <span class="pageNum" id="pb117">[<a href="#pb117">117</a>]</span>wat wij ondervinden, als een goochelaar ons iets <span class="ex">in</span> of <span class="ex">uit</span> den zak heeft gespeeld en wij niet begrijpen <span class="ex">hoe</span> hij dat deed. Daarentegen verschaft de aanschouwing van den zijnsgrond bij meetkundige
+waarheden volle bevrediging.
+</p>
+<p>Een voorbeeld. „Wanneer van een driehoek twee hoeken gelijk zijn, dan zijn ook de
+tegenover liggende zijden gelijk”. Het bewijs, dat Euclides geeft, levert den kengrond
+van de waarheid dier stelling. Wie echter doet zijn overtuiging op dat bewijs steunen
+en niet veeleer op den aanschouwden zijnsgrond? Men ziet het: wanneer door de twee
+eindpunten eener lijn twee andere lijnen henenloopen, die gelijkelijk zich neigen
+tot de eerste lijn, dan moeten zij op een punt samentreffen, dat van beide eindpunten
+even ver verwijderd is, want de ontstaande twee hoeken zijn slechts een en dezelfde
+hoek, die enkel door verschil van ligging zich dubbel voordoet, weshalve er geen grond
+voorhanden is, waarom de lijnen elkander dichter bij het eene dan bij het andere punt
+zouden ontmoeten.
+</p>
+<p>En nu het theorema van Pythagoras: „het vierkant, beschreven op de schuine zijde van
+een rechthoekigen driehoek, heeft denzelfden inhoud <span class="pageNum" id="pb118">[<a href="#pb118">118</a>]</span>als de twee vierkanten te samen, beschreven op de rechthoekszijden”. Wanneer men die
+drie vierkanten op het bord trekt, dan krijgt men door den eenvoudigen aanblik, zonder
+eenig gebruik van woorden, van de waarheid der stelling een twintigmaal levendiger
+overtuiging dan het bewijs van Euclides, dat veel op een muizenval gelijkt, ooit kan
+geven.
+</p>
+<p>Nu wij van Kant geleerd hebben, dat de aanschouwing der ruimte van iederen indruk
+op de zinnen onafhankelijk is en dus niet de geringste kans op zinsbedrog overlaat,
+kunnen wij inzien, dat de logische behandeling der mathesis, zooals zij bij Euclides
+voorkomt, een geheel overtollige voorzichtigheid verraadt en als een kruk voor gezonde
+beenen kan worden beschouwd. Er worden hulplijnen getrokken, zonder dat men weet waarom;
+weldra blijkt het, dat het strikken waren, die onverwacht worden toegehaald en waarin
+de leerling zich gevangen ziet, zoodat hij nu verwonderd moet toegeven, dat het zoo
+is, als de stelling aangeeft, terwijl de reden, waarom het zoo is, hem verborgen blijft;
+hij kan dan ook zijn geheelen Euclides doorstudeeren zonder inzicht te erlangen in
+de wetten der ruimtebetrekkingen <span class="pageNum" id="pb119">[<a href="#pb119">119</a>]</span>daar hij enkel resultaten en manieren van bewijs van buiten leert. De methode van
+Euclides levert een soort van kennis, gelijk aan die van den arts, die ziekte en geneesmiddel
+weet te noemen, maar wien de samenhang tusschen beide verborgen blijft. Ziedaar het
+gevolg, wanneer men grillig op zeker gebied van kennis de daar passende evidentie
+afwijst en een onvoegzame methode met geweld invoert. Intusschen verdient de manier
+waarop Euclides aan het eens opgevatte plan om zooveel mogelijk alles door redeneering
+te bewijzen trouw gebleven is, werkelijk de bewondering, die hem door zoovele eeuwen
+achtereenvolgens geschonken werd en zijne wijze van behandeling der wiskunde voor
+het model van alle wetenschappelijk onderwijs deed doorgaan. Toch is die methode enkel
+een schitterende verkeerdheid, een afdwaling voor welke men den grond kan vinden in
+de toenmalige wijsbegeerte. De Eleaten hadden verschil, ja dikwijls strijd ontdekt
+tusschen wat men aanschouwt en wat men denkt. Daarna kwamen de sophisten, die de aandacht
+richtten op het zoogenaamde zinsbedrog, op schijn, van welken de rede met zekerheid
+weet, dat er geen werkelijkheid aan beantwoordt, b.v. de gebroken <span class="pageNum" id="pb120">[<a href="#pb120">120</a>]</span>staf in het water. Uit het feit, dat de zinnelijke aanschouwing niet zonder kontrole
+onvoorwaardelijk te vertrouwen is, leidde men ten onrechte af, dat alleen het redelijke,
+logische denken vasten grond onder de voeten verschaft. Zoo ontstond het rationalisme,
+dat op mathematisch gebied alles bewijzen wilde wat maar eenigermate te bewijzen viel,
+en, enkel door nood gedrongen, de axioma’s op aanschouwelijke evidentie liet berusten.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Als wij, zegt Schopenhauer, aan de engeltjes van Raphaël gelijk, gevleugelde kopjes
+zonder lijf waren, dan zouden wij vrede kunnen hebben met het denkbeeld, dat de wereld
+enkel voorstelling is, enkel droom, enkel spookgestalte. Maar nu wij een lichaam hebben,
+dat door honger, dorst en menigen anderen hartstocht wordt gekweld, weet ieder onzer
+met volslagen zekerheid, dat hij nog iets meer is dan subjekt van voorstelling, dat
+hij tevens is een willend wezen. Willen en doen nu zijn één. Zeker, men kan besluiten
+iets in de toekomst te doen, maar dat beduidt enkel: ik denk op dit moment iets te
+zullen willen op een later moment, ik fantaseer over wat nog moet geschieden, heb
+een voorstelling, die misschien geen werkelijkheid zal worden, want in den tusschentijd
+kan er veel gebeuren, dat een andere richting aan ons streven geeft. De echte wil
+is handeling.
+<span class="pageNum" id="pb121">[<a href="#pb121">121</a>]</span></p>
+<p>Gelijk nu wil en handeling één zijn, zoo zijn volgens Schopenhauer wil en lichaam
+zelf één. Immers het willen van een bepaalde handeling is tevens het willen van de
+daartoe vereischte werktuigen. Het menschelijk willen is niet enkel op het leven van
+een mensch gericht, maar verschijnt tevens als menschelijk lichaam. En dat geldt van
+alle willende schepselen. De wil van den leeuw openbaart zich als het lichaam van
+een leeuw, de wil van de slak als het slijmerig lijf van de slak in zijn huisje. Zoo
+houdt het dierlijk lichaam op enkel voorstelling te zijn en wordt het verschijning
+van wat onzichtbaar daar achter ligt; bij analogie wordt daarna besloten, dat alle
+lichamen verschijningen zijn van één en hetzelfde: wil.
+</p>
+<p>Hier is het mogelijk verschillende vraagteekens te plaatsen. Er wordt meer verzekerd
+dan hetzij rechtstreeks aantoonbaar, hetzij langs een omweg bewijsbaar is. Het ik,
+dat in een ziek en zwakkelijk lijf huist, heeft geen reden te gelooven, dat zijn organisme
+uitdrukking is van zijn wil. Door die bedenking zou Schopenhauer zich waarschijnlijk
+niet getroffen hebben gevoeld. Immers hij leert, dat aan de geheele natuur een en
+hetzelfde <span class="ex">an sich</span> ten grondslag ligt, een bewustelooze, rustelooze wil, die in ieder van zijn tallooze
+verschijnselen volledig aanwezig is,—die zich telkens ten volle openbaart, als drang
+van het water naar omlaag, als richting van den magneetnaald naar het noorden, als
+verlangen <span class="pageNum" id="pb122">[<a href="#pb122">122</a>]</span>van het ijzer naar den magnaatsteen, als heelkracht der natuur enz. Die eenheid van
+oorsprong verklaart dan volgens Schopenhauer den wettelijken gang van den natuurloop,
+de doelmatigheid, waarmee het een op het ander schijnt aangelegd, de overeenkomst
+van typen in planten- en dierenwereld. Maakt zij ook begrijpelijk, dat strijd de vader
+is van alle dingen, dat de wereld één groot slagveld moet heeten, dat de macht, die
+alles te voorschijn brengt, onafgebroken wroet en woelt in eigen ingewanden? En indien
+op de keper beschouwd beul en slachtoffer hetzelfde wezen zijn, hoe moeten wij <span class="ex">die</span> eenheid dan verstaan? Schopenhauer ontkent nadrukkelijk, dat aan de wereld een <span class="ex">numerieke</span> eenheid zou ten grondslag liggen, de eenheid van een objekt, welke slechts in tegenstelling
+met mogelijke of werkelijke veelheid bestaanbaar is: immers wij behooren aan een eenheid
+<span class="ex">buiten</span> tijd en ruimte te denken. Evenmin vat hij haar als <span class="ex">logische</span> eenheid op, als eenheid van een begrip, welke door abstraktie uit veelheid wordt
+afgeleid. Wat is zij dan? Schopenhauer zegt: „Zij is die eenheid, welke buiten de
+mogelijkheid van alle veelheid, immers buiten tijd en ruimte, ligt”. Door deze negatieve
+omschrijving van het eeuwige achten wij ons weinig gebaat. Zij is verre van doorzichtig.
+Zelfs de eenheid van een begrip vereischt, dat we het eene begrip aan het andere kunnen
+overstellen. En hoe moeten wij nu de eenheid van <span class="pageNum" id="pb123">[<a href="#pb123">123</a>]</span>wil en lichaam opvatten, waarvan straks sprake was, toen ik mensch en slak noemde?
+Schopenhauer zegt, dat zij niet bewijsbaar is, juist om deze reden dat zij rechtstreeks
+door ieder individu bij intuïtie beseft wordt en het onzin is naar bewijs te vragen,
+waar men een uitgangspunt van bewijs heeft.
+</p>
+<p>De wereld moet eenheid en veelheid tevens zijn om een van beide te kunnen zijn. <span class="ex">Hoe</span> zij eenheid en <span class="ex">hoe</span> zij veelheid is, ziedaar het geheim der werkelijkheid, welke verder reikt dan ’s
+menschen inzicht. Schopenhauer heeft zijn kolossale geestesgaven besteed aan de beantwoording
+van de slotvraag, waarmede al ons weten bekroond zou worden, indien die bekroning
+mogelijk ware. Die vraag luidt aldus: Hoe moeten wij ons den algrond, het wezen aller
+wezens, de bron van alle zijn en geschieden, denken om ons de wereld der ervaring
+zoo verstaanbaar mogelijk te maken? De voorzichtige Kant waarschuwt tegen het onverzadelijk
+verlangen om te weten, waar weten onbereikbaar en enkel willekeurige fantasie mogelijk
+is. Hij raadt den vorscher aan zich niet op een holle, onstuimige zee te wagen, welke
+door geen kust begrensd wordt, maar liever den vruchtbaren akker der ervaring te beploegen.
+Doch zelfs de schrijver der „<span lang="de">Kritik</span>” was er, hoe scherp ook metaphysica, die enkel speelt met begrippen als substantie,
+allerwezenlijkst wezen enz., door hem als onvruchtbaar gevonnisd werd, niet afkeerig
+van op grond van <span class="ex">feiten</span> over den Algrond te speculeeren. <span class="pageNum" id="pb124">[<a href="#pb124">124</a>]</span>Zoo zag hij zich door zijn plichtbesef gerechtvaardigd om aan een hoogere wereld te
+gelooven. Wij mogen het dus niet in Schopenhauer als een afval van zijn meester beschouwen,
+dat hij het wezen aller wezens eenigermate trachtte te onthullen. Het is maar de vraag,
+op welke gegevens der ervaring hij daarbij steunde. Ook in dat opzicht aan Kant getrouw,
+wachtte hij er zich wel voor den inhoud van het zelfbewustzijn met kennis van het
+„Ansich” op ééne lijn te stellen. Uit het eerstvolgend citaat zullen wij bespeuren,
+dat volgens Schopenhauer de tijd een sluier is, waarachter de echte werkelijkheid
+ons verborgen blijft. Alsof, wanneer wij den tijd uit onze beschouwing van het zijnde
+konden wegcijferen, niet <span class="ex">alles</span> verdwijnen zou. Men bedenke: zonder tijd geen verandering noch duur, geen worden
+noch zijn, geen wereld noch ik.—Doch geven wij thans den romanesken, dichterlijken
+denker zelven weer het woord.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Het zelfbewustzijn doet ons in het ik tweeërlei ontdekken: dat wat kent, intellekt,
+en dat wat gekend wordt, wil; het intellekt wordt niet gekend en de wil kent niet,
+ofschoon beide tot het bewustzijn van een en hetzelfde ik samenvloeien. Doch juist
+daarom staat dit ik niet op een voet van volkomen intimiteit met zich zelf, het vindt
+in zich zelf een voor licht ontoegankelijk donkerte en blijft zich zelf een raadsel.
+Dus ook bij de <span class="pageNum" id="pb125">[<a href="#pb125">125</a>]</span>kennis, die op het innerlijke is gericht, blijft er nog een verschil over tusschen
+het bestaan van haar objekt, zooals het op zich zelf is, en de waarneming ervan in
+het kennende subjekt. Intusschen is de innerlijke kennis bevrijd van twee vormen,
+welke op het uiterlijke gerichte kennis aankleven, n.l. van dien der ruimte en van
+dien der causaliteit. Daarentegen rest nog de vorm van den tijd, zooals ook die van
+het gekend worden en het kennen in het algemeen. Dus heeft in deze zelfkennis het
+ding an sich zijn sluiers wel is waar grootendeels afgeworpen, maar toch treedt het
+nog niet geheel naakt op. Ten gevolge van den hem nog aanklevenden tijdsvorm kent
+ieder zijn wil enkel in diens opeenvolgende afzonderlijke handelingen, niet echter
+in zijn geheel: vandaar dat iemand zijn eigen karakter bij voorbaat kent, maar het
+eerst aan de hand der ervaring en dan op onvolkomen wijze leert kennen. Desalniettemin
+is de waarneming, waardoor wij de bewegingen en handelingen van onzen eigen wil bespeuren,
+veel meer rechtstreeks dan iedere andere: zij is het punt waar het ding an sich op
+de meest onmiddellijke wijze tot verschijning komt en de afstand tot het kennende
+subjekt de geringst <span class="pageNum" id="pb126">[<a href="#pb126">126</a>]</span>mogelijke is; vandaar dat de zoo intiem gekende gebeurtenis eenig en alleen geschikt
+is om alle overige feiten te verklaren.
+</p>
+<p>Intusschen laat zich ondanks dit alles nog de vraag opwerpen wat die wil, die zich
+in de wereld en als de wereld vertoont, ten slotte op zich zelf is, m.a.w. wat hij
+is, afgezien daarvan, dat hij zich als wil voordoet, kortom dat hij <span class="ex">verschijnt</span>, dat hij <span class="ex">gekend</span> wordt. Deze vraag is nooit te beantwoorden: immers het gekend worden laat zich niet
+rijmen met het „an sich” zijn, met het zijn zooals het is buiten alle kennis. Ieder
+gekend ding is als zoodanig reeds verschijnsel.
+</p>
+<p>In ons eigen bewustzijn treedt de wil steeds als het oorspronkelijke en fundamenteele
+op en heeft het den voorrang boven het intellekt, dat het sekundaire, ongeschikte,
+afhankelijke blijkt te zijn. Het is hoog noodig daarop de aandacht te vestigen, want
+alle vroegere filosofen, van den eersten af tot den laatsten toe, hebben het eigenlijk
+wezen, de duurzame kern van den mensch, in zijn kennend bewustzijn geplaatst en dus
+het ik, of wel dat, wat als de blijvende drager van dat ik werd ondersteld, de <span class="ex">ziel</span>, in de eerste plaats als <span class="ex">kennend</span>, ja als <span class="ex">denkend</span>, en, eerst als <span class="pageNum" id="pb127">[<a href="#pb127">127</a>]</span>gevolg hiervan, in de tweede plaats en op afgeleide wijze, als <span class="ex">willend</span> opgevat en beschreven. Mijn doel is het deze overoude en volstrekt algemeene gronddwaling
+voor goed op zijde te schuiven en de natuurlijke gesteldheid der zaak tot helder bewustzijn
+te brengen. Vóór mij hebben alle philosofen de waarheid op den kop gezet; ten deele
+is dit daaruit te verklaren dat zij zich beijverden—iets wat bij uitstek van de Christenen
+geldt—de kloof tusschen mensch en dier zoo breed mogelijk te maken, terwijl zij tevens
+een donker besef hadden, dat beider verschil niet in het willen, maar in het intellekt
+school; onbewust kwam zoo de neiging te voorschijn om het intellekt den eersten rang
+toe te kennen en het willen als iets van ondergeschikte orde op te vatten; ja het
+eenvoudig als een funktie van het intellekt te beschrijven. Het begrip <span class="ex">ziel</span> is dan ook niet alleen, gelijk door Kant werd aangetoond, onhoudbaar, maar tevens
+een bron van ongeneeslijke dwalingen, want door de ziel als iets enkelvoudigs aan
+te merken, wordt er bij voorbaat een ondeelbare eenheid van kennis en wil vastgesteld,
+terwijl scheiding van beide juist de weg tot de waarheid is.
+</p>
+<p>Het meest voor de hand liggende en zeer onaangename <span class="pageNum" id="pb128">[<a href="#pb128">128</a>]</span>gevolg der gemeenschappelijke gronddwaling is dit: door den dood der hersenen gaat
+het kennend bewustzijn klaarblijkelijk te gronde; men moet dus òf den dood als vernietiging
+van den mensch laten gelden, iets waartegen ons wezen in opstand komt, òf men moet
+het kennend bewustzijn laten voortduren, doch daarvoor is een zeer sterk geloof noodig,
+daar ieder bij eigen ervaring weet, dat zijn kennend bewustzijn van zijn hersenen
+afhankelijk is en men even goed aan vertering zonder maag zou kunnen gelooven. Men
+weet immers, dat ingespannen denken het hoofd vermoeit, gelijk de hand van schrijven
+ten slotte lam wordt. Alleen mijn philosofie vermijdt het pijnlijk dilemma, daar zij
+het duurzaam wezen van den mensch niet in het bewustzijn, maar in den wil plaatst,
+die niet noodzakelijk met bewustzijn verbonden is, daarentegen tot het bewustzijn,
+d.i. tot de kennis, in dezelfde verhouding staat als een ding tot een zijner toevallige
+eigenschappen, als een zichtbaar voorwerp tot het licht, als een snaar tot den klankbodem.
+Bij mijn theorie heet onverwoestbaar de kern van ons wezen, de wil, datgene wat niet
+van buiten af gelijk de lichamelijke wereld, maar van binnen uit in het <span class="pageNum" id="pb129">[<a href="#pb129">129</a>]</span>bewustzijn valt; mijn theorie laat tevens recht wedervaren aan het feit, dat het bewustzijn
+in den dood verdwijnt, zooals het vóór de geboorte niet bestond. Het intellekt is
+even vergankelijk als de hersenen, terwijl de hersenen, gelijk het geheele organisme,
+verschijning of voortbrengsel is van wil, en wil alleen is onvergankelijk.
+</p>
+<p>Bewustzijn en kennis is één en hetzelfde; voor kennis nu is tweeërlei noodig: iets
+dat kent en iets dat gekend wordt; vandaar dan ook dat zelfbewustzijn onmogelijk zou
+zijn, wanneer niet ook hier aan het kennende iets wat daarvan verschilt als gekend
+overstond. Het bewustzijn of intellekt gelijkt op de zon, welke de ruimte niet verlicht,
+tenzij er een voorwerp is, waardoor haar stralen worden teruggeworpen. Het kennende
+zelf kan, juist als zoodanig, niet gekend worden: anders zou het zijn het gekende
+van iets anders, dat kent. Als het gekende treffen wij in het zelfbewustzijn niets
+anders dan wil aan. Immers niet enkel willen in den engsten zin des woords, maar ook
+alle streven, wenschen, vlieden, hopen, vreezen, minnen, haten, kortom alles wat eigen
+wel en wee, lust en onlust uitmaakt, is enkel aandoening van wil, is beweging, wijziging
+van willen en niet-willen, <span class="pageNum" id="pb130">[<a href="#pb130">130</a>]</span>is datgene wat, als het naar buiten werkt, zich als wilshandeling openbaart. Merkwaardig
+is het, dat reeds Augustinus in het 14e boek van <span lang="la">De civitate Dei</span>, hoofdst. 6, dit heeft uitgesproken. Hij brengt de gemoedsaandoeningen onder vier
+rubrieken, welke begeerte, vrees, blijdschap, droefheid heeten, en zegt: wil is in
+die allen aanwezig; zelfs zijn ze niets anders dan wilsvormen: want wat is begeerte
+en blijdschap, tenzij een willen, waarbij wij onze toestemming geven aan dat, wat
+wij willen? Wat zijn vrees en droefheid anders dan een willen, waarbij wij afwijzen,
+wat wij niet willen?
+</p>
+<p>Het ik is het tijdelijk identisch subjekt van kennen en willen, welks identiteit het
+wonder bij uitnemendheid mag heeten. Het is het tijdelijk aanvangspunt, het aanknoopingspunt
+van de geheele wereld der verschijning, van al datgene, waarin het willen zich objektiveert:
+het is voorwaarde van verschijning, maar vindt tevens in verschijning zijn eigen voorwaarde.
+Wij kunnen door een gelijkenis dit aldus uitdrukken. Een plant heeft twee polen: wortel
+en kroon, waarvan de eerste naar het donkere, vochtige, koude, de laatste naar het
+licht, het koesterende, het warme streeft; daar waar die twee polen uit elkander <span class="pageNum" id="pb131">[<a href="#pb131">131</a>]</span>gaan, vlak bij den grond, is de stam van den wortel. Als deze sterft, gaat de kroon
+ook te loor; hij is het oorspronkelijke; de kroon daarentegen is dat wat men ziet,
+wat ontspruit en, zonder dat de wortel sterft, kan worden weggenomen. De wortel stelt
+den wil voor, de kroon het intellekt; het punt, waar beide samentreffen, het gemeenschappelijk
+eindpunt, dat aan beide toebehoort, zou het <span class="ex">ik</span> kunnen heeten.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Men zou die parallel volgens Schopenhauer nog kunnen doortrekken en zeggen: gelijk
+een groote kroon slechts uit een machtigen wortel pleegt te ontspruiten, zoo worden
+groote geestelijke vermogens slechts daar gevonden, waar tevens een heftig en hartstochtelijk
+willen is. „Een genie met zwakke passies is ondenkbaar”. Onbetwistbaar toonde Schopenhauer
+zelfkennis, toen hij die laatste woorden schreef. De daaraan voorafgaande doen bespeuren,
+dat hij persoonlijke onsterfelijkheid onmogelijk achtte. Natuurlijk, want individueel
+bestaan is bij hem slechts schijn, daar in den grond alle schepselen een en hetzelfde
+zijn. Tot rechtvaardiging van zijn leer wijst hij op de wereld van bedriegelijke vertooning
+zelve, op den loop der natuur, die het enkele telkens als waardeloos vernietigt, terwijl
+uitsluitend de algemeene typen en natuurkrachten gehandhaafd blijven. Men zou kunnen
+antwoorden, dat de wereldgrond, <span class="pageNum" id="pb132">[<a href="#pb132">132</a>]</span>het wezen aller wezens, juist omdat hij niet alleen het enkele telkens opheft, maar
+het tevens onafgebroken voortbrengt, aan grooten rijkdom van individueel bestaan toont
+te hechten. Doch daarop zou Schopenhauer antwoorden:</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>De vraag waar de wil naar streeft, die als het wezen der wereld te beschouwen is,
+rust op misverstand, op verwisseling van het „an sich” met zijn verschijning. Enkel
+van verschijnselen als zoodanig, van afzonderlijke dingen, laat zich een grond aangeven;
+nooit van den wil zelf of van de natuurkracht, die zich in ontelbare gelijke verschijnselen
+openbaart. Het is echt onverstand, gebrek aan bezonnenheid, te vragen naar een oorzaak
+der zwaarte, der elektriciteit enz. Slechts dan wanneer het gebleken was, dat zwaarte
+en elektriciteit geen oorspronkelijke, eigenaardige natuurkrachten, maar slechts vormen
+eener meer algemeene, reeds bekende natuurkracht waren, zou men mogen vragen: waarom
+die natuurkracht hier juist als zwaarte, ginds als elektriciteit optreedt. Zoo heeft
+iedere afzonderlijke wilshandeling noodwendig een motief, of die handeling ware uitgebleven;
+maar gelijk de stoffelijke oorzaak enkel beslist, dat op een bepaald tijdstip, <span class="pageNum" id="pb133">[<a href="#pb133">133</a>]</span>een bepaalde plaats, bij een bepaalde materie zich deze of die natuurkracht moet openbaren,
+dus enkel gelegenheidsoorzaak is, zoo beslist ook het motief enkel, dat er op dien
+bepaalden tijd, op die bepaalde plaats, onder die omstandigheden, door een kennend
+wezen gewild zal worden; het motief schept niet den wil van dat wezen en evenmin het
+karakter van dien wil, dat gelijk de wil zelf zonder grond is, daar het buiten het
+gebied van den voldoenden grond ligt. Om die reden heeft ieder mensch bestendig doeleinden
+en motieven, waarnaar hij zijn handelen inricht; hij kan dus ook van iedere afzonderlijke
+daad altoos rekenschap geven: vroeg men hem echter, waarom hij in het algemeen wil
+of waarom hij in het algemeen bestaan wil, dan zou hij geen antwoord hebben en zou
+hem die vraag ongerijmd schijnen; op die wijze zou zich het bewustzijn vertolken,
+dat hij zelfs niets dan wil is, dat het dus vanzelf spreekt dat hij wil en dat enkel
+de afzonderlijke handelingen ieder op haar tijd motieven noodig hebben om bepaald
+te worden.
+</p>
+<p>Afwezigheid van alle doel, van alle grenzen, eindeloos streven behoort tot het wezen
+van den wil zelf. Zoo doet zich de wil reeds kennen op <span class="pageNum" id="pb134">[<a href="#pb134">134</a>]</span>den allerlaagsten trap, waar hij verschijnt, nl. als zwaarte, een bestendig streven,
+dat onmogelijk op een einddoel kan zijn gericht. Want al ware ook door de zwaarte
+alle bestaande materie tot één klomp saamgeperst, dan zou zij toch binnen in die klomp
+naar het middelpunt streven en voortdurend worstelen met ondoordringbaarheid. Het
+streven der materie kan dus wel belemmerd, maar nooit geheel bevredigd worden. Hetzelfde
+geldt van alle streven. Ieder bereikt doel is weer aanvang van een nieuwe loopbaan
+en zoo tot in het oneindige. De plantenkiem rust niet, voordat ze door stam en blad
+bloesem en eindelijk vrucht heeft voortgebracht, die weer beginsel is van nieuwe kiem,
+van een nieuw individu, dat andermaal dezelfde baan doorloopt, en zoo altoos verder.
+Bij het dier is de voortteling het hoogtepunt van zijn bestaan; is dat punt eens bereikt,
+dan zinkt het leven van het eerste individu, snel of langzaam, terwijl een nieuw als
+waarborg van het behoud der soort optreedt en alles zich herhaalt. Ja, eenvoudig als
+een openbaring van dat bestendige streven en wisselen is ook de vernieuwing van stof
+aan te merken; de physiologen houden thans op daarin een noodzakelijke vergoeding
+te <span class="pageNum" id="pb135">[<a href="#pb135">135</a>]</span>zien van de stof, die bij de beweging verbruikt is; aan het afslijten van de machine
+beantwoordt niet als schadeloosstelling de bestendige toevoer van voedende stof: eeuwig
+worden, eindelooze stroom behoort tot de openbaring van den wil. Hetzelfde vertoont
+zich ook bij alle menschelijk streven en wenschen, waarvan de vervulling ons steeds
+als een rustpunt voor het willen voor oogen wordt getooverd; is het doel eens bereikt,
+dan ziet het er geheel anders uit, en wordt het, ook al bekent men het zich niet dadelijk,
+op den duur toch immer als vrucht van zelfmisleiding, als verouderd en verschaald
+op zijde geschoven; van geluk mag men spreken, wanneer nog iets te wenschen overblijft,
+zoodat het spel voortduurt, waarbij men telkens van begeerte tot bevrediging en van
+deze weer tot nieuwe begeerte overgaat, een spel waarvan de vlugge gang voorspoed,
+de langzame lijden wordt geheeten; neemt het een einde, dan vertoont zich de afgrijselijke,
+alle leven doodende verveling, een kwijnend hunkeren naar het onbestemde.—De slotsom
+is, dat de wil, waar hij door kennis wordt bestraald, steeds weet wat hij hier en
+nú wil, nooit echter wat hij blijvend wil: iedere afzonderlijke handeling heeft een
+doel<span class="corr" id="xd32e1103" title="Bron: .">,</span> <span class="pageNum" id="pb136">[<a href="#pb136">136</a>]</span>het willen in zijn geheel heeft er geen, op dezelfde manier als ieder afzonderlijke
+gebeurtenis in de natuur door een voldoende oorzaak er toe bepaald wordt om juist
+hier en nú op <span class="corr" id="xd32e1108" title="Bron: de">te</span> treden, terwijl de in haar zich openbarende kracht geen oorzaak heeft, daar die kracht
+enkel een verschijningsphase is van het „An sich”, van den grondeloozen wil.—De eenige
+zelfkennis van den wil in zijn geheel is de voorstelling in haar geheel, de aanschouwelijke
+wereld in haar geheel. Zij is zijn openbaring, zijn spiegel, de tastbaar en zichtbaar
+geworden wil.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">De wereld in haar geheel spiegel van den tijdeloozen wil. Hoe dit bedoeld is, blijkt
+uit het volgende citaat. Allereerst bij den mensch, maar vervolgens bij ieder voorwerp
+der natuur zijn willen en werken volgens Schopenhauer één en hetzelfde.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Het subjekt der kennis, dat door zijn identiteit met het lichaam als individu optreedt,
+kent dat lichaam op tweeërlei wijze: in de eerste plaats als voorstelling, waartoe
+verstandelijke aanschouwing noodig is, als objekt te midden van objekten en aan wetten
+onderworpen; in de tweede plaats nog op een geheel andere wijze, nl. als dat waarmede
+ieder onzer rechtstreeks en innig <span class="pageNum" id="pb137">[<a href="#pb137">137</a>]</span>vertrouwd is, namelijk <span class="ex">wil</span>. Verrichting des lichaams is niets anders dan geobjektiveerd, tot voorwerp van zinnelijke
+waarneming geworden <span class="ex">willen</span>. En dit geldt van iedere beweging van het lichaam, niet alleen van die door motieven
+bestierd wordt, maar ook van de onwillekeurige; ja, het geheele lichaam is niets anders
+dan voorstelling geworden wil.
+</p>
+<p>Gelijk willen lichamelijk handelen is, zoo is omgekeerd iedere indruk op het lichaam
+terstond en onmiddellijk ook inwerking op den wil: zij heet pijn, wanneer zij strijdt
+met den wil; lust, welbehagen, wanneer zij beantwoordt aan den wil. De graden van
+beide zijn zeer talrijk. Men heeft echter volkomen ongelijk, wanneer men pijn en lust
+voorstellingen noemt: dat zijn ze geenszins, doch rechtstreeksche aandoeningen van
+den wil, een onbedwingbaar, oogenblikkelijk willen of niet-willen van den indruk,
+dien het lichaam ondergaat. Als uitzonderingen op dien regel en als echte voorstellingen
+zijn slechts die lichamelijke indrukken te beschouwen, welke den wil koel laten, indrukken
+van gezicht, gehoor en gevoel, wanneer de betreffende zintuigen op de hun eigene natuurlijke
+wijze en daarenboven in zwakke <span class="pageNum" id="pb138">[<a href="#pb138">138</a>]</span>mate geprikkeld worden, zoodat er uitsluitend aan het verstand gegevens worden verschaft
+om te aanschouwen of een objekt zich voor te stellen. Iedere sterkere of niet passende
+aandoening der zintuigen is daarentegen pijnlijk, in strijd met den wil.—Van <span class="ex">zenuwzwakte</span> wordt er gesproken, als de indrukken, welke in den regel enkel dien graad van sterkte
+hebben, die voldoende is om ze tot gegevens voor het verstand te maken, den hoogeren
+graad bereiken, waarbij zij den wil in beweging brengen, dus pijn of wellust verwekken,
+meestal evenwel pijn, die echter dof en onbestemd is; zoo zijn dan niet maar alle
+geluiden en gewoon daglicht onaangename gewaarwordingen, maar er heerscht een doorgaande
+zwartgallige stemming, waarvan de bron zich niet duidelijk laat aangeven.
+</p>
+<p>Ook toont zich de identiteit van lichaam en wil o. a. daarin, dat iedere heftige en
+buitensporige wilsbeweging het lichaam ontroert en den gang der levensverrichtingen
+verstoort.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">De kennis, die ik van mijn wil heb, zegt Schopenhauer, is rechtstreeksch, maar toch
+voortdurend stukwerk, geen kennis van mijn wil in zijn geheel, van mijn wil als eenheid,
+maar van afzonderlijke wilshandelingen, die zoowel een physische als een psychische
+<span class="pageNum" id="pb139">[<a href="#pb139">139</a>]</span>zijde hebben. Juist daardoor, dat wil en lichaam één zijn, ben ik <span class="ex">individu</span>, sta ik tot mijn lichaam, dat overigens, gelijk alle andere lichamen, slechts voorstelling
+zou zijn, in een geheel eenige betrekking. Het karakter der individualiteit brengt
+mede, dat ieder slechts één wezen kan <span class="ex">zijn</span>, maar alle wezens kan <span class="ex">aanschouwen</span>. Identiteit van wil en lichaam heet bij Schopenhauer de philosophische waarheid bij
+uitnemendheid, daar zij als sleutel kan dienen om tot het wezen van alle natuurvoorwerpen
+door te dringen.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Behalve wil en voorstelling is ons niets bekend en is er evenmin iets voor ons denkbaar.
+Wanneer wij aan de natuur in haar geheel, welke onmiddellijk enkel in onze voorstelling
+bestaat, de grootste ons bekende werkelijkheid willen toeschrijven, dan houden wij
+haar voor even werkelijk als ons eigen lichaam; want dit heeft voor ieder den hoogsten
+graad van werkelijkheid. Maar als wij nu de werkelijkheid van dat lichaam en van zijn
+verrichtingen ontleden, dan treffen wij buiten voorstelling niets anders aan dan wil.
+Zal dus de natuur nog iets meer zijn dan onze voorstelling, dan moeten wij zeggen
+dat zij in haar diepste wezen datgene is, wat wij in ons zelf als wil vinden. Ik zeg:
+in haar diepste wezen, en daarmede <span class="pageNum" id="pb140">[<a href="#pb140">140</a>]</span>bedoel ik, dat wij wat de wil zelf is hebben te onderscheiden van wat enkel zijn verschijning
+is. Zoo behoort tot de verschijning van den wil en niet tot zijn eigenlijk wezen,
+dat hij met zelfkennis gepaard gaat en door motieven bestierd wordt. Dit is immers
+alleen bij dier en mensch het geval. Zeg ik dus: de kracht, welke den steen naar de
+aarde drijft, is wil, dan moet men mij niet de dolle meening toedichten, dat de steen
+zich omlaag beweegt, door het een of ander bewuste motief daartoe gebracht. Wij kunnen
+het niet in Keppler goedkeuren dat deze, in zijn verhandeling over de planeet Mars,
+meent aan de planeten kennis te moeten toeschrijven, daar zij hare elliptische banen
+zoo juist weten te treffen en de snelheid harer beweging zoo nauwkeurig afmeten, dat
+deze altijd aan de wiskunstige formule beantwoordt.
+</p>
+<p>Willekeurige bewegingen hebben een grond in hare motieven. Intusschen bepalen die
+motieven enkel, dat ik op <span class="ex">dit</span> tijdstip, op <span class="ex">die</span> plaats, onder <span class="ex">die</span> omstandigheden wil; niet het feit <span class="ex">dat</span> ik wil, evenmin <span class="ex">wat</span> ik wil, dus niet het karakter, dat mijn willen voortdurend kenmerkt, hangt van de
+motieven af. Dus is mijn willen niet in zijn geheelen <span class="pageNum" id="pb141">[<a href="#pb141">141</a>]</span>omvang uit de motieven te verklaren; deze zijn slechts de aanleiding waarbij wil zich
+<span class="ex">vertoont</span>; zelf ligt hij buiten het bereik der motieven; enkel zijn te voorschijn treden op
+ieder tijdstip is wettelijk bepaald. Laat ik iemands aard buiten rekening en vraag
+ik dan, waarom hij juist dit en niet dat wil, dan is daarop geen antwoord mogelijk;
+enkel voor de <span class="ex">verschijning</span> van den wil is er een grond op te sporen, niet voor den wil zelven, die zonder grond
+is. Dat het eene verschijnsel in het andere, dat de daad in het motief haren grond
+vindt en daaruit met noodzakelijkheid voortvloeit, laat zich zeer goed rijmen met
+de stelling: „het <span class="ex">wezen</span> van het eerste verschijnsel is wil, die zelf geen grond heeft<span class="corr" id="xd32e1182" title="Niet in bron">”</span>; immers het beginsel van den voldoenden grond is een vorm van kennis en zijn geldigheid
+blijft dus beperkt tot de wereld der kennis, tot de zichtbaarheid van den wil, strekt
+zich niet tot den wil zelven uit, tot datgene wat achter al het verschijnende ligt.
+</p>
+<p>Het ding op zich zelf, als zoodanig nooit objekt, daar immers ieder objekt verschijning
+ervan is, moest, om er over te kunnen spreken, naam en begrip ontleenen aan een objekt,
+dus aan een <span class="pageNum" id="pb142">[<a href="#pb142">142</a>]</span>zijner openbaringen; daar nu als de volmaaktste, duidelijkste, meest ontwikkelde <span class="corr" id="xd32e1189" title="Bron: openbariug">openbaring</span> van het ding „an sich” de door zelfbewustzijn bestraalde wil des menschen kan gelden,
+kozen wij den naam van <span class="ex">wil</span>, ter aanduiding van het op zich zelf zijnde.
+</p>
+<p>De wil als „Ding an sich” is volkomen vrij van alle vormen, welke hij eerst in de
+verschijning aanneemt. Reeds de algemeenste vorm van alle voorstelling, die van een
+objekt voor een subjekt, raakt den wil niet. Nog minder behooren tijd, ruimte en de
+daardoor mogelijk geworden veelheid tot het wezen van den wil.
+</p>
+<p>Dat de wil zonder grond is, heeft men, waar hij met den hoogsten graad van duidelijkheid
+zich openbaart, bij den mensch, zeer goed beseft. Doch terwijl men den wil dus terecht
+vrij en onafhankelijk noemde, heeft men de noodzakelijkheid, waaraan zijn verschijning
+allerwege onderworpen is, voorbij gezien en ook de daden voor vrij verklaard, wat
+zij niet zijn, daar iedere handeling uit de werking van het motief op het karakter
+met strenge noodzakelijkheid voortvloeit. Alle noodzakelijkheid is niets anders dan
+de wijze, waarop een gevolg uit zijn grond voortkomt. Naar een grond behoort men te
+vragen bij alles wat <span class="pageNum" id="pb143">[<a href="#pb143">143</a>]</span>verschijnt en dus ook bij het handelen van den mensch. Daar echter in het zelfbewustzijn
+de wil rechtstreeks gekend wordt, vindt men daar het besef van vrijheid. Echter wordt
+er over het hoofd gezien dat het individu, de persoon, niet wil op zich zelf is, maar
+verschijning van wil en als zoodanig gedetermineerd. Vandaar het wonderlijk feit,
+dat ieder zich bij voorbaat voor geheel vrij houdt, ook in zijn afzonderlijke handelingen;
+hij meent, dat hij ieder oogenblik een anderen levenswandel zou kunnen beginnen, een
+ander mensch zou kunnen worden. Maar bij den terugblik ontdekt hij tot zijn verbazing,
+dat hij niet vrij was, dat, ondanks al zijn voornemens en overwegingen, zijn doen
+onveranderd bleef, dat hij van den aanvang af tot het einde toe het door hem misprezen
+karakter behouden heeft, dat hij de door hem aangenomen rol tot aan het slot heeft
+moeten vervullen. De wil en zijn openbaringen behooren in twee geheel verschillende
+werelden tehuis; men behoort er dus geen aanstoot aan te nemen, dat de wil zelf voor
+ons besef vrij is en ongebonden, terwijl zijn openbaringen met onverbiddelijke noodzakelijkheid
+uit de motieven voortvloeien. Evenmin moet het slakkenhuis aan een vreemden wil <span class="pageNum" id="pb144">[<a href="#pb144">144</a>]</span>worden toegeschreven, die met kennis van doel en middelen ten behoeve van dat diertje
+bouwt, als wij het huis, dat wij zelve bouwen, door een anderen wil dan de onze opgetrokken
+achten: beide huizen zijn gewrochten van een en denzelfden wil, die in ons door motieven
+wordt geleid, terwijl hij bij de slak enkel blinde, naar buiten gerichte scheppingsdrang
+is. Ook in ons, menschen, werkt wil in menig opzicht werktuigelijk; men denke aan
+verrichtingen als spijsvertering, bloedsomloop, afscheiding, groei enz.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Ofschoon wil zich volgens Schopenhauer overal vertoont, staan zijn openbaringen niet
+allen op hetzelfde peil. De eene is hooger, de andere lager; er is een ladder, waarvan
+de sporten aan de onveranderlijke soorten en onverderfelijke natuurkrachten beantwoorden,
+welke naar het voorbeeld van Plato met den naam van <span class="ex">ideeën</span> worden bestempeld; dus slaagt de wil er in steeds krachtiger te verschijnen; aanvankelijk,
+in de onbezielde natuur, gaat wil als zwaarte, ondoordringbaarheid, elektriciteit
+enz. geheel schuil achter werktuigelijk geschieden, maar van trap tot trap klimt hij
+langzamerhand tot die aanzienlijke hoogte, waar van zoogenaamd redelijk handelen sprake
+kan zijn.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Kant’s „Ding an sich” en Plato’s idee zijn wel <span class="pageNum" id="pb145">[<a href="#pb145">145</a>]</span>niet identisch, maar toch zeer aan elkander verwant.… Kant zegt in hoofdzaak het volgende:
+„tijd, ruimte en causaliteit zijn geen eigenschappen van het ding op zich zelf, maar
+behooren enkel aan zijn verschijning toe, daar zij kenvormen zijn. Alle veelheid,
+alle ontstaan en vergaan zijn uitsluitend door tijd, ruimte en causaliteit mogelijk;
+daaruit volgt, dat veelheid, ontstaan en vergaan alleen de wereld der verschijnselen
+aanhangen. Daar onze kennis door hare vormen bepaald wordt, is zij enkel kennis van
+de wereld der verschijnselen. Dit laatste geldt zelfs van ons eigen ik; wij kennen
+het enkel als verschijnsel, als objekt van ervaring, weten niet wat het op zich zelf
+is”. Dit is in hoofdzaak, wat het thans aan de orde zijnde onderwerp betreft, zin
+en inhoud der leer van Kant.—Plato nu zegt: „de dingen dezer wereld, die door onze
+zinnen worden waargenomen, zijn er niet in den echten zin des woords: zij worden,
+veranderen onophoudelijk, bestaan nooit: slechts in betrekkelijken zin zijn zij er,
+in zoover zij tot elkander in betrekking staan: men kan dus hun aanzijn evengoed een
+niet-zijn noemen. Bij gevolg zijn ze ook geen voorwerpen van echte kennis, want die
+is enkel mogelijk bij <span class="pageNum" id="pb146">[<a href="#pb146">146</a>]</span>werkelijkheden, welke op zich zelve en altijd op gelijke wijze bestaan. Zij zijn enkel
+het voorwerp van meening, die op gewaarwording steunt. Zoolang we tot waarneming van
+dingen beperkt blijven, gelijken wij op menschen, die in een donker hol zóó vastgebonden
+zitten, dat zij zelfs het hoofd niet kunnen omdraaien en niets zien dan bij het licht
+van een achter hen brandend vuur; aan den muur tegenover hen aanschouwen ze schaduwbeelden
+van werkelijke dingen, welke tusschen hen en het vuur worden voorbij gedragen, en
+ook van elkander, ja van zich zelve, bespeuren zij enkel de schaduwen op den muur.
+Hun eenige wijsheid zou daarin bestaan de opvolging dier schaduwen door ervaring te
+ontdekken en zoo te voorspellen, welke te wachten zijn. Wat daarentegen waarachtig
+zijnde kan genoemd worden, wijl het altijd is, nooit wordt, nooit vergaat, dat zijn
+de oorspronkelijke modellen van die schaduwen, de eeuwige ideeën, de duurzame vormen
+van alle dingen. Hun komt geen veelheid toe, want iedere idee is uit haar aard slechts
+ééne, terwijl haar kopieën of afdrukken de onbegrensd vele, afzonderlijke, vergankelijke
+dingen derzelfde soort zijn, die één en denzelfden naam dragen. <span class="pageNum" id="pb147">[<a href="#pb147">147</a>]</span>Ook ontstaan en vergaan de ideeën niet; ze worden nooit, gaan niet te gronde gelijk
+hunne wegkwijnende afdrukken. (Daarin ligt opgesloten, dat tijd, ruimte en causaliteit
+niet gelden voor de ideeën). Van ideeën alleen is er dus echte kennis mogelijk, want
+daartoe wordt vereischt een objekt, dat altijd en in ieder opzicht is, niet iets,
+wat is en niet is, al naar gelang men het beschouwt”.—Ziedaar Plato’s leer. Het is
+duidelijk, dat de innerlijke zin van wat Plato en Kant hier leeren geheel dezelfde
+is, dat beiden de zichtbare wereld voor een vertooning houden, welke op zich zelve
+nietig is en slechts door datgene, wat er in wordt uitgedrukt („Ding an sich” bij
+Kant, „idee” bij Plato), beteekenis en geleende realiteit heeft; terwijl aan het waarachtig
+zijnde de algemeene en onmisbare vormen van iedere verschijning totaal vreemd zijn.
+</p>
+<p>De merkwaardige overeenstemming tusschen beide denkers laat zich door een voorbeeld
+aanschouwelijk maken. Laat er een dier voor ons staan in zijn volle levenskracht.
+Plato zal zeggen: „dit dier heeft geen echt, maar slechts een schijnbaar bestaan,
+want als onophoudelijk veranderend heeft het slechts een betrekkelijk zijn, dat evengoed
+<span class="pageNum" id="pb148">[<a href="#pb148">148</a>]</span>niet-zijn als zijn kan heeten. Waarlijk zijnde is alleen de idee, die zich in dat
+dier afbeeldt, het dier op zich zelf, dat van niets afhangt, ongeboren, onsterfelijk,
+altoos op gelijke wijze bestaand. Zoover we nu in dat dier, dat hier aanwezig is,
+de idee van het dier herkennen, is het geheel eenerlei en zonder beteekenis, of we
+nu juist dát dier voor ons hebben, dan wel zijn voorouder, die duizend jaar geleden
+leefde, of het op deze plek dan wel in een ver afgelegen land is, of het deze dan
+wel een andere houding aanneemt, of het dit dan wel een ander individu der soort is;
+dat alles is nietig en betreft enkel het verschijnende; de idee van het dier alleen
+heeft waarachtig zijn en is voorwerp van werkelijke kennis”.—Zóó Plato. Kant zou kunnen
+zeggen: „dat dier is een verschijning in tijd, ruimte en causaliteit, welke de in
+ons kenvermogen liggende voorwaarden van alle ervaring zijn en derhalve niet kunnen
+strekken om het ding op zich zelf, zooals het is buiten de ervaring, te bepalen. Derhalve
+is dit dier, gelijk wij het op dezen bepaalden tijd en op deze plek, in den samenhang
+der ervaring, volgens de keten van oorzaken en werkingen geboren en noodwendig sterfelijk,
+waarnemen, <span class="pageNum" id="pb149">[<a href="#pb149">149</a>]</span>geen ding op zich zelf, maar slechts eene in betrekking tot ons kenvermogen geldige
+verschijning. Om te beslissen wat daaraan, onafhankelijk van tijd, ruimte en causaliteit,
+ten grondslag ligt, zouden wij een ander kenvermogen moeten bezitten dan het voor
+ons alleen mogelijke, dat zinnen en verstand omvat”.
+</p>
+<p>Om Kant’s zienswijze nog meer in overeenstemming te brengen met die van Plato, zou
+men kunnen beweren: tijd, ruimte en causaliteit zijn díe inrichting van ons intellekt,
+krachtens welke het eigenlijk alleen bestaande <span class="ex">ééne</span> wezen van iedere soort aan ons verschijnt als een veelheid van gelijksoortige, steeds
+opnieuw ontstaande en vergaande wezens, in eindelooze opvolging.
+</p>
+<p>Volgens deze beschouwing behoort enkel aan de ideeën waarachtig bestaan te worden
+toegeschreven, terwijl de dingen in ruimte en tijd, welke voor den individu werkelijkheid
+zijn, slechts een droomwereld moeten heeten. Daar een en dezelfde idee zich in vele
+exemplaren openbaart, vertoont zij ons haar wezen slechts broksgewijze, ééne zijde
+na de andere. Dus zal men de idee hebben te onderscheiden van de manier, waarop zij
+aan het waarnemend individu zich voordoet en die manier <span class="pageNum" id="pb150">[<a href="#pb150">150</a>]</span>onwezenlijk hebben te noemen. Men kan dit toelichten door voorbeelden, zoowel aan
+het geringste als aan het grootste ontleend.—Wanneer de wolken trekken, zijn de figuren,
+welke zij vormen, van geen belang: maar dat zij als elastische nevel door den windstoot
+samengeperst, weggedreven, uitgerekt, verscheurd worden, dat is der wolken natuur,
+is het wezen der krachten, die zich daarin uitdrukken, is de idee: enkel voor den
+individueelen waarnemer bestaan hun tijdelijke gestalten.—Bij den bergstroom, die
+over rotsblokken naar beneden stort, zijn draaikolken, golven, opbruisend schuim van
+geen wezenlijk belang; dat die stroom aan de wet der zwaartekracht gehoorzaamt, zich
+als een niet-elastische, totaal verschuifbare, vormlooze, doorzichtige vloeistof gedraagt,
+dit is zijn wezen, zijn idee; enkel voor ons, zoolang wij als individuen kennen, zijn
+er de afwisselende gestalten.—Wanneer het water op onze vensterruit bevriest, schiet
+het tot kristallen volgens vaste wetten, welke het wezen der hier te voorschijn tredende
+natuurkracht, hare idee, openbaren; maar de boomen en bloemen, daarbij gevormd, zijn
+onwezenlijk.—Wat in wolken, bergstroom en kristal verschijnt, is de zwakste nagalm
+van dien <span class="pageNum" id="pb151">[<a href="#pb151">151</a>]</span>wil, die volkomener in de plant, nog volkomener in het dier, het allervolkomenst in
+den mensch te voorschijn treedt. Maar enkel het wezenlijke van al die graden van wilsuiting
+is: de idee. Zoo is de geschiedenis van het menschelijk geslacht, het gewoel der gebeurtenissen,
+de afwisseling der tijden, de rijkdom der vormen van het menschelijk leven in verschillende
+landen en eeuwen, enkel toevallige gedaante, waaronder de idee zich vertoont. Voor
+hem, die dit wèl gevat heeft, zullen dus de wereldgebeurtenissen slechts in zoover
+beteekenis hebben als zij de letters zijn, waaruit de idee van den mensch zich lezen
+laat. Hij zal niet met de groote schare gelooven, dat de tijd iets werkelijk nieuws
+en gewichtigs te voorschijn kan brengen, of dat tijd in zijn geheel begin en einde
+heeft, dat er in den tijd een plan verwerkelijkt wordt en dat als voorloopig einddoel
+de hoogste volkomenheid van het thans levende geslacht te beschouwen is. Derhalve
+zal hij evenmin met Homerus een geheelen Olymp vol goden tot leiding der gebeurtenissen
+verdichten, als hij met Ossian de figuren der wolken voor individueele wezens zal
+aanzien, daar, gelijk gezegd, zoowel het een als het ander, in verhouding tot de daarin
+<span class="pageNum" id="pb152">[<a href="#pb152">152</a>]</span>verschijnende idee, even veel en even weinig beteekenis heeft.
+</p>
+<p>De bron, waaruit de individuen en hunne krachten voortvloeien, is onuitputtelijk en
+oneindig gelijk tijd en ruimte; want, gelijk deze beide vormen van alle verschijning,
+zijn ook de individuen en hunne krachten enkel verschijning, zichtbaarheid van den
+wil; geen eindige maat is bij machte die oneindige bron leeg te scheppen; welk groot
+werk, welke zegenrijke gebeurtenis, welke geniale aanleg ook in de kiem verstikt moge
+worden, geen nood, want de oneindige mogelijkheid van terugkeer blijft eeuwig dezelfde.
+In deze wereld der verschijning is evenmin waar verlies als ware winst mogelijk. De
+wil alleen bestaat, hij, de eeuwige.
+</p>
+<p>De verhouding van wil en intellekt kan het best door een gelijkenis worden uitgedrukt:
+de sterke blinde, die den zienden lamme op zijn schouders draagt. In den regel is
+het intellekt enkel dienstknecht van den wil; het is dan ook uit den wil zoo voortgekomen
+als het hoofd uit den romp. Bij de dieren is de dienstbaarheid van het intellekt nooit
+op te heffen. Bij den mensch, bij uitzondering, wèl. Want door de kracht des <span class="pageNum" id="pb153">[<a href="#pb153">153</a>]</span>geestes omhoog gedragen kan hij de gewone beschouwingswijze der dingen laten varen,
+ophouden te letten op de betrekkingen, waarin de dingen tot elkander staan, niet langer
+vragen wat zij voor zijn eigen belang beteekenen, zich niet bekreunen om het waar,
+het wanneer, het waarom, het waartoe der dingen, maar eenig en alleen om het <span class="ex">wat</span>; daarbij niet het afgetrokken denken, de begrippen der rede, het bewustzijn laten
+innemen, maar zich, zooals het zoo zinrijk in de taal wordt uitgedrukt, geheel in
+de aanschouwing van een landschap, een boom, een rots, een gebouw, <span class="ex">verliezen</span>, zijn belang vergeten, geheel alleen als subjekt, als heldere spiegel van het objekt,
+blijven bestaan, zoodat het is, alsof het ding op zichzelf er ware, zonder iemand
+die het waarneemt, daar het aanschouwde en de aanschouwer zich niet meer laten scheiden,
+beide één geworden zijn, het geheele bewustzijn door een eenig aanschouwelijk beeld
+gevuld en ingenomen wordt; waar zoo het object buiten alle verhouding tot iets anders,
+het <span class="corr" id="xd32e1247" title="Bron: subject">subjekt</span> buiten alle verhouding tot den wil staat, is datgene, wat alzoo gekend wordt, niet
+meer het afzonderlijke ding als zoodanig, maar de <span class="ex">idee</span>, de eeuwige <span class="pageNum" id="pb154">[<a href="#pb154">154</a>]</span>vorm, de onmiddellijke verschijning van den wil op dien bepaalden trap, en dan is
+de aanschouwer niet meer individu, want het individu verdwijnt hier in wat het ziet,
+doch zuiver, willoos, tijdeloos subjekt van kennis. Dit is het wat Spinoza voor den
+geest zweefde, toen hij schreef: de geest is eeuwig, in zoover hij de dingen onder
+de gestalte der eeuwigheid zich voorstelt. De individu als zoodanig kent slechts enkele
+dingen, schakels in de keten van oorzaken en werkingen; het zuiver subjekt der kennis,
+dat tijd en plaats vergeet, aanschouwt enkel de ideeën, die buiten de sfeer van den
+individu als zoodanig liggen. De vrucht van die aanschouwing is de kunst.
+</p>
+<p>De kunst herhaalt de door belangelooze kontemplatie opgevatte eeuwige ideeën; naar
+gelang van de stof, waarin zij herhaalt, heet zij beeldende kunst, poëzie of muziek.
+Haar eenige oorsprong is kennis der ideeën; haar eenig doel mededeeling dier kennis.—Terwijl
+de wetenschap den rusteloozen stroom van gronden en gevolgen naspeurt, nooit aan het
+doel is, steeds verder wordt gewezen, nooit het einde bereikt, nooit volle bevrediging
+schenkt, even weinig als men door loopen het punt kan bereiken waar de wolken <span class="pageNum" id="pb155">[<a href="#pb155">155</a>]</span>den horizont aanraken, is de kunst daarentegen overal aan haar doel. Want zij beurt
+het voorwerp van hare kontemplatie uit den wereldloop omhoog en stelt het, los van
+al het andere, tegenover zich: terwijl het in dien stroom een verdwijnend klein deel
+was, wordt het, daaraan ontrukt, vertegenwoordiger van een universum, æquivalent van
+het in ruimte en tijd oneindig vele. De kunst blijft dus staan bij het afzonderlijke
+ding; het rad van den tijd houdt zij vast; de betrekkingen verdwijnen voor haar; enkel
+het wezenlijke, de idee, is haar objekt.
+</p>
+<p>Het wezen van het <span class="ex">genie</span> bestaat in een overwegend vermogen tot zoodanige kontemplatie. <span class="ex">Genialiteit</span> is een objektieve geestesrichting, waarbij eigenbelang geheel ter zijde wordt gesteld,
+de persoonlijkheid tijdelijk buiten spel blijft en er enkel een subjekt van zuivere
+kennis, een klaar wereldoog overblijft, en dat maar niet voor enkele oogenblikken,
+maar zoo aanhoudend en met zooveel bezonnenheid als noodig is om het typisch aanschouwde
+door middel van kunst weer te geven en wat in nevelachtige gestalten voor oogen zweeft,
+in duurzame gedachten vast te leggen.
+</p>
+<p>Buitengewone sterkte van <span class="ex">fantasie</span> is onmisbare <span class="pageNum" id="pb156">[<a href="#pb156">156</a>]</span>voorwaarde van genialiteit. Immers zonder fantasie zou de horizont niet verder reiken
+dan persoonlijke ervaring; het is noodig uit het weinige, dat de werkelijkheid onder
+ons bereik brengt, het overige op te bouwen en zoo schier alle mogelijke levensbeelden
+aan zich te laten voorbijtrekken. Ook zijn de werkelijke dingen slechts zeer gebrekkige
+exemplaren der daardoor uitgedrukte idee. Het genie heeft dus fantasie noodig om in
+de dingen niet dat te zien, wat de natuur werkelijk heeft voortgebracht, maar wat
+zij heeft willen voortbrengen, terwijl zij bij dat werk, door den strijd der vormen
+onderling om een en hetzelfde stuk materie, belemmerd werd. Doch al begeleidt sterke
+fantasie alle genialiteit, daaruit volgt niet dat ieder, die veel fantasie heeft,
+ook een genie zou zijn. Zooals men een werkelijk ding op tweeërlei wijze beschouwen
+kan: zuiver objektief als een middel tot kennis der idee, en op alledaagsche wijze,
+in verhouding tot andere dingen en tot den persoonlijken wil, zoo kan ook het beeld
+der fantasie op tweeërlei trant worden gebezigd: tot het scheppen van een kunstwerk,
+doch eveneens tot het bouwen van luchtkasteelen, die zelfzucht en eigen luim bevredigen,
+tijdelijk vermaken <span class="pageNum" id="pb157">[<a href="#pb157">157</a>]</span>en iets voorgoochelen. Wie zich met dit laatste spel bezighoudt is een fantast: licht
+zal hij de beelden, waaraan hij in de eenzaamheid zijn hart ophaalt, met de werkelijkheid
+doen samenvloeien en zich voor het leven ongeschikt maken. Bij het neerschrijven van
+visioenen ontstaan zoo de romans van allerhande soort, die het groote publiek medeslepen,
+daar de lezer zich in de plaats van den held gaat droomen en dan de schildering heel
+gemoedelijk vindt.
+</p>
+<p>De gewone mensch, die fabriekwaar der natuur, zooals ze er dagelijks duizenden te
+voorschijn brengt, is tot een onbaatzuchtige beschouwing van eenigszins langen duur
+niet in staat; hij kan zijn opmerkzaamheid slechts in zoover op de dingen richten,
+als ze, zij het dan ook zijdelings, in betrekking staan tot zijn wil. Maar daarvoor
+is het voldoende en meestal zelfs nuttiger ze onder afgetrokken begrippen te brengen;
+dus verwijlt zijn blik niet lang bij eenig voorwerp, maar snel zoekt hij de rubriek,
+waarin het te huis behoort, zooals de luiaard een stoel zoekt; dan heeft hij er mee
+afgedaan. Bij kunstwerken, schoone natuurgewrochten, bij het in al zijne fazen zoo
+belangwekkend tooneel des levens verwijlt hij niet; hij <span class="pageNum" id="pb158">[<a href="#pb158">158</a>]</span>spoort zijn eigen weg op, kijkt uit naar alles wat misschien eenmaal zijn weg zou
+kunnen worden, verzamelt plaatsbeschrijvende bizonderheden: met de komtemplatie als
+zoodanig verliest hij geen tijd. De man van genie daarentegen, bij wien het kenvermogen
+het overwicht heeft, en dus, althans ten deele, aan den dienst van den wil zich onttrekt,
+streeft er naar de idee van ieder ding te doorgronden en verzuimt vaak op zijn eigen
+weg in het leven te letten, bewandelt dien dikwijls onbeholpen genoeg. Terwijl voor
+den gewonen mensch het kenvermogen de lantaarn is, die zijn weg verlicht; is het voor
+den genialen mensch de zon, die de wereld bestraalt.
+</p>
+<p>Geniale individuen hebben meestal de gebreken, welke het verzuimen van die manier
+van kennen na zich sleept, waardoor de wetenschap tot stand gebracht en het leven
+wijs en redelijk wordt ingericht. Het is een geluk voor hen, dat de felle en spontane
+inspanning, welke voor een willooze opvatting der ideeën vereischt wordt, niet onafgebroken
+kan voortduren; dat zij gedurende groote tusschenruimten bijna in ieder opzicht met
+gewone menschen gelijk staan. Vandaar dat men ten allen tijde het werken van het genie
+als een inspiratie <span class="pageNum" id="pb159">[<a href="#pb159">159</a>]</span>heeft opgevat, als bezieling door een bovenmenschelijke macht, die periodiek den individu
+in bezit neemt. Gedurende zulke tijden hapert het aan scherpe opvatting van causaalbetrekkingen
+en beweegredenen, en is dus een geniaal mensch, in zoover en zoolang als hij dat is,
+uit een praktisch oogpunt onwijs. Ook staat de aanschouwelijke kennis, op wier gebied
+de idee te huis behoort, lijnrecht over aan de redelijke en afgetrokken kennis, die
+zich door het beginsel van den afdoenden grond laat leiden. Vandaar dat groote genialiteit
+en groote redelijkheid meestal niet gepaard gaan en omgekeerd geniale individuen dikwijls
+door onredelijke en hevige hartstochten worden meegesleept. De oorzaak daarvan is
+niet zwakte van het redevermogen, maar ten deele de buitengewone energie, die het
+geniale individu eigen is, en zich in heftigheid van al zijn wilshandelingen openbaart,
+deels het overwicht van de beschouwende kennis door zinnen en verstand op de abstrakte,
+welke uit kleurlooze begrippen bestaat: derhalve is de indruk, dien zij van het heden
+ontvangen, zoo buitengewoon machtig en sleept hij hen mee tot niet-overlegde handelingen.
+Daar hun kennis zich, ten deele althans, aan den dienst <span class="pageNum" id="pb160">[<a href="#pb160">160</a>]</span>van den wil onttrokken heeft, denken zij in het gesprek niet zoozeer aan den persoon
+tot wien, als wel aan de zaak, waarover zij spreken, die hun levendig voor den geest
+staat; ze oordeelen onpartijdiger dan hun belang medebrengt en vertellen wat liever
+had moeten worden verzwegen; zij hellen over tot alleenspraken en vertoonen vele zwakke
+kanten, die aan waanzin doen denken. Dat genialiteit en waanzin aan elkander grenzen,
+ja in elkander overgaan, is dikwijls opgemerkt; zelfs heeft reeds Horatius de geestdrift
+van den dichter een beminnelijken waanzin genoemd. Pope zegt:
+</p>
+<div class="lgouter">
+<p lang="en" class="line">Great wits to madness sure are near allied,
+</p>
+<p lang="en" class="line">And thin partitions do their bounds divide.
+</p>
+<p class="line xd32e1293">Aan waanzin is de groote geest verwant,
+</p>
+<p class="line xd32e1293">En beiden scheidt slechts een zeer dunne wand.</p>
+</div>
+<p class="first">Bij veelvuldig bezoek van krankzinnigenhuizen heb ik enkele lijders met onmiskenbaar
+grooten aanleg aangetroffen; hun genialiteit scheen duidelijk door den waanzin heen,
+die echter geheel de overhand had. Dit kan niet toevallig zijn, want het aantal waanzinnigen
+is betrekkelijk zeer klein, terwijl een geniaal individu een hoogst zeldzame uitzondering
+mag heeten. Ik wil kort mijn meening <span class="pageNum" id="pb161">[<a href="#pb161">161</a>]</span>zeggen over den grond van de verwantschap tusschen waanzin en genialiteit.
+</p>
+<p>De kennis van den waanzinnige heeft met die van het dier gemeen, dat beiden tot het
+aanwezige beperkt zijn. Toch is er verschil. Het dier heeft geen voorstelling van
+het verleden, ofschoon het door de kracht der gewoonte er de werking van ondervindt;
+na jaren herkent de hond zijn vroegeren meester, d.w.z. ondervindt bij zijn aanblik
+den ouden indruk. Doch van den sedert verloopen tijd herinnert het dier zich niets.
+De waanzinnige daarentegen draagt in zijn rede een valsch beeld van het verleden met
+zich rond en onder den invloed van dat beeld is hij niet in staat van het heden op
+de juiste manier partij te trekken, iets wat het dier wel vermag. Dat heftig geestelijk
+leed, onverwachte ontzettende gebeurtenissen dikwijls waanzin veroorzaken, verklaar
+ik op de volgende wijze. Voorzoover leed als werkelijke gebeurtenis tot het heden
+beperkt blijft, is het voorbijgaande en niet ondragelijk zwaar; overmatig groot wordt
+het eerst als <span class="ex">blijvende</span> smart, maar als zoodanig steunt het op het geheugen en is het dus gedachte; wanneer
+nu een uiterst smartelijk weten of herdenken een zoo ontzettende kwelling is, dat
+zij <span class="pageNum" id="pb162">[<a href="#pb162">162</a>]</span>niet langer te dragen is en de individu er onder bezwijken zou, dan grijpt de in de
+engte gedreven natuur naar den waanzin als naar het laatste middel om het leven te
+redden; de zoo fel gepijnigde geest verscheurt den draad van het geheugen, vult de
+leemten met waanvoorstellingen aan en ontvlucht op die wijze zijn verdriet, gelijk
+men een door koud vuur aangetast been afzet en het door een houten vervangt. Als voorbeeld
+noem ik den razenden Ajax, Koning Lear en Ophelia. Hoewel scheppingen van het genie,
+zijn ze aan levende personen gelijk te stellen. Een zwakke overeenkomst met dezen
+overgang van smart tot waanzin is dat wij allen een pijnlijke herinnering, die ons
+plotseling invalt, werktuigelijk door heftige bewegingen of luide klanken trachten
+te verjagen om zoo met geweld ons zelven te verstrooien.
+</p>
+<p>Men lette ook hierop, dat de geniale mensch de kennis van den samenhang der dingen
+uit het oog verliest. Eén geval geldt bij hem voor duizende, één ding vertegenwoordigt
+bij hem een geheele soort. Het objekt van zijn beschouwing verschijnt hem in zoo helder
+licht, dat de schakels der keten, waardoor het met allerlei andere dingen <span class="pageNum" id="pb163">[<a href="#pb163">163</a>]</span>verbonden is, verduisterd worden, en dat juist is weer een punt van overeenkomst met
+den waanzin. Wat in het voorhanden ding slechts onvolkomen en door bijomstandigheden
+verzwakt aanwezig is, wordt door de beschouwingswijze van het genie tot volkomenheid
+verheven. Zoo ziet het genie overal uitersten en vervalt ook zijn handelen tot uitersten.
+Hij weet de rechte maat niet te treffen. Hij kent de ideeën, maar niet de individuen.
+Dikwijls heeft men opgemerkt, dat een dichter, die den mensch diep en grondig doorziet,
+zich door de menschen om den tuin laat leiden en een speeltuig is in de handen van
+den listige.
+</p>
+<p>Het vermogen om ideeën te aanschouwen, ieder genie in buitengewone mate eigen, komt
+ook den gewonen sterveling in geringer graad toe; anders zou hij evenmin in staat
+zijn de gewrochten der kunst te genieten als ze zelf voort te brengen, en zouden woorden
+als schoonheid en verhevenheid voor hem louter klanken zijn. Het æsthetisch welbehagen
+is een en hetzelfde, het moge door een werk der kunst of door aanschouwing van natuur
+en leven te voorschijn worden geroepen. Dat uit het kunstwerk de idee duidelijker
+tot ons <span class="pageNum" id="pb164">[<a href="#pb164">164</a>]</span>spreekt dan uit de natuur of het leven, moet daaraan worden toegeschreven, dat de
+kunstenaar in staat is alle storende toevalligheden, welke den glans der idee in de
+werkelijkheid verduisteren, opzettelijk weg te laten. De kunstenaar laat ons door
+zijne oogen in de wereld kijken. Dat hij die oogen heeft, waardoor hij het typische
+der dingen ontdekt, is natuurgave, maar techniek, verworven kunst is het, dat hij
+ons door zijn oogen kan doen zien.
+</p>
+<p>Alle willen ontspruit uit behoefte, dus uit gebrek, dus uit lijden. Aan dat lijden
+maakt de vervulling der behoefte een einde. Maar tegenover één wensch, die wordt bevredigd,
+blijven er ten minste tien onvoldaan. De verlangens gaan tot in het oneindige, het
+begeeren duurt lang, maar de voldoening wordt kortstondig en karig toegemeten. Dikwijls
+is ze zelfs niet meer dan schijnbaar. De bevredigde wensch maakt terstond voor een
+nieuwen plaats. Gene blijkt de reeds gekende, deze is de nog onbekende dwaling. Duurzame,
+niet meer wijkende bevrediging is door niets te verschaffen. De vervulde behoefte
+is gelijk een aalmoes den bedelaar toegeworpen; zij rekt zijn leven voor heden, zoodat
+hij morgen opnieuw <span class="pageNum" id="pb165">[<a href="#pb165">165</a>]</span>zijn ellende zal kunnen gevoelen.—Daarom, zoolang ons bewustzijn vol is van ons willen,
+zoolang wij aan den drang der wenschen met zijn gedurig hopen en vreezen ons overgeven,
+valt ons geen blijvend geluk, geen rust te beurt. Hetzij wij genot najagen of onheil
+ontvlieden, in den grond der zaak komt dat op hetzelfde neer: de zorg voor den steeds
+eischenden wil, onverschillig onder welke gestalte, neemt het bewustzijn in beslag
+en zweept het voortdurend verder. Zonder rust geen echt welzijn. Zoo ligt het subjekt
+van het willen voortdurend op het draaiende rad van Ixion, het schept bestendig in
+het doorzeefde vat der Danaïden, het is de eeuwig smachtende Tantalus. Gaat men daarentegen
+op in aanschouwing, vergeet men zijn individualiteit, verliest men zich in het objekt,
+daar het buiten alle betrekking tot andere objekten en ons zelf wordt opgevat, komt
+het als idee van zijn soort tegenover ons te staan en wordt zoo de mensch willoos
+subjekt van kennis, dan zijn voorwerp en subjekt beiden uit het gewoel des tijds omhoog
+gebeurd en komt het op hetzelfde neer of men uit een kerker dan wel uit een paleis
+de zon prachtig ziet ondergaan.
+<span class="pageNum" id="pb166">[<a href="#pb166">166</a>]</span></p>
+<p>Zulk een toestand, waarbij het kennen het overwicht heeft op het willen, kan, indien
+de vereischte stemming des gemoeds er is, in iedere omgeving worden te voorschijn
+geroepen. Dit toonen ons de voortreffelijke Nederlanders, die hun objektieve beschouwing
+op de meest onbeteekenende dingen richten en een duurzaam monument van hun geestesrust
+in hun „stillevens” ons te aanschouwen geven. Wie die doeken ziet, voelt zich ontroerd,
+daar ze hem den stillen, rustigen, willoozen gemoedstoestand van den kunstenaar vertegenwoordigen,
+die noodig was om zoo nietige dingen met zoo groote liefde gade te slaan, en het beschouwde
+zoo bezonnen weer te geven; terwijl het beeld ons oproept om aan dergelijke stemming
+deel te hebben, wordt onze ontroering misschien nog verhoogd door de tegenstelling
+met ons eigen onrustig, heftig, troebel willen. In denzelfden geest hebben dikwijls
+landschapschilders, in het bizonder Ruysdael gearbeid en zoo dezelfde werking op nog
+blijder trant te voorschijn geroepen. Thans zal men begrijpen, hoe de door hartstochten
+voortgezweepte, door nood en zorgen gekwelde plotseling zich verkwikt, opgevroolijkt
+en overeind gericht kan gevoelen, wanneer het hem gelukt <span class="pageNum" id="pb167">[<a href="#pb167">167</a>]</span>zich aan den slavendienst van den wil voor een oogenblik te ontworstelen en een enkelen
+vrijen blik op een schoon natuurtafereel te richten.
+</p>
+<p>Die zaligheid van het willooze aanschouwen is het ten slotte, welke over het verleden
+en het vèr-afzijnde een zoo tooverachtig licht uitgiet en door zelfmisleiding dat
+alles veel fraaier doet schijnen dan het was. Immers als we lang verloopen dagen in
+een ver verwijderd oord ons voorstellen, dan zijn het de dingen alleen, die onze fantasie
+terugroept, niet het subjekt van het willen, dat toen evenzeer als thans zijn ongeneeselijk
+leed met zich ronddroeg. Dit laatste is vergeten, omdat het sedert voor zoo menig
+ander verdriet heeft plaats geruimd. Nu werkt de objektieve aanschouwing in de herinnering
+op dezelfde manier als de tegenwoordige dat zou doen, indien wij maar in staat waren
+ons willoos aan haar over te geven. Daardoor komt het dat, vooral wanneer wij meer
+dan gewoonlijk door nood en angst ons gekweld gevoelen, de plotselinge herinnering
+aan tooneelen uit het verleden en aan ver afgelegen oorden, als een verloren paradijs
+aan ons voorbijvliegt.
+</p>
+<p>De æsthetische toestand van zuivere aanschouwing <span class="pageNum" id="pb168">[<a href="#pb168">168</a>]</span>wordt, gelijk vanzelf spreekt, het gemakkelijkst geboren wanneer de voorwerpen door
+rijkdom en bepaaldheid van gestalte duidelijke vertegenwoordigers van hunne ideeën
+en dus in den objektieven zin des woords schoon zijn. Dat is de reden waarom licht
+het meest verblijdende van alle dingen is en als symbool van al het goede en zegenrijke
+geldt. In alle godsdiensten beteekent het: eeuwig heil—maar duisternis daarentegen
+verdoemenis. Er komt bij, dat het zien niet, gelijk de aandoening van andere zinnen,
+op zich zelf reeds aangenaam of onaangenaam behoeft te zijn; eerst de in het verstand
+geboren aanschouwing brengt het objekt in betrekking met den wil. Reeds bij het gehoor
+is dit anders: geluiden kunnen rechtstreeks pijnlijk zijn of streelend, afgezien van
+harmonie en melodie. Het gevoel is nog meer aan dezen onmiddellijken invloed op den
+wil onderworpen: toch is er een tasten, dat niet met smart of wellust gepaard gaat.
+Reuk en smaak daarentegen bezorgen altijd lust of onlust. De beide laatstgenoemde
+zinnen zijn dus het meest door den wil bezoedeld, en heeten daarom de onedele, of
+wel, zooals bij Kant, de subjektieve zinnen. De blijdschap over het licht <span class="pageNum" id="pb169">[<a href="#pb169">169</a>]</span>is enkel blijdschap over de <span class="corr" id="xd32e1333" title="Bron: objectieve">objektieve</span> mogelijkheid van zuivere, aanschouwelijke kennis, waarbij de wil op nonactiviteit
+is gesteld en dus het æsthetisch genot tot zijn recht kan komen. Men denke maar eens
+aan de groote schoonheid, welke de afspiegeling der voorwerpen in het water te voorschijn
+toovert.
+</p>
+<p>Wanneer echter die voorwerpen, wier door licht bestraalde gestalten ons tot kontemplatie
+uitnoodigen, vijandig staan tegenover het menschelijk lichaam door hun allen weerstand
+verpletterende overmacht, of wel door hun onmetelijken omvang den mensch dwingen zijn
+nietigheid te gevoelen, terwijl bij de beschouwing, ofschoon dat alles waargenomen
+en erkend wordt, het met opzet buiten rekening blijft, de mensch dus met geweld zich
+losscheurt van zijn wil, ten einde enkel kennend subjekt te zijn, hij zich zoo boven
+zichzelf verheft, dan vervult hem het gevoel van het verhevene, dan beseft hij wat
+verhevenheid is. Er is verschil tusschen gevoel voor het verhevene en dat voor het
+schoone: bij het laatste wint het zuivere kennen zonder strijd de bovenhand, daar
+de eigenaardigheid van het objekt waardoor het zijn idee afspiegelt, zonder weerstand
+en dus onmerkbaar <span class="pageNum" id="pb170">[<a href="#pb170">170</a>]</span>den wil tot zwijgen brengt, de in zijn dienst staande kennis van verhoudingen uit
+het bewustzijn verwijdert en zoo enkel het zuiver objekt der kennis overblijft; bij
+het verhevene daarentegen wordt die toestand van zuivere kennis eerst daardoor gewonnen,
+dat men met geweld zijn aandacht aftrekt van de vijandige betrekkingen, waarin het
+objekt tot ons staat, en men zich dus vrij, met bewustzijn, boven het met lust en
+onlust rekening houdend inzicht verheft. Die verheven stemming moet niet enkel gewonnen,
+maar ook gehandhaafd worden, gaat dus gepaard met voortdurend denken aan den wil,
+doch niet aan <span class="corr" id="xd32e1340" title="Bron: individneel">individueel</span> willen, zooals vreezen of wenschen, maar aan menschelijk willen in het algemeen,
+in zoover het door zijn objektieve verschijning, het menschelijk lichaam, wordt uitgedrukt.
+Indien een werkelijk bepaald willen in het bewustzijn optrad ten gevolge van persoonlijk
+gevaar, waarmede het objekt ons bedreigde, dan zou de zoo in beweging gebrachte individueele
+wil terstond de bovenhand erlangen, de rust der kontemplatie verstoord worden, de
+indruk van het verhevene verloren gaan, voor angst plaats maken; de individu zou trachten
+zich te redden en daarbij iedere andere <span class="pageNum" id="pb171">[<a href="#pb171">171</a>]</span>gedachte uit het bewustzijn verdrongen worden.
+</p>
+<p>Uit een objektief oogpunt is er geen wezenlijk verschil tusschen het schoone en het
+verhevene, want in beide gevallen is het voorwerp der æsthetische beschouwing niet
+het enkele ding, maar de daarin zich openbarende idee, welke met tijd en zelfs met
+ruimte niets te maken heeft, want niet de mij voor oogen zwevende uitgebreide gestalte,
+maar de uitdrukking, de beteekenis er van, haar innerlijk wezen, dat wat zich voor
+mij ontsluit en mij toespreekt, ziedaar de idee, welke bij groot verschil van ruimte-
+en tijdsbetrekkingen geheel dezelfde kan zijn. Daar in ieder ding de wil op zekeren
+trap van zijn ontwikkeling verschijnt, en het dus uitdrukking van een idee is, moet
+ieder ding schoon heeten. Het bleek ons reeds, dat zelfs het meest onaanzienlijke
+in de Nederlandsche schilderschool zich als schoon bewaarheidt, daar het onbaatzuchtige
+beschouwing gedoogt. Schooner is evenwel het eene dan het andere daardoor, dat het
+tot die zuiver objektieve beschouwing uitnoodigt, ja er als het ware toe dwingt, in
+welk geval wij iets <span class="ex">zeer</span> schoon noemen. Zoo is de mensch meer dan alle andere schepselen schoon en de openbaring
+van zijn <span class="pageNum" id="pb172">[<a href="#pb172">172</a>]</span>wezen het hoogste doel der kunst, want de idee die uit dit schepsel spreekt, openbaart
+ons den wil op den hoogsten trap van zijn ontwikkeling. Menschelijke gestalte en uitdrukking
+van menschelijk zieleleven bekleeden in de beeldende kunst de voornaamste plaats,
+zooals het menschelijk handelen in de poëzie den eersten rang inneemt. Toch heeft
+ieder ding zijn eigenaardige schoonheid, en dat geldt zelfs van het onbewerktuigde,
+het vormlooze. Hier openbaren zich de ideeën, welke de wil op de laagste trappen van
+zijn ontwikkeling inneemt, en die om zoo te zeggen de diepste, nagalmende bastonen
+der natuur doen weerklinken.
+</p>
+<p>De bouwkunst, enkel als schoone, niet als nuttige kunst opgevat, heeft geen ander
+doel dan de ideeën, welke de wil op de laatste trappen inneemt, tot duidelijke aanschouwing
+te brengen: zwaarte, cohesie, vastheid, hardheid, de algemeene eigenschappen van den
+steen, doch daarenboven nog het licht, dat in menig opzicht een tegenstelling met
+die eerste, eenvoudigste, dofste zichtbaarheden van den wil vormt. Zelfs hier openbaart
+zich het wezen van den wil in tweedracht, want eigenlijk is de strijd tusschen zwaarte
+en <span class="pageNum" id="pb173">[<a href="#pb173">173</a>]</span>vastheid het eenige æsthetische motief der architektuur; dien strijd op menigvuldige
+wijze volkomen duidelijk te voorschijn te doen treden, is hare taak. Zij vervult ze
+door aan die onverdelgbare krachten den kortsten weg tot hare openbaring te versperren
+en ze langs een omweg te leiden, waardoor de strijd verlengd en het onuitputtelijk
+streven van beide krachten op menigvuldige wijze zichtbaar wordt. De gansche steenmassa
+zou, aan haar oorspronkelijke neiging overgelaten, een enkelen klomp uitmaken, zoo
+nauw mogelijk met den aardbodem verbonden, want dat is het, waartoe de zwaarte, als
+hoedanig de wil hier verschijnt, onophoudelijk dringt, terwijl de vastheid, eveneens
+openbaring van den wil, weerstand biedt. Maar, zooals gezegd, die neiging, dat streven
+wordt door de bouwkunst verplicht langs een omweg zijn bevrediging te zoeken. Zoo
+worden de balken gedwongen, door middel van de zuilen, niet rechtstreeks, de aarde
+te drukken; het gewelf moet zich zelf dragen en enkel door tusschenkomst van de pilaren
+kan het zijn streven naar omlaag voldoen. Maar juist door die belemmeringen ontvouwen
+zich de krachten, welke in de ruwe steenmassa huizen, zoo duidelijk <span class="pageNum" id="pb174">[<a href="#pb174">174</a>]</span>en veelzijdig mogelijk: verder kan het zuiver æsthetisch doel der bouwkunst niet gaan.
+De schoonheid van een gebouw bestaat in de zichtbare doelmatigheid van ieder deel,
+niet ten opzichte van het daarbuiten liggend doel des menschen, maar ten opzichte
+van de stevigheid van het geheel; tot haar moet ieder onderdeel door zijn plaats,
+zijn grootte, zijn vorm in zoo noodwendige verhouding staan, dat, wanneer het kon
+worden weggenomen, het gansche gebouw zou instorten. Want slechts in zoover als ieder
+deel zooveel draagt als het voegzaam kan, en juist daar en in die mate gesteund wordt
+als noodwendig is, ontplooit zich de strijd tusschen vastheid en zwaarte, welke het
+leven, de wilsuitingen van den steen zijn, tot volkomen zichtbaarheid. Voor willekeur
+mag er bij dit alles geen plaats zijn. De vorm van ieder deel moet door zijn bestemming
+en zijn verhouding tot het geheel zijn bepaald. Zoo is b.v. de gewonden zuil smakeloos.
+</p>
+<p>Voor het æsthetisch genot van een bouwwerk is het onontbeerlijk van zijn materie,
+wat haar gewicht, cohesie en vastheid betreft, een rechtstreeksche, aanschouwelijke
+kennis te hebben, en onze vreugde over zoodanig werk zou door de <span class="pageNum" id="pb175">[<a href="#pb175">175</a>]</span>mededeeling, dat het uit puimsteen bestond, zeer verzwakken, want dan zou het een
+schijnvertooning zijn.
+</p>
+<p>Het eenige en bestendige thema is hier steun en last; de grondwet luidt: geen last
+zonder voldoenden steun, geen steun zonder daarvoor passenden last.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Ik herinner mij bij Cicero gelezen te hebben, dat hij, door de straten van Athene
+wandelende, tot zijn verbazing, enkel leelijke menschen zag. Waar hebben dan de groote
+beeldhouwers hunne heerlijke godengestalten vandaan gehaald! Schopenhauer, die over
+alles heeft nagedacht, weet ook op die vraag een antwoord.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Dat wij allen de menschelijke schoonheid opmerken, wanneer wij haar zien, en dit in
+den echten kunstenaar met zooveel klaarheid geschiedt, dat hij haar toont, zooals
+hij haar nooit gezien heeft, dat hij dus de natuur in zijn werk overtreft, is slechts
+op ééne wijze te verklaren: <span class="ex">wij zelve</span> zijn de wil, wiens hoogste openbaring: hèt menschelijk lichaam, hier beoordeeld en
+gevonden wordt. Daardoor alleen kunnen wij vooruitloopen op wat de natuur zich inspant
+om voort te brengen; de wil der natuur is hier ons eigen wezen; het echte <span class="pageNum" id="pb176">[<a href="#pb176">176</a>]</span>genie heeft maar een half woord noodig om de natuur te verstaan en zuiver uit te spreken
+wat zij stamelende ten gehoore brengt; zoo gelukt het hem de schoonheid van den vorm
+in het harde marmer uit te drukken, en, het door hem geschapen beeld aan de min of
+meer mislukte gewrochten der natuur overstellende, deze laatste als het ware toe te
+roepen: „dát was het, wat gij zeggen wildet!” „Ja”, zegt de kenner, „dat was het!”
+De mogelijkheid, dat zoo de kunstenaar het ideaal van menschelijke schoonheid aan
+zich zelf ontleent, en dat de kenner, als hij het in beeld tegenover zich ziet staan,
+het als zoodanig waardeert, berust hierop, dat kunstenaar en kenner beiden het „an
+sich” der natuur, de zich verwerkelijkende wil zelve zijn. Want enkel het gelijke
+wordt door het gelijke verstaan. Enkel natuur kan zich zelve doorgronden, enkel geest
+kan geest begrijpen.
+</p>
+<p>Voor æsthetisch genot en artistieke schepping is het noodig de <span class="ex">ideeën</span> der dingen te aanschouwen, welke geheel iets anders zijn dan de op de dingen passende
+<span class="ex">begrippen</span>. Het begrip is afgetrokken, enkel bepaald in zoover het grenzen trekt, binnen zijn
+eigen sfeer geheel <span class="pageNum" id="pb177">[<a href="#pb177">177</a>]</span>onbepaald. Het is door definitie voor mededeeling vatbaar. De idee daarentegen is
+een visioen in alle mogelijke opzichten volkomen bepaald; zij vertegenwoordigt op
+volmaakte en aanschouwelijke wijze het begrip en ook de oneindige menigte afzonderlijke
+dingen, welke onder het bereik van het begrip vallen. Het begrip is uit de veelheid
+afgeleide eenheid, maar de idee is de oorspronkelijke eenheid, welke ten gevolge van
+onze waarnemingsvormen, ruimte en tijd, in veelheid uiteenvalt. De idee roept in hem,
+die haar aanschouwt, nieuwe voorstellingen op; zij is als een levend met teelkracht
+uitgerust organisme, dat iets nieuws voortbrengt. Het begrip is, hoe nuttig en bruikbaar
+ook voor leven en wetenschap, eeuwig onvruchtbaar voor de kunst. Daarentegen is de
+idee de echte en eenige bron van ieder kunstwerk. In haar krachtige oorspronkelijkheid
+ontspruit zij uit het leven zelf, uit de wereld, maar enkel in dien mensch, die door
+de geestdrift van het genie bezield wordt. Juist omdat de idee aanschouwelijk is en
+blijft, schept de kunstenaar zonder doel, gelijk de God van Spinoza; hij kan van zijn
+werken geen rekenschap geven; hij arbeidt, gelijk de menschen het uitdrukken, enkel
+<span class="pageNum" id="pb178">[<a href="#pb178">178</a>]</span>door gevoel gedreven, onbewust, instinktmatig. De nabootsers daarentegen, zij, die
+zich een zekere manier hebben eigen gemaakt, gaan in de kunst van het begrip uit;
+zij merken op wat het is, dat bij de echte kunstwerken behaagt, vormen zich daarvan
+een duidelijk begrip, bootsen het nu in het geheim met wijs opzet na. Als parasieten
+zuigen zij hun voedsel uit vreemde werken en vertoonen gelijk polypen de kleur van
+dat, waarop zij teren. De domme menigte van zeker tijdstip, die zelve eveneens slechts
+begrippen kent en daaraan hecht, neemt wat de manier van den dag vertoont met bijval
+op, maar na weinige jaren reeds is zulk maakwerk ongenietbaar, want de tijdgeest is
+een andere geworden, d.i. de heerschende begrippen, waarin die niet-geniale gewrochten
+wortelen konden, zijn verouderd en door nieuwe vervangen. De echte kunstgewrochten
+daarentegen, welke rechtstreeks uit de natuur, uit het leven zijn geput, blijven eeuwig
+jong en eeuwig frisch.
+</p>
+<p>Een <span class="ex">allegorie</span> is een kunstwerk, dat iets anders beteekent dan het te aanschouwen of te lezen geeft,
+nl. een begrip. Hier moet dus beeld of schilderij een gedachte opwekken, welke het
+<span class="pageNum" id="pb179">[<a href="#pb179">179</a>]</span>woord op veel volkomener wijze rechtstreeks kan uitdrukken. Het doel der kunst, voorstelling
+van een aanschouwelijke idee, wordt zoo uit het oog verloren. Wanneer de samenhang
+tusschen het teeken en het beteekende geheel conventioneel is, dan hebben wij met
+die soort van allegorie te maken, welke <span class="ex">symbool</span> is. Zoo is de roos symbool van het zwijgen, de laurier van den roem, de schelp van
+het pelgrimschap enz. De Grieksche beeldhouwkunst richt zich tot de aanschouwing en
+is dus æsthetisch; die van Hindostan tot het begrip en is dus symbolisch. Het voorbeeld
+van Winckelmann, die de allegorie, in plaats van haar als vreemd aan de kunst te verwerpen,
+overal in bescherming neemt en als hoogste doel der kunst de aanduiding van algemeene
+begrippen noemt, bewijst, dat men zeer gevoelig kan zijn voor kunstschoon en daarover
+juist oordeelen, zonder nochtans van het wezen van schoonheid en kunst rekenschap
+te kunnen geven, gelijk men edel en deugdzaam in hooge mate kan zijn en een fijn geweten
+hebben, dat nauwkeurig als een goudschaal in ieder bizonder geval beslist wat goed
+en behoorlijk is, zonder dat men daarom de ethische beteekenis van handelingen <span class="pageNum" id="pb180">[<a href="#pb180">180</a>]</span>op wijsgeerigen trant weet te doorgronden en in woorden uit te drukken.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Te midden van de schoone kunsten neemt volgens Schopenhauer de muziek een geheel eigen
+plaats in. Om de theorie, die hij over haar ontvouwt, juist te vatten, moeten wij
+op het volgende letten. Voor opzettelijk handelen, dat doel zal treffen, wordt kennis
+vereischt. Het intellekt is volgens Schopenhauer dan ook oorspronkelijk enkel bestemd
+om motieven aan het handelen te verschaffen. Vandaar dat bij de dieren en zelfs bij
+de meeste menschen de lust om waar te nemen gaat kwijnen, zoodra er niets mee te bereiken
+valt. Bij sommigen is er echter een overschot van verstandelijke kracht, dat tot aanschouwing
+kan worden besteed, welke, aan de doeleinden van den wil gemeten, <span class="ex">nutteloos</span> en daarom juist zuiver <span class="ex">objektief</span> is. Als er niet gevraagd wordt naar de betrekkingen waarin een ding, rechtstreeks
+of zijdelings, mogelijkerwijze tot den wil staat, er dus niet gelet wordt op de plaats
+waar en den tijd waarin, niet op de oorzaken waardoor en de middelen waartoe, als
+men m.a.w. alleen het voorwerp in het oog vat, dan staat men, wel niet tegenover den
+wil, die zich in dat ding vertoont, want wil wordt enkel gekend door bewustzijn van
+eigen streven, maar tegenover de idee, die zich in het verschijnsel afspiegelt. Dan
+is men zonder begeerte en louter kennend subjekt. <span class="pageNum" id="pb181">[<a href="#pb181">181</a>]</span>Dan ondervindt men den wellust, die extase heet; dan verliest men zich in het aanschouwde.
+</p>
+<p>Ziedaar het genot, dat door alle kunsten bezorgd wordt, met uitzondering van de muziek.
+Zij alleen brengt ons niet met aanschouwelijke ideeën in betrekking, maar ontsluiert
+ons den grond van al het aanschouwelijke, het wezen aller wezens, den wil. In dit
+gedeelte van Schopenhauer’s schoonheidsleer laten zich twee partijen van ongelijke
+waarde onderscheiden. Op fantastische wijze, als een echt romantikus, trekt hij een
+hoogst willekeurige parallel tusschen de wereld der geluiden en de wereld der ideeën.
+De grondbas met zijn diepe tonen vertegenwoordigt de onbewerktuigde stof; de hoogere
+tonen heeten overeenkomst te hebben met planten en dieren; de intervallen van de toonladder
+duiden de scheiding der levende wezens in verschillende soorten aan enz. Aantrekkelijker
+dan deze poging om in alles, wat op muzikaal gebied gevonden wordt, een kosmisch symbool
+te ontdekken, is zijne beschouwing over de ontroering, die zich van den mensch meester
+maakt, bij het luisteren naar een voortreffelijk toondicht.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>De muziek is een zoo groote en heerlijke kunst, werkt zoo machtig op het gemoed, wordt
+zoo volledig als een algemeene taal door ieder beschaafd mensch verstaan, overtreft
+zoozeer in duidelijkheid zelfs de aanschouwelijke wereld, dat <span class="pageNum" id="pb182">[<a href="#pb182">182</a>]</span>wij zeker meer in haar te zoeken hebben dan het onbewust tellen, waarvoor Leibnitz
+haar hield, daar hij enkel op de uitwendige schaal en niet op de kern lette. Ware
+zij niets meer dan dat, zoo moest de bevrediging, welke zij verschaft, gelijksoortig
+zijn aan die, welke wij bij de juiste uitkomst van een rekensom gevoelen, en ze kon
+niet die zalige vreugde zijn, waarmede wij de diepste diepten van ons wezen vertolkt
+gevoelen. Om de æsthetische werking der muziek te verstaan, moeten wij haar een veel
+ernstiger en dieper beteekenis toekennen, die op het innerlijk wezen van wereld en
+mensch betrekking heeft. De getalsverhoudingen, waarin zij zich laat oplossen, kunnen
+hoogstens enkel als teekenen gelden.
+</p>
+<p>Het doel van alle overige kunsten is ons met de ideeën bekend te maken; daar onze
+wereld niets anders is dan de verschijning van ideeën in veelheid van dingen, is de
+muziek, die alle ideeën overslaat, van de wereld der verschijnselen geheel onafhankelijk.
+Muziek zou, als zij zonder instrumenten kon bestaan, ook al ware de wereld er niet,
+toch kunnen genoten worden, wat zich niet van de overige kunsten zeggen laat. Muziek
+<span class="pageNum" id="pb183">[<a href="#pb183">183</a>]</span>is even rechtstreeksche afspiegeling van den wereldwil als de wereld zelve dat is.
+Daardoor juist is de werking der muziek zooveel machtiger dan die der overige kunsten:
+want deze spreken enkel van de schaduw, zij van het wezen.
+</p>
+<p>Begrip is hier, gelijk overal in de kunst, onvruchtbaar. De komponist openbaart het
+diepste wezen der wereld en spreekt de hoogste wijsheid uit in een taal, die zijn
+rede niet verstaat, gelijk de magnetische somnambule mededeelingen doet over dingen,
+van welke zij in wakenden toestand geen besef heeft. Daarom is bij den komponist,
+meer dan bij iemand anders, de mensch van den kunstenaar geheel te scheiden.
+</p>
+<p>Juist omdat de muziek het innerlijk wezen der wereld vertolkt en nooit tot het verschijnende
+zelf in rechtstreeksche betrekking staat, kan zij geen uitdrukking geven aan bizondere,
+bepaalde blijdschap, droefheid, ontzetting, onder die en die omstandigheden, maar
+slechts <span class="ex">de</span> vreugde, <span class="ex">de</span> smart, <span class="ex">den</span> jubel, de gemoedsrust, om zoo te zeggen in het afgetrokkene, het wezenlijke van dat
+alles, zonder eenig bijwerk, ten gehoore brengen. Toch verstaan wij haar volkomen.
+Dat is de reden waarom onze fantasie zoo licht door <span class="pageNum" id="pb184">[<a href="#pb184">184</a>]</span>haar in beweging wordt gebracht en dan beproeft die onzichtbare en toch zoo levendig
+tot ons sprekende geestelijke wereld met vleesch en been te bekleeden, haar dus in
+een analoog voorbeeld te belichamen. Ziedaar de oorsprong van het gezang met woorden
+en ten slotte van de opera, maar een groote fout is het, wanneer datgene, wat hoofdzaak
+moet zijn, de muziek, daarbij in ondergeschikte stelling geraakt. Juist de algemeenheid
+van de muziek, waardoor het buiten hare macht ligt bizondere gebeurtenissen te vertolken
+of bepaalde toestanden aan te wijzen, schenkt haar de hooge waarde, welke zij als
+geneesmiddel van menschelijk lijden heeft. Wanneer dus de muziek te zeer zich bij
+de woorden tracht aan te sluiten en naar de gebeurtenissen zich tracht te schikken,
+dan beproeft zij een taal te spreken, die de hare niet is. Van deze fout heeft Rossini
+zich meer dan iemand anders vrij gehouden; zijne muziek spreekt zoo duidelijk en zuiver
+haar eigen taal, dat zij de woorden in het geheel niet noodig heeft, en, enkel met
+instrumenten uitgevoerd, hare volle werking blijft uitoefenen.
+</p>
+<p>Uit de innige verhouding, waarin de muziek tot het ware wezen van alle dingen staat,
+is ook <span class="pageNum" id="pb185">[<a href="#pb185">185</a>]</span>dit te verklaren, dat, wanneer begeleidende muziek ten volle past bij een handeling,
+gebeurtenis, tooneelinrichting, omgeving, zij als de duidelijkste kommentaar daarop
+zich gelden doet; eveneens is het hem, die zich aan den indruk van een symfonie geheel
+overgeeft, als zag hij alle mogelijke gebeurtenissen des levens aan zich voorbijtrekken;
+toch kan hij, wanneer hij zich bezint, geen overeenkomst aangeven tusschen het toondicht
+en de dingen die hem voor den geest zweven. Immers de muziek is daarin van alle andere
+kunsten verschillend, dat ze geen afbeelding van de wereld der voorstelling, maar
+van den wil zelven is en dus niet het physische maar het metaphysische tot uitdrukking
+brengt. Men zou de wereld evengoed een belichaming van muziek als van wil kunnen noemen.
+</p>
+<p>Het onuitsprekelijk innige van muziek, dat haar als een paradijs doet zijn, waarin
+wij geheel ons tehuis gevoelen, terwijl het toch onmetelijk ver van ons af ligt, dat
+volkomen begrijpelijke en toch zoo vreemde van muziek, vindt daarin zijn oorsprong,
+dat ze alle bewegingen van de diepste diepten onzer ziel wedergeeft, maar geheel buiten
+de werkelijkheid om en dus zonder eenige bezoedeling met ’s levens ellende.
+<span class="pageNum" id="pb186">[<a href="#pb186">186</a>]</span></p>
+<p>De wereld als voorstelling is de spiegel, waarin de wereld als wil zich zelf aanschouwt.
+Oorspronkelijk is de wil blinde, doffe drang; enkel daar, waar kennis, met andere
+woorden voorstelling, geboren wordt, komt de wil tot zelfbewustzijn, bespeurt hij,
+wat het is, dat hij wil, dat hij namelijk niet anders wil dan deze wereld, het leven
+juist zooals het is.
+</p>
+<p>Tevens ontdekt de wil dan dat de individuen voor hem geen waarde hebben en dat het
+hem enkel om de soorten te doen is. Op naïeve wijze verkondigt zoo de natuur deze
+groote waarheid, dat uitsluitend de ideeën werkelijkheid bezitten. De juiste theorie
+der geslachtsliefde is geheel in overeenstemming met deze leer, gelijk wij thans zien
+zullen.
+</p>
+<p>Alle verliefdheid, hoe etherisch zij zich ook moge aanstellen, wortelt enkel in het
+sexueele verlangen en is enkel een nader bepaald, op dit of dat individu gericht instinkt.
+Wanneer men, dit in aanmerking nemende, de gewichtige rol gadeslaat, welke de liefde,
+in al haar graden en schakeeringen, niet enkel op het tooneel en in de romans, maar
+ook in de werkelijke wereld vervult, waar zij, naast de liefde tot het leven <span class="pageNum" id="pb187">[<a href="#pb187">187</a>]</span>zich als de sterkste van alle drijfveeren openbaart, de helft der krachten en gedachten
+der jongere menschheid voortdurend in beslag neemt, het laatste doel van bijna ieder
+menschelijk streven is, op de gewichtigste aangelegenheden den nadeeligsten invloed
+erlangt, de ernstigste bezigheden ieder oogenblik doet afbreken, soms zelfs de helderste
+hoofden voor een wijle in verwarring brengt, zich niet ontziet te midden van de verhandelingen
+der staatsmannen en de onderzoekingen der geleerden storend met haar nesterijen in
+te grijpen, haar liefdesbrieven en haarlokken, zelfs in portefeuilles van ministers
+en manuscripten van philosofen, weet binnen te smokkelen, niet minder dagelijks de
+hevigste en meest ingewikkelde twisten doet ontbranden, de hechtste banden verscheurt,
+betrekkingen van de allerhoogste waarde ontbindt, nu eens leven of gezondheid, dan
+weer rijkdom, aanzien en voorspoed tot haar offer kiest, ja den braafste gewetenloos,
+den trouwste verraderlijk maakt, dus over het geheel genomen als een vijandige demon
+optreedt, die er op uit is verwarring te stichten en alles omver te werpen;—dan móet
+men wel uitroepen: Waartoe al die drukte? Waartoe dat dringen en razen, die angst
+<span class="pageNum" id="pb188">[<a href="#pb188">188</a>]</span>en die nood? Het komt er toch maar op aan, dat ieder Hans zijn Gretchen krijgt: waarom
+moet zulk een kleinigheid een zoo gewichtige rol spelen, en telkens stoornis en verwarring
+te weeg brengen in het wèl geordende menschelijke leven?—De geest der waarheid antwoordt
+hier aan iederen ernstigen denker: het is geen kleinigheid die hier op het spel staat,
+het geldt hier een zaak, gewichtiger dan alle andere doeleinden, en daarom de diepe
+ernst, waarmee ieder haar behartigt, ten volle waard. Dàt namelijk, wat hier beslist
+moet worden, is niets minder dan de samenstelling der volgende generatie. Door die
+beuzelachtige minnarijen wordt uitgemaakt, welke handelende personen op het tooneel
+zullen werkzaam zijn, wanneer wij zelve zullen zijn afgetreden. En van de samenstelling
+van dat op ons volgende geslacht hangen weer tallooze later komende geslachten af.
+Dit hooge gewicht der zaak, waarbij het niet om wèl en wee van thans levende individuen,
+maar om bestaan en karakter van het menschelijk geslacht in toekomstige tijden gaat,
+heeft ten gevolge, dat de wil van den enkeling hier in verhoogde macht als wil der
+soort te voorschijn treedt; dit is het, waarop het pathetische en het <span class="pageNum" id="pb189">[<a href="#pb189">189</a>]</span>verhevene van alle liefdesaangelegenheden, het alles te boven gaande van hare verrukkingen
+en smarten berust, wat de dichters in talrijke voorbeelden sedert duizenden van jaren
+niet moede worden ons voor oogen te stellen; geen onderwerp is zoo belangrijk als
+dit, daar het hier het wel en wee der soort betreft en dus tot alle overige, welke
+slechts het welzijn der enkelingen raken, zich als een lichaam tot een vlak verhoudt.
+Daarom juist is het zoo moeielijk een drama zonder minnehandel belangrijk te doen
+zijn en daarom geldt het hier een thema, dat zelfs door het dagelijksch gebruik niet
+afgezaagd wordt.
+</p>
+<p>Wat in het bewustzijn zich voordoet als het sexueele verlangen op een bepaald individu
+gericht, is op zich zelf de wil als een bepaald individu geboren te worden. In dit
+geval weet de geslachtsdrift, ofschoon op zich zelve een subjektieve behoefte, zeer
+geschikt het masker van objektieve bewondering aan te nemen en zoo het bewustzijn
+om den tuin te leiden; tot bereiking van hare doeleinden heeft de natuur die krijgslist
+van noode. Dat het echter, hoe objektief en hoe verheven ook die bewondering moge
+schijnen, bij alle verliefdheid toch enkel om de voortbrenging <span class="pageNum" id="pb190">[<a href="#pb190">190</a>]</span>van een bepaald individu te doen is, wordt vooral daardoor bevestigd, dat niet weerkeerige
+liefde, maar bezit, als hoofdzaak hier beschouwd wordt. De zekerheid van beantwoorde
+liefde kan nooit over het gemis aan bezit troosten; integendeel heeft menigmaal zulk
+een toestand tot zelfmoord geleid. Daarentegen neemt iemand, die hevig verliefd is,
+wanneer hij zijn liefde niet beantwoord kan krijgen, het desnoods met de door geschenken
+afgekochte gunst van een vrouw of ook met verkrachting voor lief. Bij iederen liefdesroman
+is het doel, ook al begrijpen de partijen het zelve niet, dat er dit of dat bepaalde
+kind worde verwekt; de manier, waarop dit doel bereikt wordt, is bijzaak. Hoe luide
+ook de gevoelvolle, verliefde paartjes zich tegen het grove realisme van dergelijke
+beschouwing mogen verzetten, toch dwalen zij. Werkelijk is het de toekomstige generatie
+in haar individueele bepaaldheid, die, bij al de omslachtigheden en eindelooze bemoeienissen
+tot het erlangen der geliefde vrouw, er naar hunkert om te voorschijn te treden. De
+aanwassende genegenheid van een minnend paar is eigenlijk reeds de drang om te leven
+van het nieuwe individu, dat zij zouden kunnen en zouden willen verwekken; <span class="pageNum" id="pb191">[<a href="#pb191">191</a>]</span>ja, in de blikken vol verlangen, waarmede zij elkander aanzien, ontvlamt reeds het
+nieuwe leven en kondigt het zich aan als een toekomstige, harmonisch samengestelde
+individualiteit.
+</p>
+<p>Het egoïsme is een zoo diep gewortelde eigenschap bij alle individuen dat, wil men
+ze aan het werk zetten, zelfzuchtige doeleinden de eenige zijn, waarop men met zekerheid
+rekenen kan. Nu heeft zeker de soort op het individu een nader, hooger en ouder recht
+dan het voorbijgaande individu op zich zelf: wanneer echter het individu voor bestaan
+en welzijn der soort zorgen en zelfs offers brengen moet, dan kan aan zijn intellekt,
+dat er enkel op ingericht is om zelfzuchtige doeleinden na te streven, het gewicht
+dier aangelegenheid niet zoo duidelijk worden gemaakt, dat er dienovereenkomstig gehandeld
+wordt. Derhalve kan in zoodanig geval de natuur haar doel slechts daardoor bereiken,
+dat zij den individu een zekeren <span class="ex">waan</span> in het gemoed plant, ten gevolge van welken hem als een goed voor hem zelf toeschijnt
+wat in waarheid slechts een goed voor de soort is, zoodat hij de soort dient, terwijl
+hij meent zich zelf te dienen; bij welke gebeurtenis hem een hersenschim voor den
+geest zweeft, die als <span class="pageNum" id="pb192">[<a href="#pb192">192</a>]</span>beweegkracht de plaats van werkelijkheid inneemt en bestemd is onmiddellijk daarna
+te verdwijnen. Deze waan is het instinkt. In de allermeeste gevallen is instinkt de
+genius der soort, welke datgene wat der soort ten nutte komt door den wil verrichten
+doet. De <span class="ex">uitwendige verschijning</span> van het instinkt nemen wij het best bij de dieren waar, doch de <span class="ex">binnenzijde</span> er van kunnen wij, gelijk al het innerlijke, enkel aan ons zelven leeren kennen.
+Nu is het een zeer bepaald, hoogst samengesteld instinkt, dat de keuze van een individu
+voor geslachtsbevrediging met zoo diepen ernst en groote eigenzinnigheid juist op
+een bepaalden persoon richt … De duizelingwekkende verrukking, die zich van den man
+bij den aanblik van juist die en geen andere vrouw meester maakt en hem de vereeniging
+met haar als het hoogste goed voorspiegelt, is een instinkt, dat op het welzijn der
+soort is gericht, terwijl de mensch zich verbeeldt enkel zijn eigen genot te zoeken.
+Inderdaad ontsluiert zich hier het wezen van alle instinkt. Het is een werken, dat
+meestal door een bepaald doel, n.l. het welzijn der soort, wordt geleid, terwijl in
+werkelijkheid dat doel niet tot het besef van den werkenden individu komt. De <span class="pageNum" id="pb193">[<a href="#pb193">193</a>]</span>zorgvuldigheid, waarmede een insekt een bepaalde bloem of vrucht of de een of andere
+larve opzoekt, om juist dáár zijn eieren te leggen, en, om dat te bereiken, moeite
+noch gevaar ontziet, vertoont groote overeenkomst met die, waarmede een man de vrouw
+uitkiest tot geslachtsbevrediging en daarbij zijn eigen levensgeluk dikwijls opoffert
+of zelfs door misdaad als echtbreuk of verkrachting zijn doel weet te bereiken, en
+dat alles om aan den souvereinen wil der natuur te gehoorzamen en ten koste van den
+individu het belang der soort te dienen. Een waan is het, die den man voorgoochelt,
+dat hij in de armen van een bepaalde vrouw en van geen andere een oneindig grooter
+bevrediging zal vinden; dus meent hij voor zijn eigen genot zich moeite en opoffering
+te getroosten, terwijl het er enkel om te doen is, dat een bepaald individu, dat enkel
+van dat ouderenpaar afkomstig kan zijn, in het aanzijn zal treden. Overeenkomstig
+deze opvatting ziet ieder verliefde, wanneer hij eindelijk zijn doel bereikt heeft,
+zich wonderlijk ontgoocheld en bevreemdt het hem, dat de hartstochtelijk begeerde
+gemeenschap geen grooter geluk schonk, dan hij ook elders had kunnen vinden.
+<span class="pageNum" id="pb194">[<a href="#pb194">194</a>]</span></p>
+<p>Dit alles werpt licht op het instinkt, dat den vogel zijn nest doet bouwen, het insekt
+naar prooi doet jagen, die, voor dat diertje zelf ongenietbaar, als voedsel voor de
+toekomstige larven naast de eieren wordt gelegd. Al die dieren worden ongetwijfeld
+door een waan geleid, welke den dienst der soort achter het masker van een egoïstisch
+doel verbergt.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">In dit verband wijst Schopenhauer er vervolgens op, dat de man naar afwisseling haakt,
+terwijl de vrouw in den regel aanhankelijk blijft aan den individu harer keuze. Hij
+verklaart dit uit het doel der natuur, dat op behoud en sterke vermeerdering der soort
+gericht is; de man kan in korten tijd een talrijk nakroost verwekken, terwijl de vrouw
+in dienzelfden tijd slechts één kind kan ter wereld brengen. Ook drijft de natuur
+de vrouw om den voeder en beschermer der kinderen voor zich te behouden. Echtelijke
+trouw is voor den man, volgens Schopenhauer, een kunstmatig verkregen produkt der
+beschaving, terwijl zij voor de vrouw natuurlijk is en echtbreuk bij haar, niet enkel
+wegens de gevolgen, maar ook om zijn tegennatuurlijk karakter, veel onvergeeflijker
+is dan bij den man. Schopenhauer vat zijne beschouwing in deze woorden samen:</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Het liefdesverlangen, door de dichters van alle <span class="pageNum" id="pb195">[<a href="#pb195">195</a>]</span>tijden op alle wijzen bezongen, terwijl het onderwerp onuitputtelijk blijft, dat verlangen,
+waardoor aan het bezit van een bepaalde vrouw de voorstelling van oneindige zaligheid
+wordt vastgeknoopt, terwijl de gedachte dat zij buiten zijn bereik zou kunnen blijven
+den man onuitsprekelijk doet lijden, dat verlangen en die pijn der liefde kunnen niet
+wortelen in de behoeften van een vergankelijk individu; hier hooren wij de verzuchtingen
+van den genius der soort, welke in tegenstelling met den individu oneindig leven heeft,
+en dus voor oneindige wenschen en oneindige smarten vatbaar is. Maar die wenschen
+en smarten zijn opgesloten in de enge borst van een sterveling, welke onder dien machtigen
+druk schijnt te willen barsten. Alleen de genius der soort is in staat om met één
+blik te zien, welke waarde voor hare doeleinden een zeker paar menschen kan hebben.
+De groote hartstochten ontstaan dan ook in den regel bij den eersten aanblik. Daarom
+is het verlies der geliefde door een mededinger of door den dood voor den vurigen
+minnaar een smart, die alle andere te boven gaat. Zij treft hem niet enkel als individu,
+maar grijpt hem aan in zijn eeuwig wezen, in het leven der soort, tot welks <span class="pageNum" id="pb196">[<a href="#pb196">196</a>]</span>lastdrager en wilsuitvoerder hij geroepen werd. Om die reden is ijverzucht zoo grimmig
+en pijnlijk en is er geen grooter offer denkbaar dan van een geliefde te moeten afstand
+doen. Een held schaamt er zich voor jammerkreten te slaken, maar liefdesklachten laat
+hij hooren, want in dezen is het niet hij zelf, maar de soort, die haar schreiende
+stem verheft.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Het lijdt geen twijfel of Wagner heeft zich o. a. bij zijn schepping van Tristan en
+Isolde door Schopenhauer tot die hooge opvatting der liefde laten bezielen, volgens
+welke zij oneindig meer is dan een festijn, waaraan een paar menschen in hun wittebroodsweken
+zelfzuchtig te gast gaan.</p>
+</blockquote><p>
+<span class="pageNum" id="pb197">[<a href="#pb197">197</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch3" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a href="#xd32e2268">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">FRAGMENTEN UIT „<span lang="de">UEBER DEN WILLEN IN DER NATUR</span>”</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Reeds Copernicus heeft gezegd: „Ik geloof, dat de zwaarte niets anders is dan een
+natuurlijk verlangen, hetwelk aan alle deelen der stof door den Schepper is ingeblazen,
+zoodat zij er naar streven zich saam te voegen en een kogelgestalte aannemen. Dit
+streven schijnt ook aan zon, maan en andere planeten eigen te zijn, waardoor zij hunne
+ronde gestalte handhaven”. Ook Herschel heeft duidelijk ingezien, dat, wanneer wij
+niet gelijk Cartesius alle beweging door van buiten komenden stoot willen verklaren,
+wij een wil moeten aannemen, welke in de dingen woont. Wij staan voor dit alternatief:
+òf den oorsprong van iedere beweging in een uitwendige oorzaak te zoeken, òf in het
+bewogene zelf een innerlijken drang te leggen. Zoodanigen drang kunnen wij ons niet
+anders verklaren dan als verwant aan datgene, wat in ons wil is. Het verschil tusschen
+ons en de niet-bewerktuigde natuur is enkel dit, dat bij ons de richting van den wil
+niet eenzijdig <span class="pageNum" id="pb198">[<a href="#pb198">198</a>]</span>loodrecht op het middelpunt der aarde is gericht, maar, naar gelang van de beelden
+die het intellekt ons verschaft, met noodwendigheid nu eens hierheen dan weder daarheen
+streeft. Dat het wezen der krachten in de ons omringende natuur identisch is met den
+wil in ons, kan door niemand, die ernstig nadenkt, betwijfeld worden. Wanneer die
+waarheid een paradox schijnt, bewijst dat enkel, dat zij een zeer gewichtige ontdekking
+moet heeten.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Het is duidelijk dat als wij het woord wil in zoo ruimen zin nemen, het enkel een
+term is voor een onbekende zaak. Wat wij in onszelf als wil aantreffen, is volgens
+Schopenhauer geen „An sich”, maar een verschijnsel er van. Hij noemt het een „<span lang="de">Urphænomen</span>”, een oorspronkelijk verschijnsel, maar dan is het onbetwistbaar toch niet de werkelijkheid,
+welke aan alle verschijnselen ten grondslag ligt.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Leugen en bedrog, die overal in de wereld veelvuldig zijn, hebben nergens een zoo
+vrije speelruimte als daar, waar de wetten der natuur verklaard worden te zijn opgeheven.
+Intusschen kan er aan de werkelijkheid van dierlijk magnetisme en van sommige sympathetische
+genezingen niet getwijfeld worden. Om aan al zoodanige geheimzinnige <span class="pageNum" id="pb199">[<a href="#pb199">199</a>]</span>verschijnselen met een voornamen glimlach voorbij te gaan, moet men de wereld al zeer
+begrijpelijk vinden, er niet het minste besef van hebben, dat wij door een zee van
+raadselen zijn omgeven en rechtstreeks noch de dingen, noch ons zelve doorgronden.
+Juist de aan deze oppervlakkige gezindheid tegengestelde bewerkt, dat bijna alle groote
+mannen van alle tijden en alle volken een zekeren zweem van bijgeloof hebben vertoond.
+Wanneer onze natuurlijke wijze van kennen een zoodanige ware, dat ze rechtstreeks
+de dingen op zich zelve en de verhoudingen, waarin ze tot elkander staan, ons deed
+peilen, dan zouden wij inderdaad het recht kunnen hebben alle voorwetenschap van de
+toekomst, alle verschijningen van afwezigen, van stervenden, ja van gestorvenen, alle
+magische inwerking bij voorbaat en onvoorwaardelijk te verwerpen. Wanneer echter,
+zooals Kant meent, wat wij leeren kennen enkel verschijnselen zijn, wier vormen en
+wetten niet voor de dingen op zich zelve gelden, dan is zoodanige verwerping voorbarig,
+daar in dat geval de dingen op zich zelve, waartoe ook ons eigen innerlijk zelf behoort,
+niet aan die wetten onderworpen zijn. Die dingen kunnen dus in verhoudingen <span class="pageNum" id="pb200">[<a href="#pb200">200</a>]</span>tot ons staan, die magische gebeurtenissen ten gevolge hebben, en alleen de ervaring
+moet in dat geval beslissen, of en in hoever dat plaats grijpt.
+</p>
+<p>De bewegingen van het eigen lichaam zijn ten volle onverklaarbaar en moeten aan een
+bovennatuurlijken invloed van den wil worden toegeschreven. Waarom, zoo dacht men,
+zou die wil zich ook niet tot andere lichamen kunnen uitstrekken? Hiertoe den weg
+te vinden, de afzondering, waarin de wil zich in ieder individu bevindt, op te heffen,
+de sfeer van het rechtstreeksche willen te verruimen en het verder te doen reiken
+dan het eigen lichaam van den willenden persoon, ziedaar de taak, welke de magie zich
+stelt.
+</p>
+<p>Dierlijk magnetisme en sympathetische genezingen kunnen niets anders zijn dan een
+werken, waarbij de wil, die anders enkel <span class="ex">binnen</span> de grenzen van den willenden individu zijn rechtstreeksche kracht openbaart, ook
+daar buiten optreedt. Door ondubbelzinnige getuigenissen is aan te toonen, dat zij,
+die in de oude magie dieper waren ingewijd, eenstemmig al haar werkingen aan den wil
+van den zoogenaamden toovenaar vastknoopten. Dit is een sterk empirisch <span class="pageNum" id="pb201">[<a href="#pb201">201</a>]</span>bewijs voor mijne leer, dat datgene, wat er nog buiten de voorstelling bestaat, niets
+anders is dan wat wij in ons zelve als wil aantreffen.
+</p>
+<p>Wat men het verbond met den Satan noemt is niets anders dan de inwerking van den boozen
+wil, welke, bijvoorbeeld door afgesneden haren te verbranden of door figuurtjes van
+was met naalden te doorboren, zich wreekt op den een of anderen persoon. Het is wel
+merkwaardig dat zoodanige hekserij op de meest verschillende plaatsen der wereld en
+in alle tijden inheemsch is. Theurgie en dæmonologie daarentegen zijn onzin. Wat magischen
+invloed uitoefent is niets anders dan de wil. Mogelijk is het, zegt Paraselsus, dat
+zonder behulp van mijn lichaam, enkel ten gevolge van mijn vurig begeeren, mijn zwaard
+een vijand doorboort.
+</p>
+<p>In het jaar 1854 heb ik het geluk gehad Regazoni uit Bergamo te zien werken. Zijne
+met hem in rapport staande somnambule bracht hij, zoodra hij verkoos, in een toestand
+van katalepsie; hij kon bloot door zijn wil, zonder een enkel gebaar te maken, achter
+haar staande haar op den rug doen vallen. Hij kon haar verlammen, in verstijvende
+kramp brengen, haar uitgezette pupillen <span class="pageNum" id="pb202">[<a href="#pb202">202</a>]</span>en volledige gevoelloosheid bezorgen. Een dame uit het publiek liet hij piano spelen,
+en plotseling vijftien schreden achter haar staande verlamde hij haar, enkel door
+zijn wil, zoodat zij geen noot meer kon ten gehoore brengen. Hij tooverde haar vast
+tegen een zuil, zoodat zij, ondanks de grootste inspanning, geen vin verroeren kon.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Schopenhauer leert elders, dat de onkreukbaarheid der natuurwetten schier huiveringwekkend
+is en dat het aan haar is toe te schrijven, wanneer, heden zoo goed als voor duizend
+jaren, onder gelijke omstandigheden gelijke verschijnselen plaats grijpen. Het bevreemdende
+van dien regelmaat verdwijnt echter volgens hem, wanneer men in aanmerking neemt,
+dat ruimte, tijd en causaliteit enkel vormen onzer kennis zijn en niets met den wil,
+niets met het ding op zich zelf, te maken hebben. Iedere zich openbarende natuurkracht
+is enkel de wil op een bepaalden trap van zijn verschijning en dus onveranderlijk.
+Wie dit voorziet, begrijpt tevens dat uitzonderingen op natuurwetten onmogelijk zijn,
+dat dus de keten der oorzaken en werkingen nergens en nooit door een oorspronkelijke
+kracht kan verbroken worden. De vraag is hoe Schopenhauer in strijd met dat alles
+magische verschijnselen kon aannemen. Die vraag klemt te meer, wanneer men in aanmerking
+neemt, dat volgens Schopenhauer ieder lichaam zichtbare <span class="pageNum" id="pb203">[<a href="#pb203">203</a>]</span>wil is. Het lichaam van den mensch is de zichtbare wil om als een mensch te leven,
+de hersenmassa van een mensch de zichtbare wil om als een mensch te kennen en te denken.
+Wil en wereld zijn twee zijden van een en het zelfde. Dan begrijp ik niet hoe de eene
+zijde kan ingrijpen in de andere.</p>
+</blockquote><p>
+<span class="pageNum" id="pb204">[<a href="#pb204">204</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch4" class="div1 last-child chapter"><span class="pageNum">[<a href="#xd32e2306">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">FRAGMENTEN UIT „<span lang="de">DIE BEIDEN GRUNDPROBLEME DER ETHIK, BEHANDELT IN ZWEI AKADEMISCHEN PREISSCHRIFTEN</span>”</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Enkel door tijd en ruimte is er veelheid van het gelijksoortige, verscheidenheid van
+individuen mogelijk. Maar tijd en ruimte zijn slechts kenvormen. Het is dus schijn,
+dat de wil zich in een veelheid van individuen splitst. Deze veelheid treft niet den
+wil als ding op zich zelf, maar enkel zijne verschijning; in ieder individu is de
+wil geheel en ongesplitst voorhanden, en aanschouwt hij om zich heen het tallooze
+malen herhaalde beeld van zijn eigen wezen. Dit wezen, het in den echten zin werkelijke,
+vindt ieder rechtstreeks in zijn innerlijk. Daarom wil ieder alles voor zich, wenscht
+alles te bezitten, ten minste te beheerschen; wat hem weerstand biedt, zou hij willen
+vernietigen. Hierbij komt, dat, althans bij de kennende wezens, het individu tevens
+subjekt en dit drager der wereld is; m.a.w. de geheele natuur daar buiten, alle overige
+individuen inkluis, bestaan in zijn voorstelling; hij heeft er bewustzijn <span class="pageNum" id="pb205">[<a href="#pb205">205</a>]</span>van dat al zijn medeschepselen in zoover afhangen van zijn eigen bestaan, dat met
+zijn bewustzijn noodzakelijk ook zijn wereld te gronde gaat. Ieder individu is dus
+mikrokosmos, kleine wereld, in zoover met den makrokosmos, de groote wereld, gelijkwaardig.
+De altijd en overal waarachtige natuur zelve geeft hem, oorspronkelijk en onafhankelijk
+van alle nadenken, deze eenvoudige en onmiddellijk zekere kennis. Dat is de reden,
+waarom ieder in het grenzeloos heelal verdwijnend individu zich zelf tot middelpunt
+der wereld maakt, zijn eigen bestaan en welzijn boven al het overige behartigt, ja
+al het andere bereid is daaraan op te offeren, de wereld zou willen vernietigen om
+slechts zijn eigen zelf, dien druppel in de zee, iets langer in aanzijn te doen blijven.
+Deze gezindheid is het egoïsme, dat ieder schepsel aankleeft. In haar openbaart zich
+op vreeselijke wijze de innerlijke tweespalt van den wil met zich zelf. Want zij wortelt
+in de tegenstelling tusschen mikrokosmos en makrokosmos. Zij vindt daarin haar grond,
+dat de wil in den vorm der individualiteit verschijnt, zoo ontelbare malen en wel
+telkens op tweeërlei wijze, als wil en voorstelling, geheel en volledig optreedt.
+Terwijl ieder dus <span class="pageNum" id="pb206">[<a href="#pb206">206</a>]</span>zich zelf als wil in zijn geheel en als subjekt der wereld gevoelt, gaan hem eigen
+bestaan en eigen welzijn boven alles ter harte. Naar zijn eigen dood ziet ieder uit
+als naar het einde der wereld, terwijl hij het overlijden van zijn bekenden als een
+tamelijk onverschillige zaak opvat, wanneer hij niet persoonlijk daarbij betrokken
+is. Waar het bewustzijn, gelijk bij den mensch, den hoogsten graad erlangt, moet ook
+het zelfgevoel in de hoogste mate te voorschijn treden, en dus de strijd tusschen
+de individuen onderling op de meest ontzettende wijze gevoerd worden. Het duidelijkst
+blijkt dit, wanneer wet en overheid tijdelijk met onmacht geslagen zijn. Dan tracht
+ieder aan den ander te ontrukken wat hij zelf hebben wil, en dat niet alleen, maar,
+om het eigen welzijn ook maar eenigszins te vermeerderen, worden geluk en leven van
+anderen opgeofferd. Deze oorspronkelijke tweespalt van den wil met zich zelven is
+een onuitputtelijke bron van lijden, ondanks alle dammen, welke men daartegen heeft
+opgeworpen; ja zij is de hoofdbron der ellende, welke alle leven onvermijdelijk vergezelt.
+</p>
+<p>Behalve egoïsme huist er in den mensch ook nog eigenlijk gezegde <span class="ex">boosaardigheid</span>, namelijk <span class="pageNum" id="pb207">[<a href="#pb207">207</a>]</span>onzelfzuchtige vreugde over vreemd lijden. De verklaring hiervan is de volgende. Daar
+de mensch verschijning van den wil is, die door heldere kennis wordt bestraald, meet
+hij de werkelijke en gevoelde bevrediging van zijn wenschen af naar wat als mogelijk
+zich aan hem voordoet. Zoo ontstaat de nijd: iedere ontbering wordt door aanschouwing
+van vreemd genot feller gevoeld omgekeerd door te weten, dat ook anderen hetzelfde
+missen, dragelijker gemaakt. Het kwaad, dat allen gemeenschappelijk hebben te verduren,
+daar het van het menschenleven onafscheidelijk is, bedroeft ons weinig; zoo schikken
+we ons in de guurheid van het klimaat. De herinnering aan grooter leed dan het onze
+stilt onze smart; de aanschouwing van vreemd lijden tempert ons eigen leed. Wanneer
+nu een mensch, die door een heftigen wilsdrang wordt bezield, alles zou willen bijeengaren
+om den dorst van zijn egoïsme te lesschen, en daarbij, zooals noodzakelijk is, ervaren
+moet, dat alle bevrediging slechts schijnbaar is, het erlangde nooit verschaft wat
+het, toen het nog begeerd werd, beloofde, dat door de vervulling van een wensch de
+drang om te willen slechts van gestalte verandert en nu onder een nieuwen <span class="pageNum" id="pb208">[<a href="#pb208">208</a>]</span>vorm gaat kwellen, dat ten slotte, wanneer alle begeerten zijn uitgeput, de wilsdrang
+zelf, ook zonder gekend motief, overblijft en zich als gevoel van leegte en ontzettende
+verveling kond doet, dan zoekt hij voor zijn ongeneeslijke ellende heul langs een
+omweg, door den aanblik van vreemd lijden, waaraan hij zich tevens om deze reden vergast,
+dat het hem zijn macht over anderen toont. Ziedaar de oorsprong van wreedheid, van
+bloeddorst, waarvan de geschiedenis ons zoo menig voorbeeld geeft.
+</p>
+<p>Met boosaardigheid verwant is de wraakzucht, die kwaad met kwaad vergeldt, niet met
+het oog op de toekomst, want dat is het karakter van straf, welke, indien zij redelijk
+is, herhaling der slechte daad tracht te voorkomen, en dus tot beveiliging wordt opgelegd,
+maar enkel om wat er geschied is, om wat achter ligt, wijl men zich vergasten wil
+aan het leed van hem, die eerst leed heeft berokkend. Wat wraak onderscheidt van eigenlijke
+boosheid en haar eenigermate verontschuldigt is een schijn van recht, in zoover n.l.
+dezelfde handeling, die nú wraak is, wanneer zij in naam der wet, dus volgens een
+vooraf bepaalden en bekenden regel in een maatschappij, <span class="pageNum" id="pb209">[<a href="#pb209">209</a>]</span>die haar bekrachtigd heeft, plaats greep, inderdaad straf en dus recht zou zijn.
+</p>
+<p>Hoe dicht ook de sluier van Maja den zin van den egoïst moge omhullen, hoe vast hij
+er dientengevolge van moge overtuigd zijn, dat zijn persoon door een onoverkomelijke
+kloof van ieder ander gescheiden is, en hoezeer hij ook aan die overtuiging moge vasthouden
+om er zijn egoïsme op te doen steunen, want ook hier wordt, gelijk zoo dikwijls, het
+inzicht door den wil beheerscht, toch verheft zich soms het donker besef, dat die
+orde der dingen, welke in tijd en ruimte bestaat, en volgens welke de rampen, die
+andere individuen treffen, ons niet aangaan, ijdele waan is. Op deze wijze laat zich
+de ontzetting verklaren, welke een boosdoener over zijn eigen daad kan gevoelen: het
+doemt in hem op, dat hij en zijn slachtoffer één zijn, dat de scheiding tusschen de
+individuen enkel een bedriegelijke droom is, dat alle lijden van anderen in werkelijkheid
+ook <span class="ex">zijn</span> lijden is. Zoo wordt de gewetensangst geboren, die den misdadiger tot zelfmoord kan
+drijven. Doch de dood gelijkt op den ondergang der zon, die slechts in schijn door
+den nacht verzwolgen wordt, maar inderdaad onophoudelijk gloed van <span class="pageNum" id="pb210">[<a href="#pb210">210</a>]</span>zich geeft, aan nieuwe werelden nieuwe dagen schenkt, voortdurend verrijst en voortdurend
+ondergaat. Aanvang en einde treft enkel het individu door middel van den tijd, vorm
+van alle verschijning. <span class="ex">Buiten</span> den tijd ligt alleen de wil, Kant’s „Ding an sich”, en de volledige vertegenwoordiger
+van dien wil, Plato’s idee. Daarom baat zelfmoord niet; wat ieder in het diepst van
+zijn gemoed wil, dat moet hij zijn, en wat ieder is, dat wil hij ook. Deze waarheid
+is het, welke op mythische wijze door de leer der zielsverhuizing wordt uitgedrukt.
+Wat aan het geweten zijn angel geeft, is enkel het gevoelde besef der nietigheid van
+de voorstellingsvormen, waardoor de individuen van elkander worden afgezonderd.
+</p>
+<p>Het is dat zelfde besef, waardoor het <span class="ex">medelijden</span> wordt verklaard. Immers dit onderstelt, dat ik mij met een ander, die lijdt, vereenzelvigd
+heb en bij gevolg de slagboom tusschen ik en niet-ik, voor het oogenblik althans,
+is opgeheven. Slechts zoo wordt het lot van dien ander, zijn behoefte, zijn nood,
+onmiddellijk het mijne. In hem lijd ik mede, ofschoon mijn huid niet zijne zenuwen
+omspant. Zelfs de hardvochtigste kent dat gevoel van medelijden bij tijd en wijle.
+Dagelijks <span class="pageNum" id="pb211">[<a href="#pb211">211</a>]</span>openbaart het zich aan onze oogen, overal waar een mensch een ander helpt en bijstaat,
+ja misschien zijn leven voor iemand, dien hij den eersten keer ziet, in gevaar brengt,
+zonder daarbij meer te denken dan dat die ander in grooten nood verkeert.
+</p>
+<p><span class="ex">Egoïsme</span>, <span class="ex">boosaardigheid</span> en <span class="ex">medelijden</span>, ziedaar de drie oorspronkelijke drijfveeren van alle menschelijke handelingen, die
+drie ingrediënten, waaruit het karakter van alles, wat een menschengelaat vertoont,
+is samengesteld. Het behoeft wel niet gezegd te worden, dat die drie bestanddeelen
+in verschillenden graad bij verschillende personen worden aangetroffen en dat daaraan
+ieder zijn individueel karakter te danken heeft.
+</p>
+<p>Egoïsme, dat het eigen welzijn wil, levert handelingen op, die ten deele verwerpelijk
+heeten, ten deele uit een moreel oogpunt onverschillig zijn. Boosaardigheid, die het
+vreemde leed wil, is altijd slecht. Medelijden, dat het vreemde welzijn wil, is de
+bron waaruit goede handelingen ontspringen.
+</p>
+<p>Medelijden, niet medevreugde, is een oorspronkelijke drijfveer. De grond daarvan is,
+dat enkel lijden, waartoe alle gebrek, ontbering, behoefte, <span class="pageNum" id="pb212">[<a href="#pb212">212</a>]</span>ja wensch behoort, positief is, rechtstreeksch ondervonden. Bevrediging, genot, geluk
+bestaat daarin, dat een gemis is opgeheven, een smart gestild. Zij zijn dus negatief.
+Behoefte, onlust is voorwaarde van lust. Dit zag reeds Plato in en maakte enkel voor
+de welriekende geuren en de geestelijke vreugden een uitzondering. Ook Voltaire zegt:
+„<span lang="fr">il n’est de vrai plaisir qu’avec de vrais besoins</span>”. Dus het positieve, het zich door zich zelf aankondigende, is de smart; bevrediging,
+genot is het negatieve, de eenvoudige opheffing van het eerste. Hierop vooral berust
+het, dat slechts lijden, gebrek, gevaar, hulpeloosheid van een ander rechtstreeks
+tot deelneming prikkelt. De gelukkige, tevredene als zoodanig laat ons onverschillig,
+want zijn toestand is negatief. Natuurlijk kunnen wij ons wel over den voorspoed van
+anderen verheugen, maar dit is dan een secundair verschijnsel en vindt daarin zijn
+oorzaak, dat we ons vroeger over lijden bedroefden; of wel wij nemen deel aan hun
+geluk, niet omdat het geluk is, maar omdat ons kind, onze vader, onze vriend, hier
+door de fortuin wordt begunstigd. Zelfs waar het onzen eigen persoon betreft is het
+enkel <span class="ex">lijden</span>, waartoe wensch, behoefte, <span class="pageNum" id="pb213">[<a href="#pb213">213</a>]</span>ieder gemis te tellen is, dat ons in beweging brengt; een toestand van tevredenheid
+en voldaanheid laat ons in trage rust; hoe zou het ten opzichte van anderen niet evenzoo
+zijn? Immers deelneming met anderen wortelt daarin, dat wij ons met hen vereenzelvigen.
+</p>
+<p>Dit laatste wordt betwist door hen die meenen, dat medelijden daarin wortelt, dat
+wij ons in de plaats van den lijdenden persoon denken en zoo in de verbeelding zijne
+smarten ondergaan. Zoo is het geenszins; voortdurend blijft het ons duidelijk, dat
+de ander de lijder is, niet wij; juist in <span class="ex">hem</span>, niet in <span class="ex">ons</span> ontdekken wij het lijden tot onze smart. Wij voelen zijn verdriet als het <span class="ex">zijne</span> en beelden ons niet in dat het <span class="ex">ons</span> verdriet is; hoe gelukkiger juist onze eigen toestand is, hoe grooter kontrast er
+dus bestaat met den toestand van den ander, des te vatbaarder zijn wij voor het medelijden.
+Medelijden is een mysterie; de verklaring ervan is niet op den weg der psychologie
+te bereiken; zij wortelt in het inzicht, dat de slagboomen tusschen de individuen
+slechts schijnbaar zijn en in werkelijkheid, afgezien van tijd en ruimte, er geen
+verschil is tusschen u en mij.
+<span class="pageNum" id="pb214">[<a href="#pb214">214</a>]</span></p>
+<p>Wanneer er iets is, waaruit de bewonderenswaardige diepzinnigheid van Kant duidelijk
+blijkt, dan is het zijne leer van de idealiteit van tijd en ruimte. Hij heeft haar
+op zoo afdoende manier bewezen, dat er niets meer tegen haar kan worden ingebracht
+en zij als een definitieve verovering op het gebied der <span class="corr" id="xd32e1614" title="Bron: metafysika">metaphysica</span> kan worden aangemerkt. Volgens haar zijn ruimte en tijd de vormen van ons eigen aanschouwingsvermogen
+en behooren zij dus niet aan de daardoor gekende dingen op zich zelve toe, worden
+zij enkel in de wereld der verschijnselen aangetroffen. Maar als tijd en ruimte aan
+het echte <span class="ex">wezen</span> der wereld vreemd zijn, dan is daaraan ook geen veelheid toe te kennen; dus kan zich
+in de tallooze verschijnselen van het zinnelijk heelal slechts één en hetzelfde, steeds
+identische wezen, openbaren. Omgekeerd moet wat zich als veelheid, dus in tijd en
+ruimte, voordoet, schijn zijn.
+</p>
+<p>Deze leer van al-eenheid is veel ouder dan Kant, zij wordt aangetroffen in het oudste
+boek der wereld, de heilige Veden, wier dogmatisch deel, in de Upanischads voorhanden,
+de wijsheid behelst voor de ingewijden bestemd. Hier vinden wij haar in tallooze wendingen
+uitgesproken <span class="pageNum" id="pb215">[<a href="#pb215">215</a>]</span>en door beelden en gelijkenissen toegelicht. Wij treffen haar ook in de school der
+Eleaten aan. Later waren er de Neo-Platonici van doordrongen, „dat van wege de eenheid
+van alle dingen ook alle zielen één waren”. In de negende eeuw zien wij die leer onverwacht
+bij Scotus Erigena optreden, die haar in de vormen en uitdrukkingen van den christelijken
+godsdienst hult. Onder de Mohammedanen treffen wij haar als de mystiek der Sufis aan.
+Ook de christelijke mystici worden door haar bezield. Spinoza’s naam is met haar vereenzelvigd.
+In onze dagen eindelijk, nadat Kant het oude dogmatisme had vernietigd en de wereld
+vol ontzetting voor de door hem aangerichte verwoesting terugbeefde, werd zij weder
+door Schelling in omloop gebracht. Het is wel merkwaardig, dat het strenge bewijs
+der leer van de al-éénheid enkel bij Kant gevonden wordt en nogtans Kant zelf die
+leer niet afgekondigd heeft: op den trant van wijze redenaars gaf hij enkel de praemissen
+aan en gunde aan de toehoorders de vreugde om daaruit de conclusie te trekken.
+</p>
+<p>Meent men, dat ieder individu een van alle anderen onderscheiden wezen is en dat men
+enkel in het eigen zelf een echt zijn heeft, dat al het <span class="pageNum" id="pb216">[<a href="#pb216">216</a>]</span>overige niet-ik en dus vreemd is, dan belijdt men een stelling, voor wier waarheid
+vleesch en bloed getuigenis afleggen, die aan alle egoïsme ten grondslag ligt en waarvan
+de uitdrukking in iedere liefdelooze, onrechtvaardige, boosaardige, handeling te vinden
+is. Kon hij, die volgens dat inzicht handelt, in het diepste innerlijk van zijn doodvijand
+binnendringen, dan zou hij daar tot zijn verrassing zich zelf ontdekken. Evengoed
+als in den droom in alle ons verschijnende personen wij zelven steken, is dat ook
+in wakenden toestand het geval, ofschoon het dan niet zoo gemakkelijk is in te zien.
+</p>
+<p>Terwijl voor den booze of den egoïst alles wat buiten hem is niet-ik is, zijn anderen
+voor een goed karakter: ik nog eenmaal. Een beminnelijk mensch, die in alles wat leeft
+zijn eigen zelf aanschouwt en lief heeft, wiens bestaan derhalve met het bestaan van
+alle anderen samenvloeit, verliest door den dood slechts een klein deel van zijn aanzijn;
+hij leeft voort in alle overigen, als de misleiding verdwijnt, die zijn bewustzijn
+scheidde van dat der overigen. Dit zal wel, zoo niet de eenige, dan toch de hoofdreden
+zijn, waarom zeer goede en zeer slechte menschen het stervensuur <span class="pageNum" id="pb217">[<a href="#pb217">217</a>]</span>op zoo verschillende wijze te gemoet zien.
+</p>
+<p>Het medelijden, vereenzelviging van ons zelf met anderen, is de eenige bron van de
+twee kardinale deugden: rechtvaardigheid en menschenliefde. Rechtvaardigheid, die
+negatief is, er zich voor wacht anderen kwaad te doen; liefde, die positief is, er
+op uit anderen goed te doen. Is mijn gemoed voor medelijden ontvankelijk, dan zal
+het mij terughouden vreemd lijden als middel te gebruiken tot bereiking van eigen
+geluk. Ik zal dus niet het eigendom en den persoon van een ander aantasten, hem evenmin
+geestelijk als lichamelijk leed veroorzaken, hem niet krenken, ergeren, angst aanjagen,
+belasteren, evenmin als ik hem verminken zal. Ik zal niet de bevrediging mijner lusten
+ten koste van het levensgeluk van vrouwen najagen, niet de echtgenoote van een ander
+verleiden, niet jongelingen zedelijk en lichamelijk ten gronde richten. Hier blijkt
+het dat wij goede beginselen noodig hebben, want wanneer in ieder bizonder geval voor
+het nalaten van wat kwaad is het medelijden zelf in hooge mate moest worden opgewekt,
+dan zou het wel eens te laat kunnen komen. Uit de eens voor altijd verkregen kennis
+van het lijden, dat iedere <span class="pageNum" id="pb218">[<a href="#pb218">218</a>]</span>onrechtvaardige handeling noodwendig voor anderen na zich sleept en dat door het gevoel
+van het zelf onrecht lijden, van het pijnlijk zwichten voor vreemde overmacht, verscherpt
+wordt, vloeit in edele gemoederen de stelregel voort: krenk niemand. Redelijk nadenken
+verheft dan dien regel tot het voor eens en immer vaste voornemen de rechten van een
+ieder te eerbiedigen, niet uit baatzucht of boosheid in de levenssfeer van een ander
+in te dringen, zich niet het zelfverwijt op den hals te halen dat men vreemd lijden
+veroorzaakt heeft, dus zijn eigen deel van de lasten en rampen des levens zelf te
+dragen, dit niet door geweld of list anderen toe te schuiven, zoo niet de ellende
+van anderen te vergrooten. Ofschoon stelregels nooit de oorspronkelijke bron of het
+echte fundament van zedelijkheid zijn, toch mag men ze voor een goeden levenswandel
+onontbeerlijk noemen, want ze zijn de plaats waarin de gezindheid wordt voor anker
+gelegd, die uit de bron der moraliteit, welke niet onafgebroken vloeit, ontsprongen
+is; wanneer het nu later op handelen aankomt, wordt zij door een afgeleid kanaal in
+de vereischte richting geleid. Zonder vaste stelregels zouden wij aan de onzedelijke
+<span class="pageNum" id="pb219">[<a href="#pb219">219</a>]</span><span class="corr" id="xd32e1638" title="Bron: drijveeren">drijfveeren</span>, wanneer ze door de omstandigheden in ons worden wakker gemaakt, onweerstaanbaar
+zijn prijsgegeven. Het vasthouden en opvolgen van stelregels, ondanks daartegen indruischende
+machten, heet zelfbeheersching. Vrouwen zijn meestal minder goed in staat dan mannen
+om algemeene beginselen te begrijpen en tot richtsnoer te nemen, daar zij, ook uit
+het oogpunt der rede, het zwakke geslacht zijn; daarom staan zij in den regel achter
+bij de mannen in rechtvaardigheid, eerlijkheid en nauwgezetheid van geweten. Zij vervallen
+eerder tot leugen en valschheid; daarentegen overtreffen zij de mannen in barmhartigheid,
+want hier is de aanleiding meestal aanschouwelijk en spreekt dus <span class="ex">rechtstreeks</span> tot het medelijden, waarvoor de vrouwen zeer ontvankelijk zijn. Slechts het aanwezige,
+het onmiddellijk voorhandene bestaat voor de vrouw in den eigenlijken zin des woords;
+wat enkel door begrippen gekend wordt, het afwezige, verledene, toekomstige, is voor
+haar niet zoo bevattelijk. Dus is er kompensatie: rechtvaardigheid is meer de mannelijke,
+barmhartigheid meer de vrouwelijke deugd. De gedachte vrouwen in den rechterstoel
+te plaatsen doet lachen; maar als <span class="pageNum" id="pb220">[<a href="#pb220">220</a>]</span>liefdezusters winnen zij het gewoonlijk van de broeders van barmhartigheid.
+</p>
+<p>Feitelijk is er ten allen tijde menschenliefde geweest, maar theoretisch ter sprake
+gebracht en nadrukkelijk als <span class="ex">deugd</span>, ja zelfs als de grootste van alle deugden erkend, werd zij eerst door het Christendom,
+dat zelfs de vijanden niet van de werking dier liefde wilde buitensluiten. Daarin
+bestaat dan ook de grootste verdienste van het Christendom, ten minste voor Europa,
+want in Azië gold reeds duizende jaren vroeger de regel, dat men geen onderscheid
+moet maken tusschen zich zelf en anderen. Wanneer wij enkel op de theorie letten,
+dan moeten wij erkennen, dat de filosofen der europeesche oudheid, zelfs Plato meegerekend,
+wèl rechtvaardigheid, vrijwillige, onbaatzuchtige rechtvaardigheid aanbevolen hebben,
+maar liefde en barmhartigheid nog niet als deugden hebben beschouwd.
+</p>
+<p>Liefde is het zedelijk motief, als medelijden niet enkel weerhoudt een ander te krenken,
+doch zelfs aanspoort hem te helpen. De stelregel, waarnaar die deugd zich richt, luidt
+aldus: „help allen, zooveel in uw vermogen is”. Natuurlijk moeten de handelingen,
+waarmee ik een ander <span class="pageNum" id="pb221">[<a href="#pb221">221</a>]</span>bijsta, niet mijn eigen welzijn op het oog hebben, dus niet om loon in deze of een
+andere wereld verricht worden, ook niet daarom dat ik door ze na te laten de achting
+der menschen of de achting voor mij zelf zou verliezen; wanneer zulke beweegredenen
+in het spel zijn, moet het liefdebetoon uit een zedelijk oogpunt onverschillig heeten.
+Zeer juist wordt dan ook in het evangelie van Mattheus gezegd, dat wie met zijn giften
+pronkt zijn loon weg heeft. Eveneens wordt in de Vedas verzekerd, dat wie loon voor
+zijn werken begeert, nog op den weg der duisternis wandelt en niet rijp is voor de
+verlossing.
+</p>
+<p>Als de stelregel: niemand te krenken door de handelingen van den rechtvaardige, in
+toepassing wordt gebracht, werkt het medelijden niet rechtstreeks, maar toch blijft
+het steeds bereid om te voorschijn te treden. Stel b.v. dat iemand in strijd met zijn
+beginsel lust bespeurt om een door hem gevonden kostbaar voorwerp te behouden, dan
+zal, met terzijdestelling van alle berekeningen van voorzichtigheid en van vrees voor
+het hiernamaals, niets hem zoo gemakkelijk op het pad der rechtvaardigheid terugbrengen,
+als de voorstelling van den angst, het harteleed en <span class="pageNum" id="pb222">[<a href="#pb222">222</a>]</span>de weeklachten van den verliezer. In het besef van deze waarheid wordt dikwijls aan
+de oproeping in de dagbladen om verloren geld terug te brengen toegevoegd, dat de
+verliezer een arm mensch is, iemand die het niet missen kan.
+</p>
+<p>Deze beschouwingen zullen duidelijk maken, dat rechtvaardigheid als echte, vrije deugd,
+inderdaad haar oorsprong heeft in medelijden. Men bedenke hierbij hoe gering de maat
+van vrijwillige, onzelfzuchtige, onopgesierde, rechtvaardigheid is, welke onder de
+menschen wordt aangetroffen, hoezeer zij altoos als verrassende uitzondering voorkomt
+en tot haar namaak, uit berekening voortvloeiende en overal luid rondgebazuinde rechtvaardigheid,
+wat hoedanigheid en hoeveelheid betreft, in dezelfde verhouding staat als goud tot
+koper. Ik zou de laatste de algemeene, de andere de hemelsche rechtvaardigheid willen
+noemen, want zij is het, die volgens Hesiodus in de ijzeren eeuw de aarde verliet,
+om boven bij de goden te wonen. Voor deze zeldzame en op aarde steeds uitheemsche
+plant is de wortel van het medelijden sterk genoeg.
+</p>
+<p>Onrecht bestaat altijd in krenking van een ander. Dus is het begrip onrecht positief
+en gaat <span class="pageNum" id="pb223">[<a href="#pb223">223</a>]</span>het vóór aan het begrip recht, dat negatief is, en enkel de handelingen aanduidt,
+die men verrichten kan, zonder anderen kwaad te doen, zonder onrecht te plegen. Het
+ligt voor de hand, dat tot die sfeer van het recht ook alle handelingen behooren,
+welke geen ander doel hebben dan onrecht af te weren. Immers geen medelijden met een
+ander kan mij er toe brengen mij gewillig door hem te laten benadeelen. Dat het begrip
+<span class="ex">recht</span> negatief is, blijkt ook uit de verklaring, die de vader der filosofische rechtsleer,
+Hugo Grotius, aan het begin van zijn werk over „Het Recht van oorlog en vrede” geeft
+in deze woorden: „Recht beteekent hier niets anders dan wat rechtvaardig is, en dit
+meer in een ontkennenden dan in een stellenden zin, in zoover recht is, wat geen onrecht
+is”. De negativiteit van het recht blijkt ook, in strijd met den schijn, uit de gewone
+definitie: „ieder het zijne geven”. Is het ’t zijne, dan hoeft men het hem niet te
+geven; de bedoeling is dus: „niemand het zijne nemen”. Daar recht enkel negatief is,
+laat het zich afdwingen, want de regel „doe niemand kwaad”, kan door allen gelijktijdig
+in praktijk worden gebracht. Het dwanginstituut daartoe is de Staat, wiens <span class="pageNum" id="pb224">[<a href="#pb224">224</a>]</span>eenig doel is de enkelingen tegen elkander en het geheel tegen buitenlandsche vijanden
+te beschermen. Eenige filosofen van den tegenwoordigen tijd zouden den Staat wel willen
+verdraaien tot een zedelijkheids- of opvoedingsinstituut, maar dan komt men er licht
+toe om de persoonlijke vrijheid aan te randen, de individueele ontwikkeling te belemmeren.
+Op dien weg is men vroeger tot inquisitie, auto’s da fe, godsdienstoorlogen afgedwaald;
+het woord van Frederik den Groote: „in mijn land moet ieder op zijn eigen façon voor
+zijn zaligheid kunnen zorgen” gaf te kennen, dat hij dien verkeerden weg nooit wilde
+betreden. Daarentegen zien wij ook thans nog overal, met uitzondering misschien van
+Noord-Amerika, den Staat de behartiging der metaphysische behoeften van zijn burgers
+op zich nemen. De regenten schijnen tot hun beginsel de woorden van Quintus Curtius
+gekozen te hebben: „Niets bestuurt den grooten hoop zoo zeker als het bijgeloof; de
+in den regel teugellooze, wreede en wankelmoedige massa gehoorzaamt, als ze door godsdienstwaan
+wordt aangegrepen, eer haar priesters dan haar overheden”.
+</p>
+<p>Hier is het noodig voor het begrip plicht, waaraan <span class="pageNum" id="pb225">[<a href="#pb225">225</a>]</span>zoowel in de ethika als in het leven een te groote uitbreiding wordt gegeven, de juiste
+grens te trekken. Onrecht is altijd krenking van een ander in zijn persoon, zijn vrijheid,
+zijn eigendom, zijn eer. Dus schijnt te volgen, dat ieder onrecht een werkelijke aanranding,
+een daad moet zijn. Intusschen zijn er handelingen, welke men niet <span class="ex">nalaten</span> kan, zonder onrecht te plegen. Dat zijn de eigenlijke plichten. Ziedaar de juiste
+bepaling van het begrip plicht, dat zijn eigenaardigheid geheel verliest, wanneer
+men, gelijk in de heerschende moraal, iedere loffelijke handeling plicht noemt, en
+dus vergeet, dat wat plicht is ook schuld moet zijn. Plicht, <span lang="fr">le devoir</span>, <span lang="en">duty</span> is een handeling, welke men niet ongedaan kan laten, zonder een ander te benadeelen.
+Maar dat kan slechts dán het geval zijn, wanneer men zich tot een zoodanige handeling
+verbonden, dus <span class="ex">verplicht</span> heeft. Alle plichten berusten op een uitdrukkelijke, wederkeerige overeenkomst, zooals
+tusschen vorst en volk, regeering en beambten, heer en knecht, advokaat en cliënt,
+geneesheer en zieke. Daarom geeft iedere plicht een recht, want niemand kan zich verplichten
+zonder een motief, zonder eenig voordeel voor zich er in te zien. Slechts één verplichting
+<span class="pageNum" id="pb226">[<a href="#pb226">226</a>]</span>is mij bekend, die niet op een overeenkomst berust, maar eenvoudig uit een handeling
+voortspruit, daar hij, jegens wien men ze heeft, nog niet bestond, toen men haar aanvaardde:
+het is die der ouders tegenover hunne kinderen. Wie een kind in de wereld brengt,
+is verplicht het te onderhouden tot het zich zelf onderhouden kan, dus onder omstandigheden
+levenslang.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Dit alles schijnt hoogst eenvoudig, maar Schopenhauer, die een denker is, en dus de
+conclusies uit zijne præmissen weet te trekken, voegt er aan toe: Geen plicht is het
+een hongerlijder brood te geven. Hard en onmenschelijk mag dat heeten, maar van plicht
+behoort enkel daar sprake te zijn, waar recht er aan over staat. Inderdaad is het
+verkeerd het begrip plicht zóó uit te breiden, dat alles wat goed en loffelijk is
+er onder valt, want de <span class="ex">echte</span> plichten komen dan in het gedrang en loopen gevaar voor het publiek besef hun bindend
+karakter te verliezen. Misbruik van de taal kan een nadeeligen invloed uitoefenen
+op de zeden van een volk en is dikwijls zelf een spiegel van bederf en karakterzwakte.
+Men moet dankbaarheid geen plicht noemen, ook al is het uitblijven er van hatelijk
+en ergerlijk; immers men kan niet beweren, dat de weldoener een koop heeft willen
+sluiten en zich dus in zijn recht gekrenkt mag achten, als hij geen dank te oogsten
+krijgt. <span class="pageNum" id="pb227">[<a href="#pb227">227</a>]</span>Zoo is het ook beter het met de strikte <span class="ex">rechtvaardigheid</span>, dan met de zoogenaamde <span class="ex">billijkheid</span> te houden; wie zich in de eerste plaats vriend van billijkheid noemt, loopt gevaar
+in voorkomende omstandigheden niet op zijn eigen recht te staan, zelfs aan het recht
+van derden afbreuk te doen. Grootmoedigheid is heerlijk, maar noodiger is stipte rechtvaardigheid.
+Vandaar de staatstaak om onrecht met geweld af te weren en zoo aan het grenzenlooze
+egoïsme, de boosheid van velen, de wreedheid van enkelen paal en perk te stellen.
+Zonder den dwang der wetten, en de bescherming, die door justitie en politie wordt
+uitgeoefend, zou het blijken, dat te midden van de duizenden, die vreedzaam op straat
+naast en door elkander loopen, tal van tijgers en wolven worden aangetroffen, die
+zeer zeker een muilkorf van noode hebben.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Waarop berust het groote verschil der menschen uit een zedelijk oogpunt? Als medelijden
+de gronddrijfveer is tot alle echte, dus onbaatzuchtige rechtvaardigheid en menschenliefde,
+waarom wordt de een wèl, de ander niet daardoor bewogen? Is misschien de ethika, terwijl
+zij de zedelijke drijfveeren aanwijst, ook in staat ze aan het werk te zetten? Kan
+zij den hardvochtigen mensch in een medelijdend en zoo in een rechtvaardig en liefderijk
+mensch omscheppen?—Stellig niet. Gelijk <span class="pageNum" id="pb228">[<a href="#pb228">228</a>]</span>aan den slang gifttanden en giftblaas zijn aangeboren, zoo is den boosaardige zijn
+boosheid aangeboren. „Willen wordt niet door onderwijs aangeleerd”, heeft de opvoeder
+van Nero gezegd. Reeds Theognis verzekerde, dat men door sermoenen van een slechtaard
+nooit een goed mensch zou kunnen maken. Wanneer niet het karakter als oorspronkelijk
+en onveranderlijk voor alle verbetering ontoegankelijk ware, dan zouden de vele godsdienstige
+inrichtingen en moraliseerende genootschappen haar doel stellig niet gemist hebben
+en in doorsnede de oudere helft van ons geslacht beter zijn dan de jongere. Daarvan
+is echter zoo weinig een spoor te vinden, dat wij omgekeerd eer van jongelieden dan
+van ouden grootmoedigheid en zielenadel verwachten. Het kan gebeuren, dat een mensch,
+als hij op jaren is gekomen, beter of slechter schijnt dan hij in zijn jeugd was:
+dit ligt slechts daaraan dat in den ouderdom, tengevolge van juister en rijper kennis,
+het karakter zuiverder te voorschijn treedt, terwijl in de jeugd, door onwetendheid,
+dwalingen en hersenschimmen, valsche motieven den wil kunnen bepalen. Want de motieven,
+welke op een mensch invloed uitoefenen, zijn niet, gelijk bij het dier, zonder uitzondering
+<span class="pageNum" id="pb229">[<a href="#pb229">229</a>]</span>aanschouwelijke voorstellingen, dus rechtstreeks aan de werkelijkheid ontleend, maar
+dikwijls gedachten, welke zoowel onjuist als juist kunnen zijn. Doch van welken aard
+de motieven ook mogen zijn, voor welke een bepaald karakter op een zeker tijdstip
+toegankelijk is, wanneer zij zich doen gelden, werken zij met dezelfde noodzakelijkheid
+als oorzaken in het algemeen. Gelijk iedere werking in de onbezielde natuur het noodwendig
+produkt is van twee factoren, namelijk van de hier zich uitende onveranderlijke natuurkracht
+en van de die uiting te voorschijn roepende afzonderlijke oorzaak, zoo is iedere daad
+van een mensch het produkt van zijn individueel karakter en van het ingetreden motief.
+Zijn die beide gegeven, dan volgt de daad onvermijdelijk. Om een andere daad te doen
+ontstaan, zou er een ander motief of een ander karakter noodig zijn. Een mensch kan
+wat hij wil, als hij niet stoffelijk gebonden is. Ziedaar het vrijheidsbesef, waarvan
+het zelfbewustzijn getuigt. Maar wat hij wil en dus doet, dat hangt af van zijn onveranderlijk
+karakter en van de motieven, voor welke hij, ten gevolge van zijn meerdere of mindere
+kennis, ontvankelijk is.
+<span class="pageNum" id="pb230">[<a href="#pb230">230</a>]</span></p>
+<p>Wanneer de verzoekingen van een lang leven iemand niet tot misdaad hebben kunnen bewegen,
+dan zal hij ook later niet licht motieven daartoe ontmoeten. Dat schijnt mij de reden
+te zijn van de achting, die aan den ouderdom wordt bewezen, want voorwaarde van die
+achting is, dat de grijsaard een onbesproken naam behouden heeft. Door de beloften
+der moralisten om de menschen beter te maken heeft men zich dan ook in het werkelijke
+leven nooit laten om den tuin leiden, maar aan hem, die eenmaal zich slecht had betoond,
+geen vertrouwen meer geschonken. Omgekeerd bouwt men huizen op de edelmoedigheid van
+hem, die eenmaal daarvan bewijzen heeft gegeven. „Het werken volgt op het zijn” is
+een stelling der scholastiek; ieder ding in de wereld werkt naar zijn onveranderlijken
+aard, die zijn wezen uitmaakt; zoo ook de mensch. Zooals iemand is, zoo zal, zoo moet
+hij handelen; de zoogenaamde „vrije wil”, die veroorloven zou op hetzelfde oogenblik
+zus maar ook zoo te handelen, een wil om zich een wil te kiezen, is een lang versleten
+fabeltje uit de kindsche dagen der filosofie, waarmee enkel nog eenige oude wijven,
+met een doctorshoed getooid, te koop loopen.
+<span class="pageNum" id="pb231">[<a href="#pb231">231</a>]</span></p>
+<p>De drie gronddrijfveeren van den mensch, egoïsme, boosaardigheid, medelijden, worden
+in ontelbaar verschillende verhoudingen bij de verschillende menschen aangetroffen,
+maar bij niemand gemist. Zoo zijn er egoïsten, die hun eigen belang nooit zullen opofferen
+om zich op hun vijand te wreken of om hun vriend te helpen. Anderen, die voor boosaardige
+motieven sterk ontvankelijk zijn, zullen er niet voor terugdeinzen zich zelf nadeel
+toe te brengen, wanneer zij maar hun vijand schade kunnen berokkenen. Zij zijn in
+staat een moord te begaan op hen, van wie ze nadeel hebben ondervonden, en onmiddellijk
+daarna, om de straf te ontloopen, zich zelf te dooden. Daarentegen bestaat de goedheid
+des harten in een diep gevoeld, alles omvattend medelijden met alles wat leven heeft,
+natuurlijk in de eerste plaats met den mensch, daar met de versterking van het intellekt
+de vatbaarheid voor lijden gelijken tred houdt; om die reden leggen de geestelijke
+en lichamelijke smarten van den mensch veel sterker beslag op het medelijden dan de
+alleen physische en dan nog doffe pijn van het dier. Karakters van zeldzame goedheid
+trekken zich vreemd lijden soms nog meer aan dan het eigene, <span class="pageNum" id="pb232">[<a href="#pb232">232</a>]</span>en brengen, om dat te verzachten, offers, door welke zij zich zelven meer leed op
+den hals halen dan zij aan den ander hulp verleenen. Waar zeer velen tegelijk te helpen
+zijn, deinzen zij er niet voor terug zelve in den dood te gaan. Men denke aan Arnold
+von Winkelried, die, om zijn vrienden te doen zegevieren, de punten van zooveel speren
+als hij omvatten kon, op zijn eigen borst richtte.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Het juiste inzicht in de onveranderlijkheid der grondtrekken van het individueel karakter
+deed Schopenhauer de bedenkelijke stelling nederschrijven, dat de menschen door opvoeding
+en ervaring wel wijzer, maar niet beter kunnen worden. Ik neem de vrijheid die stelling
+bedenkelijk te noemen, wijl door zoo scherpe scheiding tusschen hoofd en hart de eenheid
+der menschelijke natuur verbroken en tevens de waarheid miskend wordt, dat door de
+gewoonte om op zekere manier te handelen er een tweede natuur ontstaat.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Overeenkomstig het ongeloofelijk groot, oorspronkelijk verschil tusschen de karakters
+zullen voor ieder slechts die motieven gelden, welke indruk op hem maken; het is hier
+juist zooals bij de stoffen, waarvan de eene enkel op zuren, de andere enkel op alkaliën
+reageert; gelijk dit laatste, zoo is ook het eerste niet te veranderen. <span class="pageNum" id="pb233">[<a href="#pb233">233</a>]</span>Wil men nogtans iemand, die schier alleen voor egoïstische motieven ontvankelijk is,
+er toe brengen zich als een menschenvriend te gedragen, dan kan dat enkel geschieden
+door hem voor te spiegelen, dat de verzachting van vreemd leed, langs een omweg, zijn
+eigen voordeel is, b.v. hem een plaats in den hemel zal bereiden. Daardoor wordt echter
+zijn wil niet verbeterd. Om dát te bereiken, zou het noodig zijn, hem zoo te veranderen,
+dat vreemd lijden als zoodanig hem niet meer onverschillig was. Dit is echter veel
+stelliger onmogelijk dan de verandering van lood in goud. Men kan een mensch het hart
+in zijn lijf niet omkeeren, de diepste diepte van zijn wezen niet omscheppen. Het
+eenige, wat men doen kan, is het hoofd te verhelderen, het inzicht juister te maken,
+den mensch tot een richtiger opvatting van de werkelijkheid, van de echte levensverhoudingen
+te brengen. Daardoor wordt echter niets verder bereikt dan dat de geaardheid van zijn
+wil zich konsekwenter, duidelijker, met meer beslistheid uitspreekt. Want, gelijk
+vele goede handelingen in den grond op valsche motieven, op welgemeende voorspiegelingen
+van daardoor in deze of een andere wereld te erlangen voordeel <span class="pageNum" id="pb234">[<a href="#pb234">234</a>]</span>berusten, zoo ontspruiten ook vele misdaden uit een valsche beschouwing der menschelijke
+levensverhoudingen. Hierop steunt het Amerikaansche strafstelsel; het heeft niet tot
+doel het <span class="ex">hart</span> van den misdadiger te verbeteren, maar enkel hem het <span class="ex">hoofd</span> recht te zetten, hem het inzicht te doen erlangen, dat arbeid en eerlijkheid een
+veiliger, ja gemakkelijker weg tot eigen welvaart zijn dan spitsboeverij.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Men zal vragen: waar blijft, bij deze streng deterministische beschouwing, de vrijheid,
+de schuld, het gevoel van verantwoordelijkheid? Zij gelden niet voor de afzonderlijke
+handelingen, maar voor het aangeboren en onveranderlijk karakter. Schopenhauer maakt
+hier onderscheid tusschen het <span class="ex">empirisch karakter</span>, dat, gelijk de geheele mensch, voorwerp van ervaring, loutere verschijning, dus
+aan tijd en ruimte en causaliteit gebonden is, en het <span class="ex">intelligibel karakter</span>, dat, als „Ding an sich”, met de vormen der verschijning: tijd, ruimte en causaliteit,
+niets te maken heeft, en juist dientengevolge volstrekt vrij en onafhankelijk mag
+heeten. Ten gevolge van deze vrijheid zijn alle daden des menschen zijn eigen werk.
+„Onze vrijheid hebben we niet, gelijk de heerschende beschouwing het doet, in de afzonderlijke
+handelingen, maar in ons geheele <span class="ex">zijn</span> en <span class="ex">wezen</span>, in onze <span class="ex">existentie</span> en <span class="ex">essentie</span> <span class="pageNum" id="pb235">[<a href="#pb235">235</a>]</span>te zoeken, die gedacht moeten worden als een vrije daad. Enkel voor het aan tijd,
+ruimte en causaliteit gebonden kenvermogen openbaart zich dat werk der vrijheid in
+een veelheid en verscheidenheid van handelingen, welke echter, juist omdat er eens
+voor altijd gekozen is, allen hetzelfde karakter dragen. De vrijheid, welke niet bij
+het handelen is aan te treffen, ligt in het bestaan. Het is een gronddwaling van alle
+tijden geweest de noodwendigheid aan het <span class="ex">bestaan</span> en de vrijheid aan het <span class="ex">handelen</span> toe te schrijven”. Uit dat wat wij <span class="ex">doen</span> bespeuren wij wat we zijn. Het komt er enkel op aan wat iemand is: wat hij doet,
+vloeit daaruit met noodzakelijkheid voort. „Het alle onze daden, trots hare afhankelijkheid
+van de motieven, onloochenbaar begeleidend bewustzijn van eigen macht en oorspronkelijkheid
+bedriegt dus niet; maar de inhoud ervan schuilt dieper dan de daden, want het beteekent:
+ieder <span class="ex">is</span>, wat hij <span class="ex">wil</span>”. De vrijheid wordt dus door deze beschouwing niet opgeheven, maar uit het gebied
+der afzonderlijke handelingen, waar zij zeer stellig niet aan te treffen is, naar
+hooger voor ons inzicht niet zoo licht toegankelijk oord verplaatst. „<span lang="fr">La liberté est un mystère</span>”, roept Schopenhauer met Malebranche uit. Het onveranderlijk karakter van ieder mensch
+is zijn eigen werk, buiten den tijd tot stand gekomen. Vatte dit, wie het vatten kan.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Er is een eeuwige gerechtigheid, welke slechts <span class="pageNum" id="pb236">[<a href="#pb236">236</a>]</span>door hem begrepen wordt, die inziet, dat aan den wil op zich zelf, aan het „Ding an
+sich”, de vormen der verschijning niet toebehooren. Wie met de ervaring te rade gaat,
+ergert zich, wanneer hij den onderdrukte een leven vol lijden tot aan het graf ziet
+voortslepen, zonder dat zich een wreker, een vergelder vertoont. Maar wie beseft dat
+martelaar en slachtoffer in den grond één en hetzelfde wezen zijn, dat het dezelfde
+wil is, die hier onrecht pleegt, ginds onrecht lijdt, dat het bestaan als individu,
+of, wat op hetzelfde nederkomt, de wil om als individu te bestaan, zonde en bron van
+ellende is, zal tevens verstaan, dat er juist evenveel geleden als misdreven wordt.
+Het eenige, wat in werkelijkheid bestaat, is de wil; hij lijdt wat hij zich zelf aandoet,
+naar verdienste.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Raadzaam is het dus, ziedaar Schopenhauer’s slotsom, althans waar men dat kan, dus
+in eigen gemoed, den wil om te bestaan te breken, en zich zoo de poorten van het zalig
+Nirwana te ontsluiten.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Dante heeft de stof tot zijn hel, gelijk van zelf spreekt, aan onze werkelijkheid
+ontleend. Toch is het een echte hel geworden. Toen hij zich <span class="pageNum" id="pb237">[<a href="#pb237">237</a>]</span>echter voornam den hemel en zijne vreugden te schilderen, stuitte hij op een onoverkomelijke
+zwarigheid: onze wereld levert geen materialen daartoe. Dus restte hem niets dan ons
+mede te deelen wat hij daar van zijn voorvader, van zijne Beatrice en van verschillende
+heiligen aan wijze lessen te hooren kreeg. Hieruit blijkt genoegzaam in wat voor soort
+van wereld wij leven. Kon men den meest verstokten optimist door de ziekenhuizen,
+de barakken voor besmettelijke krankheden, de chirurgische folterkamers voeren, ook
+door de gevangenissen, de martelplaatsen met hare pijnbanken, ook over de slavenmarkten,
+de slagvelden, de strafplaatsen, vervolgens hem de sombere woningen ontsluiten, waar
+de armoede zich voor de blikken van koude nieuwsgierigheid schuil houdt, hem ten slotte
+in den hongertoren van Ugolino een blik laten werpen, dan zou zelfs hij eindelijk
+inzien, hoe het met „<span lang="fr">le meilleur des mondes</span>” geschapen staat. Van de ellende dezer wereld verlost te worden is werkelijk het
+allerbeste. Voor wie dit doorziet, worden de dingen, welke vroeger motieven, prikkels
+tot daden waren, quietieven: zij brengen den wil tot rust.
+</p>
+<p>De beul en zijn slachtoffer zijn één. De eerste <span class="pageNum" id="pb238">[<a href="#pb238">238</a>]</span>dwaalt, daar hij aan het lijden, de laatste, daar hij aan de schuld geen deel meent
+te hebben. Gingen hun beiden de oogen open, dan zou hij, die het leed berokkent, inzien,
+dat hij in alles leeft, wat op deze wijde wereld lijdt, en, voorzoover het met rede
+is begaafd, te vergeefs vraagt, <span class="ex">waarom</span> het tot zoo groot leed in het aanzijn werd geroepen; het slachtoffer zou inzien,
+dat al het booze, dat op deze wereld wordt verricht, uit dien wil voortvloeit, die
+ook <span class="ex">zijn</span> wezen uitmaakt, ook in <span class="ex">hem</span> verschijnt, dat hij, door zoo te verschijnen, alle leed op zich genomen heeft, die
+uit zulk een wil voortspruit, dat hij dus volgens billijkheid door leed getroffen
+wordt, zoolang hij die wil is. Calderon zegt: „de grootste schuld des menschen is
+dat hij geboren werd”. Hoe zou het niet een schuld zijn, daar volgens een eeuwige
+wet de dood daarop staat?
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Let, zegt Schopenhauer, op de heiligen. Als men hun vraagt, waarom zij vasten, zich
+kastijden, den levenswil trachten af te sterven, de genietingen des levens verafschuwen,
+dan geven zij zonderlinge antwoorden. Het is omdat wie bij intuïtie de waarheid beseft,
+daarom nog niet in staat is haar in de afgetrokken taal van het weten te vertolken.
+Intuïtie is een innerlijke overtuiging, die <span class="pageNum" id="pb239">[<a href="#pb239">239</a>]</span>onder woorden gebracht, in den vorm van afgetrokken begrippen gegoten, geheel anders
+luidt bij den heilige en bij den wijsgeer, bij den Christen en bij den Boeddhist,
+ook al bedoelen zij allen een en hetzelfde: de noodzakelijkheid om den levenswil te
+verzaken en dus het lichaam, waarin die wil zichtbaar wordt, te kastijden. Zij allen
+kennen de waarheid en brengen haar ieder op zijn manier in praktijk. Zij allen zijn
+van hetzelfde overtuigd, want dat blijkt uit hunne daden, terwijl de dogmen, bij mannen
+van een zelfde innerlijke overtuiging, zeer verschillend kunnen klinken. De gemeenschappelijke
+overtuiging is, dat men geen onderscheid moet maken tusschen zich zelf en anderen,
+dat dus door askese de eigen wil gebroken moet worden; dat men trachten moet te verzinken
+in het Alééne.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="back">
+<div id="slotwoord" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a href="#xd32e2405">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">SLOTWOORD</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Ziedaar, hoofdzakelijk in de eigen woorden van <span class="corr" id="xd32e1815" title="Bron: Schoppenhauer">Schopenhauer</span>, een niet al te onvolledig beeld van zijn leer. Uit de „<span lang="de">Parerga und Paralipomena</span>” behoefde ik niets mede te deelen, want zij zijn voortreffelijk in het Hollandsch
+vertaald door Dr. van den Bergh van Eysinga, predikant te Zutphen.
+</p>
+<p>Het is niet te loochenen, dat wij talrijke woorden van wijsheid te hooren kregen.
+Toch waagde ik het hier en daar een aanmerking in te vlechten. Ik had er meer <span class="pageNum" id="pb240">[<a href="#pb240">240</a>]</span>kunnen maken. Over ons kenvermogen spreekt Schopenhauer zóó, alsof het ons een beletsel
+is om te kennen. Hij meent dat alle begrippen, causaliteit alleen uitgezonderd, in
+aanschouwing wortelen. Die meening schijnt mij onjuist. Voorts: gelijk het niet raadzaam
+is margarine onder den naam van boter op de markt toe te laten of bedeeling voor pensioen
+te doen doorgaan, zoo is het bedenkelijk aan het begrip „wil” een zoo kolossale uitbreiding
+te geven, dat het echt menschelijke willen erdoor in de schaduw komt te staan. Maar
+dat zijn kleinigheden, immers in hoofdzaak enkel theoretische bedenkingen<span class="corr" id="xd32e1825" title="Bron: ,">.</span> Wat weerzin inboezemt en een rilling over het lijf jaagt, is de verachting van dezen
+genialen en bewonderenswaardigen man voor de wereld en het leven, zijn onverholen
+atheïsme, zijn pessimisme; welnu, dat alles vloeit uit een en dezelfde bron.
+</p>
+<p>Van „waarde” kan volgens Schopenhauer enkel sprake zijn als er handel gedreven wordt:
+zooveel gerst staat met zooveel tarwe gelijk. Volstrekte waarde is er niet. Schopenhauer
+heeft, van die onderstelling uitgaande, gelijk: als niets op zichzelf begeerlijk is,
+als geen einddoel ons wenkt, dan is het leven een kringloop over een gloeiende plaat,
+die slechts hier en daar wat koeler plekken oplevert, dan kan er van vooruitgang evenmin
+als van achteruitgang sprake zijn, dan is er enkel zinloos loopen, plaatsverwisseling.
+Schopenhauer heeft gelijk: als wij ook in de diepste diepten der ziel enkel <span class="pageNum" id="pb241">[<a href="#pb241">241</a>]</span>doeleinden aantreffen, die niet waard zijn gewild te worden, als het geheele leven,
+zelfs dat der besten, een akelige klucht is, als wij ons enkel met zeepbellen vermaken,
+dan is het willen-leven onzin, en het niet-willen-leven de hoogste wijsheid. Schopenhauer
+heeft gelijk: als er geen vast doel is, dan moet alle geschiedenis onbelangrijk heeten,
+dan weet wie Herodotus gelezen heeft genoeg van den zwaren en verwarden droom, die
+het menschelijk leven uitmaakt en behoeft men niet nieuwsgierig te zijn naar wat nog
+andere historici te vertellen hebben.
+</p>
+<p>Maar, mag ik vragen, verraadt het niet eenig gebrek aan zelfbezinning, te loochenen
+dat het leven een doel zou hebben? Vanwaar ons besef van volstrekte waarde, zoo alles,
+op de keper beschouwd, nietig en onbeteekenend is? Vanwaar ons denkbeeld van het onverderfelijke,
+wanneer wij in en buiten ons enkel het vergankelijke aantreffen? Hier geldt misschien
+het oude woord: „wij zouden u niet zoeken, o God, zoo wij u niet reeds gevonden hadden”.
+Men meene niet, dat dit een vermomde wederinvoering is van het ontologisch bewijs,
+een verkeerde conclusie van begrip tot bestaan. Mijn bedoeling is deze: als de waarde
+van alle bestaan nul is, waar halen wij dan den maatstaf vandaan, die ons veroorlooft
+het vonnis van nietigheid te vellen? Schopenhauer was veel te verstandig om de balans
+te willen opmaken van lust en onlust in deze wereld. Aan <span class="pageNum" id="pb242">[<a href="#pb242">242</a>]</span>het platte optimisme antwoordt hij terecht: het groote schandaal is niet het overwicht,
+maar het bestaan van het kwaad. Laten er duizenden in weelde en voorspoed leven; dat
+vermindert in geenen deele de ellende van een enkel ongelukskind. Wat wij echter moeten
+opmerken is, dat er onstoffelijke goederen zijn van duurzame beteekenis, zooals zielenadel
+en karaktersterkte, wetenschap en kunst, gerechtigheid, nationale onafhankelijkheid,
+staatkundige, maatschappelijke, geestelijke vrijheid, welke verder reiken dan de belangen
+van den nietigen enkeling. De <span class="corr" id="xd32e1836" title="Bron: indivudu">individu</span> kan aan zulke zaken zijn hart verpanden; het bewijst dat het individueele bestaan
+geen zonde is, doet zelfs vermoeden, dat de mensch meer is dan een ééndagsvlieg. De
+wereld is niet voltooid en de mensch evenmin. Licht en duisternis, het heilige en
+het onheilige, recht en onrecht worstelen om den voorrang. Het is onzen taak in dien
+strijd aan den goeden kant te staan.
+</p>
+<p>Dat de mensch niet enkel voor zijn pleizier in de wereld is, wist men reeds lang voor
+Schopenhauer<span class="corr" id="xd32e1841" title="Niet in bron">.</span> Ook valt het te begrijpen dat iemand, die genot als maatstaf aanlegt, het leven slecht
+noemt. Geheel anders luidt het oordeel, als men meent dat het ’s menschen bestemming
+is in het rijk der geesten een rang te veroveren, zelf medebouwmeester te zijn van
+een geestelijk heelal.
+</p>
+<p>Schopenhauer zegt: „het geweten is het protokol <span class="pageNum" id="pb243">[<a href="#pb243">243</a>]</span>onzer daden”. Hij voegt er aan toe, dat wij meestal ons zelven tegenvallen, als wij
+door onze handelingen aan ons zelven <span class="corr" id="xd32e1847" title="Bron: ondekt">ontdekt</span> worden. Wat wil dat anders zeggen dan dat wij tegenover een rechter staan, die in
+onzen boezem woont, beurtelings ons vrijspreekt en vonnist? En toch zou plicht een
+herschenschim zijn? Toch zou „het onvoorwaardelijk gebod” een misbaksel zijn, dat
+Kant enkel aan het toeval van zijn Joodsch-Christelijke opvoeding, aan zijn vroege
+kennismaking met de „de Tien geboden” te danken zou hebben? Neen, het „beter bewustzijn”,
+waarvan Schopenhauer zelf spreekt, „het beste in den mensch”, zooals hij het elders
+noemt, was bij hem, gelijk bij ieder onzer, een levende waarheid, maar mag tevens
+een afdoende weerlegging van zijn atheïsme en pessimisme worden genoemd. Schopenhauer
+prijst Mad. Guion, waar zij zegt: „mij is alles onverschillig; ik <span class="ex">kan</span> niets meer willen; ik weet dikwijls niet of ik leef dan wel niet leef”. Met Bossuet
+keuren wij dat quietisme af, dat jagen naar doode rust. Wij achten het beter den wil
+te stalen dan hem te dooden.
+</p>
+<p>Hadden wij ongelijk, toen wij op de eerste bladzijde van dit boek beweerden, dat de
+mensch Schopenhauer en zijn wijsbegeerte niet van elkander te scheiden zijn? De groote
+grief der moeder was reeds: gij zijt zoo bedilziek en erkent niets boven u.
+<span class="pageNum" id="pb245">[<a href="#pb245">245</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="toc" class="div1 contents"><span class="pageNum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">INHOUDSOPGAVE</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">Blz.</span>
+</p>
+<p>Werk en persoonlijkheid bij Schopenhauer niet te scheiden
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">1</span>
+</p>
+<p>Tweeërlei geestesrichting, die van den intellektualist en die van den voluntarist
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">1</span>
+</p>
+<p>Vergelijking tusschen Hegel en Schopenhauer &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">2</span>
+</p>
+<p>Schopenhauer’s pessimisme en sympathie voor Buddhisme &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">9</span>
+</p>
+<p>Zijn betrekkelijk Kantianisme &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">11</span>
+</p>
+<p>Zijn moraal vertoont een Indisch karakter &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">15</span>
+</p>
+<p>Geen onderscheid tusschen u en mij &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">16</span>
+</p>
+<p>Verwantschap tusschen Schopenhauer en hedendaagsche geestesstroomingen
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">18</span>
+</p>
+<p>Schopenhauer’s inborst en levensgeschiedenis &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">19</span>
+</p>
+<p>Goethe en Schopenhauer &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">23</span>
+</p>
+<p>Schopenhauer wordt op zijn ouden dag beroemd &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">27</span>
+</p>
+<p>Zijn testament en dood &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">29</span>
+</p>
+<p><b><a href="#ch1" id="xd32e1926">Fragmenten uit: „<span lang="de">Ueber die vierfache Wurzel des Satzes vom zureichenden Grunde</span>”</a></b> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">32</span>
+</p>
+<p>Verschil tusschen oorzaken, kengronden, zijnsgronden en beweegredenen
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">33</span>
+</p>
+<p>Oorzaken en hare werkingen zijn steeds veranderingen &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">35</span>
+</p>
+<p>Geen eerste oorzaak &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">37</span>
+<span class="pageNum" id="pb246">[<a href="#pb246">246</a>]</span></p>
+<p>Het begrip substantie: enkel de stof blijft &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">42</span>
+</p>
+<p>Maar de stof is er niet buiten het bewustzijn &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">45</span>
+</p>
+<p>Het intellekt roept de stoffelijke dingen in het aanzijn
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">46</span>
+</p>
+<p>Bouwt ze op uit gewaarwordingen met behulp van tijd, ruimte en causaliteit, welke
+drie subjektieve opvattingswijzen zijn &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">49</span>
+</p>
+<p>Dus zijn de lichamen enkel aanschouwelijke voorstellingen &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">50</span>
+</p>
+<p>Tot welke de dieren beperkt blijven, terwijl de mensch er afgetrokken voorstellingen,
+begrippen, van maakt &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">54</span>
+</p>
+<p>De mensch is zoo een redelijk en sprekend wezen &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">56</span>
+</p>
+<p>Wanneer komen de wolven? &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">64</span>
+</p>
+<p><b><a href="#ch2" id="xd32e1994">Fragmenten uit: „<span lang="de">Welt als Wille und Vorstellung</span>”</a></b> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">66</span>
+</p>
+<p>Vergelijking tusschen Locke en Schopenhauer &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">66</span>
+</p>
+<p>Het subjekt, dat alles kent, kent alleen zich zelf niet
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">70</span>
+</p>
+<p>Subjekt en objekt, de kenner en het gekende, zijn van elkaar onafscheidelijk
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">70</span>
+</p>
+<p>Daar tijd, ruimte en causaliteit manieren van opvatting zijn, worden zij van het subjekt
+uit, a priori, gekend, maar enkel bij de objekten aangetroffen &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">71</span>
+<span class="pageNum" id="pb247">[<a href="#pb247">247</a>]</span></p>
+<p>Gelijk Kant bewees en Schopenhauer met eigen argumenten nader staaft
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">72</span>
+</p>
+<p>Oorzaak en werking zijn niet gelijktijdig &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">81</span>
+</p>
+<p>Het materialisme is dwaasheid volgens Schopenhauer &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">84</span>
+</p>
+<p>Hoe kan hij dan de wereld een hersenphenomeen noemen?
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">89</span>
+</p>
+<p>Verschil tusschen droom en werkelijkheid &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">91</span>
+</p>
+<p>Intellekt past bij mensch en dier de causaalwet toe &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">95</span>
+</p>
+<p>Maar het onredelijk dier is slaaf van het oogenblik &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">97</span>
+</p>
+<p>De bron der taal is bij de begrippen te zoeken, welke zelve zijn afgeleid uit aanschouwingen
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">100</span>
+</p>
+<p>Verschil tusschen aanschouwelijke en begripmatige kennis en betrekkelijke waarde van
+beide &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">105</span>
+</p>
+<p>Waarom lacht alleen de mensch? &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">109</span>
+</p>
+<p>Twee soorten van het lachwekkende &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">110</span>
+</p>
+<p>Over scherts, ernst, ironie en humor &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">113</span>
+</p>
+<p>Rechtstreeksche evidentie voorwaarde van bewijs &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">115</span>
+</p>
+<p>En op meetkundig gebied te verkiezen boven bewijs &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">116</span>
+</p>
+<p>De wereld is niet enkel voorstelling, maar tevens wil
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">120</span>
+</p>
+<p>Vraagteekens bij Schopenhauer’s uitspraken geplaatst &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">121</span>
+</p>
+<p>In het zelfbewustzijn verschijnt men aan zich zelf als willend
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">124</span>
+</p>
+<p>Maar die zelfkennis is geen kennis van echte <span class="pageNum" id="pb248">[<a href="#pb248">248</a>]</span>werkelijkheid, daar zij aan den tijdsvorm gebonden is
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">125</span>
+</p>
+<p>Ons eigenlijk wezen is een wil, die van tijd, ruimte en gronden onafhankelijk is,
+een ongebonden en onredelijke wil, van welken zich enkel zeggen laat wat hij <span class="ex">niet</span> is &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">125</span>
+</p>
+<p>Die zelfde onkenbare wil is het wezen van alle andere dingen
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">126</span>
+</p>
+<p>Bewustzijn, kennis is secundair, enkel doellooze wil is oorspronkelijk
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">128</span>
+</p>
+<p>Willen en werken zijn één &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">136</span>
+</p>
+<p>Verschijning van wil is allerwege aan de wet der noodzakelijkheid onderworpen
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">142</span>
+</p>
+<p>De verschijningen van den wil staan op verschillend peil
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">144</span>
+</p>
+<p>Er spiegelen zich in haar verschillende onverderfelijke ideeën af
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">149</span>
+</p>
+<p>De kunstenaar in ons verliest zich in de blijde aanschouwing der ideeën en wordt zoo
+tijdelijk van zijn egoïsme bevrijd, onttrokken aan het vergankelijke. Voorbeelden
+van ideeën &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">150</span>
+</p>
+<p>Definitie van kunst &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">154</span>
+</p>
+<p>Definitie van genialiteit &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">155</span>
+</p>
+<p>Verhouding van genialiteit en fantasie tot elkaar &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">156</span>
+</p>
+<p>Hoe genialiteit en waanzin, schoon zeer verschillend, aan elkander grenzen
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">159</span>
+<span class="pageNum" id="pb249">[<a href="#pb249">249</a>]</span></p>
+<p>Wat hebben waanzinnige en dier gemeen en waarin verschillen zij?
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">161</span>
+</p>
+<p>In hoever een echt kunstwerk hooger staat dan de werkelijkheid
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">163</span>
+</p>
+<p>Uitnemendheid der Nederlandsche schilderschool &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">166</span>
+</p>
+<p>Verschil tusschen het schoone en het verhevene &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">169</span>
+</p>
+<p>In hoever ieder ding schoon is, maar de mensch het in schoonheid wint van alle schepselen
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">171</span>
+</p>
+<p>Over bouwkunst &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">172</span>
+</p>
+<p>Hoe de kunstenaar het schoone uit zich zelf put &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">175</span>
+</p>
+<p>Verschil tusschen ideeën en begrippen &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">176</span>
+</p>
+<p>Verschil tusschen echte kunstenaars en nabootsers &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">177</span>
+</p>
+<p>Over allegorie en symbool &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">178</span>
+</p>
+<p>Waarom muziek te midden der schoone kunsten een geheel eenige plaats inneemt
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">180</span>
+</p>
+<p>Hoe de natuur niet aan de individuen, enkel aan de soorten hecht
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">186</span>
+</p>
+<p>Waarom verliefdheid zich op een bepaald individu richt
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">189</span>
+</p>
+<p>Dit verschijnsel te vergelijken met werkingen van instinkt
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">192</span>
+</p>
+<p>Door welke enkel het belang der soort gediend wordt
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">194</span>
+</p>
+<p>Schopenhauer en Wagner &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">196</span>
+<span class="pageNum" id="pb250">[<a href="#pb250">250</a>]</span></p>
+<p><b><a href="#ch3" id="xd32e2268">Fragmenten uit: „<span lang="de">Ueber den Willen in der Natur</span>”</a></b> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">197</span>
+</p>
+<p><span class="corr" id="xd32e2278" title="Bron: Cerpernicus">Copernicus</span> en anderen noemen zwaarte een verlangen der stof
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">197</span>
+</p>
+<p>Waarom groote denkers dikwijls ietwat bijgeloovig zijn &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">199</span>
+</p>
+<p>Over magie &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">200</span>
+</p>
+<p>De onkreukbaarheid der natuurwetten is begrijpelijk &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">202</span>
+</p>
+<p>Hoe is zij te rijmen met Schopenhauer’s erkenning van magische gebeurtenissen?
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">203</span>
+</p>
+<p><b><a href="#ch4" id="xd32e2306">Fragmenten uit: „<span lang="de">Die beiden Grundprobleme der Ethik</span>”</a></b> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">204</span>
+</p>
+<p>Hoe onbegrensd egoïsme te verklaren &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">205</span>
+</p>
+<p>Hoe boosaardigheid te verklaren &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">207</span>
+</p>
+<p>Hoe gewetensangst te verklaren &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">209</span>
+</p>
+<p>Hoe medelijden, bron van de twee kardinale deugden, te verklaren
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">210</span>
+</p>
+<p>Rechtvaardigheid onthoudt zich anderen kwaad te doen
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">217</span>
+</p>
+<p>Liefde beijvert zich anderen goed te doen &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">217</span>
+</p>
+<p>Onontbeerlijk zijn goede stelregels &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">218</span>
+</p>
+<p>Waarom mannen meer tot rechtvaardigheid, vrouwen meer tot medelijden overhellen
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">219</span>
+</p>
+<p>In Europa werd liefde het eerst door het Christendom als deugd erkend
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">220</span>
+<span class="pageNum" id="pb251">[<a href="#pb251">251</a>]</span></p>
+<p>Onrecht is een positief, recht een negatief begrip &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">222</span>
+</p>
+<p>De Staatstaak worde beperkt opgevat. De Staat zij geen opvoedingsinstituut
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">224</span>
+</p>
+<p>Hongerlijders te voeden is geen „plicht” &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">226</span>
+</p>
+<p>Het karakter van ieder mensch is onveranderlijk &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">228</span>
+</p>
+<p>De motieven, voor welke een mensch toegankelijk is, worden door zijn karakter en zijn
+kennis bepaald en beslissen hoe hij zich gedraagt &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">229</span>
+</p>
+<p>De zoogenaamde „vrije wil” is een sprookje &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">230</span>
+</p>
+<p>Verantwoordelijk is ieder, want hij is wat hij wil &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">234</span>
+</p>
+<p>Raadzaam is het den levenswil te breken &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">337</span>
+</p>
+<p><b><a href="#slotwoord" id="xd32e2405">Slotwoord</a></b> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">239</span>
+</p>
+<p>Hoe het kwam, dat Schopenhauer door den daemon van het pessimisme werd bezeten
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">240</span>
+</p>
+<p>Bevrijding er van slechts mogelijk door de erkenning van geestelijke waarden
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">241</span>
+</p>
+<p>Ook bij Schopenhauer ontbrak die erkenning niet geheel
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">243</span>
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="transcriberNote">
+<h2 class="main">Colofon</h2>
+<h3 class="main">Beschikbaarheid</h3>
+<p class="first">Dit eBoek is voor kosteloos gebruik door iedereen overal, met vrijwel geen beperkingen
+van welke soort dan ook. U mag het kopiëren, weggeven of hergebruiken onder de voorwaarden
+van de Project Gutenberg Licentie in dit eBoek of on-line op <a class="seclink xd32e41" title="Externe link" href="https://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.
+</p>
+<p>Dit eBoek is geproduceerd door het on-line gedistribueerd correctieteam op <a class="seclink xd32e41" title="Externe link" href="https://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.
+</p>
+<h3 class="main">Metadata</h3>
+<table class="colophonMetadata">
+<tr>
+<td><b>Titel:</b></td>
+<td>Uren met Schopenhauer</td>
+<td></td>
+</tr>
+<tr>
+<td><b>Auteur:</b></td>
+<td>Arthur Schopenhauer (1788–1860)</td>
+<td>Info <span class="externalUrl">https://viaf.org/viaf/17229367/</span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td><b>Redacteur:</b></td>
+<td>Bernard Hendrik Cornelis Karel van der Wijck (1836–1925)</td>
+<td>Info <span class="externalUrl">https://viaf.org/viaf/66406537/</span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td><b>Aanmaakdatum bestand:</b></td>
+<td>2023-11-20 20:32:24 UTC</td>
+<td></td>
+</tr>
+<tr>
+<td><b>Taal:</b></td>
+<td>Nederlands (Spelling De Vries-Te Winkel)</td>
+<td></td>
+</tr>
+<tr>
+<td><b>Oorspronkelijke uitgiftedatum:</b></td>
+<td>1916</td>
+<td></td>
+</tr>
+</table>
+<h3 class="main">Codering</h3>
+<p class="first">Dit boek is weergegeven in oorspronkelijke schrijfwijze. Afgebroken woorden aan het
+einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in het origineel
+zijn verbeterd. Deze verbeteringen zijn aangegeven in de colofon aan het einde van
+dit boek.</p>
+<h3 class="main">Documentgeschiedenis</h3>
+<ul>
+<li>2023-11-19 Begonnen.
+</li>
+</ul>
+<h3 class="main">Verbeteringen</h3>
+<p>De volgende verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:</p>
+<table class="correctionTable">
+<tr>
+<th>Bladzijde</th>
+<th>Bron</th>
+<th>Verbetering</th>
+<th>Bewerkingsafstand</th>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e149">2</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">repenen</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">redenen</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e172">5</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">wereldraadsal</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">wereldraadsel</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e287">24</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">vrienn</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">vriend</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e384">34</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">derhoeken</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">der hoeken</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e497">44</a>, <a class="pageref" href="#xd32e745">82</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">bv.</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">b.v.</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e503">44</a>, <a class="pageref" href="#xd32e697">75</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">
+[<i>Niet in bron</i>]
+</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">,</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e523">48</a>, <a class="pageref" href="#xd32e1333">169</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">objectieve</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">objektieve</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e572">55</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">halstarrig</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">halsstarrig</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e639">64</a>, <a class="pageref" href="#xd32e1841">242</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">
+[<i>Niet in bron</i>]
+</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">.</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e713">76</a>, <a class="pageref" href="#xd32e1247">153</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">subject</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">subjekt</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e733">80</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Bv.</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">B.v.</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e766">88</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">subjeckt</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">subjekt</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e790">93</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">toetsteen</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">toetssteen</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e874">104</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">kerngrond</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">kengrond</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e907">112</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">staat</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">straat</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e924">114</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">doen</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">doet</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1103">135</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">.</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">,</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1108">136</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">de</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">te</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1182">141</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">
+[<i>Niet in bron</i>]
+</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">”</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1189">142</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">openbariug</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">openbaring</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1340">170</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">individneel</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">individueel</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1614">214</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">metafysika</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">metaphysica</td>
+<td class="bottom">3</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1638">219</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">drijveeren</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">drijfveeren</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1815">239</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Schoppenhauer</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Schopenhauer</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1825">240</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">,</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">.</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1836">242</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">indivudu</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">individu</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e1847">243</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">ondekt</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">ontdekt</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd32e2278">250</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Cerpernicus</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Copernicus</td>
+<td class="bottom">2</td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+</div>
+<div style='text-align:center'>*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UREN MET SCHOPENHAUER ***</div>
+</body>
+</html>