diff options
| -rw-r--r-- | .gitattributes | 3 | ||||
| -rw-r--r-- | 37117-0.txt | 2705 | ||||
| -rw-r--r-- | 37117-0.zip | bin | 0 -> 57866 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 37117-8.txt | 2706 | ||||
| -rw-r--r-- | 37117-8.zip | bin | 0 -> 57643 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 37117-h.zip | bin | 0 -> 65863 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 37117-h/37117-h.htm | 3111 | ||||
| -rw-r--r-- | 37117-h/images/i_p001.png | bin | 0 -> 315 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 37117-h/images/i_p097.png | bin | 0 -> 632 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 37117-h/images/i_p100.png | bin | 0 -> 286 bytes | |||
| -rw-r--r-- | LICENSE.txt | 11 | ||||
| -rw-r--r-- | README.md | 2 |
12 files changed, 8538 insertions, 0 deletions
diff --git a/.gitattributes b/.gitattributes new file mode 100644 index 0000000..6833f05 --- /dev/null +++ b/.gitattributes @@ -0,0 +1,3 @@ +* text=auto +*.txt text +*.md text diff --git a/37117-0.txt b/37117-0.txt new file mode 100644 index 0000000..acac0ef --- /dev/null +++ b/37117-0.txt @@ -0,0 +1,2705 @@ +Project Gutenberg's Het toekomend jaar drie duizend, by Arend Fokke Simonsz + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + + +Title: Het toekomend jaar drie duizend + Eene mijmering + +Author: Arend Fokke Simonsz + +Release Date: August 17, 2011 [EBook #37117] + +Language: Dutch + +Character set encoding: UTF-8 + +*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HET TOEKOMEND JAAR DRIE DUIZEND *** + + + + +Produced by Hendrik Weltevreden, André Engels and the +Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net +(produced from scans from Early Dutch Books Online & +Koninklijke Bibliotheek, The Hague). + + + + + + +----------------------------------------------------------------+ + | | + | OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER: | + | | + | De tekst in dit bestand wordt weergegeven in de originele, | + | verouderde spelling. Er is geen poging gedaan de tekst te | + | moderniseren. | + | | + | Bladzijde-nummering is verwijderd. Afgebroken woorden aan het | + | einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. | + | Voetnoten zijn hernummerd en verplaatst naar het eind van de | + | bijbehorende alinea. | + | | + | In het origineel cursieve tekst is weergegeven als _cursief_. | + | | + | Overduidelijke druk- en spelfouten in het origineel zijn | + | gecorrigeerd. Variaties in spelling zijn behouden. | + | De vermelde misstellingen zijn in de tekst doorgevoerd. | + | | + | Aan het eind van dit e-boek volgt een overzicht van de | + | aangebrachte correcties. | + | | + | Voor de productie van dit e-boek is gebruik gemaakt van scans, | + | die door Early Dutch Books Online beschikbaar zijn gesteld. | + | http://www.earlydutchbooksonline.nl/nl/view/info/ | + | id/dpo%3A4928%3Ampeg21%3A0002/page/1/ | + | Hierbij diende het boek uit de Koninklijk Bibliotheek (Den | + | Haag) als bron. | + | | + +----------------------------------------------------------------+ + + + + HET + TOEKOMEND JAAR + DRIE DUIZEND. + + _EENE MIJMERING._ + + + + + HET + TOEKOMEND JAAR + DRIE DUIZEND. + + _EENE MIJMERING._ + + VOORGELEEZEN IN EN + OPGEDRAAGEN AAN DE + MAATSCHAPPIJ DER VERDIENSTEN, + TER SPREUKE VOERENDE: + FELIX MERITIS, + + DOOR + + AREND FOKKE SIMONSZ. + + _Medelid derzelver Maatschappije, Hoofdlid van het + Amsterdamsch Dicht- en Letteroefenend Genootschap; + Lid van het Genootschap: Oefening kweekt Kunst; en + van het Rotterdamsch Dicht- en Letterlievende + Genootschap, ter spreuke voerende: + Studium sciëntiarum genitrix._ + + Multa renascentur quæ jam cecidere, cadentque + Quæ nunc sunt in honore.-- + + HORATIUS. + + _Te AMSTERDAM, bij_ + AREND FOKKE SIMONSZ. + + MDCCXCII. + + + + + AAN DE + MAATSCHAPPIJ + DER + VERDIENSTEN, + + ONDER DE ZINSPREUK: + _FELIX MERITIS_ + VERGADERENDE + BINNEN DE STAD + AMSTERDAM; + + WORDT DEZE + VERHANDELING, + BETIJTELD: + + HET + TOEKOMEND JAAR + DRIE DUIZEND. + + _EENE MIJMERING._ + + OPGEDRAAGEN + DOOR + + _derzelver Medelid_, + A. FOKKE SIMONSZ. + + + + +VOORBERICHT. + + +_Vóór eenigen tijd sommige mijner gedachten, omtrent den hedendaagschen +smaak in de Poëzij en Versificatie, in een' eenigzins _Ironisch_ +boertigen stijl, onder den tijtel van den _Modernen Helicon, een Droom_, +voorgedraagen hebbende, viel mij in, om ook sommige mijner bedenkingen +over meer gewigtige stoffen en ernstiger onderwerpen, en wel over +den staat der Geleerde- en Huishoudelijke zaaken in nog verre in 't +toekomende verwijderde Eeuwen, eens, bij wijze van eene Mijmering, +voortedraagen; doch de aart der zaake liet de _Ironie_ hier niet overal +toe eenen boertigen rol te speelen, 't welk dit Stukjen een' meer door +ernst getemperd voorkomen gegeeven heeft.--Immers ernstige dingen +behooren ernstig behandeld te worden.--Men waardeere dit gewrocht dus +niet hooger dan als een spel der inbeelding en vermaake 'er zig mede +even als met de _Republiek van Plato_ of de _Utopia_ van den schranderen +_Morus_; doch wil men 'er meer moogelijkheid aanhechten, welaan, ik heb +'er ook niet tegen; want men bevindt daaglijks dat men reden heeft het +aêloud spreekwoord te herhaalen:_ + + _Omnia jam fiunt, fieri quæ posse negabant._ + + Men kan zo mal niet kallen + Of 't kan zo vallen. + + + + +MISSTELLINGEN. + + + Bladz. Reg. staat lees + 5 -- 1 van ond. 2540 -- 2440 + 14 -- 13 van bov. twee -- dertien + 45 -- 16 van bov. _æstetica_ -- _æsthetica_ + 50 -- 2 -- -- _aliquod_ -- _aliquid_ + 65 -- 2 -- -- eeuw -- eeuwen. + + + + +[Decoratieve illustratie] + + +Onlangs bezig zijnde met leezen, in een Werk, 't welk eene +oordeelkundige geschiedenis der Wijsbegeerte voordroeg, en waarin de +levens, stellingen, en toevallen der aloude en nieuwere Wijsgeeren +omstandig verhaald werden, trof ik daar in eene aanmerkelijke plaats +aan, welke mij tot overdenking bragt, zij was: _'Er is een zekere +draad in de waereldsche zaaken, die dezelve de eene aan de andere hecht, +en wanneer men dien behendiglijk vatten kan, dan is men niet verre +verwijderd van in het toekomende te kunnen doordringen, en men wordt het +gevolg der dingen, als in 't ruuw, gewaar_[1]. Ik dagt over dit zeggen +ernstig naa, en mij schoot te binnen dat ook SENECA ergens gezegd hadde, +spreekende van de kundigheeden zijns tijds[2]: _Laaten wij openhartig +bekennen, wij weeten dit alles slegts sedert korten tijd. 'Er zal een +andere tijd komen, waarin men, door moeite en ondervinding, doorgronden +zal, 't geen wij nog niet eens kennen. Een Eeuw alhoewel vruchtbaar in +verhevene geniën, is niet volstaande om het groot Schouwtooneel des +Heeläls te doorgronden. Zonder twijffel zal ons naageslacht verwonderd +zijn, dat wij zo veel dingen niet geweeten hebben, die hen zeer klaar en +gemakkelijk voor zullen komen. Men moet daarbij ook gelooven, dat zij, +die naa hen komen, hen dezelfde verwijtingen zullen doen._ Ook vermaant +ISOCRATES, de beroemde leerling van PLATO, aan DEMONICUS, dat men zig +slegts op de analogie der vooraf gebeurde zaaken behoort toeteleggen, +om een oog in 't toekomende te hebben, als hij zegt: _Bijaldien gij +het voorbijgegaane herdenkt, zult gij u best voor 't aanstaande kunnen +beraaden_[3]. Hoe duidelijk heeft de doordringende geest van den +grooten BACO VAN VERULAMIUS, reeds nog in den nacht der onkunde, +de gronden gelegen tot den vollen middag van kennis, en als 't ware +zijnen naaneef aangetoond en voorzegd hoedanig die den weg der Letteren +bewandelen zoude. Heeft ook niet nog in onzen leeftijd de Koningsberger +Wijsgeer KANT, bij redeneering, besloten en als 't ware voorzegd, +'t geen de Sterrekundige BODE, te Berlijn, genoegzaam gelijktijdig, +bij ondervinding, omtrent ons geheele Planeetgestel besloten en +waargenoomen heeft; te weeten, dat hetzelve, uit de Vaste Sterren en de +Planeetstelselen die dezelve waarschijnelijk omringen, zich voor moet +doen, gelijk die ligte vlekken aan den Hemel, welken wij Nevelvlekken +noemen, en die ook waarschijnelijk geheele Stelselen zijn, zig aan ons +oog vertoonen; zo dat men wel eens niet onwaarachtige gissingen en +voorzieningen doen kan. Dit gewigtig onderwerp al dieper en dieper +indenkende, trad ik al achterwaards tot dien tijd wanneer men zeggen kan +dat de Weetenschappen en Kunsten in Griekenland derzelver hoogsten top +bereikt hadden. Ik doorwandelde in mijnen geest het oude _Atheenen_, +het Lycæum, de Stoa, de Academie, de Cynofarge of den Tempel van den +Witten Hond, welke aldaar de vergaderplaatsen der Wijsgeeren en lieden +van Smaak geweest zijn; Ik zag hen daar, dacht mij, zo druk te samen +redentwisten als of ze onderling in het hevigste geschil waren, de een +wilde den ander niet toegeeven; wel, dacht ik, bij mij zelven, goede +lieden, hoe veel meer weet ik heden alleen, dan gij alle te samen. Ik +weet dat 'er op den grond, waar op gij zo al leerende en twistende +verkeert, en waar op uw tempel van Smaak en Wijsheid gegrond is, thands +eenige domme traage Turken zitten te dampen, of wat op de aarde te +kijken; en dat uw pragtig _Atheenen_ in het elendig _Setines_, dat +tegenwoordig naauwlijks in de Courant genoemd wordt, verlooren geraakt +is. Zoudt gij, oude verstandige mannen! dit wel hebben kunnen voorzien? +Ja, zeeker! gij zoudt dit hebben kunnen voorzien, en hebt het mooglijk +wel voorzien; maar nog gemakkelijker kunnen wij, in onze eeuw, iets van +dien aart voorzien, daar wij meer omwentelingen in de menschelijke +maatschappij achter den rug hebben, dan gij. Gij immers kondet alleen, +van het, in uwen tijd, afneemend Egypten en Phæniciën spreeken, en wij +hebben U, de Romeinen, Carthagers en verscheide andere voorbeelden +nog daar beneven voor oogen; QUINCTILIAAN zegt, ten tijde van Romens +verval, reeds op goeden grond, 't geen wij op nog beter grond kunnen +zeggen, en onze naakomelingen, op een nog beteren grond dan wij, zullen +kunnen herhaalen. _De oudheid heeft ons met zo veele lessen en zo +veele voorbeelden onderweezen, dat 'er geene eeuw in eenigen deele +gelukkiger dan de onze geschat kan worden, om welke te leeren al de +voorige gearbeid hebben_[4].--Wel, dagt ik verder, het zou toch niet +onvermaaklijk zijn als men daarover eens wat ernstig naadacht, en +eens uit den hedendaagschen staat der tegenwoordige menschelijke +maatschappij, zo in 't ruuw, een besluit trachte op te maaken hoe 't 'er +toch met de Geleerdheid, Weetenschappen en leefwijze in de dertigste +Eeuw, op de waereld mooglijk uit zal zien. Dit plan beviel mij terstond +uitneemend; want de kortzichtige mensch wil gaarne zeer verre zien, hij +bezigt dus greetig den Telescoop der verbeelding; en zo deze op den voet +van ondervinding en wijsgeerig in denken gesteld wordt, bedriegt hij ook +het zielsoog niet geheel; weleer droomde immers zeker groot fransch +Wijsgeer hoedanig het in _Parys_ in het Jaar 2440 gesteld zoude zijn, +en het schijnt dat de zaaken zig thands al zo vrij wat daar naar +beginnen te schikken, immers dat in dat Jaar _Versailles_ welligt +tot een Puinhoop vervallen zou kunnen zijn, is geene onmooglijke of +onwaarschijnelijke zaak, even zo min als al het overige wat dien +schranderen droomer voorgekomen is. Ik nam spoedig dit boek, met +greetigheid, in handen, las 'er eenige zaaken in; inzonderheid hoedanig +de Bibliotheek des Konings zig voordeedt, en de Geleidsman dezes +Schrijvers, gelijk ook al wat deze schrandere Wijsgeer in den droom +gezien hadt, kwam mij zo aanmerkelijk en weetenswaardig voor, dat ik +alle moeite inspande om insgelijks zo verrukt, zo geheel ingespannen te +denken, of mij ook zodanig een mijmering overvallen mogte, ten einde ik +eenig inzien mogte verkrijgen, hoedanig de gesteldheid der menschelijke +maatschappij, in het toekomend Jaar drieduizend, zig zal voordoen; ik +zette mij dan in een zeer gemakkelijke houding tot peinzen, terwijl ik +eenigen tijd geen verhindering verwagte, met het bewuste boek in de +hand, en begon eindelijk mij den persoon, die dien Schrijver geleide, zo +naauwkeurig voor te stellen of ik hem daar zo voor mijne oogen zag. + +[1] _Il y a un certain fil dans les affaires du monde, qui les enchaine + les unes aux autres; & quand on peut le saisir adroitement on n'est + point éloigné de percer dans l'avenir, on apperçoit en gros la + suite des choses._ + + DESLANDES, _Hist. Crit. de la Philosophie_, Tom. II. _p._ 123. + +[2] _Veniet tempus, quo ista, quæ nunc latent, in lucem dies extrahat + & longioris ævi diligentia. Ad inquisitionem tantorum ætas una non + sufficit, ut tota cælo vacet..... Veniet tempus quo posteri nostri + tam aperta nos nescisse mirentur._ + + SENECÆ, _Nat. Quæst._ L. VII. Cap. 25. + +[3] Εὰν γαρ τὰ παρεληλυθοτα μνημονευης, ἄμεινον καὶ περι των μελλοντων + βουλευση. + +[4] _Tot nos præceptis, tot nos exemplis instruxit Antiquitas, ut non + possit videri ulla sorte ætas felicior, quam nostra, cui docendi + priores elaboraverunt._ + + QUINCT. _Instit. Orat._ Lib. XII. + +Ik zal genoodzaakt zijn mijn onderhoud met dit denkbeeldig wezen +samenspraaksgewijze voortedraagen. + +_Och! goede Vader, gelei mij toch, wat ik u bidden mag, eens naar de +Academie_, vroeg ik aan den Eerwaardigen Ouden, die voor mij stondt. +O, die is 'er niet meer; was zijn antwoord, wat zouden wij met eene +Academie doen? + +_Ik._ Geen Academie..!? + +_Geleider._ Wel neen! zeg ik nog eens, wat zouden wij 'er mede doen? + +_Ik._ Wel! zo als voortijds, Jongelingen tot Theologanten, Philosoophen, +Artsen, enz. vormen. + +_Geleider._ Dat alles wordt nu thuis door een bekwaam' Meester geleerd! + +_Ik._ Hoe is dat mooglijk? Dat is immers al te omslagtig om door een' +Meester geleerd te worden! + +_Geleider._ Waarom! O wij hebben thands veel van dien omslag +weggenoomen, en het is alles dood eenvouwig geworden.--Bij voorbeeld, +in de Rechten worden bij ons de Wetten die de Romeinen en andere Volken +in hunne Regeeringsvormen en voor hunne Zeden uitvonden, als geheel +ontoepasselijk op onze tegenwoordige behoeften en leefwijze, in 't +geheel niet meer geraadpleegd; het gebrekkig _Corpus Juris_ en de +_Pandecten_ worden daarom niet meer aangehaald; wijl onze Lands en +Stedelijke wetten in meest alle gevallen zo klaar als beslissend zijn; +en men 'er een beknopt Wetboek van in druk heeft, waarna elk Burger zig +kan regelen, zo dat 'er nu ook zo veel niet gepleit of getwist wordt, +als weleer pleeg te geschieden. Zo gaat het ook met de Geneeskunst; onze +Apotheeken zijn thands slegts met weinige dingen voorzien; want men +heeft nu geheele andere en inlandsche _Materia Medica_, en elk mensch +kent de Geneesmiddelen die hem dienen, en zoekt die buiten de Stad, +op 't veld, op, of laat die voor hem zoeken; want daar toe zijn de +Apotheekers eigenlijk nog in gebruik, om die kruiden te mengen voor +lieden die deze moeite zelve niet willen neemen. Wij hebben ook ontdekt, +dat in elk land die geneeskruiden wassen, welke deszelfs inwooners best +in hunne ziekten kunnen baaten; want thands wast 'er geen grasjen waar +van wij de eigenschap, zo wel geneeskundig als tot voedsel, niet +verstaan. Wij eeten thands bijna al wat in ons land groeit, met veel +smaak, en hebben dus altijd een overvloed van voedsel.--O! 'er is zo +een groot aantal nieuwe en onbekende Classen van Planten ontdekt; dat +het geheele Systema van den ouden LINNÆUS thands geheel agter de bank +geworpen ligt; het is zeer onvolledig: zo gaat het thands met alle de +stelselen der voorige eeuwen, zij zijn valsch of onvolledig en geheel +gebrekkig bevonden. + +Ik zal u eens, als 't u gevalt, bij eenige onzer tegenwoordige +Geleerden, omvoeren en u als een vreemdeling aanmelden, dan kunt ge u +terstond zelve van de gesteldheid dezer dingen overtuigen. + +_Ik._ Allerbest! Kom, laat ons zo terstond op weg gaan. + +_Geleider._ Welaan! wilt ge 't eerst bij een Theologant of bij een' +Philosooph zijn? + +_Ik._ Liefst eerst bij een' Philosooph. + +Wij gingen op weg, doch het verlangen, waar in ik was, om met een zo +vreemd wezen, als mij een Philosooph van de XXXe. Eeuw scheen te zyn, +in gesprek te komen, deedt my, in mijne mijmering, naauwlijks opletten, +dat de meeste huizen, langs welken wij voorbij gingen, meestäl meer naar +boeren wooningen dan naar voortreffelijke Paleizen geleeken, gelijk ik +eertijds in een stad van handel en rijkdom, gelijk deze, gewoon was +aantetreffen; naa een weinig met mijnen Geleidsman voort gewandeld te +hebben, kwamen wij aan een groote diepte, waaraf wij langs een gebaanden +weg neder klommen, in een dal, 't welk tusschen twee hoogten, of +bergjens, gevormd werdt.--Dit moeten wij langs, zeide mijn Leidsman; +want op gindsche hoogte woont een thands zeer vermaard Wijsgeer! + +_Ik._ Dit langs! Lieve deugd! zijn wij dan op een' berg geweest? + +_Geleider._ Wel Ja! Hoe zouden wij hier anders kunnen woonen, 't land +ligt 'swinters meestal onder water, en daarom hebben wij deze hoogten +opgeworpen; want zo hoog komt het water niet. + +_Ik._ Maar hebt gij dan geen dijken meer? + +_Geleider._ ô Neen, die vielen ons op den duur veel te kostbaar, zij +werden overal te gelijk bouvallig en schraal, en terwijl we, met groote +kosten, aan den eenen wat lapten, brak er weder een andere door, 't +schijnt den mensch toch onmooglijk, om op den duur tegen de natuur te +worstelen: wij leeven nu ook veel geruster en laaten stormen wat 'er +stormt; want als 't water des zomers weder afgeloopen is, zijn deze +kleine tusschenruimten weêr droog, en draagen zelfs vruchten; want dat +moet ik 'er nog bijvoegen, elk is hier Landbouwer, van den grootsten tot +den kleinsten toe; elk heeft zijn' grond, die hem voedt. + +_Ik._ Maar, waar zijn die trotsche Kooplieden, die zelfs Vorsten in +vermogen pleegen te evenaaren? + +_Geleider._ Ja, waar zijn die? vraag dat mij? daar + + _Quo pius Eneas, quo Tullus dives et Ancus._ + +Waar Ancus, Tullus en de vroome Eneas zijn. + +_Ik._ Ja, maar in ernst! zijn 'er dan geene Kooplieden meer hier te +lande? + +_Geleider._ Zeer weinigen. Er wordt nog wel eenigen Koophandel +gedreeven; maar hij is van geen belang, en bestaat meestal in +Boeknegotie; want die is nog al redenlijk bloeijende, en aanmerkelijk +in uitgebreidheid. Wij krijgen thands de beste werken van smaak, uit +_Siberiën_, _Kamtschatka_, _Japan_, _Nieuw Holland_, _Het vuur Eiland_, +_California_, _Canada_, en zo langs de uiterste kusten der aarde. + +_Ik._ Heden, Mijn Heer! breng mij dan vooral eens bij een' +Boekverkooper; want daar ben ik nog al 't meeste mede gewoon. + +_Geleider._ Dat wil ik gaarne doen, maar noem mij, zoo 't u blieft, niet +uw' Heer; want dat ben ik niet. Wij hooren hier liever het veel meer +beteekenende en veel zoetluidender woord: Vriend! 't Woord Heer, is +thands hier geheel buiten gebruik; alzo de eene inwooner des lands zig +thands hoegenoemd geen heerschappij over den ander aanmaatigt of +aanmaatigen kan. + +_Ik._ Neem mij niet kwalijk, Vriend! als ge 't dan zo gelieft, 't is bij +ons nog zo in 't gebruik; schoon wij ook eigenlijk die woorden meer als +klanken dan als betekenende woorden bezigen. + +Ik geloof zeker, dat ze van tijden afkomstig zijn, toen er nog meer +slaavernij heerschte en de meerder zijnen minder meer verdrukte! terwijl +de minder zijnen meerder met de laagste en kruipendste vleijerij moest +bejegenen, zig telkens zijn Dienaar, ootmoedige, onderdaanige, geheel +aan hem overgegeeven, Dienaar noemde, geduurig hem zijn dienstaanbod +hernieuwende. Men doet dit thands nog met even zo veel vaardigheid met +mond en pen; doch elk hart weet wel, wat men 'er thands van gevoelen +moet: men hoort het naauwlijks en spreekt en schrijft het, zonder 'er op +te letten. + +_Geleider._ Wel laat ons die overblijfselen van voorige woestheid en +slaavernij, dan toch geheel vergeeten, en elkander, met hart en mond, +Vrienden noemen; maar wij zijn hier reeds bij den Philosooph, treed +slegts in. + +_Ik._ Hoe! sluit men hier dan geen deuren meer? + +_Geleider._ Och neen! wie zou 'er in koomen om overlast te doen, elk +heeft voor zig genoeg, en, gelijk gij ziet, de pracht lokt tot geen +begeerte. + +Naa dat wij in getreeden waren, vond ik de hut; want anders kan ik het +niet wel noemen, zeer lugtig ruim en licht, en van al het noodige, zo +mij voorkwam, tot nooddruft der menschen voorzien; alleen ik zag 'er +geen Bed of Ledikant, en dagt bij mij zelven, daar moet ik toch straks +eens naar vraagen. De Wijsgeer was een eerwaardig bejaard man, met een +grooten baard, en met eene soort van lossen en om den midden gegordelden +rok bekleed, even gelijk men veel de aartsvaders afgebeeld ziet. Hij +tradt ons terstond te gemoed, en vroeg mijnen _Geleider_, wie ik ware, +en, zo dra hij gehoord hadt, dat ik mij voor een' vreemdeling op gave, +vroeg hij niet verder; 't scheen hem genoeg dat mijn leidsman bij hem +bekend ware, althands, in mijne mijmering, sloeg ik geen acht op deze +gaaping van 't waarschijnlijke. Ik vroeg hem terstond naar den staat der +geleerdheid; en wel voornaamlijk naar dien der Wijsbegeerte daar ter +plaatse; voorgeevende dat ik uit een land kwam waar dezelve nog even +eens gesteld was als vóór dertien eeuwen. + +_De Wijsgeer._ ô, Dan zult ge hier groote veranderingen daaromtrent +gewaar worden; Het spijt mij slegts dat ik thands zo weinig tijd hebbe, +om u van alles te onderrichten, alzo ik op den sprong staa om op reis te +gaan, en nog eenige beschikkingen daar toe maaken moet. Doch ik zal u +kortelijk over 't een en ander voornaam stuk trachten te voldoen, onze +geliefdste Studie dan is thands de Wijsbegeerte; maar wij studeeren nu +geheel anders dan vóór dertien eeuwen; ô veel gemaklijker; Ik zal u +zeggen hoe het in het vak der geleerdheid thands met ons toegaat; maar +ga bij mij zitten, en laaten wij te samen onzen morgen drank nuttigen, +zo veel tijd moet 'er af. Hij kreeg terstond een kruik voor den dag, +waar in hij ons in eenige glasen een' aangenaamen en verfrisschenden +drank, voordiende.--Toe vriend! zeide hij, drink, het verstrekke +ons tot gezondheid en worde gezegend. Dit is een drank dien wij uit +verscheide nieuw ontdekte inlandsche planten bereiden, en die tevens +een allerheilzaamst en versterkend voedsel te wege brengt; maar om dan +voorttegaan: de Latijnsche Taal is heden de algemeene Taal van de meeste +geleerden, waarmede wij correspondeeren, geworden; daarin worden alle +werken over wetenschappen en kunsten geschreeven; want wij hebben voor +eenige Jaaren gezien, dat de mode van elk in zijn Landtaal te schrijven, +slegts eene elendige geestverspilling zij; want, wilt ge wel gelooven, +dat de Duitschers bijvoorbeeld, die vóór dertien eeuwen zo veele werken +in de Wysbegeerte en andere Weetenschappen vervaardigd hebben, thands +hunne eigene gewrochten van dien tijd niet meer verstaan; zo zeer +is hunne taal, door daaglijks gebruik, veranderd en versleeten.--Ik +bemerkte ondertusschen niet eens, hoe wonderlijk kan men toch beuselen! +dat ik hem, schoon naa zo veele eeuwen, nog zeer gemakkelijk verstond en +hij ook mij.--Maar, ging hij voort, al wat in de zogenoemde doode taalen +overgebleeven is, kan nog door ons verstaan en aangeleerd worden; wijl +wij daar onveranderlyke Regels toe hebben, ook kunnen wij, toch maar met +moeite, nog eenige onzer Schrijvers van den Jaare 2090 à 91. verstaan, +maar dat zijn ook al de eenigste, daar 't nog zo wat mede gaat, en +in dien tijd hebben sommige Critici reeds voor het verder verval der +fraaiste werken gezorgd, en dezelve in 't Latijn overgezet, en met +den text op den kant doen drukken; inzonderheid veel fraaije Fransche, +Hoogduitsche, Engelsche en Nederlandsche werken; wier taal wij met hulp +van die _versiones_, nog al zo wat weder beginnen op te krabben, en 'er +vrij schoone en der moeite dubbelwaardige plaatsen in aantreffen; gij +zult zeekerlijk mijn Bibliotheek wel eens willen zien, dan kunt gij 'er +u zelven van overtuigen. + +_Ik._ O, zeer gaarne, mijn vriend; maar staa mij toe, u te moogen +vraagen; wat men toch hier van de verschilstukken der Wijsgeeren van de +XVIIIe. eeuw denkt. + +_De Wijsgeer._ Wij kunnen ons niet genoeg verwonderen, als wij de werken +van CARTESIUS, GASSENDUS, NEWTON, MUSSCHENBROEK, en anderen der eerste +opdelvers van waarheid, inzien, hoe zeer bedekt de eenvoudige waarheid, +nog voor hun geweest is; hoe groote omwegen dat hunne verbeelding heeft +moeten neemen, om slegts een gering deel derzelve te ontdekken; wij, +die al deze oude kraamerij, slegts vermaakshalven eens inzien, vinden +thands den weg tot kennis in de natuur der dingen, veel eenvouwiger: wij +hebben daar toe een zeeker middel uitgevonden, dat alles als in een punt +samentrekt, eene zekere bestendige werking en wederwerking, zo wel in +het rijk der natuur als der zeden; een geduurige middenpunt zoeking en +afwijking; een trachten naar evenwigt, dat altijd verbrooken wordt, +waardoor de geheele schepping in werking blijft, zo dat wij nu zeer +gemakkelijk, uit slegts ééne zeker gevonden waarheid, een besluit +tot verscheidene anderen kunnen maaken: wij doen dat niettemin met +veel behoedzaamheid, en, zo dra wij onze afleidingen niet zonneklaar +kunnen betoogen, houden wij dezelve nog voor onbekende zaaken en +_desiderata_; zonder in de droevige en het menschelijk verstand in een' +poel van dwaaling stortende, gewoonte te vervallen van stelselen, of +_Systemata_, te bouwen op de zandgronden van onzeekere onderstellingen, +of _Hypothesen_; wij komen dus zelden in het zo belachgelijk als +vernederend geval van den Wijsgeer DEMOCRITUS, dien eens een comcomber, +van welke vrugt hij een groot liefhebber was, voorgezet wordende, 'er +zekeren ongewoonen zoeten smaak aan bespeurde; welk verschijnsel hem +bewoog, om op de oorzaak dezer zonderlinge zoetheid in die vrugt te +peinzen; hij zogt die in het water, dat dezelve besproeid hadt; in de +aarde, waar in zij gegroeid was; in de gesteldheid des dampkrings +geduurende heuren groei en in duizend andere toevallige oorzaaken; maar, +terwijl hij daarover zig geheel weg gedagt hadt en op 't punt stondt +om _analytisch_ de oorzaak dezer zoetheid te ontdekken, stoorde een +slaaf, door zyn onbesuist en verlegen inkomen, al zijn geestverrukking, +met deze woorden: Och lieve meester! neem het toch niet kwalijk, de +comcomber die ik u zo even bragt, is bij ongeluk in een pot met honig +gevallen. De Wijsgeer riep daar op mismoedig uit: Ellendige! hadt ge +maar gezweegen, weg is nu al de verdienste mijner ontdekking! Zo gaat +het met het bouwen van Hypothesen. Een groot getal kundigheeden, welke +de XVIII. eeuw reeds meende verkreegen te hebben, is dus geheel te +niet gegaan, en in rook verdweenen; zo dat het gene toen zeer klaar en +baarblijkelijk scheen, thands een diep geheim geworden is; daar ons nu +dingen allereenvouwigst en klaarst voorkomen, die toen nog in een dikken +nevel van onzeekerheid gewikkeld lagen; bijvoorbeeld, de aart van de +menschelijke ziel; wat is over dit leerstuk in de XVIIIe. eeuw niet +al zonderlings gedagt, hoe heeft men, naar dat stuk, als met verblinde +oogen in 't ronde getast, en door 't zelve van den verkeerden kant aan +te grijpen, de wonderlijkste gevoelens te berde gebragt, en eindelijk, +met een zekere verzeekerdheid, waarover wij thands glimlagchen, voorzegt +dat dit geheim boven des menschen bevatting liep!--Zo liep het ook, in +de hoogere oudheid, boven des menschen bevatting, 't geen GALLILEUS +leerde, dat de aarde _rond_ ware. + +Ik stond versteld, hier zodanig een groote ontdekking, als is die van +den waaren aart der menschelijke ziele, te zullen doen, en zeide, met +drift: wees zo goed, en deel mij, bid ik u, deze uwe gewigtige +ontdekking terstond mede! + +_De Wijsgeer._ Ja! Vriend; maar de gronden van redeneering waarop deze +onze stelling rust; zijn voor u, die daar nog niets van weet, zo in +een oogenblik niet bevattelijk; ik kan u alleen zeggen, dat wij het +verschil tusschen Stof en Geest, niet meer, gelijk de Geleerden van de +XVIIIe. eeuw, in een geheel tegenstrijdige wezenheid; maar alleen in +eene betrekkelijke hoedanigheid, stellen; want het _maximum_ in het +kleine, is bij ons veel nader bereikt, dan in die vroege tijden; het +raderdiertjen, dat men toen, door de te dier tijd gebruikelijke +_microscoopen_, al voor een der kleinste wezens hieldt, is thands, +in ons microscoopisch rijk, een elephant geworden. Hier uit kunt ge +naagaan, wat onafzienbaare vorderingen wij in den aart der stoffe hebben +kunnen maaken, en wat al raadselen wij door deze onbegrensde kleinheid +van bestaande wezens niet al kunnen oplossen. + +Ik gaf den Wijsgeer voords mijn verlangen te kennen, om zodanig een +microscoop eens te zien. Hij ging daar op in een klein vertrekjen, +waarin zijne verzameling van Optische Instrumenten scheen geplaatst te +zijn, en toonde mij, bij zijn' wederkomst, een microscoop, die niet veel +in inrichting van de onzen verschilde; maar hij hadt 'er een voorwerp +glaasjen bij, dat mij ledig toescheen; althands ik ontdekte 'er, met het +bloote oog, geen voorwerp in; ik zeide daarop: wij hebben ook zulke +microscoopen. + +_De Wijsgeer._ Ja, maar de uwen zullen zodanig niet gesleepen en van +zulk eene stof niet vervaardigd zijn: Daar, zie daar maar eens mede, op +dit drupjen vochts, dat in dit voorwerp glaasjen geklemd is. + +Ik zag door het glas dat de Wijsgeer mij leende; maar, welke een +heerlijke vertooning voor mij! Ik zag een alleronbedenklykst fijne +vloeistof in hetzelve bewegen, en vroeg of hij mij niet konde uitleggen +welke dat voor eene bewegende stof ware, die mij nu zo zichtbaar +voorkwam; daar zij eerst geheel onzichtbaar voor mij geweest ware? en of +hij mij de natuur derzelve niet kenbaar konde maaken! + +_De Wijsgeer._ Daartoe hebt gij nog geene genoegzaame gronden gelegd; zo +veel alleen kan ik u zeggen, dat het een drupjen zenuwvocht is, en dat +wij door de beschouwing dezer stoffe, thands al vrij verre gevorderd +zijn, met de verklaaring van het wezen der ziele. + +_Ik._ Zijn 'er in het groote en uitgebreide rijk der schepping ook even +zo aanmerkelijke ontdekkingen gedaan, als in het kleine? + +_De Wijsgeer._ O! in vergelijking, nog veel meer. Onze tegenwoordige +Telescoopen dringen nog veel verder door, tot in de verre oorden van +het uitgebreide Heelal. Wij spreeken nu niet meer van ons stelsel +alleen; maar, zeer bepaaldelijk, van de rondom ons zig bevindende +zonnestelselen der vaste sterren, en van de zo ondenkbaar verwijderde +stelselen in den melkweg; ook zijn wij thands verre gevorderd in de leer +eener Hoofdstelselzon, om welke alle de mooglijke stelselen en melkwegen +draaijen. Ja wij hebben Telescoopen uitgevonden, op den voet van den +ouden HERSCHEL, waar mede wij de vaste sterren zelve zeer duidelijk als +zonnen kunnen onderscheiden; en ook zulke kleine, waarmede wij onze zon, +thands zeer klaar als een bewoonbaaren bol en de maan insgelijks als +zodanig beschouwen kunnen; ook hebben wij thands de, in de XVIII. eeuw +nog vermiste, Dwaalster, tusschen Mars en Venus, en een nog verder +dan Uranus afstaande dwaalster ontdekt, en de waare grootte van de +schijf der zonne bepaald; benevens aanmerkelijke gewigtige en nieuwe +ontdekkingen, omtrent warmte en licht, gedaan; wijl thands de reizen in +den dampkring zeer geregeld, gemakkelijk, en buiten gevaar ondernoomen +kunnen worden; 't welk veel nut aan de weetenschappen toegebragt heeft. + +_Ik._ Zijn dan mooglijk de _Aërostatische machinen_, bij u tot een +meerdere volmaaktheid gebragt? + +_De Wijsgeer._ Men heeft middelen uitgedacht om dezelve geregeld +te bestuuren; ten minsten voor zo verre, dat 'er twee of drie +persoonen veilig mede kunnen reizen; ten welken einde 'er ook groote +verschikkingen omtrent het reizen, en wat daar toebehoort, gemaakt zijn. +Dit bevordert ongemeen den ommegang met de verst afgelegendste volken, +en heeft veel tot de beschaaving van verscheidene natiën toegebragt; +want, bijvoorbeeld, zo straks vertrek ik met een balon naar _Guinea_, +ik moet daar eenige zaaken verrichten; wijl daar een werk van mij +ter persse is; en zal, denkelijk, in de andere week weder in Holland +terug komen, als ik niet nog een' uitstap bij een' mijner vrienden +te _Simbaoe_, in _Monomatapa_, doe; want dat is een zeer ervaaren en +kundig natuuronderzoeker; hij heeft een uitgeleezene Bibliotheek van de +nieuwste Africaansche werken, en men kan niet van hem afkomen, als men +eens in zijn gezelschap is. + +_Ik._ Wel is 't mooglijk! reist men thands zo spoedig! en zo zeeker? en +is de Sterrekunde zo verrijkt? dan zal ook de _aardmeetkunde_, wel +aanmerkelijk verbeterd zijn. + +_De Wijsgeer._ Dat kunt ge naagaan! wij weeten thands den afstand van +meest alle plaatsen, zeer juist te bepaalen, en onze kaarten zijn daarom +ook allernaauwkeurigst; daar hangt 'er een van de _Nederlanden_, die is +nu van de nieuwste. + +Ik zag ter loops dezelve eens over; maar vond zo een groot getal andere +en nieuwe naamen van vlekken, landen en plaatsen, dat ik alleen aan den +ruuwen omtrek van sommige oorden, eenige, mij bekende, herkennen konde; +het speet mij, dat ik niet alles naauwkeurig genoeg konde zien; evenwel +zocht ik terstond naar _Amsterdam_; maar vond het niet, alleen vond +ik eene kleine aanwijzing, en, op den kant, de woorden: _Hic olim +Amstelopolis fortasse sita erat_, dat is: _misschien is hier de plaats +waar Amsterdam wel eer gelegen heeft_. Doch men hadt dit teken gesteld, +op de hoogte waar men eigenlijk het Dorp _Kudelsteert_ zou moeten +zoeken. In een woord, ik was 'er maar heel niet thuis, en had wel +gewenscht deze kaart wat naauwkeuriger te mogen bezichtigen; doch 'er +was geen tijd toe, wilde ik mij het gesprek met den Wijsgeer nog een +kleine poos ten nutte maaken. + +Ik vroeg hem voords, of 'er geen groote ontdekkingen in de natuurkunde, +en wel inzonderheid op het voetspeur van LAVOISIER, in de _Scheikunde_, +gedaan waren. + +_De Wijsgeer._ Ja, die voordgangen zijn, geduurende de laatst verloopen +eeuwen, verbaazend geweest.--Wij hebben niet alleen de stelling van +dien waarlijk grooten natuuronderzoeker meer en meer bewaarheid +gevonden; maar ook nader ontdekt, dat 'er werkelijk geene elementen of +Hoofdstoffelijke beginsels voor den mensch kenbaar zijn; alles hebben +wij samengesteld bevonden. In de _Electriciteit_ en _magneetkunde_, +hebben wij reuzen schreeden gedaan, en zijn bijna gevorderd om het +waare wezen der _Electrieke_ stof en der magneetkragt te ontdekken. +Dit stuk houdt thands onze natuurkundigen bijkans alleen geheel +onledig.--Wonderlijke werkingen op ziel en lighaam, zijn daardoor bij +ons ontdekt, en verbaazende geneezingen, van altijd voor ongeneesbaar +gehoudene kwaalen, zijn daardoor bij ons bekend geworden. Het _dierlijk +magnetismus_ is bij ons, op gevestigde gronden, tot een aangenomen +leerstelsel geworden! Maar wij hebben ook op dezen grooten weg verder +zo veele nieuwe natuurwonderen ontmoet, dat wij wanhoopen, om, hier op +aarde, ooit tot de volledige kennis der natuur te kunnen geraaken. + +_Ik._ Ja, mijn vriend! dit wil ik gaarne gelooven, zeekerlijk moeten 'er +werkzaamheeden voor een altoosduurende ziel, oneindig overblijven. Maar +zijn 'er geen Wijsgeeren bij u, nog aan oude vooroordeelen gehecht +gebleeven? + +_De Wijsgeer._ Neen; onze Wijsgeeren, blijven niet, tegen hunne betere +overtuiging aan, hartnekkig aan eerst opgenoomen en verdedigde stelselen +hangen; zij verwerpen, ter liefde der waarheid, gaarne hunne gevestigde +vooroordeelen, zodra 'er zig iets beters en meer met de waarheid +overeenkomstig, opdoet; altijd gedagtig aan den regel van CICERO: +_weinig te weeten is geen schande; maar 't is schande in het weinig +gekende, dwaasselijk lang te volharden_[5]. + +[5] _Non enim parum cognosse; sed in parum cognita stulté et diu + perseverasse, turpe est._ + + CICERO _de Invent._ + +Ik verzogt hem voords zijn woord te willen houden, en mij zijne +_Bibliotheek_ nog eens even te willen toonen; 't welk hij bereidwillig +aangenoomen hebbende, met ons in een fraaije lichte en lugtige kamer +tradt, doch alles gelijk met den grond. Hier zag ik een groot aantal +boeken, meest alle in de Latijnsche Taal, behalven eene afzonderlijke +Collectie in de Grieksche en Oostersche Taalen, alle nieuwe drukken en +meest in Octavo formaat; folianten en quartijnen, zag ik slegts zeer +weinige; en zeide daarop: + +Dit verschilt ook veel van de inrichting der Boekvertrekken in de XVIII. +eeuw; want toen hadt men boeken, die men naauwlijks draagen kon. + +_De Wijsgeer._ Ja, dit is ons veel gemakkelijker; wij verdeelen liever +een werk in veele handelbaare deelen; dan zulke lompe stukken te moeten +torsschen: daarom schijnen 'er ook veele boeken te zijn; doch 'er zijn +in de daad maar weinige, zeer voornaame werken, maar die in veele +deelen gesplitst zijn. Bijvoorbeeld; daar staat al wat ons van de +Hebreen naagebleeven is; wij leezen al die boeken thands zeer gemeenzaam +in hun eigen taal: gelijk ge ziet, 't is alles Hebreeuwsch; want wij +zijn in de Oostersche Taal- en oudkunde, aanmerkelijk toegenoomen. Hier +is een Latijnsche vertaaling derzelve. + +Ik zag hier en daar dit werk eens in, doch herkende sommige zeer bekende +plaatsen, naauwlijks; door de groote veranderingen, die eenige woorden +ondergaan hadden, en bleef een wijl in stille verwondering staan, welke +de wijsgeer echter afbrak, met mij de werken van HOMERUS te toonen, als +ook die van ORPHEUS en LINUS, welke vóór een eeuw, gelijk hij zeide, +ontdekt en nu geheel volledig, bij elkander gedrukt waren, als ook de +vermiste _Decaden van_ LIVIUS; ook vond ik 'er verscheiden aucteuren +der oudheid, dien men slegts bij naam kent, en voor verloorene, +_deperditi_ houdt, geheel volledig, of ten minsten fragmenten derzelve. +Bijvoorbeeld; het Tooneelspel, _de Reis_ genoemd, van JULIUS CÆSAR; +eenigen zijner Brieven aan CICERO en deszelfs verhandeling betijteld: +_Anti Cato_; eenige fragmenten van Dichtstukken van Keizer AUGUSTUS; de +klagten over den dood van _Julius Cæsar_, door MARCUS ANTONIUS; eenige +fragmenten van PYTHAGORAS, PHERECYDES, HECATÆUS en andere verloorene +Grieksche en oude Latijnsche Dichters, in één woord verscheide andere +vermiste Schriften, te lange om hier optenoemen. + +Ik vroeg voords den eigenaar waar zijne Nederlandsche Aucteuren stonden? +hij wees mij dezelven terstond. Het eerste werk dat mij in 't oog viel, +was JACOBI CATZII _Opera omnia poetica, cum notis variorum_. Ik nam +'er greetig een deel uit, de text was Hollandsch met een Latijnsche +vertaaling, 'er tegen over en met Latijnsche aanteekeningen voorzien, +die ik zeer wonderlijk en eenigen geheel tegen den zin des Dichters +vond. Bijvoorbeeld, bij de uitdrukking _deuzig brein_, vond ik dezen +noot, _deuzig, olim apud belgas nomen Epidemiæ, constructum e voce +gallica deux, duo, et Belgica, ziek, morbosus; velut dicetur deux ziek, +id est in duas partes morbi affectum cerebrum, scilicet in occipitem et +sincipitem._[6]. Ik moest lagchen over deze geleerdheid, en verzeekerde +mijnen geleerden vriend, dat deze commentator in eene groote dwaaling +vervallen was. + +[6] Dat is: _Deuzig was eertijds de naam van een volksziekte, het + woord is samengesteld uit het Fransche woord, _deux_ twee, en het + Hollansche _ziek_, als of men wilde zeggen, _deux ziek brein_, dat + is een brein dat aan weêrszijden, in 't voor- en agterhoofds + gedeelte, door ziekte aangetast is._ + +_De Wijsgeer._ Men houdt hem anders nog al voor den besten; hij heeft +ook den ouden VONDEL, en eenige andere Dichters uitgegeeven; maar hier +moet ik u een werk toonen, dat het kruis onzer hedendaagsche geleerden +en Taal onderzoekers is; zie daar, over dit boek zijn nu bereids al +twintig werken geschreeven, en nog begrijpen wij alles niet. + +Ik nam het met vlijt aan, en dacht eerst dat het Hebreeuwsch ware; want +ik vond den tijtel aldus gesteld: E. WOLFFI _Dominæ eruditissimæ_, ת ר ס +_Cor civicum, ad optimas codices restituta, cum lectionibus variantis et +notis perpetuis_, Irkutskoi MMCX.[7] + +[7] E. WOLFF, SARA BURGERHART, na de beste uitgaven, met verschillende + leezingen en doorgaande nooten verrykt, gedrukt te _Irkutskoi_ + 2110. + +Wel nu, dacht ik, dat ziet 'er al heel raar uit! ik bladerde dit werk +eens door, maar vond dat de geleerde Commentator het allermeest met +de brieven van Broeder _Benjamin_, want het was de _Sara Burgerhart_, +van Mejuffrouw de WOLFF, verlegen geweest was; deze waren zo duidelijk +verklaard, dat ik 'er geen woord van begrijpen kon. Nu zeide ik, dat is +mij te geleerd! + +Maar welke boeken staan daar; + +_De Wijsgeer._ Dat zijn de _Opera Rassavi_, (_Rousseau_) en _Voltarii_, +(_Voltaire_,) doch van de laatste zijn slegts fragmenten overgebleeven; +gindsch staat, _Klopstocki_, _Messiah_, deze is thands een _auctor +classicus_, en wordt veel tot onderwijs in het oud germaansch gebezigd; +wij houden ook veele oude wijsgeeren van vóór dertien eeuwen, nog in +groote waarde en voornaamlijk studeeren wij nog in de _Opera Mosche +Ben Mendel_,[8] en het _carmen Philosophicum aureum Alexandri Pope, +quod Homo dictum est_.[9] Dit wordt thands ten grondslag der Zedelijke +Wijsbegeerte gelegen; Maar goede vriend! neem mij niet kwaalijk, gelieft +ge nog eenigen tijd u hier in de boeken te vermaaken, 't zal mij lief +zijn; maar mijn tijd is verscheenen; alzo de balon op zijn' tijd +afvliegt en naar geen Passagiers wagt. + +[8] MOZES MENDELSZOON. + +[9] POPES; _Proeven van den Mensch_. + +Ik nam deze waarschouwing voor een heusche vermaaning aan, dat het onze +tijd werdt om afscheid te neemen, 't welk ik dan ook deed, naa den +Wijsgeer goede reis gewenscht te hebben. Ik was naauwlijks met mijn' +Leidsman, dien ik verzogt had mij nu bij een' Boekverkooper te willen +geleiden, weder op weg, of ik had terstond mijn oog op sommige winkels +welke wij voorbij gingen, en waarin ik niet dan zeer eenvouwige +kleederen, en Huisgeraaden ten toon gesteld zag. Waar zijn toch, vroeg +ik, al die kostbaare _Galanterie_- en _Parfum_-winkels, die voor dertien +eeuwen, zo rijk onze meeste koopsteeden versierden? + +_Geleider._ _Galanterie_-winkels! wat waren dat? Wij verstaan dat woord +in 't geheel niet meer; wat is dat toch _Galanterie_? Wat is _Parfum_? + +_Ik._ Ja! als ge die woorden niet meer verstaat, is 't zeer moeilijk +'er u den waaren zin van te verklaaren; maar men verstondt 'er, onder +verscheidene andere beteekenissen, in dien tijd, ook onder die +kleinigheeden van nagemaakt goud en zilver, welke de _petit maitres_; +_Jonge Heeren en Dames du Ton_, gebruiken, om zig bevallig voor te doen, +_Horologien_, kettingen tot dezelve, _Etuis_, _odeurs_, _bonbons_, en +wat al niet meer! + +_Geleider._ In oprechtheid, ik verstaa geen enkel woord, van 't gene +gij daar noemt; maar ik zal 'er het, onlangs, in Japan uitgekomen, +_Glossarium Linguæ Gallicæ antiquæ_, eens over nazien; want ik denk dat +al deze woorden over oud en vergeeten Fransch zijn.--Maar dat kan ik u +intusschen wel zeggen, dat wij zulke winkels niet hebben; onze zoonen +koopen boeken, en onze dochters lijwaaten en lakenen, om zich eene +dekking in guur weder te bezorgen. + +_Ik._ Wel! Wel! Man; wat is dat alles veranderd! is hier alles dan zo +verarmd? + +_Geleider._ Verarmd! Wel neen! die genoeg bezit, kan men, dunkt mij, +niet arm noemen; wij bezitten overvloed van alles, wat tot het leven +noodig is. Weet ge niet, wat JUVENALIS, aan 't einde van zijn XIV. +Schimpdicht, hier over zegt: _zoo 't mogt gebeuren, dat mij iemand +vroeg: Hoe veel is 'er dan tot leeven genoeg? Ik zal hem antwoorden: +drank voor den dorst, spijs voor den honger, brand en klederen voor de +koude, en 't geen u, ô Epicuur! in uw klein tuintjen, en u, ô Socrates! +weleer in uw huishouding vergenoegd heeft; Nooit heeft de natuur, ons +iets anders dan de wijsheid geleerd._[10]. + +[10] _------ ------ ------ Mensura tamen quæ + Sufficiat census, si quis me consulat, edam; + In quantum sitis, atque fames & frigora poscunt, + Quantum Epicure tibi parvis suffecit in hortis + Quantum Socratici ceperunt ante penates. + Nunquam aliud natura, aliud sapientia dicit._ + +_Ik._ Maar hoe toch wordt dan het onderscheid van staat in de kleeding +gezien! + +_Geleider._ Hoe meent ge dat? woudt ge dan dat de deugdzaamsten zig door +hun kleed onderscheideden? + +Hier zweeg ik, en hoeste; wijl ik bemerkte dat deze onnoozele mensch +niets van den hoogen of laagen rang der klederen wist; ik liet dus dat +punt steeken en wende ons gesprek tot iets anders, door te vraagen of 't +hier de gewoonte onder de Wijsgeeren ware, van op den grond te slaapen; +wijl ik in de wooning van dien, welken wij bezogt hadden, niets dat naar +een bed geleek gezien hadde. + +_Geleider._ Zonder twijfel slaapen wij op den grond; wij leggen ons +tegen den rusttijd slegts op den grond neder; want ge hebt immers +gezien, dat onze vloeren alle met hout belegd zijn, en dan hebben wij +een mat tot dekking, en een omgerolde mat tot hoofdkussen; is dat dan +anders tot uwent? + +_Ik._ Wel zeeker, Ja! wij liggen des nagts op dons van zwaanen, of +andere zeer zagte vederen; maar ik geloof ook dat wij aan deze +weekelijke levenswijze veel de verzwakking van ons gestel te danken +hebben.--Inmiddels waren wij voor den winkel van den Boekverkooper +genaderd; waar door ons gesprek afgebroken werdt, en mijn geleidsman +mij verzogt binnen te treeden. De Boekverkooper, die, met een bonte muts +op 't hoofd, en eenen langen baard en zwarte mantel, zeer veel naar een' +Joodschen Rabbi geleek, was in zijn' winkel bezig met eenige boeken in +te pakken; alles zag daar nog al zo uit, als vóór dertien eeuwen de +gewoonte bereids geweest was. Ik vroeg, naa hem gegroet te hebben, om +eenige nieuwe Rijmwerken te mogen zien; wijl ik dagt, na de ondervinding +in mijnen tijd, daarvan de meeste voorhanden te zullen vinden; maar hij +betuigde mij niet te weeten wat ik met rijmwerken meende; wel, zeide ik, +zulke boeken wier regels op 't einde dezelfde klanken hebben, gelijk +als _klaagen_, _schraagen_ enz. De man begon daarop zo te lagchen, dat +ik 'er kregel over werd, en vroeg of hij mij voor den gek hielde? Hij +antwoorde daar weder op? Wel vriend! dat zoude ik u haast vraagen, wie +heeft van zijn leven van zulke raare boeken gehoord, als waar gij van +spreekt. Hoe kan 't in een gezond menschen verstand vallen, geen regels +te willen schrijven, dan die juist gelijkluidende of klinkende woorden +op 't eind hebben; als men dan, bijvoorbeeld, van een huis spreekende, +eens _gevel_ op 't einde van een' regel hadde, hoe zoude men 'er dan +toch mede staan, om den gelijkluidenden regel te vinden? + +_Ik._ Wel hoe; dan zoude men dien zin zo wenden, dat men, bijvoorbeeld, +_hevel_ op 't eind van den regel kreeg. + +_De Boekverkooper._ Maar, hoe is dat toch mensch mooglijk, deze beide +zaaken laaten zig immers onmooglijk samenvoegen! + +_Ik._ Ja, dat kan ik u ook zo oogenbliklijk niet verklaaren; want dat is +juist het verhevenste deel der Rijmkunst; 't zij genoeg, dat men dat +vinden kan, en die schijn onmooglijkheid moogelijk maaken. Ja, dat 'er +zulke Versenmaakers tot onzent wel eer geweest zijn, die hunne regels +zodanig konden doen rijmen, dat men niet eens merkte dat zij eenigen +dwang in hunne denkbeelden daardoor leeden; doch, voegde ik 'er bij, +dat is ook de hoogste top der rijmkunst, en dan geeft het rijm een +alleraangenaamste zoetvloeijendheid en welklank aan de Dichtregelen, +immers op deze wijze tracht men tot onzent de les van HORATIUS in acht +te neemen: _Non satis est pulchra esse Poemata dulcia sunto_.[11] + +[11] _In arte Poetica._ + +_Een Dicht moet niet slegts schoon, maar ook zoetvloeijend weezen._ + +Terwijl wij hier nog over twisteden, kwam 'er een eerwaardig grijsaart, +bijna even eens gekleed als de Wijsgeer, die nu reeds met den luchtbal +op reis was, den winkel binnen. Op zijn inkomst toonden de Boekverkooper +en mijn Geleider een grooten eerbied; zij ontdekten zig het hoofd, en de +Boekverkooper maakte een' zetel gereed, en deedt hem, met tekenen van +den grootsten eerbied, nevens zig zitten; Hoe hebt ge 't Vader? vroeg de +Boekverkooper hem. Zeer wel, kind! dank zij den geever der gezondheid; +zeide de grijsaart; en vervolgde, ik wenschte het onlangs uitgekomen +werk over de Staatsonlusten in Nederland, in de XVIIIe. eeuw eens te +mogen zien? Ik heb gehoord dat ge die boeken onlangs ontfangen hebt. +De Boekverkooper reikte hem daarop een welgebonden octavo boek toe, 't +welk hij met aandacht, doch zuchtend, doorbladerde. Terwijl hij hierin +zag, verzocht ik mede zodanig een _exemplaar_ eens te mogen zien; met +een greetige hand ontfing ik het terstond, en zag dat de Tijtel was +_Hollandia agonisans restaurata, sive Historia rerum, in fœderatis +provinciis, seculo decimo octavo, gestarum, auctore Ha-ki-ung Chinense. +Cum figuris æneis. Pekingiis, impensis La-chi-to-ang societatis +Litterariæ Typographi Ao. MMCL.[12] Ik zag dit werk met graagte door, +en stond versteld over de zonderlinge aaneenschakeling van sommige +voorvallen, wier samenhang in de XVIIIe. eeuw zo verborgen scheen. +Ik bezag ook de plaaten; maar die waren dan wonderlijk, gedeeltelijk +na waarheid, en gedeeltelijk, geheel mis en tegen de _Costume_, +bijvoorbeeld: ik zag 'er een voorval te dier tijd op den _Dam_ te +_Amsterdam_ gebeurd; het Stadhuis was nog al redenlijk wel getroffen, +doch het stondt ter plaatse, waar de vischmarkt behoorde te weezen, +en men hadt 'er dicht nevens een breed water verbeeld, waar in groote +scheepen voeren; de klederdragten waren geheel door elkander verward; +onder anderen waren 'er beeldjens in, die waarlijk klugtig 'er uit +zagen, te weeten: met breed gepande rokken, nieuwmodische engelsche +vesten; maar tevens met kraagen en knevels voorzien. Terwijl ik dit +met aandacht bezag, rees de Grijsaart op, zeggende het boek te zullen +behouden en mede neemen; vaartwel mijn kinderen, zeide hij voords tegen +den Boekverkooper en mijnen Geleider en werdt met dezelfde betooningen +van eerbied weder uitgeleid.--Ik vroeg, naa hij vertrokken was, aan den +Boekverkooper, wat de prijs van dit boek ware? Acht stuivers, Vriend! +was zijn antwoord, 't komt wat hoog om de veele plaaten.--Ik meende dat +ik hem niet wel verstaan had, en vroeg nog eens; _acht stuivers!?_ + +[12] Dat is: _Het zieltogend Holland hersteld, of Geschiedverhaal + van het gene in de Vereenigde Nederlanden in de XVIIIe eeuw + voorgevallen is, door Ha-ki-ung van China, met koperen plaaten, + gedrukt te Peking, op kosten van La-chi-to-ang, gewoon drukker van + het Letterkundig Genootschap aldaar_ Ao. 2150. + +_De Boekverkooper._ Ja zeeker, ik kan het waarlijk niet minder laaten; +'t zijn al vaste prijzen die op dat nieuwe goed gesteld zijn, gij kunt +het achter den Tijtel gedrukt vinden. + +_Ik._ Nu ik heb 'er geen woord tegen, Vriend! maar sta zelfs zeer +verwonderd over den laagen prijs van zodanig een werk, en dat van zo +verre landen komt.--Ik voldeed hem daarop terstond, stak het boek bij +mij, en vroeg naar meerdere nieuwigheeden; hij toonde mij voords eenige +van de nieuwst uitgekomen werken, en verhandelingen de _Wijsbegeerte_, +_Natuurkunde_ en laatste _Geschiedenissen_ betreffende, doch zij waren +alle zeer duister voor mij, door de menigvuldige nieuwe naamen van +Menschen, Landen, Kunsten en Kunstwerktuigen, dat ik 'er geen' regel uit +begrijpen kon; alhoewel ze anders, waar geen naamen dezer zaaken voor +kwamen, in goed zuiver Latijn geschreeven waren. + +Ik bedankte den Boekverkooper voor het gezicht, en haaste mij om mijn +afscheid te neemen; wijl ik mijnen Geleidsman zeer veel te vraagen had: +wij waren ook naauwlijks buiten deur, of ik vroeg hem terstond, of die +eerwaardige persoon, die in den Boekwinkel was, de vader van den +Boekverkooper ware. + +_Geleider._ Neen! maar hij is ons aller Vader. Dit was nu de Vader van +Nederland. + +_Ik._ Wat is dat te zeggen?--Dat begrijp ik niet! + +_Geleider._ Ja, dat kunt ge ook onmooglijk raaden; maar hoor, vóór +twaalf of dertien eeuwen noemde men die lieden die het oppergezag in +handen hadden, en de Staaten bestuurden _Keizers_, _Koningen_, _Vorsten_ +enz. maar die naamen zijn thands hier in onbruik geraakt, men noemt dien +thands _Vaders_. Bijvoorbeeld _Vaders der Nederlanderen_, _der Britten_, +_der Kaffers_ enz. volgends het gezegde van XENOPHON; een goed Vorst +verschilt niets van een' goeden Vader.[13] + +[13] όὐδεν διαφέρει αρχων ἀγαθος ἀγαθο πατρὸς. + + BOURSAULT geeft den Koningen, op dien grond, ook deze gewigtige + les, in zijn fraai Tooneelstuk _Esope à la Cour_. + + _Sans etre conquerant, un Roi peut etre auguste. + Pour aller à la gloire il suffit d'etre juste. + Dans le sein de la paix faites de toutes parts, + Dispenser la justice & fleurir les beaux arts. + Proteger votre peuple autant qu'il vous revere, + C'est en etre, Seigneur! le veritable Pere; + Et Pere de son peuple est un titre plus grand + Que ne le fut jamais celui de Conquerant._ + +_Ik._ Was dit dan zo veel als een Vorst! nu, daar zag hij 'er evenwel +niet na uit. Een Vorst zou immers niet alleen bij een' Boekverkooper +inloopen, en daar een boek vraagen, en met zig neemen. + +_Geleider._ Wel! waarom niet? Het was immers met den wil des eigenaars? + +_Ik._ Nu, ja, daar heb ik niets tegen, maar! evenwel een Koning pleeg +een groote Hofhouding, en steeds een' stoet gewapende wachten rond om +zig te hebben, ten einde zijn gezag te doen eerbiedigen, en zijn persoon +te bewaaren. + +_Geleider._ Wel ja; maar ge moet dezen tijd niet bij de achttiende eeuw +vergelijken. Onze Landsvaderen houden geen' stoet van Dienaars, zijn +nooit omringd van gewapende lieden. Dit alles kon goed en noodig zijn, +in die tijden toen het _Monarchomachismus_ nog in den smaak was. Thands +is 'er geen de minste reden, om den eersten uitvoerer der wetten uit den +weg te ruimen, en 'er is daarom ook geen vrees voor zulke wandaaden, en +daar deze geen plaats heeft, zouden immers al die voorbehoedselen +overbodig zijn. + +_Ik._ Met dat al hebt ge dan toch een Opperbestuurer, een soort van +Koning, die eindelijk in een willekeurig regeerer zou kunnen ontaarten, +en dus geen vrijheid. + +_Geleider._ Vrijheid! weet ge dat woord wel te bepaalen; _eene +Vrijheid_, althands gelijk CICERO die bepaalt, bezitten wij volkomen, +immers, _wat is_, zegt hij, _Vrijheid? De magt om te leeven gelijk men +wil; maar wie anders leeft waarlijk na zijn' wil, dan hij, die het goede +opvolgt, die zijn' pligt doet, wiens levenswijze doordacht en berekend +is._[14] + +[14] _Quid est, libertas? Potestas vivendi, ut velis. Quis igitur vivit + ut vult, nisi qui recta sequitur, qui gaudet officio, cui vivendi + via considerata atque provisa est._ + + Parad. V. Cap. I. + +_Ik._ Wordt 'er dan thands hier geen land- en zeemagt onderhouden? +Heeft men hier geen _Sterkten_, _Muuren_, _Schanssen_, _Poorten_; weet +men van geen' Oorlog of Krijgskunst? + +_Geleider._ Waar toe toch zouden wij ons scheiden van onze landgenooten, +en waarom zouden wij krijgslieden voeden, waar niet te oorlogen valt; +wie zou ons daartoe noodzaaken? Geheel Europa is in evenwigt; want elk +heeft genoeg aan zijne eigene bezittingen; al onze nabuuren worden op +dezelfde wijze, gelijk wij, na wijze wetten bestuurd, hoe toch zoude +'t hen in gedachten komen, om juist hun land te willen verlaaten, en +tegen alle recht in 't onze te dringen; neen! dat was wat anders, in de +tijden van Goud- en Staat-zugt; in die eeuwen toen men even eerst uit de +barbaarsche tijden ontlook.--Maar in verre afgelegene, en nog kortlings +beschaafde landen, gelijk _Groenland_, _Canada_, _Siberien_ en ten +zuiden op de kust van _Magellaan_ en in _Nieuw Zeeland_, daar is de +krijskunst thands nog in bloei; want van deze volken kan men met PLATO +zeggen: _dat God hen de helft van hun verstand benoomen heeft, ten einde +zij minder de hardheid en het onaangenaame van hunnen staat zouden +gevoelen_.[15] + +[15] PLATO de Rep. Lib. 3. + +_Ik._ Wel nu, dat laat zig hooren; maar zijn 'er thands op den +aardbodem volstrekt geene Landen, die door Koningen, oppermagtig, +beheerscht worden? + +_Geleider._ Ja, dat zijn juist dezelfde Landen waarin nog steden +bemuurd, vlooten bemand en krijgsvolk gehouden wordt; Staaten die +nu eerst sedert een eeuw beschaafd zijn geworden; bijvoorbeeld de +_Patagoniërs_, de _Zuidlanders_ en diergelijke volken, hebben nog zulke +oppermagtige Koningen. + +_Ik._ Zo! zo!--Maar zeg mij toch eens hoe is 't mooglijk, dat de +Boekverkooper mij dit werk zo zeer goedkoop kon laaten? + +_Geleider._ Wel, dat is juist zo zeer goedkoop niet; want sedert wij ons +van al het volstrekt onnoodige onthouden, en weinig of geen' Koophandel +drijven, is het geld sterk onder ons, en veelen onzer nabuuren +verminderd, en hooger in prijs gesteegen: een stuiver is nu bijkans zo +veel waardig als vóór dertien eeuwen tien; en men kan thands voor acht +stuivers al vrij veel koopen. Daar bij komt nog, dat, door het groot +vertier van boeken, de menigte den winst aanbrengt. + +_Ik._ Is 'er dan zeeker, thands zo groot een trek in boeken? + +_Geleider._ Dat kunt ge ligtelijk naagaan, daar 'er thands ieder mensch +op valt; oud en jong leest even vlijtig. + +_Ik._ Maar de smaak viel vóór dertien eeuwen veel op Paarden en +Rijdtuigen, zijn die thands zo zeer niet meer getrokken? + +_Geleider._ Paarden en Rijdtuigen! waren dat liefhebberijen? thands +dankt men den Hemel, voor den zegen te genieten, van zijn voeten tot +zijn' wil te hebben; wij beklaagen nu die lieden, die genoodzaakt zijn, +zig van beesten te laaten trekken; want het zijn meest stoköude, +kreupele of zieke menschen; en daar gebruiken wij meest al ezels toe, +dat gaat zacht en stil in zijn werk; gelijk ge daar gindsch ziet, die +vrouw welke daar in dien wagen rijdt is verlamd, en waarlijk een +voorwerp van beklag. Maar een kabinet van ezels, neen! dat houden onze +liefhebbers niet naa. 'Er worden egter wel Paarden gebruikt, zelfs door +gezonde lieden; maar dat gebeurt alleen ingevalle men naar plaatsen +reizen moet, die te ver om te beloopen, en te dicht bij, om met den +Balon te bevliegen, zijn. + +_Ik._ 'Er is hier ook zo een zindelijkheid en stilte langs den weg, dat +het mij ook al verwonderd heeft, hoe dat in zo een volkrijk oord plaats +kan hebben; want, om u de waarheid te zeggen, in vroegere eeuwen, +kon men geen straat in een drukke koopstad betreeden, zonder bespat, +bemorst, gestooten en door het schrikkelijk geweld der rijdtuigen over +de steenen bedwelmd, en half zinneloos te worden; menschen en beesten +krielden toen daar zo verward onder een, dat men iemand ter vlugts +willende groeten, dikwijls aan een tusschen rennend paard zijn' eerbied +bewees. + +_Geleider._ Dat moet al zeer zonderling geweest zijn! + +_Ik._ Zijn wij nu op weg naar den Kunstkenner? ik ben zeer verlangende, +iets over de hedendaagsche _æsthetica_ te verneemen. + +_Geleider._ Ik heb u juist op den weg tot een groot liefhebber en kenner +der oudheid en fraaije kunsten gebragt, ik hoop slegts dat hij tot +zijnent zal zijn; want hij reist veel. Zie daar gindsch zijn wooning +reeds. + +_Ik._ Maar hoe kan 't toch mooglijk zijn, dat 'er nog zo groot een +aftrek in boeken is; daar toch de Geleerdheid en oeffeningen van schoone +kunsten en weetenschappen altijd alleen gebloeid hebben in landen, waar +veel koophandel en rijkdom gevonden werden? + +_Geleider._ Gij spreekt hier zeekerlijk van zulk eene geleerdheid, +welke de ondersteuning van vermoogende lieden behoeft; deze is bij +ons thands ook niet zeer in gebruik: Maar, behalven dat moet ge deze +onze zeden niet bij de aloude vergelijken. In de achttiende eeuw, +bijvoorbeeld, zag men een' berg van overtolligheeden voor behoeften aan; +dezen berg heeft men sedert al langzamerhand geslegt en bevonden, dat, +bijvoorbeeld, tot gezond voedsel, geen uitheemsche moeijelijk bereide +spijzen; tot dekking geen bont gecouleurd, verzilverd of verguld, kleed, +en tot wooning geen hardsteenen Paleis noodig ware; men is tot deze +zonderlinge ontdekking gekomen, door dien het gebrek aan geld, waar door +men zig die middelen moest verschaffen, zo algemeen werdt, dat alle +handel begon te verminderen, en elk volk langzamerhand het overtollige +agterwegen liet. Dit langzamerhand verminderen der noodelooze zaaken, +was van dat gevolg, dat men hier te lande, allengskens het gevaar der +zee voorziende, hoogten begon optewerpen, waarop zig eenige van de eerst +in levenswijze verminderde lieden ter neder sloegen, de aarde begonnen +te bebouwen, en hunne weinige behoeften uit den schoot der aarde +dubbelvouwdig ontfingen. Dit voorbeeld werdt allengs door de overige +inwooners, die het gevaar van overstrooming voorzagen, gevolgd, en men +begon zig weinig aan het gevaar der zwakke dijken te steuren; wijl +men toch voorbehoedselen gemaakt hadde, om de zee eenen doortocht te +bezorgen; 't welk ook weldra het verwagt uitwerksel hadt, zo dat, bij +herhaalde geweldige stormen de dijken wel eindelijk geheel weggeslagen +werden, maar de zee zig terstond in den voor haar bereiden weg ontlaste, +en de heuvelbewooners, zig thands vrij gezonder, en zeekerer zonder +eenige vrees voor hun weleer geduchten vijandigen vriend, of +vriendelijken vijand, bevinden.[16] + +[16] _Idem Protector et Hostis._ + +_Ik._ Zoo dat zo is, dan kan ik mij niet voorstellen, welke van onze +oude kunsten thands bij u nog in gebruik zouden zijn; want de kunsten +worden uit den schoot der weelde gebooren, en door rijkdom gevoed. + +_Geleider._ 'Er zijn echter nog veelen bij ons aanweezig, bijvoorbeeld; +de Tekenende kunsten, de Toonkunst, de Boekdrukkunst en meer andere, die +ge bij den Kunstkenner, wiens wooning wij naderen, beter zult leeren +kennen, dan ik u die opnoemen kan. + +_Ik._ De Bouwkunst toch schijnt niet meer in den smaak te zijn. + +_Geleider._ Ten minsten niet die Bouwkunst van de eeuwen der weelde en +pragt; 'er is echter thands nog wel een bouwkunst, die enkel het nuttige +beoogt, aanweezig, en elk ontfangt daarin het onderwijs in zijne jeugd; +want dit moet ik 'er bijvoegen, elk is thands meestal zijn eigen +Bouwmeester, Kleerenmaaker, Landbouwer, enz. Dit geeft ons geen klein +gemak, en houdt elk in eene gezonde werkzaamheid; al wat de geleerdheid +en beoefening der letteren aangaat, wordt door elk voor uitspanning en +vermaaks wille geoefend. + +_Ik._ 'Er schijnt toch nog geld bij u in gebruik te zijn; want dat +blijkt uit onze ontmoeting bij den Boekverkooper. + +_Geleider._ Wel zonder twijfel, is 'er nog geld in gebruik; want 'er +wordt ook nog handel gedreeven; maar, doordien wij oneindig minder +behoeften hebben, en de hoogstnoodige zaaken, zonder geld, en alleen +door arbeid, te verkrijgen zijn, heeft men het zo onontbeerlijk niet +noodig, als in voorige eeuwen; dat maakt dat iemand, welke thands een +weinig meer gelds dan anderen bezit, 'er niet veel meer vermogen op +anderen door bekomt; alzo men 't geld thands meer voor een liefhebberij, +dan voor een behoefte aanziet, en elk van die liefhebberij wel zo veel +bekomen kan, dat hij geenen anderen daarom behoeft te vlijen, of te +dienen; want ik moet zeggen, dat wij thands, door onze behoeften zo +ongemeen te verminderen, waarlijk het middel gevonden hebben, om gerust, +vrolijk, zonder zorg, haat, afgunst of nijd, overweldiging of dwang, te +leeven. Wat toch zou men elkander benijden? Wij hebben allen wooning, +voedsel en deksel, en worden allen even eens in de kennis van geleerde +en andere zaaken op geleid; want in het Letterschool alhier, zendt de +geheele stad zijn kinderen; die daar allen dezelfde lessen ontfangen, en +het Zedeschool wordt door de bejaarden dagelijks bezocht; ja ik kan 'er +bijvoegen, dat wij de woorden _afgunst_, _nijd_, _bedrog_, _diefstal_, +en van alle ondeugden, die de overvloed en weelde geteeld hebben, in +onze taal, niet eens regt kunnen overbrengen, en daarom de Latijnsche +benaamingen dier zaaken, als 't eens voorkomt dat wij die in oude +geschiedenissen moeten gebruiken, genoodzaakt zijn, bij omschrijving te +moeten noemen; bijvoorbeeld deze plaats van JUVENALIS: + + _Cantabit vacuus coram Latrone viator._[17] + +[17] _De schaamle Reiziger, zal voor den Roover zingen._ + +Zouden wij niet verstaan, zoo onze uitleggers dit woord _Latro_ niet +uit de oudheidkunde opgehelderd, en aldus omschreeven hadden; _Homo +cujus crimen erat aliquid a viatoribus, absque eorum voluntate, vi +sumere._[18] Op deze wijze kunnen wij ons nog eenig denkbeeld van deze +bij ons onbekende zaak maaken. + +[18] Dat is: _Een man wiens misdaad bestondt, in iets van de Reizigers, + tegen hunnen wil, te neemen._ + +_Ik._ Maar heb ik u niet van schoolen hooren spreeken? O, geleid mij +toch ook eens in deze uwe Leerplaatsen der jeugd en des ouderdoms. + +_Geleider._ Ik zal gaarne, zodra wij den Kunstkenner verlaaten; maar zie +daar zijn wooning reeds. + +Wij gingen, zonder door eenige afsluiting belet te worden, in +dit weder zeer eenvouwig en hutsgewijze ingerichte verblijf des +Kunstkenners binnen, en vernamen daar van zijn vrouw, dat hij zo even +op 't land gegaan was, om te melken; maar zij verzocht ons echter +allervriendelijkst, zo lang te willen vertoeven, tot heur man terug +gekomen zoude zijn; tevens zeggende, dat zij ons terstond eenige spijs +zoude voorzetten; want dat zij begreep, dat wij nog geen middagmaal +gedaan hadden; ik stond verzet over de groote gastvrijheid en +vriendelijkheid dezer vrouwe, en wilde dankzeggen; maar dit was reeds +te laat, wijl zij bereids met een schotel versche melk, boter, brood, +kaas, en eenige vruchten aan kwam draagen; wij gebruikten ook daadelijk +iets daarvan, althands in mijne mijmerende verrukking, meende ik 'er +iets van te smaaken; en juist dit onthaal gaf mij gelegenheid, om de +frisheid en zindelijkheid dezer spijze te roemen, zeggende dat ik +geloofde dat het vleesch dier beesten, welke zo een zoete melk gaven, +mede niet onsmaakelijk zoude zijn? + +_De Vrouw._ Vleesch van leevendige beesten, Vriend! + +_Ik._ Neen, goede vrouw! van doode? slagt men hier dan geen vee? + +Mijn Geleidsman hielp mij spoedig uit den droom; zeggende: neen vriend! +niemand zou thands eenig beest willen dooden, veel minder het vleesch +der dieren eeten. Wij dooden geene andere dieren, dan die ons +beschadigen; doch derzelver aart is, door eene meer gezellige +bijwooning, aanmerkelijk minder wild geworden, en zo veel als in een tam +ras ontaart; zo hebben wij thands, in Africa bijvoorbeeld, Leeuwkatten, +welke de gestalte van een' Leeuw hebben, en echter voor huisdieren +gebruikt en door den mensch tot huisselijke diensten gebezigd worden. + +Wij dooden alleen alsdan het tamme vee, wanneer hetzelve zodanig +toeneemt, dat het toch geen bekwaam voedsel zoude kunnen aantreffen; dat +toch zeldzaam voorvalt, alzo de jaarlijksche overstroomingen veel vee +weg neemen; echter wij eeten die, uit noodzaaklijkheid gedoode, dieren +niet; daar voor zouden wij een' afschuw hebben. + +_Ik._ Maar, waar blijft dan toch al dat vee van schaapen, verkens, +ossen, koeijen en veele andere leevende schepselen die men tot voedsel +pleeg te gebruiken. + +_Geleider._ Daarvan zijn ten deele veele soorten, althands die welke ons +geen nut kunnen doen, geheel onder ons vergeeten, en wat de kudden van +tam vee betreft, daar weeten wij, geduurende hun leven, schoonen dienst +van te trekken, en gebruiken hunne vellen, als zij gestorven zijn, tot +kleeding. + +_De Vrouw._ Heden ja, zouden wij die goede beesten vermoorden, en dan +nog verslinden; wel foei! zij doen ons immers geen leed, en wat hebben +zij toch dierbaarer dan hun leven, dit immers hebben wij hun niet +gegeeven; zouden wij hen dat ontneemen! + +_Ik._ Goede vrouw, gij spreekt met veel reden; egter in mijn land +begrijpt men deze zaak nog geheel anders; de overoude gewoonte heeft +aldaar het slagten en eeten van dieren zo gewoon doen worden, dat de +tederste en medelijdendste menschen het vleesch van hunne vermoorde +medeschepselen tot een smaaklijk voedsel bezigen: juist niet uit een +beginsel van wreedheid; maar uit een voortgeplant begrip dat alle +schepselen om des menschen wille, hun aanzijn bekomen, en dat de +redenlooze dieren geen gevoel van hun bestaan hebben.-- + +Geduurende dit ons gesprek, kwam de man binnen, en verwelkomde +mij in zijne wooning, mij met de inneemendste vriendelijkheid +betuigende, dat het hem leed deede een' reiziger zo lang naar zijn +komst te hebben moeten ophouden; allereenvouwigst was zijn kleeding; +de beenen en het hoofd bloot, en een schapenvel om de leden geslagen, en +om den midden toegegord. Hoe zeer mij het voorkomen van dien Kunstkenner +ook verwonderde, konde ik echter niet naalaaten eene gunstige +vooringenoomenheid ten opzichte van zijne kennis voor hem te gevoelen, +daar zijn leevendig en doordringend uitzicht mij de vlugheid van zijnen +geest, ondanks zijne geheel eenvouwige kleeding, verraade. Ik begon dan +aldus mijn gesprek: goede vriend, ik heb van mijn' Leidsman vernoomen, +dat ge een groot liefhebber der schoone kunsten en weetenschappen zijt +en ook veele liefhebberijen van dien aart bezit; zoude 't u ook beletten +als ik mij daarover een poosjen met u onderhielde? Mijne liefhebberij is +mede, bij uitzondering, op de _æsthetica_ gevallen; zo dat ik wel eenige +bijzonderheeden daarover wenschte te verneemen, te weeten: hoedanig +dezelve in dit land waar in ik zo veele en groote verscheidenheid met de +zeden mijnes lands bespeure, beoefend wordt? Hebt ge hier geen teken- of +schilder-academiën? + +_De Kunstkenner._ Och neen! vriend, die zijn voorlang al uit het gebruik +geraakt; want men bevondt dat op dezelve weinig vorderingen gemaakt +werden; alzo in de laatste jaaren, dat zij nog onder ons in zwang +gingen, de smaak in de schilderkunst ten eenemaal begon te veranderen; +want in plaats dat men eerst gewoon was, gestadig naakte beelden te +tekenen, ten einde tafereelen uit de oudheid te kunnen voorstellen, 't +welk ook zeer noodig was, in die eeuwen, toen men de vergaderhuizen der +Christenen overal met Tafereelen, verbeeldende voorvallen uit het Oude +en Nieuwe Testament, versierde, worden deze thands niet sterk meer +gezogt; daar wij alle denkbeeldige Tafereelen misachten; wijl 'er geen +waarheid in plaats kan hebben, zo dat ze, door telkens, in het een +of ander deel, tegen de Costume te zondigen, een' verkeerden indruk +in de beschouwers dier verdichte tafereelen maaken. Wij tekenen het +menschbeeld zeekerlijk wel af; waartoe wij daaglijks gelegenheid hebben, +daar wij, althands des zomers, meestal half naakt en slegts met eenig +beestenvel om den midden gegord gaan; doch wij houden ons niet bepaald +bij 't menschbeeld alleen op; maar neemen de natuur in heur geheel ten +voorbeeld, zo dat wij ons even zeer toeleggen, op het naauwkeurig +navolgen van boomen, beesten, wolken, water, enz. als van menschen; daar +bij komt nog, dat wij de tekenende kunsten meest bezigen, om tafereelen +van afgelegene oorden en voorvallen, onder ons en andere volken, te +vereeuwigen, zo dat 'er geen aanmerklijk voorval gebeurt, of 'er wordt +opzettelijk een' Schilder of Tekenaar bij gevraagd, om het zelve na het +leven aftebeelden; ten einde de afwezenden en den naakomeling, met geen +verdichte schetsen, voor waare afbeeldingen, te misleiden. + +_Ik._ Maar dan kunt ge ook niet anders, dan voorbereide plegtigheeden en +gebeurtenissen die men voorzien kan, afbeelden. + +_De Kunstkenner._ Somtijds geeven ons de Tekenaars ook wel schetsen van +gebeurtenissen, waar bij zij gevallig tegenwoordig zijn geweest, en die +zijn ons even aangenaam; maar geheel verdichte stukken bevallen ons +niet; wij hebben liever geene afbeelding dan eene geheel verdichte. + +_Ik._ Ik heb toch zo even bij een' Boekverkooper prenten in een boek +gezien van geschiedenissen die in de XVIIIe. eeuw gebeurd zijn en waarin +de Costume, na mijn gedagte, zeekerlijk ook niet juist getroffen was. + +_De Kunstkenner._ Dat zal mogelijk een boek geweest zijn, dat uit zeer +ver afgelegen en nog zo niet beschaafde landen, hier verkogt wordt. + +_Ik._ Ja, 't was te _Peking_ gedrukt. + +_De Kunstkenner._ Wel, dat wilde ik ook zeggen; men is daar nog aan +veele oude gewoonten te zeer gehecht, om dien smaak geheel te kunnen +verlaaten; maar hier gebeurt het alleen nog maar tot oefening van den +geest voor de leerlingen, en dan laaten wij hen niet meer dan enkele +schetsen maaken; ten einde te kunnen zien, in hoe verre zij de +geschiedenissen en de gewoonten der oude volken, na onze meening, wel +getroffen hebben; doch nooit wordt dit hun werk gemeen gemaakt of +verkocht. + +_Ik._ Ja, in mijn land heeft men 'er juist ook niet veel mede op; +doch of de oorzaak van die onverschilligheid voor 't ordonneeren van +ontwerpen uit de Geschiedenissen, uit een gebrek aan kunde in dezelve, +en van oefening van het verdichtend vermoogen, ontstaat, dan of de reden +die gij 'er voor opgeeft, bij ons mede de oorzaak van het verval in +dezen is, wil ik niet bepaalen. + +_De Kunstkenner._ Wij zijn juist ook door het groot verval in de kunst +tot onzen nieuwen smaak overgehaald; want in de laatste jaaren van het +verval der aloude Kunstoefening hier te lande, verborgen de Schilders +hunne onkunde en armoede van geest, onder het masker van _eene edele +eenvouwigheid_, waar in zij _het wezen der schoonheid_ stelden; dat, wat +de stelling aanbelangt, juist niet valsch was; want het is opmerkelijk, +na maate de Practische oefening der kunst verminderde begon de +Theoretische ongemeen in wijsgeerige kragt te bloeijen; zo dat eindelijk +hij, die geen' vinger goed tekenen konde, echter over de twee uuren +lang, tot verbaazing der toehoorers, kon redeneeren, over de wijze op +welke een vinger, zoude die schoon zijn, getekend behoorde te worden; +van waar denkt ge dat deze bekwaame onbekwaamheid en kundige onkunde +ontstondt; een door mij dikwijls door en door bestudeerd schrijver, +die over het verval der kunst in de negentiende eeuw, een uitvoerig +werk samengesteld heeft, dat nu nog onlangs met veel aantekeningen, +te _Cusco_ in _Peru_, herdrukt is, geeft 'er deze reden van: men hadt +de voorbereidselen tot de beoefening der kunst in dien tijd te zeer +vermeerderd; zo dat de leerling, eer hij de tekenpen of 't penceel +in de hand kreeg, eerst een _Cursus_ in de _Philosophie_, _Physica_, +_natuurlijke Historie_, en inzonderheid in de _Anatomie_ van het +menschelijke lighaam, moest doen; om eerst als 't ware vooraf te leeren, +hoe hij de zaaken bij de naauwkeurige beschouwing der natuur, naaderhand +zoude bevinden; dit nam hem dus een al te grooten tijd weg, om zig op +het bestudeeren der natuur zelve toeteleggen; en versmoorde de vinding +in den geest der leerlingen; zo dat zij niet bekwaam werden, iets zelve +te ordonneeren, of met smaak te plaatsen. Dit niet kunnende, gebruikten +zij hunne geleerdheid, om hunne tijdgenooten te overtuigen, dat hunne +voorgangers, die rijk geordonneerde tafereelen geleverd hadden, het +waare schoon niet gekend hadden, en men bewees eindelijk, dat dit schoon +in eene de natuuroverstijgende uitdrukking bestonde. Als zij, om slegts +een voorbeeld van dien smaak te geeven, den slag van _Alexander_ tegen +_Porus_ wilden verbeelden, tekenden ze slegts twee strijdende Helden +te paard, en deze moesten, op grond der edele eenvouwigheids leer, +de beide heirlegers, met hunne opperhoofden, voorstellen; want zij +redeneerden dus: _Alexander_ en _Porus_ waren beide krijgshelden; +wij hebben nu krijgshelden van beide hun legers verbeeld, of wij dien +nu nog duizendmaalen vermenigvuldigden, zouden wij toch niet anders +dan krijgshelden 'er van kunnen maaken, en wij gingen te zeer af +van het edele eenvouwige, en zouden onze tafereelen te veel, buiten +noodzaaklijkheid, overlaaden; 'er was te dier tijde nog een oude, doch +merkwaardige, afbeelding van dien slag, door een zeer voornaam meester, +in weezen, deze was rijk in beelden, verheven in uitdrukking en +verstandig in ordonnantie; hier ging men geweldig op los, wijzende +geduurig met den vinger op dit tafereel, daar was dit beeld niet wel +gesteld, hier was deze arm niet mooglijk zo te houden; weder elders +tekende de _deltois_ te zwak. Gindsch was de _pronator_, daar weder +de _supinator_ niet in behoorlijke werking geplaatst; hier hadt de +Schilder de munnikskap spier te breed, weder elders de _pectorales_ +te zwak aangeduid. Daar weder hadt men op de Paarden veel te zeggen; +terwijl het eenvouwig schoon afbeeldsel dier Schilderhelden wel een +bataille van _gevilde menschen_ geleek; want men hadt zeer angstig +het doortekenen van het geringste spiertjen, dat slegts even onder +de opperhuid zichtbaar kon zijn, waargenomen, en was zelfs, om de kunde +in de _anatomie_ te toonen, zo verre gegaan, dat men, als door een +doorschijnende huid, ook de verborgen deelen des lighaams aanwees. Dit +alles hebbe ik, gelijk ik gezegd hebbe, in een' schrijver van de XIXe. +eeuw, die over 't verval der kunst schreef, met verwondering, geleezen. + +_Ik._ Is 't mooglijk, is de kunst zo zeer boven de navolging der natuur +gesteegen? + +_De Kunstkenner._ ô Ja, en die ging in alle uitbeeldende kunsten over: +zelfs de Tooneelspelkunstenaar hieldt het voor schande de eenvouwige +natuur na te bootsen. Hij wrong zijn lighaam doorgaands, immers als ik +dien schrijver gelooven mag, in zulke wonderlijke bogten, dat hij, +althands in sommige hevige rollen, eer een serpent dan een mensch +geleek. De toejuiching, die daar opvolgde, heeft zelfs veelen hals +en beenen doen breeken; want de lighaamen konden die schrikkelijke +verdraaijingen niet weder staan. 'Er moest ook, te dier tijde, volgends +dien schrijver, altijd een Ledenzetter op het tooneel bij de hand zijn, +om de verminkte kunstenaars terstond te kunnen verbinden. + +De Tooneel dichters gaven ook niet weinig aanleiding tot dit verminken +der kunst en der kunstenaars, daar hun gewrochten mede characters +voorstelden die verre boven de natuur getrokken waren; zo dat de +navolgende kunstenaar niet anders kon doen dan de natuur overschreiden, +zoude hij zijn' rol maar even lijdelijk uitvoeren; men bragt de +schriklijkste tafereelen der lijdende menschheid en de ondenkbaarste +ellenden op het tooneel; dit ging zo ver, dat men dezelve niet meer, +door den gewoonen toon der spraak, kon afbeelden; men moest dus de stem +mede geheel boven de natuur verheffen, en zingende uitdrukken, 't geen +men spreekende geen behoorlijke kragt kon geeven; dit kunt ge denken dat +het natuurlijke der voorstelling nog meer verminderde; dit alles werdt +nogthands op _æsthetische_ gronden in dien tijd verdedigd; immers +zodanig redeneert die schrijver van de XIXe. eeuw over deze zaak; +men bragt den aanschouwer de ijsselijkste voorvallen voor oogen; men +vertoonde 'er vrouwen en kinderen, die in onderaardsche gevangenissen +van honger en gebrek, verkwijnden; en eindelijk, onder het zingen van +eenige aria's, stierven. Beroemde Mannen der deftige Oudheid voerde men +integendeel weder zeer luchtig ten Tooneele, daar men onder anderen, +aloude vermaarde Helden te samen dansende, en bij wijze van een Ballet, +liet strijden; terwijl de overwonnene in een soort van dans, welken men +toen _Hornpijp_ noemde, op de vlucht huppelde. + +_Ik._ Maar, gij spreekt daar van zingen, hoe is 't toch eindelijk met de +muziek gegaan? Hier van zal die schrijver ook wel gewaagen. Bij ons is +die kunst thands op een' trap van hoogte die haar met sterke afneeming +dreigt. + +_De Kunstkenner._ Zij is ook, volgends dien schrijver, mede op zulk een' +trap in de achttiende eeuw hier te lande geweest; in de negentiende +begon ze tevens met alle kunsten ongemeen te verbasteren; want zij, eene +kunst zijnde, die slegts van het wisselziek gebruik in den tijd pleeg +aftehangen, moest men telkens iets nieuws in dezelve uitvinden, om den +verflaauwenden lust weder te prikkelen en de zatheid in graagte te +veranderen; naa dat men dan eerst de voor ieder aangenaame _Harmonie_, +waarin men het schoon der Toonkunst pleeg te stellen, doch waarvan men +nu zat was geworden, in eene onbegrijpelijk vlugge behandeling der speel +instrumenten, of in eene de uiterste grenzen der mooglijkheid naderende +hoogte in de stem en plotslijke daaling derzelve, gezogt hadde, begon +men eindelijk in het laatst der XIXe eeuw ook dat zat te worden en +men ging een' geheel anderen, en tegenstrijdigen, weg in; men maakte +elkander diets, dat het geen men weleer welluidend gevonden hadde, juist +onwelluidend ware en omgekeerd, zo dat men zig nu toelag op de kunst der +_Kakophonie_ of kwalijkluidenheid. Deze werdt nu alom de smaak, en men +hoorde in de Concerten niet anders dan gillen, krassen, gieren, zo dat +veelen, wier natuur niet zeer lijdelijk was, dit wangeluid niet konden +uitstaan. 'Er kwamen van alle oorden, virtuosen, in deze _Antimelodia_ +uitmuntende, aan, elk trachte zo veel mooglijk, zo door de stem als +speel instrumenten, een gevoel van onwelluidenheid in 't gehoor +optewekken; men hieldt dit, op wijsgeerige gronden, die men 'er voor +opgaf, voor eene schoonheid; doch ook deze smaak duurde niet lang, maar +sloeg weldra weder tot het geheel tegen gestelde over; de _Harmonie_ +werdt nu weder ten sterksten behartigd; maar men zocht het nieuwe in +het uitdrukken van zaaken, welke door geen klanken kunnen uitgedrukt +worden; deze dwaasheid ging zo verre, dat men eindelijk de Vaderlandsche +Historie, in eenige achtereenvolgende muziekstukken, door geluiden, +trachte uittedrukken; kortom, dit werdt mede welhaast weder oud. Thands +wordt de toonkunst, immers hier te lande, slegts bij weinigen geoefend; +want men vindt hier weinig nuttigheid in oogenbliklijk vervliegende en +niets in de ziel naalaatende klanken; maar de Kaffers zijn heden zeer +verre in de muziek; alle de kunstnaamen zo van Instrumenten, als van +muziek, die eerst Italiaansch of Fransch, waren, zijn nu Hottentotsch; +want deze natie is thands op den hoogsten trap van weelde en +beschaaving; maar zij is in lange nog niet in wijsgeerigen smaak +verlicht geworden. + +Men legt 'er zig thands op toe om nieuwe instrumenten te vervaardigen en +uittedenken; want heden hebben wij geen enkel instrument van de XVIIIe. +eeuw meer in gebruik, ook is 'er in de muziektekens, of nooten, een +groote verandering voorgevallen; wij kunnen die der voorige eeuwen +volstrekt niet meer verstaan; schoon 'er enkele groote geleerden +gevonden worden, die meenen dat zij 'er nog al wat van weeten; immers is +'er onlangs een werk uitgekomen, _de Musica proavia, sive de veterum +musicis organis_, dat is: _van de Toonkunst onzer voorouderen of van +de speeltuigen der ouden_, daarin is de beschrijving der oude muziek +instrumenten, gelijk ook een of twee voorbeelden van de nooten onzer +voorvaderen, met veel geleerdheid en studie bijeengebragt; ik moet dit +boek u eens laaten zien; wijl wij toch over dit onderwerp handelen. +Hij ging in een naabij zijnde vertrekjen, en kwam met dit boek terug, +toonende mij het zelve. Ik zag dat het door een Hottentots geleerden +zeer omstandig in de Latijnsche taal geschreeven was, en herkende +ook een of twee muziekstukjens, welke egter zeer gebrekkig, en, met +uitlaating en wonderlijke stelling van eenige nooten, die allen naauw +kenbaar waren, gesneden waren. Zo veel zag ik echter, dat een der +zangstukjens het choor uit de _Belle Arsene_, _Thriomphez_, enz. en het +andere de vois van _Jaapjen staa stil_ was; de aanmerkingen van dien +geleerden Kaffer, waren bij uitstek uitgebreid, en men hadt 'er de toen +in gebruik zijnde muziek- en speel- instrumenten bij vergeleeken, en ook +in plaat gebragt. Onder dezen zag ik 'er een welks maaksel mij zo vreemd +en wonderlijk voorkwam, dat ik niet naalaaten kon, den Kunstkenner te +vraagen, of hij mij zulk een instrument niet eens in wezen zou kunnen +toonen? ô Ja, was zijn antwoord; dat instrument heet _Gom Gom_, en is nu +zo veel als onze fluit, ik kan u zelfs wel eens het geluid van dezelve +doen hooren; hij ging daarop weder heen, kwam met het wonderbaarlijk +maaksel zelve ook weldra voor den dag, en begon 'er op te blaasen; +maar maakte een voor mij zo erbarmelijk geluid, even of 'er eenige +jonge honden tjankten, dat ik hem voor zijne beleefdheid bedankte, +voorgeevende nog iets over 't een en ander met hem te willen spreeken. + +_De Kunstkenner._ De _Gom-Gom_ schijnt u toch niet zeer te bevallen? + +_Ik._ Wel, wat zal ik u zeggen! Ja of neen, 't is ongewoonte! en elk +landaart, ja bijkans elk mensch schijnt voor de gewaarwording des +geluids, anders _georganiseerd_ te zijn. Ik wende voords, zo schielijk +mij mooglijk was, het gesprek, zeggende: maar zeg mij toch eens, hoe +komt het, dat al de boeken die ik nog gezien heb, in vreemde gewesten +gedrukt zijn, worden hier geen boeken gedrukt? + +_De Kunstkenner._ Weinig of geen! want schoon de geheele waereld thands +bijna boeken maakt, worden 'er in alle landen maar zeer weinige gedrukt, +en echter hebben wij overvloed van boeken; ook gaan 'er jaaren mêe +heen, eer een aucteur zijn werk voor de pers gereed gemaakt heeft; zij +arbeiden zeer langzaam, en volgen dan nog de les van HORATIUS: _nonum +prematur in annum_, laatende hun werk negen jaaren stil liggen; dat +verschilt veel bij ons, vóór dertien eeuwen, toen 'er duizenden +daaglijks opgezet, en binnen weinig dagen afgewerkt, en ter waereld +ingezonden werden; althands die aucteur, waarvan ik u zo even sprak, +verhaalt dat 'er in het laatst van de achttiende eeuw, in Duitschland +alleen, meer dan duizend aucteurs te gelijk aan den arbeid waren, en dat +de overige landen, en inzonderheid Nederland, maar de handen vol werks +hadden, om deze duitsche producten, in hunne moedertaal, somtijds geheel +tegen den waaren zin des schrijvers overtegieten, en geheel misvormd, in +hun taal te doen verschijnen.-- + +Ik zuchte hier eens, en dacht vriend! uw schrijver heeft het zeer wel, +en na waarheid verhaald.--Thands is dat vertaalen en verminken niet +noodig; want daar alles in het latijn geschreeven wordt, en elk die +taal leert, kan elk mensch, het werk van de verstäfgelegene schrijvers, +in al deszelfs kragt, en zo als het uit hun pen gevloeid is, leezen +en verstaan, zo dat wij nu na gelang meer en beter doordagte boeken +ontfangen, dan in die tijden; want elk is origineel, en legt zig op +zijne eigene navorschingen toe. + +Ja, ging hij voord, ik vermaak mij menigmaal met dien ouden schrijver; +want hij verhaalt dan klugtige dingen, die in het laatst der achttiende +eeuw, in de letter waereld, en althands in den Boekhandel, voorvielen. +Begrijp eens, men gaf eindelijk naauwlijks vier of zes regels op een +blad; en al de waarde der boeken bestondt eindelijk daarin, dat zij op +het keurigst fijnst papier, en met overschoon gesneden letters, gedrukt +waren; want zo zeer was in 't begin der XIXe. eeuw de smaak reeds +vervallen, dat men niet vroeg _wat nut eenig boek behelsde_, maar _met +wat letter, en op welk papier 't gedrukt ware_? ook werden 'er daaglijks +in de nieuwspapieren de belagchelijkste advertentiën aangekondigd, +verscheide Boekverkoopers schreeuwden in de nieuwspapieren, als +kwakzalvers op de markt: _Hier moet ge weezen! Is 'er iets dat in een +Christelijk Huisgezin onontbeerlijk is, het is dit of dat werk, dat voor +zo veel te bekomen is_, of _daar in deze tijden, elk mensch niet leeven +kan, zonder eenige kennis, van vreemde landen te hebben, zo is die +of die Boekhandelaar teraade geworden, deze of die Reisbeschrijving +uittegeeven_, eindelijk ging 't zo ver dat dit hevig dringend noodigen +krachteloos geworden zijnde, men ten laatsten de menschen met geweld de +boeken opdrong, en in huis wierp, en op 't eind des jaars de reekening +'er van dwong te betaalen; ja de boeknegotie werdt, op 't laatst, van +eene bedelaarij een rooverij; maar toen begon 't geldgebrek ook algemeen +toe te neemen, en wij geraakten allengskens in de gesteldheid waarin wij +ons thands bevinden. + +_Ik._ Maar zijn 'er thands geen geleerden, die de werken van andere +schrijvers beoordeelen; het fraaije daarin aanwijzen, en het gebrekkige +berispen? + +_De Kunstkenner._ Waartoe zou dit toch dienen? + +_Ik._ Wel, om den bekwaamen schrijveren aantemoedigen, en den +onbekwaamen te leeren. + +_De Kunstkenner._ Maar wie zou dat toch beslissend durven onderneemen; +die zoude zig dan immers voor den bekwaamsten moeten houden? + +_Ik._ Ja; maar zo een werk zoude juist niet door één' schrijver alleen +vervaardigd moeten worden: men neemt in zo een geval, een geheel +gezelschap geleerden, die elk voor het vak, waarin hij door geleerd is, +oordeelen; althands zo gaat het bij ons. + +_De Kunstkenner._ Kunnen de lieden tot uwent dan zelve niet verstaan of +beoordeelen, wat zij leezen? Dat moeten wel botte lieden zijn, die +noodig hebben, dat anderen hun zeggen, _wat ge daar nu leest is goed; +maar wat ge daar leest deugt niet_. Zij kunnen dit immers zelve wel +zien. + +_Ik._ Neen vriend! daar scheelt 't hem juist aan; de groote hoop van +leezers weeten tot onzent niet of 't geen zij leezen, gezond menschen +verstand bevatte, ten zij, dat ze dat door gezag van anderen hooren +bevestigen. + +_De Kunstkenner._ En zoo 't geen de beoordeelaar verwijst nu eens den +leezer redenlijk wel bevalt, of zelfs fraai voorkomt, hoe dan? Moeten de +leezers zig dan toch aan 't oordeel van die Beoordeelaars onderwerpen? +Is dat mooglijk zo een wet tot uwent? + +_Ik._ Wel neen! Elks oordeel is vrij, en de berispte schrijver wreekt +zig ook niet zelden, vrij hevig; maar wordt dan weder zo fel, door de +Beoordeelaars beantwoord, dat hij somtijds zijn' goeden naam en +Kunstroem in de samenleeving verliest. + +_De Kunstkenner._ En zorgen de openbaare wetten, daar niet voor, dat de +eene burger, den ander niet zodanig onteeren kan? + +_Ik._ Voorzeeker, 'er zijn goede wetten tegen hoon dien men elkander +aandoet; maar dan moet de hooner bekend zijn. + +_De Kunstkenner._ Wel, die is dan immers bekend; ja zelfs algemeen door +den druk bekend? + +_Ik._ Wel neen, die Beoordeelaars maaken zig niet bekend. + +_De Kunstkenner._ Maaken die zig niet bekend! durven ze dan mooglijk +niet voor hun oordeel openbaar uitkomen? + +_Ik._ Men zegt niet gaarne iemand zo openbaar de waarheid; immers men is +'er niet gaarne voor bekend; want somtijds berispt men wel persoonen op +'t allerhevigst, waarmede men daaglijks als vriend omgaat. + +_De Kunstkenner._ Wat zegt ge daar! Neen; dank zij den schenker van alle +verstand, dit gebruik is bij ons niet bekend; niemand mag iets zonder +zijn' naam uitgeeven, en niemand verlangt het ook te doen; want elk +mag hier spreeken en schrijven gelijk hij denkt; en dat kan ook onder +ons plaats hebben; want niemand denkt iets dat hij niet zou durven +zeggen, en in plaats van eens anders werken te berispen, schrijven +onze geleerden zelve; wanneer 'er, bijvoorbeeld, eens een of ander +werk uitkomt; dat, na 't oordeel van een' of anderen geleerden, te +onvolmaakt, te zwak, of te gebrekkig is, wel! dan houdt die zig niet +op, met het zelve te berispen, maar schrijft over dat zelfde onderwerp, +terstond, na zijn bevatting, een ander werk, en maakt zelfs in 't geheel +geen gewag, van den anderen schrijver; dan besluit de leezer zelve, wat +beter is, en dat dan ook beter is, heeft den meesten aftrek, zo gaat het +althands bij ons daarmede; wel dat moeten bij u dan wel nijdige en +verwaande geleerden zijn. + +_Ik._ Neen, dat ontstaat bij ons niet altijd uit nijd of verwaandheid; +maar om dat de uitgeevers dezer Beoordeelingen nog al wat meer aan de +schrijvers derzelve, als voor ander Boekwerk kunnen geeven; om dat +'er zeekerlijk altijd goeden aftrek van is; inzonderheid als ze wat +steekelig zijn. Dit noodzaakt ook den Boekverkooper, om zodanige boeken +liever dan andere werken te onderneemen; want als zo een geschrift eens +in den smaak komt, en als 't maar in 't begin wat hevig geschreeven is, +kan dat niet missen; wel nu, dan heeft de Boekverkooper 'er een zekere +vastigheid aan, waar op hij jaarlijks reekenen en staat maaken kan; want +'t meeste wat bij ons in den Boekhandel gebeurt, geschiedt _lucri ergo_. + +_De Kunstkenner._ Dan mag men tot uwent, met recht, het _auri sacra +fames, quid non mortalia pectora cogis_, over dien handel, uitroepen. +Schrijven dan de aucteurs tot uwent om geld?--Wel heden, dat moet al +wonderlijk toegaan! Moet dan hun geest juist vaardig zijn, als de maag +leeg is? + +_Ik._ Wel dan juist studeert men met het beste gevolg. + +Maar ik ben verwonderd geweest, dat de Boekverkooper wiens winkel ik +bezogt, niet eens van rijmwerken of rijmen wist? Zijn 'er dan geen +Poëeten meer hier te lande? + +_De Kunstkenner._ Ja, ik begrijp 't zeer wel, wat ge met rijmen en +rijmwerken bedoelt, meent ge niet die werken, welker regels zo veel +als met dezelfde letters eindigen. Ja, Ja, ik verstaa u wel. O, dat is +geheel uit den smaak: ik wil wel gelooven, dat de Boekverkooper dien +niet kende; men moet al vrij gestudeerd hebben, om daar een denkbeeld +van te maaken, en ge moet denken, die lieden welke de boeken verkoopen, +zijn juist allen geen geleerden of _antiquarii_. Neen; zoo 'er al eens +een Poëet onder ons opstaat, dat in geene jaaren gebeurt; want iemand +die geen natuurlijke geschiktheid tot groote verbeeldingskragt heeft, +schrijft geen Dichtwerken; nu dan, als 't al eens gebeurt, dan schrijft +zo een Dichter na de maat die zijn hartstocht of verrukking hem aan de +hand geeft; doch het gebeurt zeer zelden; hij moet dan ook daar bij de +nooten stellen, welke dienen moeten om zijne gedichten wel, en in zijn +gevoel, te leezen; want al onze Poëzij is met zekere muziek verzeld, en +wordt gezongen. Gelijk ook bij de Grieken en Romeinen gebeurde, anders +zoude ons de cadans, die 'er in plaats heeft, ontslippen, of in een lang +gedicht, wel dra verveelen. + +Ik twijfel echter of ge mijne meening wel vat; want ge moet 'er u zeeker +geen juist denkbeeld van kunnen maaken, als aan 't Rijm te zeer gewoon +zijnde. Deze soort van Gedichten als bij ons nog enkel voorkomen, +konden ook vóór veele eeuwen, en in een land als 't uwe, waar nog veel +behoeften zijn, niet ontstaan; 't is bekend wat HORATIUS, in zijn +Dichtkunst, daar reeds over gezegd heeft. _Wanneer de Goudzucht eens een +volk ingenoomen heeft, kan geen onsterflijk dicht meer uit hun +voortkomen_.[19] + +[19] _-- Ad hæc, animos aerugo & cura peculi + Quum semel imbuerit, speramus carmina fingi + Posse linenda cedro & levi servanda cupresso?_ + + _De arte Poetica._ + +_Ik._ Men zal toch zeekerlijk wel sierlijk bewerkte Redevoeringen onder +u kennen? + +_De Kunstkenner._ Ja, men doet zeekerlijk thands dikwijls openbaare +Redevoeringen; want 'er is weeklijks een bijeenkomst in de hooge en +laagere zedeschool, waarin bekwaame Redenaars de beoefening der deugd, +en de gevolgen van ondeugd, krachtig voordraagen en aanprijzen. +Dit geschiedt, of bij wijze van Redevoeringen, of bij wijze van +samenspraaken, even als de aloude Tooneelspellen; want ons laagere +zedeschool is ook tevens ons Tooneel; doch ik weet niet, dat de +Redenaars daartoe zekere kunstregelen volgen: zij spreeken 't geene bij +hun opkomt, en zo als eene gezonde _Logica_ voorschrijft; want zij +zoeken hunne toehoorers niet met schijn te misleiden. + +_Ik._ Beoefent men dan de Redeneerkunst, of _Rhetorica_ niet meer; +bijvoorbeeld leert men niet, hoe men zijn reden opsieren en bevallig +voordraagen moet, en hoe de gebaarden, bij de uitspraak, te maaken zijn? + +_De Kunstkenner._ Neen! om dat deel der _Rhetorica_ denken wij niet. +Men weet door de _Logica_ immers wel, als men iets wil voordraagen, dat +men 't een niet voor 't ander, of verward, of verkeerd, of met oneigene +woorden doen moet; en wat de gebaarden betreft, die worden door de +natuur zelve geleerd; wij zien niet eens gaarne veel gebaarden op den +Redeneerstoel maaken; alzo die den aandacht veel te veel afwenden. + +_Ik._ Gij hebt daarin zeeker geen ongelijk; maar ik bedoel juist geene +openbaare Redevoeringen; maar wel bijzondere voorleezingen, gelijk tot +mijnent veel plaats hebben; men komt tot onzent niet bij elkander, of +men leest iets voor, of doet een kleine Redevoering, over 't een of +ander onderwerp; althands in zulke gezelschappen, waar niet _geömberd_ +wordt. + +_De Kunstkenner._ _Geömberd?_ wat is dat? + +'t Berouwde mij, dat ik mij dat woord had laaten ontvallen; want ik wist +niet, hoe ik dezen goeden man, met mooglijkheid, eenig denkbeeld van 't +_à l'hombre_ spel zou kunnen geeven; ik moest toch wat antwoorden, en +zeide: + +Ik zal u zeggen, _à l'hombre_ of _Ombren_, in de wandeling, is een spel +dat men zittende met elkander speelt, en bestaat in het op de tafel +werpen, van beschilderde blaadjens papier, sommigen derzelve zijn met +heele monstreuse beelden beschilderd, met twee hoofden, vier armen, en +twee buiken; deze beelden zijn uit de oude en nieuwere tijden ontleend, +althands men heeft ze naamen uit de gewijde en fabel geschiedenissen +gegeeven; bijvoorbeeld: Koning DAVID en HECTOR, CHARLEMAGNE en HELENA; +PENTHAMEE en LUCRETIA, onder anderen is 'er een beeld bij, dat heet +CIPRI ROMAN; maar ik kan u betuigen, dat zelfs de ervaarendste +_omberaar_, tot heden, nog niet weet wat dat beduidt; de overige +blaadjens zijn met _ruiten_ of met _klaverblaadjens_, of met _hartjens_, +of met een figuur in de gedaante van een _schupjen_ betekent, en +_schoppen_ genoemd; nu, om dan voorttegaan, als men dan aan elk wat van +die blaadjens in de handen gegeeven heeft, dan begint men ze na vervolg +neder te werpen, en aan het eene blaadjen meer waarde gegeeven zijnde, +dan aan het ander, dan is het gevolg, dat hij die de meestwaardige +kaarten in handen gekreegen heeft, overwinnen moet, en al de andere die +nedergelegen worden, naar zig kan haalen. + +_De Kunstkenner._ En wat gebeurt 'er dan verder? + +_Ik._ Wel! dan is het spel uit, en men geeft elkander geld. + +_De Kunstkenner._ Geld! Ik meende dat ge zo even zeidet, dat het een +spel ware? + +_Ik._ Wel ja! ja, een spel; maar men speelt om geld. + +_De Kunstkenner._ Zo! heet men dan al wat tot uwent om geld gedaan +wordt, _speelen_? Nu zo, dat is iets anders: als de Bakker dan brood +bakt, speelt hij dan? + +_Ik._ Wel neen! zo moet ge 't niet begrijpen? De Bakker geeft voor geld +zijne waaren, die hij, om ze in staat te stellen van gebruikt te worden, +bewerken moet; men noemt zulke ruilingen van goed voor geld, geen spel; +maar als men elkander iets geeft, uit hoofde van een, vermaakshalven, +ingebeelde schuld, dan noemen wij dat speelen. + +_De Kunstkenner._ Nu begrijp ik u, dan is 't alles maar _vermaakshalven_ +zo uitgedagt, men zal dan zeekerlijk, als men ophoudt met speelen, +elkander 't geld weêrom geeven! + +_Ik._ (Verlegen met 's mans botheid van begrip) Wel zeeker niet! daar +zou de winnaar wel degelijk tegen hebben: begrijp dat sommige speelers, +geduurende het spel al vrij wat omzetten; veel verliezen of veel winnen +kunnen, na dat de speel prijs onder hen hooger of minder is bepaald, +en de fatsoenlijkste lieden stellen dien prijs zo hoog mooglijk is; +want, na maate men grover speelt, wordt men vermoogender gehouden; +bijvoorbeeld, zoo ik 't geld na uwe waarde schat, dat is driemaal +zo min dan 't bij ons geschat wordt, dan gebeurt het dikwijls dat de +middenclasse, die wij den Burger noemen, somtijds op een' avond een +veertig stuivers wint of verliest, welke men veel naauwkeuriger betaalt, +dan zulke schulden waarvoor men zijne waarde genooten heeft; want dit +heeten wij _schulden van eer_, en het gebeurt dikwijls dat de bakker +en slagter, voor hunne geleverde waaren, niets ontfangen; terwijl men +driemaal zo veel als zij te vorderen hebben, om niet, en uit hoofde van +die ingebeelde Eerschulden, aan elkander betaalt. + +_De Kunstkenner._ Maar mij dunkt, dit strijdt tegen alle recht. Zorgen +daar dan de wetten van uw land niet tegen? + +_Ik._ Ja, dat doen zij voorzeeker; zo dra iemand, bijvoorbeeld, bij ons +niets meer heeft om te betaalen, verliest hij zijne vrijheid, en wordt, +op kosten zijner schuldeischers, in de gevangenis onderhouden. + +_De Kunstkenner._ Zo, dan zal hij daar met eenig algemeen nuttig werk, +iets verdienen, waarvan hij eindelijk zijn schuld voldoen, en zig weder +vrijmaaken kan. + +_Ik._ Neen! och neen! daar toe is in die gevangenissen geen de minste +gelegenheid. + +_De Kunstkenner._ Ei zie, dat is dan dunkt mij eene zeldzaame gewoonte. +Ik bevat juist nog niet, wat voordeel de schuldeischer daar bij hebben +kan; doch, wat zal men zeggen, men kan zo oppervlakkig niet over de +gewoonten en zeden van een vreemd land oordeelen.--Maar dat kan ik u +echter berichten, dat het hier geheel anders toegaat; want 't is bij +ons zo eene groote schande meer te verteeren, dan men vermoogend is te +betaalen, dat het slegts in veele jaaren enkel eens gebeurt, en dan nog +geschiedt dit ongeluk niet door zulke zonderlinge ingebeelde schulden +als het spel; maar door onvoorziene rampen, en in die gevallen treedt +de geheele streek, waar zo een ongelukkige woont, toe; elk geeft een +beuzeling en hier mede is de verarmde persoon gered, en niemand lijdt +'er eenige schaade bij. Zoo 'er al iemand het 'er op toe wilde leggen, +om, voorbedagt, anderen te benaadeelen, zoude hij dit onmooglijk uit +kunnen voeren; want men zoude hem daarin niet toegeeven; daar het bij +ons eene gewoonte is, om, zonder geld of ruiling, niemand iets van 't +onze aftestaan, 't geen ook niet behoeft, daar elk van zijnen grond zijn +bestaan vinden kan. + +_Ik._ Nu, dat is ook geheel iets anders, als in landen waar veel +Koophandel gedreeven wordt; want daar moet ook veel _credit_ gegeeven +worden; daar zijn de meeste bezittingen denkbeeldig; immers een koopman +moet ten minsten tweemaal zo veel credit dan vermoogen hebben; maar hebt +ge dan hier geenerleije spellen? + +_De Kunstkenner._ Ja wel; maar men speelt slegts voor vermaak en +gezondheid: wij hebben verscheiden bal-kaats- en lighaamsoefenende +spellen; maar nooit denken wij om elkander geld aftewinnen. 't Spel is +immers geen kostwinning? Maar, daar wij van 't spel spreeken, moet ik u +eens even iets laaten zien, waar over hier zeer sterk onder de geleerden +getwist wordt: sommigen houden het voor een spel, en anderen weder +voor afgodsbeelden der ouden, en wel van sommige half beschaafde, half +onbeschaafde volken, die men zegt dat in de XVIIIe. eeuw in 't hart van +Europa gewoond hebben. + +Hij vertoonde mij daarop een doos, waarin, onder andere niets +beduidende snuisserijen, ook beeldjens van dieren van goud, zilver, en +met Juweelen omzet, lagen, als Elephantjens, Penningjens, Lammetjens, +Kruisjens, Sterretjens en andere kleinigheeden, welke ik weldra voor +Ridderordes erkende. Terwijl ondertusschen de Kunstkenner voortging, +dus te redeneeren: zou 'er aan die prulletjens nog al wat gelegen zijn, +dunkt u? Ik heb al in den wil geweest, om ze mijn kinderen te geeven, om +mede te speelen; maar als 't waar is, dat het oude afgoden zijn, is 't +nog al der moeite waardig om ze te bewaaren. + +Ik zeide daarop dat het juist geen afgoden waren; maar dat 'er echter +bij mij te lande nog groote eer aan beweezen wierde, en dat iemand die +zo een Lammetjen, Kruisjen, of Penningjen mogt draagen, al vrij wat +aanmerklijks ten dienste des lands moest verricht hebben, ten minsten +dat zijn voorouders een' aanmerkelijken dienst aan 't land moesten +gedaan hebben. + +_De Kunstkenner._ Wel is 't mooglijk! Nu dat is toch ook al raar; dan +zijn 't zo veel als tekens, om iets te kunnen onthouden; zo? Dan was +'t zeeker om dat men die groote daaden anders vergeeten zou, als men +ze zich niet door zo een figuurtjen herinnerde; wel nu, dan zal ik ze +bewaaren: moogelijk is dit Elephantjen dan ter gedagtenis dat iemand die +beesten 't eerst ontdekt heeft; dit Lammetjen zal dan voor iemand die +het gebruik der wol verbeterd, en dat Sterretjen mooglijk voor iemand +die een nieuwe Planeet ontdekt hadt, geschikt geweest zijn; zo, nu zal +ik ze wel trouw bewaaren. + +_Ik._ Goede vriend! neen, 't is 'er juist zo niet mede gelegen, als ge +wel meent; want deze figuurtjens werden veeltijds door lieden gedraagen +die noch van natuurlijke Historie, noch van Koophandel of Sterrekunde +iets wisten; hun herkomst is ook van een gantsch anderen aart; doch ik +kan u verzeekeren, dat ze meestal voor krijgsverdiensten door de Vorsten +gegeeven werden, en die ze droeg was zeekerlijk bij 't gemeen in groote +achting, al ware hij ook nog zo bot; maar ze zijn toch aan goud, zilver +en juweelen veel waardig. + +_De Kunstkenner._ O, als 't anders niet is, dan zal ik ze maar aan mijn' +kleinen jongen geeven; want goud, zilver en juweelen zijn bij ons zaaken +van zeer weinig waardij.-- + +Ik stond zeer verwonderd over de koelheid waarmede de Kunstkenner deze +kleinoodiën behandelde, en besloot mijn bezoek met deze woorden: +inmiddels danke ik u wel zeer voor uwen vriendelijken ontfangst, in +hoope dat ik u toch niet van noodiger bezigheeden afgehouden zal hebben: +ik wilde nu nog gaarne eens een Regeerings persoon gaan bezoeken; zoo +'er hier kort bij een mogt woonen; want behalven dien Vader des lands, +zullen 'er immers zeekerlijk ook nog wel andere Regenten zijn. + +_De Kunstkenner._ Voorzeeker, maar ge zult ze thands niet tot hunnent +vinden; want ze zullen allen ter schoole zijn. + +_Ik._ Ter schoole! Regenten gaan bij u nog school? waar gelijkt dat nu +weêr na? + +_De Kunstkenner._ De Regenten gaan niet meer school; maar zij moeten des +naademiddags in de schoolen tegenwoordig zijn; om dat de jeugd onder hun +eigen opzicht opgevoed en onderweezen wordt. + +_Ik._ Zo! dan zijn uwe Regenten een soort van Atheensche _Ephoren_? Nu +ja, dat is zeer prijsselijk; want de kinderen zijn toch het toekomend +geslacht; 't komt 'er dus wel zeer op aan, dat een goede Regeering een +naauwkeurig opzicht op derzelver onderwijs en opvoeding draage. Ik ben +waarlijk verheugd dit te verneemen; men wordt immers in de schoolen +toegelaaten? + +_De Kunstkenner._ Eenen vreemdeling wordt hier nergens toegang +geweigerd; men behoeft hier geen schatten te verbergen, die de hebzucht +gaande kunnen maaken; al wat wij hier bezitten kan elk weldenkend volk +zig eigen maaken. Wij hebben hier alleen goede wetten, veel lust tot +weetenschappen en te vredenheid met onzen staat. + +_Ik._ Wel nu, mijn voorneemen was ook, naa een bezoek bij u afgelegd te +hebben, de schoolen, immers een derzelve, eens te gaan bezichtigen; ik +zal daar tevens uwe Regenten vinden, die ik toch mede gaarne eens +aantroffe? + +_De Kunstkenner._ 't Zal uw tijd worden, als ge de school nog wilt zien; +want zij zal welhaast geëindigd zijn. + +Ik nam, op deze waarschuuwing, terstond mijn afscheid, van den beleefden +Kunstkenner, en ging weder met mijnen Geleider op weg. Toen wij een +eindjen weegs gegaan hadden, brak mijn Geleidsman het zwijgen, en zeide: + +Wij zijn hier reeds digt bij de school; maar, eer wij 'er ingaan, +moet ik u nog waarschuuwen, dat gij de persoonen, welken het bestuur +aanbetrouwd is, geen _Regenten_ noemt; wij noemen hen alleen _Oudsten_; +want 't zijn in de daad, in alle onze vlekken, de bejaardsten uit het +vlek; want hoewel elk inwooner tot dit bestuur gerechtigd is, worden +doorgaandsch de bejaardste lieden, daarmede voorzien; mids zij nog in +staat zijn, dien gewigtigen post waarteneemen. + +Ik dankte mijnen Geleider voor zijn bericht; terwijl wij reeds in eene +ruime wooning binnen traden; deze was de school zelve: zij was in vier +onderscheidene vertrekken verdeeld; in elke dier vertrekken zaten twee +dier Oudsten, in een verheven gestoelte, terwijl de onderwijzers een +weinig laager geplaatst waren. De leerlingen welke hier van de jongste +waren, kwamen mij niet onder de zeven, en niet boven de negen jaaren +voor. Ik vond hen bezig met, aan een der tafels, de letters te leeren, +terwijl men aan eene andere reeds een weinig verder met spellen en +leezen gevorderd was, en aan een derde tafel werkelijk een' aanvang met +schrijven maakte.--Wij wandelden deze school, waar, tegen de gewoonte +der kinderschoolen, een groote orde en stilte heerschte, langzaam door, +en kwamen in de tweede school, hier vonden wij alles op dezelfde wijze +ingericht; de leerlingen waren hier van tien tot veertien jaaren; aan +een der tafels, zag ik, gaf men onderwijs in de taal, die in gebruik +was; naamlijk in het schrijven van een' goeden stijl, en in de +letterkundige regelen der taal; aan een tweede tafel was men bezig om +het Latijn en Grieksch te onderwijzen; voor zo verre deszelfs beginselen +betrof, hier werdt van buiten geleerd; doch de kinderen leerden in +stilte, voor hun zelven; een derde tafel was geschikt voor hun die +reeds Latijnsche opstellen konden vervaardigen, en aan een vierde tafel +werden Latijnsche Aucteuren geleezen en geëxpliceerd; CICERO was om zijn +zuivere taal en SENECA, om zijne zedekunde, hier in gebruik.--Dichters +vond ik hier niet.--In de derde school zag ik jongelingen van zestien +tot achttien jaaren, deze waren aan een tafel bezig met zig in de +wiskundige weetenschappen te oefenen, terwijl aan een tweede tafel de +Redenkunde of Logica, en aan een derde de beginselen der zedelijke +wijsbegeerte onderweezen werden. Eindelijk in de vierde school, +waarin ik jongelingen van achttien tot twintig jaaren vond, werden +de Proefondervindelijke Natuurkunde en de kennis van de wetten en +constitutie der Regeering op verschillende dagen onderweezen; zo dat +reeds deze school den dienst van eene Academie, wat betreft de zedelijke +wijsbegeerte, doen konde, en de jongelingen in alle, meest tot het leven +noodige, vakken der geleerdheid bekwaam gemaakt konden worden. + +Toen wij in deze laatste school binnen traden, was men juist bezig met +de verklaaring der wetten, waar na dit land bestuurd werdt; men las +dezelve voor, en gaf reden van al wat in de zelve gesteld was; dit juist +gaf mij gelegenheid van, bij 't eindigen der voorleezing en geduurende +het uitgaan der schoole, in gesprek te treeden, met een der Oudsten, +welke in deze school de voorzitting hadt. Ik maakte hem eene aanmerking +bekend, welke mij onder het leezen der wetten ingevallen ware; bestaande +daarin, dat ze mij niets anders dan zekere geregelde schikkingen van +huishouding scheenen te behelsen; zonder dat 'er van eenige misdaaden +of straffen in gerept wierde; 't zullen, zeide ik, zeekerlijk, alleen +de Burgerlijke of _Civile_ wetten geweest zijn, die ik heb hooren +voorleezen; 'er zijn immers, behalven dezen, ook _Crimineele_ wetten +hier in gebruik? + +_De Oudste._ O neen! wij kunnen 't met deze gemakkelijk af? Ik weet wel, +wat gij bedoelt; maar ge moet die oude tijden, toen 'er crimineele +wetten noodzaakelijk waren, niet verwarren, met de behoefte van onzen +tegenwoordigen tijd. Wil ik u eens beknoptelijk zeggen, waar om wij +alleenlijk _civile_ schikkingen, en geen _crimineele_ wetten noodig +hebben; hoor, dat komt van daar, dat wij de Jeugd onder ons eigen +toezicht opvoeden; dat onze maatschappijën thands zo geweldig groot +niet zijn, dan vóór dertien eeuwen; dat wij onzen rijkdom niet meer in +elendig poppengoed van goud en zilver, maar in kennis en vergenoegen +zoeken. _Want hier door_, zegt JUVENAAL, _ontstaan gemeenlijk de +oorzaaken van schelmstukken, en geen ondeugd van het menschelijk gemoed, +heeft ooit meer vergifts gemengd, of zwaarden ter verderve gewet als de +felle trek tot onmaatige middelen_.[20] In één woord, dat wij waarlijk +verstandiger geworden zijn, en daar, waar het verstand verlicht wordt, +verminderen allengs de misdaaden; zondigen is dwaalen: wij trachten, zo +veel mogelijk, der jeugd van 't eerste oogenblik heurer ontluikende +kennis, waare denkbeelden der dingen in te boezemen. De jeugd blijft +niet te min wel verschillend van aart; en dat is, tot derzelver +bestemming, ook hoogstnoodig; maar alle die misdaaden, die, in +voorige eeuwen, uit begeerte naar eens anders goederen en bezittingen +ontstonden, en zo wel den koning als den onderdaan besmetteden, zijn bij +ons voorwerpen van medelijden. Hier toch is bij niemand overvloed, maar +ook bij niemand gebrek; want zo dra iemand meer geld of goed, langs den +eenen of anderen weg, verkreegen heeft, dan hij voor zig gebruiken kan, +geeft hij 't vrijwillig in de schatkist des Lands, en daaruit worden +weder anderen, in gevalle van onvruchtbaarheid, of andere rampen, +ondersteund, en voor gebrek behoed; zo dat hier niemand meer dan een +ander verlangt, alzo hij zeer tegen de algemeene gewoonte zou handelen, +met zijn overhebbende goed, niet ten gemeenen nutte afteleggen. Wat +werden 'er, in voorgaande eeuwen, uit den ongelijken eigendom niet al +misdaaden gebooren! Hoogmoed, onrecht, moord, diefstal, bedrog, die alle +slegts op het _mijne en uwe_ gegrond waren[21]. Nu, waar de oorzaaken +ophouden, houden ook de gevolgen dier oorzaaken van zelven op; onze +voorvaders hebben getracht, langzaamerhand die oorzaaken te doen +ophouden; wij genieten daar thands de vruchten van, waartoe zouden wij +dan geneesmiddelen tegen de schadelijke gevolgen, dier bij ons onbekende +oorzaaken, bezigen? + +[20] _Inde fere scelerum causae, nec plura venena + Miscuit, aut ferro grassatur sæpius ullum + Humanæ mentis vitium, quam sæva cupido + Indomiti census._ + + JUVENALIS _Sat._ XIV. + + De Apostel PAULUS zegt mede, zeer juist: _de gierigheid is de + wortel van alle kwaad_. + +[21] Vergelijkt hier mede den 11den Zendbrief van den Apostel PAULUS aan + _Thimotheus_ vers 1-9. ingesloten. + +_Ik._ Gelukkig en gezegend moet uw land zijn, waarin zulke hevige +middelen ontbeerd kunnen worden. + +Geheel verrukt, riep ik, in een soort van kortstondig enthusiasmus, de +heerlijke Dichtregelen van den grooten MARO uit: + + _Magnus ab integro sæclorum nascitur ordo, + Jam redit et virgo redeunt Saturnia regna; + -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- + Talia sæcla suis dixerunt currite fusis, + Concordes stabili fatorum numina Parcæ!_[22] + +[22] Dus door VONDEL in Neêrduitsche dichtmaat gebragt: + + -------- -------- Nu komt, zonder land geschil + En strijdt, een lange rij van eeuwen aangetogen, + Saturnus eeuw en maagd Astræa komt gevlogen. + -- -- -- -- -- -- -- -- + De Schikgodinnen, die eenstemmig 't vast besluit + Van 't noodlot sterken, en bestemmen, riepen luit, + O, spillen! vaart al voort, en spint ons zulke tyden. + +Doch staa mij toe, dat ik u verzoeke mij eene zwaarigheid optelossen. +Gij zegt zelve dat de kinderen onder u van verschillenden aart +zijn.--Juist dit dunkt mij, moet oorzaak zijn, dat ze tot booswigten, +misdaadigers, enz. ontaarten? En in zulk een geval, kunnen 'er, dunkt +mij, geen crimineele wetten in eene maatschappij gemist worden. + +_De Oudste._ Ik heb u wel gezegd, dat de kinderen onder ons in aart +verschilden; maar niet dat hun aart ten kwaade geneigd ware. De +menschlijke aart schijnt altijd ten goeden overhellende; altijd tot zijn +zelfs verbetering neigende; dit heeft in de voorige eeuwen, zo veele +booswigten, en zo veele braave lieden, tevens opgeleeverd; men wist +dien aart maar niet wel te leiden; ook hadt men, te dier tijd, daaden +en handelingen voor misdaadig en zondig uitgekreeten, die, na onze +inrichtingen, geheel onschuldig zijn. Dit neemt bij ons een groot deel +kwaads weg; waarbij dan nog komt, dat wij geen belang in het overtollige +hebben leeren stellen; hier door is dieverij, moord, bedrog, en al dat +gevolg van het _mijne_ en _uwe_ bij ons verdweenen.-- + +_Ik._ Ik kan mij geen maatschappij verbeelden, waar dit kwaad geen' +invloed hebbe. + +_De Oudste._ Dat komt enkel daarvan, dat ge nog te midden onder een +ander soort van samenleeving leeft; wij kunnen ons ook volstrekt geen +juist denkbeeld dier samenleeving van de voorige eeuwen, van hebzucht, +en wandaaden maaken. + +_Ik._ Laat dat zo zijn; maar schoon men nu die voorwerpen van misdaaden +wegneeme; 'er zullen toch altijd hartstochten van _Toorn_, _Liefde_, +enz. overblijven, die toch ook gelegenheid tot wanbedrijven kunnen +geeven; schoon 'er geen geld of goed mede gemengd zij. Ik denk toch dat +uwe Landgenooten wel door driften somtijds in beweging gezet worden; +anders zoude het wel een doodelijk slaaperige maatschappij uitmaaken. + +_De Oudste._ Dit verbeeldt ge u slegts; 'er zijn zeekerlijk hartstochten +onder ons; maar wij leeren elkanderen het buitenspeurige derzelve +tegengaan; een maatschappij behoeft immers niet slaaperig en doodsch +te zijn, schoon 'er niet in gemoord of gestoolen worde; ook zijn onze +regeeringsschikkingen van dien aart, dat, zoo 'er al eens zulk een +ongelukkig voorval gebeurde, men zodanig een door hartstocht overweldigd +mensch, onder de zinneloozen en ongezonden, in onze zeer wel ingerichte +Gasthuizen, zou trachten te verbeeteren. + +_Ik._ Maar hoe komt het toch, dat ik in deze school geen knaapjens onder +de zeven jaaren en geen meisjens aantreffe? + +_De Oudste._ Wij zenden de kinderen onder de zeven jaaren niet ter +schoole, noch stellen hen aan geenerlei geheugen, of herssensoefenenden +arbeid; maar maaken hen dan sterk en bekwaam tot ligte handwerken, die +ze ook door den tijd noodig zullen hebben; dat begint al met hun vijfde +jaar; de eerste jaaren der kindsheid, worden slegts met groeijen en +speelen versleeten. Wat de meisjens aangaat, deze worden afzonderlijk in +schoolen, onder toezicht van vrouwen, opgevoed, en mede in sommige der +nuttigste weetenschappen, maar inzonderheid in de huishoudkunde, +onderweezen. + +_Ik._ Maar hebt ge geene volks bijeenkomsten, waarin aan bejaarden hunne +verhevenste pligten voorgehouden worden? In één woord, hebt ge geen +Godsdienstoefenplaatsen, geen Kerken? + +_De Oudste._ Wel voorzeeker! Wat land kan zonder Godsdienst bestaan? +maar wij noemen die bijeenkomsten Zedeschoolen, en zij die in dezelve +leeren en onderwijzen, Zedeleeraars; doch het gewigtig twistpunt dat +vóór veele eeuwen de oorzaak der geweldigste beroeringen in landen en +staaten geweest is, te weeten het _kerkelijk gezag_, is bij ons niet +bekend. Al wat het bestuur aangaat wordt aan den Vader des Lands, +benevens zijne oudsten, overgelaaten; maar de zedeleeraars bemoeijen +zig met verhevene wijsgeerige leeringen, stichtende en aangenaame +voordragten te doen, ten einde het gene het volk in de schoole geleerd +heeft, en dagelijks tot hunnent oefent, behaaglijk te herhaalen, en hen +in 't geheugen te prenten. + +_Ik._ Maar leert men hier in die leerschoolen van den Godsdienst geene +Theologische stelsels; hebt ge thands geene Theologanten? + +_De Oudste._ Wel ja! in zekeren zin hebben wij zonder twijfel +_Theologanten_, immers de waare _Theologie_ is onveranderlijk. Mijn +voorneemen is zelfs om bij een hunner op 't oogenblik een bezoek te gaan +afleggen. Gelieft gij mij gezelschap te houden, dan kunt ge hem zelven +over zijne leer onderhouden. + +Ik was verheugd die gelegenheid te kunnen waarneemen, om mij met de +Theologische stelsels der volgende Eeuwen bekend te maaken. Met al mijn +hart, was mijn vuurig antwoord, laat ons, zoo 't u anders niet belet, +ten eersten heenen spoeden. Wij deeden dit, ik verbeelde mij den Oudsten +aan mijn regtsche en mijn' Geleider aan mijn linksche hand te hebben; +vol van gedachten over al 't gene wat ik den Theologant vraagen, en bij +hem onderzoeken wilde, naderden wij aan zijn wooning. Hij was mede een +eerwaardig, doch eenvouwig grijsaart. Hij ontfing ons met alle tekenen +van opregt gemeende gulheid; wij zetteden ons bij hem neder. De Oudste +vong het gesprek aan. + +_De Oudste._ Eerwaardige! zie hier een' vreemdeling, die uwe meening +omtrent eenige verborgenheeden uwer leer van u wilde verneemen. + +_De Leeraar._ Hij spreeke; 't zal mij aangenaam zijn, hem eenig +licht en troost te kunnen verschaffen. Maar (zig tot mij wendende) +verborgenheeden, goede vriend! en althands verborgenheeden Gods, zijn en +blijven hier op aarde ondoordringbaar voor den zwakken sterveling. Wij +prenten daarom onzen kinderen in de schoolen den grooten regel van den +alouden POPE in. _Mensch! wees dan nederig in uwe hoop, en verhef u niet +dan met vrees, wagt den grooten onderwijzer, den dood, en aanbid +God_[23]. + +[23] _Hope humblij then; whit tremblung pinions soar; + Wait te great teacher Death; and God adore._ + + _Essai on Man. Ep. I._ + +Want de oude SCALIGER zegt, met reden: + + _Nescire velle quod magister optimus + Docere non vult erudita inscitia est._ + +Niet te willen weeten, 't geen de opperste leeraar, niet leeren wil, is +regt geleerde onweetenheid. + +_Ik._ Dit beken ik, Eerwaardige! maar elk vormt zig toch een zeker eigen +denkbeeld over sommige duistere zaaken: ik wilde gaarne onderstaan of +wij ook veel in denkbeelden verschillen, ten einde, zoo ik de uwen beter +en gegronder vonde, de mijnen vaarwel te zeggen, en voor de uwen te +verwisselen; wat, bijvoorbeeld: denkt gij van... + +Hier werd ik gestoord... + +Eensslags kwam ik, in de zinnelijke waereld, uit die der verbeelding, +terug.--Zo ook zullen wij eens, te midden onzer ijverigste +navorschingen, in 's levens mijmering gestoord wordende, in de eeuwige +waarheid ontwaaken. + +[Decoratieve illustratie] + + + + +NAAREDE + + +De bedoeling dezer _Mymering_ is alleenlijk, om, door de beschouwing +der aanmerkelijke voortgangen van den Wijsgeerigen geest, onder het +menschdom, deszelfs uitwerkselen, naa een lang verloop van eeuwen, door +eene waarschijnelijke gissing, uit te vorschen; men zoeke dus in dezelve +geene toespeeling op bijzondere zaaken of persoonen; dit zoude het +oogmerk des Schrijvers verre gemist zijn.--De geheele grondslag van al +wat in dezelve gezegd wordt, is alleenlijk, dat het menschdom uit de +wijsgeerige beschouwing van alle dingen, mooglijk eens dien trap van +waare beschaaving zal bereiken, waarin het zijn waare behoefte zal +weeten te onderscheiden van beuzelachtige overtolligheeden, welke het +eerst als onmisbaare behoeften aan zag; wat nu anders zijn de waare +behoeften van de onsterffelijke ziel, dan alleen de kennis van verheven +Waarheeden en zulke Weetenschappen, welke ons de grootheid van den +Schepper in toeneemenden luister voorstellen. Eenmaal gesteld zijnde, +dat het menschdom, door trapsgewijze vordering in kennis, deze hoogte +bereiken kan, volgt daar uit noodzaakelijk, dat het, die bereikt +hebbende, eene geheel andere richting in zijnen smaak en begeerten +ondervinden zal; alle beuzelachtige overtolligheeden, waarin niettemin +de grondaanleiding gegeeven is tot de ongenoegens, die het menschelijk +leven en de samenleeving zo zeer verbitteren, en aanleiding tot allerlei +wandaaden in de maatschappij geeven, zullen dan door den mensch +misacht, en eindelijk geheel vergeeten worden. 'Er zal eene geheel +wijsgeerige eeuw ontstaan, welke ook in den smaak voor schoone kunsten +en weetenschappen den toon geeven zal;----maar deze groote verandering +in zeden en denkwijzen moet noodzaakelijk voorgegaan worden, door +eene, boven de mooglijkheid van vervulling stijgende, begeerte van +het menschdom, elk volk zal zig eerst toeleggen om zijn nabuuren +te overtreffen, in de bezitting der schijngoederen, wier aantal de +weelde en onverzadelijke begeerte gestadig doen aangroeijen. Deze +algemeene drift naar schijngoederen zal derzelver bezit, hoe langs hoe +bezwaarlijker maaken, daar ze, onder zo veele begeerigen, slegts schraal +zullen kunnen verdeeld worden. Het gemis derzelver zal eindelijk den +mensch noodzaaken, om dezelve te verachten en tot de kennis dier groote +waarheid te geraaken, dat de Natuur slegts zeer weinig behoeft.--Of nu +wel dertien Eeuwen genoegzaam zijn om die leer voortteplanten en te +bevestigen, laat ik daar; dit tijdperk is slegts gekozen om eene zekere +bepaaling te kunnen daar stellen.--Niemand stoote zig aan de stelling +dat ons Land naa dertien Eeuwen, wel geheel van gedaante veranderd +zou kunnen zijn; dat de Stad Amsterdam, mogelijk dan slegts een +twijffelachtig geheugen van derzelver voormaalige ligging zoude kunnen +naagelaaten hebben; want men gaa slegts 1300 Jaaren terugge, en zoeke +thands Steden, die toen in vermoogen bloeiden en maake het besluit zelve +op; alleen de Dichter mag een eeuwig bestaan en voortduurenden groei, +aan, in den aart wisselvallige, zaaken belooven; de Wijsgeer besluit +uit de overeenkomst der dingen tot eene gestadige verwisseling en +voordduurende onbestendigheid.----Al wat voords omtrent de verwisseling +van smaak in de schoone kunsten, als zijn Schilder-, Toon- en +Dichtkunst gezegd is, rust mede op den voet van eene eenvouwige +wijsgeerige beschouwing der dingen; welke allen het waarlijk nuttige en +verstandelijke als onveranderlijk, maar het oogenbliklijk streelende en +zinlijke als gestadig verwisselend erkent.--De weinige trekken, welke +hier en daar op de thands dreigende verbastering van smaak in de schoone +kunsten, als ook over sommige thands in den smaak zijnde gebruiken, +voorkomen; zijn slegts om de redeneering te verleevendigen, en den +aandacht der Hooreren bezig te houden 'er ingevlochten, en hebben +mede geene bijzondere toespeeling; ja, zijn zelfs met voordagt, en +om te sterker te treffen, boven den aart der zaake overdreeven: +verre is 't van mij, te willen stellen, dat wij thands geen Kunstenaars +van zuiveren en waaren smaak in elk vak zouden bezitten; verre van +ons is 't den staat der tegenwoordige inrichting der Maatschappij te +willen berispen; zij is onderworpen aan omstandigheeden, door welke +derzelver houding onvermijdelijk bepaald wordt: met de verandering dier +omstandigheeden kunnen ook derzelver uitwerkselen geheel van gedaante +veranderen.----Dit, waarde Leezer! is alleen 't gene ik omtrent de +bedoeling van dit werkjen, ten einde alle verkeerde toepassing voor te +komen, nog te berichten hadde; mooglijk zal ik eene nadere recensie en +verdeediging over sommige daarin voorkomende bijzonderheeden, des noodig +oordeelende, zelve het licht doen zien. + +[Decoratieve illustratie] + + + + + +---------------------------------------------+ + | | + | OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER: | + | | + | De volgende correcties zijn in de tekst | + | aangebracht: | + | | + | Bron (B:) -- Correctie (C:) | + | | + | B: wat lapten, brak en weder een andere | + | C: wat lapten, brak er weder een andere | + | B: _De Wijsgeer,_ ô, Dan zult | + | C: _De Wijsgeer._ ô, Dan zult | + | B: GASSENDUS, NEWTON MUSSCHENBROEK, | + | C: GASSENDUS, NEWTON, MUSSCHENBROEK, | + | B: Ja wij heb- Telescoopen uitgevonden, | + | C: Ja wij hebben Telescoopen uitgevonden, | + | B: zonnen kun- onderscheiden; en | + | C: zonnen kunnen onderscheiden; en | + | B: 2090. | + | C: 2110. | + | B: _Etuis_, _odeurs_ _bonbons_, en | + | C: _Etuis_, _odeurs_, _bonbons_, en | + | B: Genootschap aldaar_ Ao. 2090. | + | C: Genootschap aldaar_ Ao. 2150. | + | B: nieuwe goed gesteld zijn gij kunt | + | C: nieuwe goed gesteld zijn, gij kunt | + | B: deze plaats van _Juvenalis_: | + | C: deze plaats van JUVENALIS: | + | B: sumere_[18] Op deze wijze kunnen | + | C: sumere._[18] Op deze wijze kunnen | + | B: verdichte stukken bevallen om | + | C: verdichte stukken bevallen ons | + | B: bij de uitspraak, te maaken zijn. | + | C: bij de uitspraak, te maaken zijn? | + | B: _Ik_ Gij hebt daarin zeeker | + | C: _Ik._ Gij hebt daarin zeeker | + | B: wetten van uw land niet tegen. | + | C: wetten van uw land niet tegen? | + | B: in de gevangenis onderhouden? | + | C: in de gevangenis onderhouden. | + | B: dien gewigtigen post waarteneemen | + | C: dien gewigtigen post waarteneemen. | + | | + +---------------------------------------------+ + + + + + +End of the Project Gutenberg EBook of Het toekomend jaar drie duizend, by +Arend Fokke Simonsz + +*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HET TOEKOMEND JAAR DRIE DUIZEND *** + +***** This file should be named 37117-0.txt or 37117-0.zip ***** +This and all associated files of various formats will be found in: + https://www.gutenberg.org/3/7/1/1/37117/ + +Produced by Hendrik Weltevreden, André Engels and the +Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net +(produced from scans from Early Dutch Books Online & +Koninklijke Bibliotheek, The Hague). + + +Updated editions will replace the previous one--the old editions +will be renamed. + +Creating the works from public domain print editions means that no +one owns a United States copyright in these works, so the Foundation +(and you!) can copy and distribute it in the United States without +permission and without paying copyright royalties. Special rules, +set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to +copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to +protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project +Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you +charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you +do not charge anything for copies of this eBook, complying with the +rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose +such as creation of derivative works, reports, performances and +research. They may be modified and printed and given away--you may do +practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is +subject to the trademark license, especially commercial +redistribution. + + + +*** START: FULL LICENSE *** + +THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE +PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK + +To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free +distribution of electronic works, by using or distributing this work +(or any other work associated in any way with the phrase "Project +Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project +Gutenberg-tm License (available with this file or online at +https://gutenberg.org/license). + + +Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm +electronic works + +1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm +electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to +and accept all the terms of this license and intellectual property +(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all +the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy +all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. +If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project +Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the +terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or +entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. + +1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be +used on or associated in any way with an electronic work by people who +agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few +things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works +even without complying with the full terms of this agreement. See +paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project +Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement +and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic +works. See paragraph 1.E below. + +1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" +or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project +Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the +collection are in the public domain in the United States. If an +individual work is in the public domain in the United States and you are +located in the United States, we do not claim a right to prevent you from +copying, distributing, performing, displaying or creating derivative +works based on the work as long as all references to Project Gutenberg +are removed. Of course, we hope that you will support the Project +Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by +freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of +this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with +the work. You can easily comply with the terms of this agreement by +keeping this work in the same format with its attached full Project +Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. + +1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern +what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in +a constant state of change. If you are outside the United States, check +the laws of your country in addition to the terms of this agreement +before downloading, copying, displaying, performing, distributing or +creating derivative works based on this work or any other Project +Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning +the copyright status of any work in any country outside the United +States. + +1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: + +1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate +access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently +whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the +phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project +Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, +copied or distributed: + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + +1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived +from the public domain (does not contain a notice indicating that it is +posted with permission of the copyright holder), the work can be copied +and distributed to anyone in the United States without paying any fees +or charges. If you are redistributing or providing access to a work +with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the +work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 +through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the +Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or +1.E.9. + +1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted +with the permission of the copyright holder, your use and distribution +must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional +terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked +to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the +permission of the copyright holder found at the beginning of this work. + +1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm +License terms from this work, or any files containing a part of this +work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. + +1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this +electronic work, or any part of this electronic work, without +prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with +active links or immediate access to the full terms of the Project +Gutenberg-tm License. + +1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, +compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any +word processing or hypertext form. However, if you provide access to or +distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than +"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version +posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), +you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a +copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon +request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other +form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm +License as specified in paragraph 1.E.1. + +1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, +performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works +unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. + +1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing +access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided +that + +- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from + the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method + you already use to calculate your applicable taxes. The fee is + owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he + has agreed to donate royalties under this paragraph to the + Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments + must be paid within 60 days following each date on which you + prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax + returns. Royalty payments should be clearly marked as such and + sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the + address specified in Section 4, "Information about donations to + the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." + +- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies + you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he + does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm + License. You must require such a user to return or + destroy all copies of the works possessed in a physical medium + and discontinue all use of and all access to other copies of + Project Gutenberg-tm works. + +- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any + money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the + electronic work is discovered and reported to you within 90 days + of receipt of the work. + +- You comply with all other terms of this agreement for free + distribution of Project Gutenberg-tm works. + +1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm +electronic work or group of works on different terms than are set +forth in this agreement, you must obtain permission in writing from +both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael +Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the +Foundation as set forth in Section 3 below. + +1.F. + +1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable +effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread +public domain works in creating the Project Gutenberg-tm +collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic +works, and the medium on which they may be stored, may contain +"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or +corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual +property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a +computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by +your equipment. + +1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right +of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project +Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project +Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all +liability to you for damages, costs and expenses, including legal +fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT +LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE +PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE +TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE +LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR +INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH +DAMAGE. + +1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a +defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can +receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a +written explanation to the person you received the work from. If you +received the work on a physical medium, you must return the medium with +your written explanation. The person or entity that provided you with +the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a +refund. If you received the work electronically, the person or entity +providing it to you may choose to give you a second opportunity to +receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy +is also defective, you may demand a refund in writing without further +opportunities to fix the problem. + +1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth +in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER +WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO +WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. + +1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied +warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. +If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the +law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be +interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by +the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any +provision of this agreement shall not void the remaining provisions. + +1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the +trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone +providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance +with this agreement, and any volunteers associated with the production, +promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, +harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, +that arise directly or indirectly from any of the following which you do +or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm +work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any +Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. + + +Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm + +Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of +electronic works in formats readable by the widest variety of computers +including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists +because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from +people in all walks of life. + +Volunteers and financial support to provide volunteers with the +assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's +goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will +remain freely available for generations to come. In 2001, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure +and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. +To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation +and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 +and the Foundation web page at https://www.pglaf.org. + + +Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive +Foundation + +The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit +501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the +state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal +Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification +number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at +https://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent +permitted by U.S. federal laws and your state's laws. + +The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. +Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered +throughout numerous locations. Its business office is located at +809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email +business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact +information can be found at the Foundation's web site and official +page at https://pglaf.org + +For additional contact information: + Dr. Gregory B. Newby + Chief Executive and Director + gbnewby@pglaf.org + + +Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation + +Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide +spread public support and donations to carry out its mission of +increasing the number of public domain and licensed works that can be +freely distributed in machine readable form accessible by the widest +array of equipment including outdated equipment. Many small donations +($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt +status with the IRS. + +The Foundation is committed to complying with the laws regulating +charities and charitable donations in all 50 states of the United +States. Compliance requirements are not uniform and it takes a +considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up +with these requirements. We do not solicit donations in locations +where we have not received written confirmation of compliance. To +SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any +particular state visit https://pglaf.org + +While we cannot and do not solicit contributions from states where we +have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition +against accepting unsolicited donations from donors in such states who +approach us with offers to donate. + +International donations are gratefully accepted, but we cannot make +any statements concerning tax treatment of donations received from +outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. + +Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation +methods and addresses. Donations are accepted in a number of other +ways including including checks, online payments and credit card +donations. To donate, please visit: https://pglaf.org/donate + + +Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic +works. + +Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm +concept of a library of electronic works that could be freely shared +with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project +Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. + + +Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed +editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. +unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily +keep eBooks in compliance with any particular paper edition. + + +Most people start at our Web site which has the main PG search facility: + + https://www.gutenberg.org + +This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, +including how to make donations to the Project Gutenberg Literary +Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to +subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks. diff --git a/37117-0.zip b/37117-0.zip Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..49712b5 --- /dev/null +++ b/37117-0.zip diff --git a/37117-8.txt b/37117-8.txt new file mode 100644 index 0000000..2b14e93 --- /dev/null +++ b/37117-8.txt @@ -0,0 +1,2706 @@ +Project Gutenberg's Het toekomend jaar drie duizend, by Arend Fokke Simonsz + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + + +Title: Het toekomend jaar drie duizend + Eene mijmering + +Author: Arend Fokke Simonsz + +Release Date: August 17, 2011 [EBook #37117] + +Language: Dutch + +Character set encoding: ISO-8859-1 + +*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HET TOEKOMEND JAAR DRIE DUIZEND *** + + + + +Produced by Hendrik Weltevreden, Andr Engels and the +Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net +(produced from scans from Early Dutch Books Online & +Koninklijke Bibliotheek, The Hague). + + + + + + +----------------------------------------------------------------+ + | | + | OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER: | + | | + | De tekst in dit bestand wordt weergegeven in de originele, | + | verouderde spelling. Er is geen poging gedaan de tekst te | + | moderniseren. | + | | + | Bladzijde-nummering is verwijderd. Afgebroken woorden aan het | + | einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. | + | Voetnoten zijn hernummerd en verplaatst naar het eind van de | + | bijbehorende alinea. | + | | + | In het origineel cursieve tekst is weergegeven als _cursief_. | + | Tekst in het grieks en hebreeuw is respectievelijk als | + | [Grieks: tekst] en [Hebreeuws: tekst] omgezet. | + | | + | Overduidelijke druk- en spelfouten in het origineel zijn | + | gecorrigeerd. Variaties in spelling zijn behouden. | + | De vermelde misstellingen zijn in de tekst doorgevoerd. | + | | + | Aan het eind van dit e-boek volgt een overzicht van de | + | aangebrachte correcties. | + | | + | Voor de productie van dit e-boek is gebruik gemaakt van scans, | + | die door Early Dutch Books Online beschikbaar zijn gesteld. | + | http://www.earlydutchbooksonline.nl/nl/view/info/ | + | id/dpo%3A4928%3Ampeg21%3A0002/page/1/ | + | Hierbij diende het boek uit de Koninklijk Bibliotheek (Den | + | Haag) als bron. | + | | + +----------------------------------------------------------------+ + + + HET + TOEKOMEND JAAR + DRIE DUIZEND. + + _EENE MIJMERING._ + + + + + HET + TOEKOMEND JAAR + DRIE DUIZEND. + + _EENE MIJMERING._ + + VOORGELEEZEN IN EN + OPGEDRAAGEN AAN DE + MAATSCHAPPIJ DER VERDIENSTEN, + TER SPREUKE VOERENDE: + FELIX MERITIS, + + DOOR + + AREND FOKKE SIMONSZ. + + _Medelid derzelver Maatschappije, Hoofdlid van het + Amsterdamsch Dicht- en Letteroefenend Genootschap; + Lid van het Genootschap: Oefening kweekt Kunst; en + van het Rotterdamsch Dicht- en Letterlievende + Genootschap, ter spreuke voerende: + Studium scintiarum genitrix._ + + Multa renascentur qu jam cecidere, cadentque + Qu nunc sunt in honore.-- + + HORATIUS. + + _Te AMSTERDAM, bij_ + AREND FOKKE SIMONSZ. + + MDCCXCII. + + + + + AAN DE + MAATSCHAPPIJ + DER + VERDIENSTEN, + + ONDER DE ZINSPREUK: + _FELIX MERITIS_ + VERGADERENDE + BINNEN DE STAD + AMSTERDAM; + + WORDT DEZE + VERHANDELING, + BETIJTELD: + + HET + TOEKOMEND JAAR + DRIE DUIZEND. + + _EENE MIJMERING._ + + OPGEDRAAGEN + DOOR + + _derzelver Medelid_, + A. FOKKE SIMONSZ. + + + + +VOORBERICHT. + + +_Vr eenigen tijd sommige mijner gedachten, omtrent den hedendaagschen +smaak in de Pozij en Versificatie, in een' eenigzins _Ironisch_ +boertigen stijl, onder den tijtel van den _Modernen Helicon, een Droom_, +voorgedraagen hebbende, viel mij in, om ook sommige mijner bedenkingen +over meer gewigtige stoffen en ernstiger onderwerpen, en wel over +den staat der Geleerde- en Huishoudelijke zaaken in nog verre in 't +toekomende verwijderde Eeuwen, eens, bij wijze van eene Mijmering, +voortedraagen; doch de aart der zaake liet de _Ironie_ hier niet overal +toe eenen boertigen rol te speelen, 't welk dit Stukjen een' meer door +ernst getemperd voorkomen gegeeven heeft.--Immers ernstige dingen +behooren ernstig behandeld te worden.--Men waardeere dit gewrocht dus +niet hooger dan als een spel der inbeelding en vermaake 'er zig mede +even als met de _Republiek van Plato_ of de _Utopia_ van den schranderen +_Morus_; doch wil men 'er meer moogelijkheid aanhechten, welaan, ik heb +'er ook niet tegen; want men bevindt daaglijks dat men reden heeft het +aloud spreekwoord te herhaalen:_ + + _Omnia jam fiunt, fieri qu posse negabant._ + + Men kan zo mal niet kallen + Of 't kan zo vallen. + + + + +MISSTELLINGEN. + + + Bladz. Reg. staat lees + 5 -- 1 van ond. 2540 -- 2440 + 14 -- 13 van bov. twee -- dertien + 45 -- 16 van bov. _stetica_ -- _sthetica_ + 50 -- 2 -- -- _aliquod_ -- _aliquid_ + 65 -- 2 -- -- eeuw -- eeuwen. + + + + +[Decoratieve illustratie] + + +Onlangs bezig zijnde met leezen, in een Werk, 't welk eene +oordeelkundige geschiedenis der Wijsbegeerte voordroeg, en waarin de +levens, stellingen, en toevallen der aloude en nieuwere Wijsgeeren +omstandig verhaald werden, trof ik daar in eene aanmerkelijke plaats +aan, welke mij tot overdenking bragt, zij was: _'Er is een zekere +draad in de waereldsche zaaken, die dezelve de eene aan de andere hecht, +en wanneer men dien behendiglijk vatten kan, dan is men niet verre +verwijderd van in het toekomende te kunnen doordringen, en men wordt het +gevolg der dingen, als in 't ruuw, gewaar_[1]. Ik dagt over dit zeggen +ernstig naa, en mij schoot te binnen dat ook SENECA ergens gezegd hadde, +spreekende van de kundigheeden zijns tijds[2]: _Laaten wij openhartig +bekennen, wij weeten dit alles slegts sedert korten tijd. 'Er zal een +andere tijd komen, waarin men, door moeite en ondervinding, doorgronden +zal, 't geen wij nog niet eens kennen. Een Eeuw alhoewel vruchtbaar in +verhevene genin, is niet volstaande om het groot Schouwtooneel des +Heells te doorgronden. Zonder twijffel zal ons naageslacht verwonderd +zijn, dat wij zo veel dingen niet geweeten hebben, die hen zeer klaar en +gemakkelijk voor zullen komen. Men moet daarbij ook gelooven, dat zij, +die naa hen komen, hen dezelfde verwijtingen zullen doen._ Ook vermaant +ISOCRATES, de beroemde leerling van PLATO, aan DEMONICUS, dat men zig +slegts op de analogie der vooraf gebeurde zaaken behoort toeteleggen, +om een oog in 't toekomende te hebben, als hij zegt: _Bijaldien gij +het voorbijgegaane herdenkt, zult gij u best voor 't aanstaande kunnen +beraaden_[3]. Hoe duidelijk heeft de doordringende geest van den +grooten BACO VAN VERULAMIUS, reeds nog in den nacht der onkunde, +de gronden gelegen tot den vollen middag van kennis, en als 't ware +zijnen naaneef aangetoond en voorzegd hoedanig die den weg der Letteren +bewandelen zoude. Heeft ook niet nog in onzen leeftijd de Koningsberger +Wijsgeer KANT, bij redeneering, besloten en als 't ware voorzegd, +'t geen de Sterrekundige BODE, te Berlijn, genoegzaam gelijktijdig, +bij ondervinding, omtrent ons geheele Planeetgestel besloten en +waargenoomen heeft; te weeten, dat hetzelve, uit de Vaste Sterren en de +Planeetstelselen die dezelve waarschijnelijk omringen, zich voor moet +doen, gelijk die ligte vlekken aan den Hemel, welken wij Nevelvlekken +noemen, en die ook waarschijnelijk geheele Stelselen zijn, zig aan ons +oog vertoonen; zo dat men wel eens niet onwaarachtige gissingen en +voorzieningen doen kan. Dit gewigtig onderwerp al dieper en dieper +indenkende, trad ik al achterwaards tot dien tijd wanneer men zeggen kan +dat de Weetenschappen en Kunsten in Griekenland derzelver hoogsten top +bereikt hadden. Ik doorwandelde in mijnen geest het oude _Atheenen_, +het Lycum, de Stoa, de Academie, de Cynofarge of den Tempel van den +Witten Hond, welke aldaar de vergaderplaatsen der Wijsgeeren en lieden +van Smaak geweest zijn; Ik zag hen daar, dacht mij, zo druk te samen +redentwisten als of ze onderling in het hevigste geschil waren, de een +wilde den ander niet toegeeven; wel, dacht ik, bij mij zelven, goede +lieden, hoe veel meer weet ik heden alleen, dan gij alle te samen. Ik +weet dat 'er op den grond, waar op gij zo al leerende en twistende +verkeert, en waar op uw tempel van Smaak en Wijsheid gegrond is, thands +eenige domme traage Turken zitten te dampen, of wat op de aarde te +kijken; en dat uw pragtig _Atheenen_ in het elendig _Setines_, dat +tegenwoordig naauwlijks in de Courant genoemd wordt, verlooren geraakt +is. Zoudt gij, oude verstandige mannen! dit wel hebben kunnen voorzien? +Ja, zeeker! gij zoudt dit hebben kunnen voorzien, en hebt het mooglijk +wel voorzien; maar nog gemakkelijker kunnen wij, in onze eeuw, iets van +dien aart voorzien, daar wij meer omwentelingen in de menschelijke +maatschappij achter den rug hebben, dan gij. Gij immers kondet alleen, +van het, in uwen tijd, afneemend Egypten en Phnicin spreeken, en wij +hebben U, de Romeinen, Carthagers en verscheide andere voorbeelden +nog daar beneven voor oogen; QUINCTILIAAN zegt, ten tijde van Romens +verval, reeds op goeden grond, 't geen wij op nog beter grond kunnen +zeggen, en onze naakomelingen, op een nog beteren grond dan wij, zullen +kunnen herhaalen. _De oudheid heeft ons met zo veele lessen en zo +veele voorbeelden onderweezen, dat 'er geene eeuw in eenigen deele +gelukkiger dan de onze geschat kan worden, om welke te leeren al de +voorige gearbeid hebben_[4].--Wel, dagt ik verder, het zou toch niet +onvermaaklijk zijn als men daarover eens wat ernstig naadacht, en +eens uit den hedendaagschen staat der tegenwoordige menschelijke +maatschappij, zo in 't ruuw, een besluit trachte op te maaken hoe 't 'er +toch met de Geleerdheid, Weetenschappen en leefwijze in de dertigste +Eeuw, op de waereld mooglijk uit zal zien. Dit plan beviel mij terstond +uitneemend; want de kortzichtige mensch wil gaarne zeer verre zien, hij +bezigt dus greetig den Telescoop der verbeelding; en zo deze op den voet +van ondervinding en wijsgeerig in denken gesteld wordt, bedriegt hij ook +het zielsoog niet geheel; weleer droomde immers zeker groot fransch +Wijsgeer hoedanig het in _Parys_ in het Jaar 2440 gesteld zoude zijn, +en het schijnt dat de zaaken zig thands al zo vrij wat daar naar +beginnen te schikken, immers dat in dat Jaar _Versailles_ welligt +tot een Puinhoop vervallen zou kunnen zijn, is geene onmooglijke of +onwaarschijnelijke zaak, even zo min als al het overige wat dien +schranderen droomer voorgekomen is. Ik nam spoedig dit boek, met +greetigheid, in handen, las 'er eenige zaaken in; inzonderheid hoedanig +de Bibliotheek des Konings zig voordeedt, en de Geleidsman dezes +Schrijvers, gelijk ook al wat deze schrandere Wijsgeer in den droom +gezien hadt, kwam mij zo aanmerkelijk en weetenswaardig voor, dat ik +alle moeite inspande om insgelijks zo verrukt, zo geheel ingespannen te +denken, of mij ook zodanig een mijmering overvallen mogte, ten einde ik +eenig inzien mogte verkrijgen, hoedanig de gesteldheid der menschelijke +maatschappij, in het toekomend Jaar drieduizend, zig zal voordoen; ik +zette mij dan in een zeer gemakkelijke houding tot peinzen, terwijl ik +eenigen tijd geen verhindering verwagte, met het bewuste boek in de +hand, en begon eindelijk mij den persoon, die dien Schrijver geleide, zo +naauwkeurig voor te stellen of ik hem daar zo voor mijne oogen zag. + +[1] _Il y a un certain fil dans les affaires du monde, qui les enchaine + les unes aux autres; & quand on peut le saisir adroitement on n'est + point loign de percer dans l'avenir, on apperoit en gros la + suite des choses._ + + DESLANDES, _Hist. Crit. de la Philosophie_, Tom. II. _p._ 123. + +[2] _Veniet tempus, quo ista, qu nunc latent, in lucem dies extrahat + & longioris vi diligentia. Ad inquisitionem tantorum tas una non + sufficit, ut tota clo vacet..... Veniet tempus quo posteri nostri + tam aperta nos nescisse mirentur._ + + SENEC, _Nat. Qust._ L. VII. Cap. 25. + +[3] [Grieks: Ean gar ta parellythota mnmoneus, ameinon kai peri tn + mellontn bouleus.] + +[4] _Tot nos prceptis, tot nos exemplis instruxit Antiquitas, ut non + possit videri ulla sorte tas felicior, quam nostra, cui docendi + priores elaboraverunt._ + + QUINCT. _Instit. Orat._ Lib. XII. + +Ik zal genoodzaakt zijn mijn onderhoud met dit denkbeeldig wezen +samenspraaksgewijze voortedraagen. + +_Och! goede Vader, gelei mij toch, wat ik u bidden mag, eens naar de +Academie_, vroeg ik aan den Eerwaardigen Ouden, die voor mij stondt. +O, die is 'er niet meer; was zijn antwoord, wat zouden wij met eene +Academie doen? + +_Ik._ Geen Academie..!? + +_Geleider._ Wel neen! zeg ik nog eens, wat zouden wij 'er mede doen? + +_Ik._ Wel! zo als voortijds, Jongelingen tot Theologanten, Philosoophen, +Artsen, enz. vormen. + +_Geleider._ Dat alles wordt nu thuis door een bekwaam' Meester geleerd! + +_Ik._ Hoe is dat mooglijk? Dat is immers al te omslagtig om door een' +Meester geleerd te worden! + +_Geleider._ Waarom! O wij hebben thands veel van dien omslag +weggenoomen, en het is alles dood eenvouwig geworden.--Bij voorbeeld, +in de Rechten worden bij ons de Wetten die de Romeinen en andere Volken +in hunne Regeeringsvormen en voor hunne Zeden uitvonden, als geheel +ontoepasselijk op onze tegenwoordige behoeften en leefwijze, in 't +geheel niet meer geraadpleegd; het gebrekkig _Corpus Juris_ en de +_Pandecten_ worden daarom niet meer aangehaald; wijl onze Lands en +Stedelijke wetten in meest alle gevallen zo klaar als beslissend zijn; +en men 'er een beknopt Wetboek van in druk heeft, waarna elk Burger zig +kan regelen, zo dat 'er nu ook zo veel niet gepleit of getwist wordt, +als weleer pleeg te geschieden. Zo gaat het ook met de Geneeskunst; onze +Apotheeken zijn thands slegts met weinige dingen voorzien; want men +heeft nu geheele andere en inlandsche _Materia Medica_, en elk mensch +kent de Geneesmiddelen die hem dienen, en zoekt die buiten de Stad, +op 't veld, op, of laat die voor hem zoeken; want daar toe zijn de +Apotheekers eigenlijk nog in gebruik, om die kruiden te mengen voor +lieden die deze moeite zelve niet willen neemen. Wij hebben ook ontdekt, +dat in elk land die geneeskruiden wassen, welke deszelfs inwooners best +in hunne ziekten kunnen baaten; want thands wast 'er geen grasjen waar +van wij de eigenschap, zo wel geneeskundig als tot voedsel, niet +verstaan. Wij eeten thands bijna al wat in ons land groeit, met veel +smaak, en hebben dus altijd een overvloed van voedsel.--O! 'er is zo +een groot aantal nieuwe en onbekende Classen van Planten ontdekt; dat +het geheele Systema van den ouden LINNUS thands geheel agter de bank +geworpen ligt; het is zeer onvolledig: zo gaat het thands met alle de +stelselen der voorige eeuwen, zij zijn valsch of onvolledig en geheel +gebrekkig bevonden. + +Ik zal u eens, als 't u gevalt, bij eenige onzer tegenwoordige +Geleerden, omvoeren en u als een vreemdeling aanmelden, dan kunt ge u +terstond zelve van de gesteldheid dezer dingen overtuigen. + +_Ik._ Allerbest! Kom, laat ons zo terstond op weg gaan. + +_Geleider._ Welaan! wilt ge 't eerst bij een Theologant of bij een' +Philosooph zijn? + +_Ik._ Liefst eerst bij een' Philosooph. + +Wij gingen op weg, doch het verlangen, waar in ik was, om met een zo +vreemd wezen, als mij een Philosooph van de XXXe. Eeuw scheen te zyn, +in gesprek te komen, deedt my, in mijne mijmering, naauwlijks opletten, +dat de meeste huizen, langs welken wij voorbij gingen, meestl meer naar +boeren wooningen dan naar voortreffelijke Paleizen geleeken, gelijk ik +eertijds in een stad van handel en rijkdom, gelijk deze, gewoon was +aantetreffen; naa een weinig met mijnen Geleidsman voort gewandeld te +hebben, kwamen wij aan een groote diepte, waaraf wij langs een gebaanden +weg neder klommen, in een dal, 't welk tusschen twee hoogten, of +bergjens, gevormd werdt.--Dit moeten wij langs, zeide mijn Leidsman; +want op gindsche hoogte woont een thands zeer vermaard Wijsgeer! + +_Ik._ Dit langs! Lieve deugd! zijn wij dan op een' berg geweest? + +_Geleider._ Wel Ja! Hoe zouden wij hier anders kunnen woonen, 't land +ligt 'swinters meestal onder water, en daarom hebben wij deze hoogten +opgeworpen; want zo hoog komt het water niet. + +_Ik._ Maar hebt gij dan geen dijken meer? + +_Geleider._ Neen, die vielen ons op den duur veel te kostbaar, zij +werden overal te gelijk bouvallig en schraal, en terwijl we, met groote +kosten, aan den eenen wat lapten, brak er weder een andere door, 't +schijnt den mensch toch onmooglijk, om op den duur tegen de natuur te +worstelen: wij leeven nu ook veel geruster en laaten stormen wat 'er +stormt; want als 't water des zomers weder afgeloopen is, zijn deze +kleine tusschenruimten wer droog, en draagen zelfs vruchten; want dat +moet ik 'er nog bijvoegen, elk is hier Landbouwer, van den grootsten tot +den kleinsten toe; elk heeft zijn' grond, die hem voedt. + +_Ik._ Maar, waar zijn die trotsche Kooplieden, die zelfs Vorsten in +vermogen pleegen te evenaaren? + +_Geleider._ Ja, waar zijn die? vraag dat mij? daar + + _Quo pius Eneas, quo Tullus dives et Ancus._ + +Waar Ancus, Tullus en de vroome Eneas zijn. + +_Ik._ Ja, maar in ernst! zijn 'er dan geene Kooplieden meer hier te +lande? + +_Geleider._ Zeer weinigen. Er wordt nog wel eenigen Koophandel +gedreeven; maar hij is van geen belang, en bestaat meestal in +Boeknegotie; want die is nog al redenlijk bloeijende, en aanmerkelijk +in uitgebreidheid. Wij krijgen thands de beste werken van smaak, uit +_Siberin_, _Kamtschatka_, _Japan_, _Nieuw Holland_, _Het vuur Eiland_, +_California_, _Canada_, en zo langs de uiterste kusten der aarde. + +_Ik._ Heden, Mijn Heer! breng mij dan vooral eens bij een' +Boekverkooper; want daar ben ik nog al 't meeste mede gewoon. + +_Geleider._ Dat wil ik gaarne doen, maar noem mij, zoo 't u blieft, niet +uw' Heer; want dat ben ik niet. Wij hooren hier liever het veel meer +beteekenende en veel zoetluidender woord: Vriend! 't Woord Heer, is +thands hier geheel buiten gebruik; alzo de eene inwooner des lands zig +thands hoegenoemd geen heerschappij over den ander aanmaatigt of +aanmaatigen kan. + +_Ik._ Neem mij niet kwalijk, Vriend! als ge 't dan zo gelieft, 't is bij +ons nog zo in 't gebruik; schoon wij ook eigenlijk die woorden meer als +klanken dan als betekenende woorden bezigen. + +Ik geloof zeker, dat ze van tijden afkomstig zijn, toen er nog meer +slaavernij heerschte en de meerder zijnen minder meer verdrukte! terwijl +de minder zijnen meerder met de laagste en kruipendste vleijerij moest +bejegenen, zig telkens zijn Dienaar, ootmoedige, onderdaanige, geheel +aan hem overgegeeven, Dienaar noemde, geduurig hem zijn dienstaanbod +hernieuwende. Men doet dit thands nog met even zo veel vaardigheid met +mond en pen; doch elk hart weet wel, wat men 'er thands van gevoelen +moet: men hoort het naauwlijks en spreekt en schrijft het, zonder 'er op +te letten. + +_Geleider._ Wel laat ons die overblijfselen van voorige woestheid en +slaavernij, dan toch geheel vergeeten, en elkander, met hart en mond, +Vrienden noemen; maar wij zijn hier reeds bij den Philosooph, treed +slegts in. + +_Ik._ Hoe! sluit men hier dan geen deuren meer? + +_Geleider._ Och neen! wie zou 'er in koomen om overlast te doen, elk +heeft voor zig genoeg, en, gelijk gij ziet, de pracht lokt tot geen +begeerte. + +Naa dat wij in getreeden waren, vond ik de hut; want anders kan ik het +niet wel noemen, zeer lugtig ruim en licht, en van al het noodige, zo +mij voorkwam, tot nooddruft der menschen voorzien; alleen ik zag 'er +geen Bed of Ledikant, en dagt bij mij zelven, daar moet ik toch straks +eens naar vraagen. De Wijsgeer was een eerwaardig bejaard man, met een +grooten baard, en met eene soort van lossen en om den midden gegordelden +rok bekleed, even gelijk men veel de aartsvaders afgebeeld ziet. Hij +tradt ons terstond te gemoed, en vroeg mijnen _Geleider_, wie ik ware, +en, zo dra hij gehoord hadt, dat ik mij voor een' vreemdeling op gave, +vroeg hij niet verder; 't scheen hem genoeg dat mijn leidsman bij hem +bekend ware, althands, in mijne mijmering, sloeg ik geen acht op deze +gaaping van 't waarschijnlijke. Ik vroeg hem terstond naar den staat der +geleerdheid; en wel voornaamlijk naar dien der Wijsbegeerte daar ter +plaatse; voorgeevende dat ik uit een land kwam waar dezelve nog even +eens gesteld was als vr dertien eeuwen. + +_De Wijsgeer._ , Dan zult ge hier groote veranderingen daaromtrent +gewaar worden; Het spijt mij slegts dat ik thands zo weinig tijd hebbe, +om u van alles te onderrichten, alzo ik op den sprong staa om op reis te +gaan, en nog eenige beschikkingen daar toe maaken moet. Doch ik zal u +kortelijk over 't een en ander voornaam stuk trachten te voldoen, onze +geliefdste Studie dan is thands de Wijsbegeerte; maar wij studeeren nu +geheel anders dan vr dertien eeuwen; veel gemaklijker; Ik zal u +zeggen hoe het in het vak der geleerdheid thands met ons toegaat; maar +ga bij mij zitten, en laaten wij te samen onzen morgen drank nuttigen, +zo veel tijd moet 'er af. Hij kreeg terstond een kruik voor den dag, +waar in hij ons in eenige glasen een' aangenaamen en verfrisschenden +drank, voordiende.--Toe vriend! zeide hij, drink, het verstrekke +ons tot gezondheid en worde gezegend. Dit is een drank dien wij uit +verscheide nieuw ontdekte inlandsche planten bereiden, en die tevens +een allerheilzaamst en versterkend voedsel te wege brengt; maar om dan +voorttegaan: de Latijnsche Taal is heden de algemeene Taal van de meeste +geleerden, waarmede wij correspondeeren, geworden; daarin worden alle +werken over wetenschappen en kunsten geschreeven; want wij hebben voor +eenige Jaaren gezien, dat de mode van elk in zijn Landtaal te schrijven, +slegts eene elendige geestverspilling zij; want, wilt ge wel gelooven, +dat de Duitschers bijvoorbeeld, die vr dertien eeuwen zo veele werken +in de Wysbegeerte en andere Weetenschappen vervaardigd hebben, thands +hunne eigene gewrochten van dien tijd niet meer verstaan; zo zeer +is hunne taal, door daaglijks gebruik, veranderd en versleeten.--Ik +bemerkte ondertusschen niet eens, hoe wonderlijk kan men toch beuselen! +dat ik hem, schoon naa zo veele eeuwen, nog zeer gemakkelijk verstond en +hij ook mij.--Maar, ging hij voort, al wat in de zogenoemde doode taalen +overgebleeven is, kan nog door ons verstaan en aangeleerd worden; wijl +wij daar onveranderlyke Regels toe hebben, ook kunnen wij, toch maar met +moeite, nog eenige onzer Schrijvers van den Jaare 2090 91. verstaan, +maar dat zijn ook al de eenigste, daar 't nog zo wat mede gaat, en +in dien tijd hebben sommige Critici reeds voor het verder verval der +fraaiste werken gezorgd, en dezelve in 't Latijn overgezet, en met +den text op den kant doen drukken; inzonderheid veel fraaije Fransche, +Hoogduitsche, Engelsche en Nederlandsche werken; wier taal wij met hulp +van die _versiones_, nog al zo wat weder beginnen op te krabben, en 'er +vrij schoone en der moeite dubbelwaardige plaatsen in aantreffen; gij +zult zeekerlijk mijn Bibliotheek wel eens willen zien, dan kunt gij 'er +u zelven van overtuigen. + +_Ik._ O, zeer gaarne, mijn vriend; maar staa mij toe, u te moogen +vraagen; wat men toch hier van de verschilstukken der Wijsgeeren van de +XVIIIe. eeuw denkt. + +_De Wijsgeer._ Wij kunnen ons niet genoeg verwonderen, als wij de werken +van CARTESIUS, GASSENDUS, NEWTON, MUSSCHENBROEK, en anderen der eerste +opdelvers van waarheid, inzien, hoe zeer bedekt de eenvoudige waarheid, +nog voor hun geweest is; hoe groote omwegen dat hunne verbeelding heeft +moeten neemen, om slegts een gering deel derzelve te ontdekken; wij, +die al deze oude kraamerij, slegts vermaakshalven eens inzien, vinden +thands den weg tot kennis in de natuur der dingen, veel eenvouwiger: wij +hebben daar toe een zeeker middel uitgevonden, dat alles als in een punt +samentrekt, eene zekere bestendige werking en wederwerking, zo wel in +het rijk der natuur als der zeden; een geduurige middenpunt zoeking en +afwijking; een trachten naar evenwigt, dat altijd verbrooken wordt, +waardoor de geheele schepping in werking blijft, zo dat wij nu zeer +gemakkelijk, uit slegts ne zeker gevonden waarheid, een besluit +tot verscheidene anderen kunnen maaken: wij doen dat niettemin met +veel behoedzaamheid, en, zo dra wij onze afleidingen niet zonneklaar +kunnen betoogen, houden wij dezelve nog voor onbekende zaaken en +_desiderata_; zonder in de droevige en het menschelijk verstand in een' +poel van dwaaling stortende, gewoonte te vervallen van stelselen, of +_Systemata_, te bouwen op de zandgronden van onzeekere onderstellingen, +of _Hypothesen_; wij komen dus zelden in het zo belachgelijk als +vernederend geval van den Wijsgeer DEMOCRITUS, dien eens een comcomber, +van welke vrugt hij een groot liefhebber was, voorgezet wordende, 'er +zekeren ongewoonen zoeten smaak aan bespeurde; welk verschijnsel hem +bewoog, om op de oorzaak dezer zonderlinge zoetheid in die vrugt te +peinzen; hij zogt die in het water, dat dezelve besproeid hadt; in de +aarde, waar in zij gegroeid was; in de gesteldheid des dampkrings +geduurende heuren groei en in duizend andere toevallige oorzaaken; maar, +terwijl hij daarover zig geheel weg gedagt hadt en op 't punt stondt +om _analytisch_ de oorzaak dezer zoetheid te ontdekken, stoorde een +slaaf, door zyn onbesuist en verlegen inkomen, al zijn geestverrukking, +met deze woorden: Och lieve meester! neem het toch niet kwalijk, de +comcomber die ik u zo even bragt, is bij ongeluk in een pot met honig +gevallen. De Wijsgeer riep daar op mismoedig uit: Ellendige! hadt ge +maar gezweegen, weg is nu al de verdienste mijner ontdekking! Zo gaat +het met het bouwen van Hypothesen. Een groot getal kundigheeden, welke +de XVIII. eeuw reeds meende verkreegen te hebben, is dus geheel te +niet gegaan, en in rook verdweenen; zo dat het gene toen zeer klaar en +baarblijkelijk scheen, thands een diep geheim geworden is; daar ons nu +dingen allereenvouwigst en klaarst voorkomen, die toen nog in een dikken +nevel van onzeekerheid gewikkeld lagen; bijvoorbeeld, de aart van de +menschelijke ziel; wat is over dit leerstuk in de XVIIIe. eeuw niet +al zonderlings gedagt, hoe heeft men, naar dat stuk, als met verblinde +oogen in 't ronde getast, en door 't zelve van den verkeerden kant aan +te grijpen, de wonderlijkste gevoelens te berde gebragt, en eindelijk, +met een zekere verzeekerdheid, waarover wij thands glimlagchen, voorzegt +dat dit geheim boven des menschen bevatting liep!--Zo liep het ook, in +de hoogere oudheid, boven des menschen bevatting, 't geen GALLILEUS +leerde, dat de aarde _rond_ ware. + +Ik stond versteld, hier zodanig een groote ontdekking, als is die van +den waaren aart der menschelijke ziele, te zullen doen, en zeide, met +drift: wees zo goed, en deel mij, bid ik u, deze uwe gewigtige +ontdekking terstond mede! + +_De Wijsgeer._ Ja! Vriend; maar de gronden van redeneering waarop deze +onze stelling rust; zijn voor u, die daar nog niets van weet, zo in +een oogenblik niet bevattelijk; ik kan u alleen zeggen, dat wij het +verschil tusschen Stof en Geest, niet meer, gelijk de Geleerden van de +XVIIIe. eeuw, in een geheel tegenstrijdige wezenheid; maar alleen in +eene betrekkelijke hoedanigheid, stellen; want het _maximum_ in het +kleine, is bij ons veel nader bereikt, dan in die vroege tijden; het +raderdiertjen, dat men toen, door de te dier tijd gebruikelijke +_microscoopen_, al voor een der kleinste wezens hieldt, is thands, +in ons microscoopisch rijk, een elephant geworden. Hier uit kunt ge +naagaan, wat onafzienbaare vorderingen wij in den aart der stoffe hebben +kunnen maaken, en wat al raadselen wij door deze onbegrensde kleinheid +van bestaande wezens niet al kunnen oplossen. + +Ik gaf den Wijsgeer voords mijn verlangen te kennen, om zodanig een +microscoop eens te zien. Hij ging daar op in een klein vertrekjen, +waarin zijne verzameling van Optische Instrumenten scheen geplaatst te +zijn, en toonde mij, bij zijn' wederkomst, een microscoop, die niet veel +in inrichting van de onzen verschilde; maar hij hadt 'er een voorwerp +glaasjen bij, dat mij ledig toescheen; althands ik ontdekte 'er, met het +bloote oog, geen voorwerp in; ik zeide daarop: wij hebben ook zulke +microscoopen. + +_De Wijsgeer._ Ja, maar de uwen zullen zodanig niet gesleepen en van +zulk eene stof niet vervaardigd zijn: Daar, zie daar maar eens mede, op +dit drupjen vochts, dat in dit voorwerp glaasjen geklemd is. + +Ik zag door het glas dat de Wijsgeer mij leende; maar, welke een +heerlijke vertooning voor mij! Ik zag een alleronbedenklykst fijne +vloeistof in hetzelve bewegen, en vroeg of hij mij niet konde uitleggen +welke dat voor eene bewegende stof ware, die mij nu zo zichtbaar +voorkwam; daar zij eerst geheel onzichtbaar voor mij geweest ware? en of +hij mij de natuur derzelve niet kenbaar konde maaken! + +_De Wijsgeer._ Daartoe hebt gij nog geene genoegzaame gronden gelegd; zo +veel alleen kan ik u zeggen, dat het een drupjen zenuwvocht is, en dat +wij door de beschouwing dezer stoffe, thands al vrij verre gevorderd +zijn, met de verklaaring van het wezen der ziele. + +_Ik._ Zijn 'er in het groote en uitgebreide rijk der schepping ook even +zo aanmerkelijke ontdekkingen gedaan, als in het kleine? + +_De Wijsgeer._ O! in vergelijking, nog veel meer. Onze tegenwoordige +Telescoopen dringen nog veel verder door, tot in de verre oorden van +het uitgebreide Heelal. Wij spreeken nu niet meer van ons stelsel +alleen; maar, zeer bepaaldelijk, van de rondom ons zig bevindende +zonnestelselen der vaste sterren, en van de zo ondenkbaar verwijderde +stelselen in den melkweg; ook zijn wij thands verre gevorderd in de leer +eener Hoofdstelselzon, om welke alle de mooglijke stelselen en melkwegen +draaijen. Ja wij hebben Telescoopen uitgevonden, op den voet van den +ouden HERSCHEL, waar mede wij de vaste sterren zelve zeer duidelijk als +zonnen kunnen onderscheiden; en ook zulke kleine, waarmede wij onze zon, +thands zeer klaar als een bewoonbaaren bol en de maan insgelijks als +zodanig beschouwen kunnen; ook hebben wij thands de, in de XVIII. eeuw +nog vermiste, Dwaalster, tusschen Mars en Venus, en een nog verder +dan Uranus afstaande dwaalster ontdekt, en de waare grootte van de +schijf der zonne bepaald; benevens aanmerkelijke gewigtige en nieuwe +ontdekkingen, omtrent warmte en licht, gedaan; wijl thands de reizen in +den dampkring zeer geregeld, gemakkelijk, en buiten gevaar ondernoomen +kunnen worden; 't welk veel nut aan de weetenschappen toegebragt heeft. + +_Ik._ Zijn dan mooglijk de _Arostatische machinen_, bij u tot een +meerdere volmaaktheid gebragt? + +_De Wijsgeer._ Men heeft middelen uitgedacht om dezelve geregeld +te bestuuren; ten minsten voor zo verre, dat 'er twee of drie +persoonen veilig mede kunnen reizen; ten welken einde 'er ook groote +verschikkingen omtrent het reizen, en wat daar toebehoort, gemaakt zijn. +Dit bevordert ongemeen den ommegang met de verst afgelegendste volken, +en heeft veel tot de beschaaving van verscheidene natin toegebragt; +want, bijvoorbeeld, zo straks vertrek ik met een balon naar _Guinea_, +ik moet daar eenige zaaken verrichten; wijl daar een werk van mij +ter persse is; en zal, denkelijk, in de andere week weder in Holland +terug komen, als ik niet nog een' uitstap bij een' mijner vrienden +te _Simbaoe_, in _Monomatapa_, doe; want dat is een zeer ervaaren en +kundig natuuronderzoeker; hij heeft een uitgeleezene Bibliotheek van de +nieuwste Africaansche werken, en men kan niet van hem afkomen, als men +eens in zijn gezelschap is. + +_Ik._ Wel is 't mooglijk! reist men thands zo spoedig! en zo zeeker? en +is de Sterrekunde zo verrijkt? dan zal ook de _aardmeetkunde_, wel +aanmerkelijk verbeterd zijn. + +_De Wijsgeer._ Dat kunt ge naagaan! wij weeten thands den afstand van +meest alle plaatsen, zeer juist te bepaalen, en onze kaarten zijn daarom +ook allernaauwkeurigst; daar hangt 'er een van de _Nederlanden_, die is +nu van de nieuwste. + +Ik zag ter loops dezelve eens over; maar vond zo een groot getal andere +en nieuwe naamen van vlekken, landen en plaatsen, dat ik alleen aan den +ruuwen omtrek van sommige oorden, eenige, mij bekende, herkennen konde; +het speet mij, dat ik niet alles naauwkeurig genoeg konde zien; evenwel +zocht ik terstond naar _Amsterdam_; maar vond het niet, alleen vond +ik eene kleine aanwijzing, en, op den kant, de woorden: _Hic olim +Amstelopolis fortasse sita erat_, dat is: _misschien is hier de plaats +waar Amsterdam wel eer gelegen heeft_. Doch men hadt dit teken gesteld, +op de hoogte waar men eigenlijk het Dorp _Kudelsteert_ zou moeten +zoeken. In een woord, ik was 'er maar heel niet thuis, en had wel +gewenscht deze kaart wat naauwkeuriger te mogen bezichtigen; doch 'er +was geen tijd toe, wilde ik mij het gesprek met den Wijsgeer nog een +kleine poos ten nutte maaken. + +Ik vroeg hem voords, of 'er geen groote ontdekkingen in de natuurkunde, +en wel inzonderheid op het voetspeur van LAVOISIER, in de _Scheikunde_, +gedaan waren. + +_De Wijsgeer._ Ja, die voordgangen zijn, geduurende de laatst verloopen +eeuwen, verbaazend geweest.--Wij hebben niet alleen de stelling van +dien waarlijk grooten natuuronderzoeker meer en meer bewaarheid +gevonden; maar ook nader ontdekt, dat 'er werkelijk geene elementen of +Hoofdstoffelijke beginsels voor den mensch kenbaar zijn; alles hebben +wij samengesteld bevonden. In de _Electriciteit_ en _magneetkunde_, +hebben wij reuzen schreeden gedaan, en zijn bijna gevorderd om het +waare wezen der _Electrieke_ stof en der magneetkragt te ontdekken. +Dit stuk houdt thands onze natuurkundigen bijkans alleen geheel +onledig.--Wonderlijke werkingen op ziel en lighaam, zijn daardoor bij +ons ontdekt, en verbaazende geneezingen, van altijd voor ongeneesbaar +gehoudene kwaalen, zijn daardoor bij ons bekend geworden. Het _dierlijk +magnetismus_ is bij ons, op gevestigde gronden, tot een aangenomen +leerstelsel geworden! Maar wij hebben ook op dezen grooten weg verder +zo veele nieuwe natuurwonderen ontmoet, dat wij wanhoopen, om, hier op +aarde, ooit tot de volledige kennis der natuur te kunnen geraaken. + +_Ik._ Ja, mijn vriend! dit wil ik gaarne gelooven, zeekerlijk moeten 'er +werkzaamheeden voor een altoosduurende ziel, oneindig overblijven. Maar +zijn 'er geen Wijsgeeren bij u, nog aan oude vooroordeelen gehecht +gebleeven? + +_De Wijsgeer._ Neen; onze Wijsgeeren, blijven niet, tegen hunne betere +overtuiging aan, hartnekkig aan eerst opgenoomen en verdedigde stelselen +hangen; zij verwerpen, ter liefde der waarheid, gaarne hunne gevestigde +vooroordeelen, zodra 'er zig iets beters en meer met de waarheid +overeenkomstig, opdoet; altijd gedagtig aan den regel van CICERO: +_weinig te weeten is geen schande; maar 't is schande in het weinig +gekende, dwaasselijk lang te volharden_[5]. + +[5] _Non enim parum cognosse; sed in parum cognita stult et diu + perseverasse, turpe est._ + + CICERO _de Invent._ + +Ik verzogt hem voords zijn woord te willen houden, en mij zijne +_Bibliotheek_ nog eens even te willen toonen; 't welk hij bereidwillig +aangenoomen hebbende, met ons in een fraaije lichte en lugtige kamer +tradt, doch alles gelijk met den grond. Hier zag ik een groot aantal +boeken, meest alle in de Latijnsche Taal, behalven eene afzonderlijke +Collectie in de Grieksche en Oostersche Taalen, alle nieuwe drukken en +meest in Octavo formaat; folianten en quartijnen, zag ik slegts zeer +weinige; en zeide daarop: + +Dit verschilt ook veel van de inrichting der Boekvertrekken in de XVIII. +eeuw; want toen hadt men boeken, die men naauwlijks draagen kon. + +_De Wijsgeer._ Ja, dit is ons veel gemakkelijker; wij verdeelen liever +een werk in veele handelbaare deelen; dan zulke lompe stukken te moeten +torsschen: daarom schijnen 'er ook veele boeken te zijn; doch 'er zijn +in de daad maar weinige, zeer voornaame werken, maar die in veele +deelen gesplitst zijn. Bijvoorbeeld; daar staat al wat ons van de +Hebreen naagebleeven is; wij leezen al die boeken thands zeer gemeenzaam +in hun eigen taal: gelijk ge ziet, 't is alles Hebreeuwsch; want wij +zijn in de Oostersche Taal- en oudkunde, aanmerkelijk toegenoomen. Hier +is een Latijnsche vertaaling derzelve. + +Ik zag hier en daar dit werk eens in, doch herkende sommige zeer bekende +plaatsen, naauwlijks; door de groote veranderingen, die eenige woorden +ondergaan hadden, en bleef een wijl in stille verwondering staan, welke +de wijsgeer echter afbrak, met mij de werken van HOMERUS te toonen, als +ook die van ORPHEUS en LINUS, welke vr een eeuw, gelijk hij zeide, +ontdekt en nu geheel volledig, bij elkander gedrukt waren, als ook de +vermiste _Decaden van_ LIVIUS; ook vond ik 'er verscheiden aucteuren +der oudheid, dien men slegts bij naam kent, en voor verloorene, +_deperditi_ houdt, geheel volledig, of ten minsten fragmenten derzelve. +Bijvoorbeeld; het Tooneelspel, _de Reis_ genoemd, van JULIUS CSAR; +eenigen zijner Brieven aan CICERO en deszelfs verhandeling betijteld: +_Anti Cato_; eenige fragmenten van Dichtstukken van Keizer AUGUSTUS; de +klagten over den dood van _Julius Csar_, door MARCUS ANTONIUS; eenige +fragmenten van PYTHAGORAS, PHERECYDES, HECATUS en andere verloorene +Grieksche en oude Latijnsche Dichters, in n woord verscheide andere +vermiste Schriften, te lange om hier optenoemen. + +Ik vroeg voords den eigenaar waar zijne Nederlandsche Aucteuren stonden? +hij wees mij dezelven terstond. Het eerste werk dat mij in 't oog viel, +was JACOBI CATZII _Opera omnia poetica, cum notis variorum_. Ik nam +'er greetig een deel uit, de text was Hollandsch met een Latijnsche +vertaaling, 'er tegen over en met Latijnsche aanteekeningen voorzien, +die ik zeer wonderlijk en eenigen geheel tegen den zin des Dichters +vond. Bijvoorbeeld, bij de uitdrukking _deuzig brein_, vond ik dezen +noot, _deuzig, olim apud belgas nomen Epidemi, constructum e voce +gallica deux, duo, et Belgica, ziek, morbosus; velut dicetur deux ziek, +id est in duas partes morbi affectum cerebrum, scilicet in occipitem et +sincipitem._[6]. Ik moest lagchen over deze geleerdheid, en verzeekerde +mijnen geleerden vriend, dat deze commentator in eene groote dwaaling +vervallen was. + +[6] Dat is: _Deuzig was eertijds de naam van een volksziekte, het + woord is samengesteld uit het Fransche woord, _deux_ twee, en het + Hollansche _ziek_, als of men wilde zeggen, _deux ziek brein_, dat + is een brein dat aan werszijden, in 't voor- en agterhoofds + gedeelte, door ziekte aangetast is._ + +_De Wijsgeer._ Men houdt hem anders nog al voor den besten; hij heeft +ook den ouden VONDEL, en eenige andere Dichters uitgegeeven; maar hier +moet ik u een werk toonen, dat het kruis onzer hedendaagsche geleerden +en Taal onderzoekers is; zie daar, over dit boek zijn nu bereids al +twintig werken geschreeven, en nog begrijpen wij alles niet. + +Ik nam het met vlijt aan, en dacht eerst dat het Hebreeuwsch ware; want +ik vond den tijtel aldus gesteld: E. WOLFFI _Domin eruditissim_, +[Hebreeuws: tav resh sameh] _Cor civicum, ad optimas codices restituta, +cum lectionibus variantis et notis perpetuis_, Irkutskoi MMCX.[7] + +[7] E. WOLFF, SARA BURGERHART, na de beste uitgaven, met verschillende + leezingen en doorgaande nooten verrykt, gedrukt te _Irkutskoi_ + 2110. + +Wel nu, dacht ik, dat ziet 'er al heel raar uit! ik bladerde dit werk +eens door, maar vond dat de geleerde Commentator het allermeest met +de brieven van Broeder _Benjamin_, want het was de _Sara Burgerhart_, +van Mejuffrouw de WOLFF, verlegen geweest was; deze waren zo duidelijk +verklaard, dat ik 'er geen woord van begrijpen kon. Nu zeide ik, dat is +mij te geleerd! + +Maar welke boeken staan daar; + +_De Wijsgeer._ Dat zijn de _Opera Rassavi_, (_Rousseau_) en _Voltarii_, +(_Voltaire_,) doch van de laatste zijn slegts fragmenten overgebleeven; +gindsch staat, _Klopstocki_, _Messiah_, deze is thands een _auctor +classicus_, en wordt veel tot onderwijs in het oud germaansch gebezigd; +wij houden ook veele oude wijsgeeren van vr dertien eeuwen, nog in +groote waarde en voornaamlijk studeeren wij nog in de _Opera Mosche +Ben Mendel_,[8] en het _carmen Philosophicum aureum Alexandri Pope, +quod Homo dictum est_.[9] Dit wordt thands ten grondslag der Zedelijke +Wijsbegeerte gelegen; Maar goede vriend! neem mij niet kwaalijk, gelieft +ge nog eenigen tijd u hier in de boeken te vermaaken, 't zal mij lief +zijn; maar mijn tijd is verscheenen; alzo de balon op zijn' tijd +afvliegt en naar geen Passagiers wagt. + +[8] MOZES MENDELSZOON. + +[9] POPES; _Proeven van den Mensch_. + +Ik nam deze waarschouwing voor een heusche vermaaning aan, dat het onze +tijd werdt om afscheid te neemen, 't welk ik dan ook deed, naa den +Wijsgeer goede reis gewenscht te hebben. Ik was naauwlijks met mijn' +Leidsman, dien ik verzogt had mij nu bij een' Boekverkooper te willen +geleiden, weder op weg, of ik had terstond mijn oog op sommige winkels +welke wij voorbij gingen, en waarin ik niet dan zeer eenvouwige +kleederen, en Huisgeraaden ten toon gesteld zag. Waar zijn toch, vroeg +ik, al die kostbaare _Galanterie_- en _Parfum_-winkels, die voor dertien +eeuwen, zo rijk onze meeste koopsteeden versierden? + +_Geleider._ _Galanterie_-winkels! wat waren dat? Wij verstaan dat woord +in 't geheel niet meer; wat is dat toch _Galanterie_? Wat is _Parfum_? + +_Ik._ Ja! als ge die woorden niet meer verstaat, is 't zeer moeilijk +'er u den waaren zin van te verklaaren; maar men verstondt 'er, onder +verscheidene andere beteekenissen, in dien tijd, ook onder die +kleinigheeden van nagemaakt goud en zilver, welke de _petit maitres_; +_Jonge Heeren en Dames du Ton_, gebruiken, om zig bevallig voor te doen, +_Horologien_, kettingen tot dezelve, _Etuis_, _odeurs_, _bonbons_, en +wat al niet meer! + +_Geleider._ In oprechtheid, ik verstaa geen enkel woord, van 't gene +gij daar noemt; maar ik zal 'er het, onlangs, in Japan uitgekomen, +_Glossarium Lingu Gallic antiqu_, eens over nazien; want ik denk dat +al deze woorden over oud en vergeeten Fransch zijn.--Maar dat kan ik u +intusschen wel zeggen, dat wij zulke winkels niet hebben; onze zoonen +koopen boeken, en onze dochters lijwaaten en lakenen, om zich eene +dekking in guur weder te bezorgen. + +_Ik._ Wel! Wel! Man; wat is dat alles veranderd! is hier alles dan zo +verarmd? + +_Geleider._ Verarmd! Wel neen! die genoeg bezit, kan men, dunkt mij, +niet arm noemen; wij bezitten overvloed van alles, wat tot het leven +noodig is. Weet ge niet, wat JUVENALIS, aan 't einde van zijn XIV. +Schimpdicht, hier over zegt: _zoo 't mogt gebeuren, dat mij iemand +vroeg: Hoe veel is 'er dan tot leeven genoeg? Ik zal hem antwoorden: +drank voor den dorst, spijs voor den honger, brand en klederen voor de +koude, en 't geen u, Epicuur! in uw klein tuintjen, en u, Socrates! +weleer in uw huishouding vergenoegd heeft; Nooit heeft de natuur, ons +iets anders dan de wijsheid geleerd._[10]. + +[10] _------ ------ ------ Mensura tamen qu + Sufficiat census, si quis me consulat, edam; + In quantum sitis, atque fames & frigora poscunt, + Quantum Epicure tibi parvis suffecit in hortis + Quantum Socratici ceperunt ante penates. + Nunquam aliud natura, aliud sapientia dicit._ + +_Ik._ Maar hoe toch wordt dan het onderscheid van staat in de kleeding +gezien! + +_Geleider._ Hoe meent ge dat? woudt ge dan dat de deugdzaamsten zig door +hun kleed onderscheideden? + +Hier zweeg ik, en hoeste; wijl ik bemerkte dat deze onnoozele mensch +niets van den hoogen of laagen rang der klederen wist; ik liet dus dat +punt steeken en wende ons gesprek tot iets anders, door te vraagen of 't +hier de gewoonte onder de Wijsgeeren ware, van op den grond te slaapen; +wijl ik in de wooning van dien, welken wij bezogt hadden, niets dat naar +een bed geleek gezien hadde. + +_Geleider._ Zonder twijfel slaapen wij op den grond; wij leggen ons +tegen den rusttijd slegts op den grond neder; want ge hebt immers +gezien, dat onze vloeren alle met hout belegd zijn, en dan hebben wij +een mat tot dekking, en een omgerolde mat tot hoofdkussen; is dat dan +anders tot uwent? + +_Ik._ Wel zeeker, Ja! wij liggen des nagts op dons van zwaanen, of +andere zeer zagte vederen; maar ik geloof ook dat wij aan deze +weekelijke levenswijze veel de verzwakking van ons gestel te danken +hebben.--Inmiddels waren wij voor den winkel van den Boekverkooper +genaderd; waar door ons gesprek afgebroken werdt, en mijn geleidsman +mij verzogt binnen te treeden. De Boekverkooper, die, met een bonte muts +op 't hoofd, en eenen langen baard en zwarte mantel, zeer veel naar een' +Joodschen Rabbi geleek, was in zijn' winkel bezig met eenige boeken in +te pakken; alles zag daar nog al zo uit, als vr dertien eeuwen de +gewoonte bereids geweest was. Ik vroeg, naa hem gegroet te hebben, om +eenige nieuwe Rijmwerken te mogen zien; wijl ik dagt, na de ondervinding +in mijnen tijd, daarvan de meeste voorhanden te zullen vinden; maar hij +betuigde mij niet te weeten wat ik met rijmwerken meende; wel, zeide ik, +zulke boeken wier regels op 't einde dezelfde klanken hebben, gelijk +als _klaagen_, _schraagen_ enz. De man begon daarop zo te lagchen, dat +ik 'er kregel over werd, en vroeg of hij mij voor den gek hielde? Hij +antwoorde daar weder op? Wel vriend! dat zoude ik u haast vraagen, wie +heeft van zijn leven van zulke raare boeken gehoord, als waar gij van +spreekt. Hoe kan 't in een gezond menschen verstand vallen, geen regels +te willen schrijven, dan die juist gelijkluidende of klinkende woorden +op 't eind hebben; als men dan, bijvoorbeeld, van een huis spreekende, +eens _gevel_ op 't einde van een' regel hadde, hoe zoude men 'er dan +toch mede staan, om den gelijkluidenden regel te vinden? + +_Ik._ Wel hoe; dan zoude men dien zin zo wenden, dat men, bijvoorbeeld, +_hevel_ op 't eind van den regel kreeg. + +_De Boekverkooper._ Maar, hoe is dat toch mensch mooglijk, deze beide +zaaken laaten zig immers onmooglijk samenvoegen! + +_Ik._ Ja, dat kan ik u ook zo oogenbliklijk niet verklaaren; want dat is +juist het verhevenste deel der Rijmkunst; 't zij genoeg, dat men dat +vinden kan, en die schijn onmooglijkheid moogelijk maaken. Ja, dat 'er +zulke Versenmaakers tot onzent wel eer geweest zijn, die hunne regels +zodanig konden doen rijmen, dat men niet eens merkte dat zij eenigen +dwang in hunne denkbeelden daardoor leeden; doch, voegde ik 'er bij, +dat is ook de hoogste top der rijmkunst, en dan geeft het rijm een +alleraangenaamste zoetvloeijendheid en welklank aan de Dichtregelen, +immers op deze wijze tracht men tot onzent de les van HORATIUS in acht +te neemen: _Non satis est pulchra esse Poemata dulcia sunto_.[11] + +[11] _In arte Poetica._ + +_Een Dicht moet niet slegts schoon, maar ook zoetvloeijend weezen._ + +Terwijl wij hier nog over twisteden, kwam 'er een eerwaardig grijsaart, +bijna even eens gekleed als de Wijsgeer, die nu reeds met den luchtbal +op reis was, den winkel binnen. Op zijn inkomst toonden de Boekverkooper +en mijn Geleider een grooten eerbied; zij ontdekten zig het hoofd, en de +Boekverkooper maakte een' zetel gereed, en deedt hem, met tekenen van +den grootsten eerbied, nevens zig zitten; Hoe hebt ge 't Vader? vroeg de +Boekverkooper hem. Zeer wel, kind! dank zij den geever der gezondheid; +zeide de grijsaart; en vervolgde, ik wenschte het onlangs uitgekomen +werk over de Staatsonlusten in Nederland, in de XVIIIe. eeuw eens te +mogen zien? Ik heb gehoord dat ge die boeken onlangs ontfangen hebt. +De Boekverkooper reikte hem daarop een welgebonden octavo boek toe, 't +welk hij met aandacht, doch zuchtend, doorbladerde. Terwijl hij hierin +zag, verzocht ik mede zodanig een _exemplaar_ eens te mogen zien; met +een greetige hand ontfing ik het terstond, en zag dat de Tijtel was +_Hollandia agonisans restaurata, sive Historia rerum, in foederatis +provinciis, seculo decimo octavo, gestarum, auctore Ha-ki-ung Chinense. +Cum figuris neis. Pekingiis, impensis La-chi-to-ang societatis +Litterari Typographi Ao. MMCL.[12] Ik zag dit werk met graagte door, +en stond versteld over de zonderlinge aaneenschakeling van sommige +voorvallen, wier samenhang in de XVIIIe. eeuw zo verborgen scheen. +Ik bezag ook de plaaten; maar die waren dan wonderlijk, gedeeltelijk +na waarheid, en gedeeltelijk, geheel mis en tegen de _Costume_, +bijvoorbeeld: ik zag 'er een voorval te dier tijd op den _Dam_ te +_Amsterdam_ gebeurd; het Stadhuis was nog al redenlijk wel getroffen, +doch het stondt ter plaatse, waar de vischmarkt behoorde te weezen, +en men hadt 'er dicht nevens een breed water verbeeld, waar in groote +scheepen voeren; de klederdragten waren geheel door elkander verward; +onder anderen waren 'er beeldjens in, die waarlijk klugtig 'er uit +zagen, te weeten: met breed gepande rokken, nieuwmodische engelsche +vesten; maar tevens met kraagen en knevels voorzien. Terwijl ik dit +met aandacht bezag, rees de Grijsaart op, zeggende het boek te zullen +behouden en mede neemen; vaartwel mijn kinderen, zeide hij voords tegen +den Boekverkooper en mijnen Geleider en werdt met dezelfde betooningen +van eerbied weder uitgeleid.--Ik vroeg, naa hij vertrokken was, aan den +Boekverkooper, wat de prijs van dit boek ware? Acht stuivers, Vriend! +was zijn antwoord, 't komt wat hoog om de veele plaaten.--Ik meende dat +ik hem niet wel verstaan had, en vroeg nog eens; _acht stuivers!?_ + +[12] Dat is: _Het zieltogend Holland hersteld, of Geschiedverhaal + van het gene in de Vereenigde Nederlanden in de XVIIIe eeuw + voorgevallen is, door Ha-ki-ung van China, met koperen plaaten, + gedrukt te Peking, op kosten van La-chi-to-ang, gewoon drukker van + het Letterkundig Genootschap aldaar_ Ao. 2150. + +_De Boekverkooper._ Ja zeeker, ik kan het waarlijk niet minder laaten; +'t zijn al vaste prijzen die op dat nieuwe goed gesteld zijn, gij kunt +het achter den Tijtel gedrukt vinden. + +_Ik._ Nu ik heb 'er geen woord tegen, Vriend! maar sta zelfs zeer +verwonderd over den laagen prijs van zodanig een werk, en dat van zo +verre landen komt.--Ik voldeed hem daarop terstond, stak het boek bij +mij, en vroeg naar meerdere nieuwigheeden; hij toonde mij voords eenige +van de nieuwst uitgekomen werken, en verhandelingen de _Wijsbegeerte_, +_Natuurkunde_ en laatste _Geschiedenissen_ betreffende, doch zij waren +alle zeer duister voor mij, door de menigvuldige nieuwe naamen van +Menschen, Landen, Kunsten en Kunstwerktuigen, dat ik 'er geen' regel uit +begrijpen kon; alhoewel ze anders, waar geen naamen dezer zaaken voor +kwamen, in goed zuiver Latijn geschreeven waren. + +Ik bedankte den Boekverkooper voor het gezicht, en haaste mij om mijn +afscheid te neemen; wijl ik mijnen Geleidsman zeer veel te vraagen had: +wij waren ook naauwlijks buiten deur, of ik vroeg hem terstond, of die +eerwaardige persoon, die in den Boekwinkel was, de vader van den +Boekverkooper ware. + +_Geleider._ Neen! maar hij is ons aller Vader. Dit was nu de Vader van +Nederland. + +_Ik._ Wat is dat te zeggen?--Dat begrijp ik niet! + +_Geleider._ Ja, dat kunt ge ook onmooglijk raaden; maar hoor, vr +twaalf of dertien eeuwen noemde men die lieden die het oppergezag in +handen hadden, en de Staaten bestuurden _Keizers_, _Koningen_, _Vorsten_ +enz. maar die naamen zijn thands hier in onbruik geraakt, men noemt dien +thands _Vaders_. Bijvoorbeeld _Vaders der Nederlanderen_, _der Britten_, +_der Kaffers_ enz. volgends het gezegde van XENOPHON; een goed Vorst +verschilt niets van een' goeden Vader.[13] + +[13] [Grieks: houden diaphezei archn agathos agatho patros.] + + BOURSAULT geeft den Koningen, op dien grond, ook deze gewigtige + les, in zijn fraai Tooneelstuk _Esope la Cour_. + + _Sans etre conquerant, un Roi peut etre auguste. + Pour aller la gloire il suffit d'etre juste. + Dans le sein de la paix faites de toutes parts, + Dispenser la justice & fleurir les beaux arts. + Proteger votre peuple autant qu'il vous revere, + C'est en etre, Seigneur! le veritable Pere; + Et Pere de son peuple est un titre plus grand + Que ne le fut jamais celui de Conquerant._ + +_Ik._ Was dit dan zo veel als een Vorst! nu, daar zag hij 'er evenwel +niet na uit. Een Vorst zou immers niet alleen bij een' Boekverkooper +inloopen, en daar een boek vraagen, en met zig neemen. + +_Geleider._ Wel! waarom niet? Het was immers met den wil des eigenaars? + +_Ik._ Nu, ja, daar heb ik niets tegen, maar! evenwel een Koning pleeg +een groote Hofhouding, en steeds een' stoet gewapende wachten rond om +zig te hebben, ten einde zijn gezag te doen eerbiedigen, en zijn persoon +te bewaaren. + +_Geleider._ Wel ja; maar ge moet dezen tijd niet bij de achttiende eeuw +vergelijken. Onze Landsvaderen houden geen' stoet van Dienaars, zijn +nooit omringd van gewapende lieden. Dit alles kon goed en noodig zijn, +in die tijden toen het _Monarchomachismus_ nog in den smaak was. Thands +is 'er geen de minste reden, om den eersten uitvoerer der wetten uit den +weg te ruimen, en 'er is daarom ook geen vrees voor zulke wandaaden, en +daar deze geen plaats heeft, zouden immers al die voorbehoedselen +overbodig zijn. + +_Ik._ Met dat al hebt ge dan toch een Opperbestuurer, een soort van +Koning, die eindelijk in een willekeurig regeerer zou kunnen ontaarten, +en dus geen vrijheid. + +_Geleider._ Vrijheid! weet ge dat woord wel te bepaalen; _eene +Vrijheid_, althands gelijk CICERO die bepaalt, bezitten wij volkomen, +immers, _wat is_, zegt hij, _Vrijheid? De magt om te leeven gelijk men +wil; maar wie anders leeft waarlijk na zijn' wil, dan hij, die het goede +opvolgt, die zijn' pligt doet, wiens levenswijze doordacht en berekend +is._[14] + +[14] _Quid est, libertas? Potestas vivendi, ut velis. Quis igitur vivit + ut vult, nisi qui recta sequitur, qui gaudet officio, cui vivendi + via considerata atque provisa est._ + + Parad. V. Cap. I. + +_Ik._ Wordt 'er dan thands hier geen land- en zeemagt onderhouden? +Heeft men hier geen _Sterkten_, _Muuren_, _Schanssen_, _Poorten_; weet +men van geen' Oorlog of Krijgskunst? + +_Geleider._ Waar toe toch zouden wij ons scheiden van onze landgenooten, +en waarom zouden wij krijgslieden voeden, waar niet te oorlogen valt; +wie zou ons daartoe noodzaaken? Geheel Europa is in evenwigt; want elk +heeft genoeg aan zijne eigene bezittingen; al onze nabuuren worden op +dezelfde wijze, gelijk wij, na wijze wetten bestuurd, hoe toch zoude +'t hen in gedachten komen, om juist hun land te willen verlaaten, en +tegen alle recht in 't onze te dringen; neen! dat was wat anders, in de +tijden van Goud- en Staat-zugt; in die eeuwen toen men even eerst uit de +barbaarsche tijden ontlook.--Maar in verre afgelegene, en nog kortlings +beschaafde landen, gelijk _Groenland_, _Canada_, _Siberien_ en ten +zuiden op de kust van _Magellaan_ en in _Nieuw Zeeland_, daar is de +krijskunst thands nog in bloei; want van deze volken kan men met PLATO +zeggen: _dat God hen de helft van hun verstand benoomen heeft, ten einde +zij minder de hardheid en het onaangenaame van hunnen staat zouden +gevoelen_.[15] + +[15] PLATO de Rep. Lib. 3. + +_Ik._ Wel nu, dat laat zig hooren; maar zijn 'er thands op den +aardbodem volstrekt geene Landen, die door Koningen, oppermagtig, +beheerscht worden? + +_Geleider._ Ja, dat zijn juist dezelfde Landen waarin nog steden +bemuurd, vlooten bemand en krijgsvolk gehouden wordt; Staaten die +nu eerst sedert een eeuw beschaafd zijn geworden; bijvoorbeeld de +_Patagonirs_, de _Zuidlanders_ en diergelijke volken, hebben nog zulke +oppermagtige Koningen. + +_Ik._ Zo! zo!--Maar zeg mij toch eens hoe is 't mooglijk, dat de +Boekverkooper mij dit werk zo zeer goedkoop kon laaten? + +_Geleider._ Wel, dat is juist zo zeer goedkoop niet; want sedert wij ons +van al het volstrekt onnoodige onthouden, en weinig of geen' Koophandel +drijven, is het geld sterk onder ons, en veelen onzer nabuuren +verminderd, en hooger in prijs gesteegen: een stuiver is nu bijkans zo +veel waardig als vr dertien eeuwen tien; en men kan thands voor acht +stuivers al vrij veel koopen. Daar bij komt nog, dat, door het groot +vertier van boeken, de menigte den winst aanbrengt. + +_Ik._ Is 'er dan zeeker, thands zo groot een trek in boeken? + +_Geleider._ Dat kunt ge ligtelijk naagaan, daar 'er thands ieder mensch +op valt; oud en jong leest even vlijtig. + +_Ik._ Maar de smaak viel vr dertien eeuwen veel op Paarden en +Rijdtuigen, zijn die thands zo zeer niet meer getrokken? + +_Geleider._ Paarden en Rijdtuigen! waren dat liefhebberijen? thands +dankt men den Hemel, voor den zegen te genieten, van zijn voeten tot +zijn' wil te hebben; wij beklaagen nu die lieden, die genoodzaakt zijn, +zig van beesten te laaten trekken; want het zijn meest stokude, +kreupele of zieke menschen; en daar gebruiken wij meest al ezels toe, +dat gaat zacht en stil in zijn werk; gelijk ge daar gindsch ziet, die +vrouw welke daar in dien wagen rijdt is verlamd, en waarlijk een +voorwerp van beklag. Maar een kabinet van ezels, neen! dat houden onze +liefhebbers niet naa. 'Er worden egter wel Paarden gebruikt, zelfs door +gezonde lieden; maar dat gebeurt alleen ingevalle men naar plaatsen +reizen moet, die te ver om te beloopen, en te dicht bij, om met den +Balon te bevliegen, zijn. + +_Ik._ 'Er is hier ook zo een zindelijkheid en stilte langs den weg, dat +het mij ook al verwonderd heeft, hoe dat in zo een volkrijk oord plaats +kan hebben; want, om u de waarheid te zeggen, in vroegere eeuwen, +kon men geen straat in een drukke koopstad betreeden, zonder bespat, +bemorst, gestooten en door het schrikkelijk geweld der rijdtuigen over +de steenen bedwelmd, en half zinneloos te worden; menschen en beesten +krielden toen daar zo verward onder een, dat men iemand ter vlugts +willende groeten, dikwijls aan een tusschen rennend paard zijn' eerbied +bewees. + +_Geleider._ Dat moet al zeer zonderling geweest zijn! + +_Ik._ Zijn wij nu op weg naar den Kunstkenner? ik ben zeer verlangende, +iets over de hedendaagsche _sthetica_ te verneemen. + +_Geleider._ Ik heb u juist op den weg tot een groot liefhebber en kenner +der oudheid en fraaije kunsten gebragt, ik hoop slegts dat hij tot +zijnent zal zijn; want hij reist veel. Zie daar gindsch zijn wooning +reeds. + +_Ik._ Maar hoe kan 't toch mooglijk zijn, dat 'er nog zo groot een +aftrek in boeken is; daar toch de Geleerdheid en oeffeningen van schoone +kunsten en weetenschappen altijd alleen gebloeid hebben in landen, waar +veel koophandel en rijkdom gevonden werden? + +_Geleider._ Gij spreekt hier zeekerlijk van zulk eene geleerdheid, +welke de ondersteuning van vermoogende lieden behoeft; deze is bij +ons thands ook niet zeer in gebruik: Maar, behalven dat moet ge deze +onze zeden niet bij de aloude vergelijken. In de achttiende eeuw, +bijvoorbeeld, zag men een' berg van overtolligheeden voor behoeften aan; +dezen berg heeft men sedert al langzamerhand geslegt en bevonden, dat, +bijvoorbeeld, tot gezond voedsel, geen uitheemsche moeijelijk bereide +spijzen; tot dekking geen bont gecouleurd, verzilverd of verguld, kleed, +en tot wooning geen hardsteenen Paleis noodig ware; men is tot deze +zonderlinge ontdekking gekomen, door dien het gebrek aan geld, waar door +men zig die middelen moest verschaffen, zo algemeen werdt, dat alle +handel begon te verminderen, en elk volk langzamerhand het overtollige +agterwegen liet. Dit langzamerhand verminderen der noodelooze zaaken, +was van dat gevolg, dat men hier te lande, allengskens het gevaar der +zee voorziende, hoogten begon optewerpen, waarop zig eenige van de eerst +in levenswijze verminderde lieden ter neder sloegen, de aarde begonnen +te bebouwen, en hunne weinige behoeften uit den schoot der aarde +dubbelvouwdig ontfingen. Dit voorbeeld werdt allengs door de overige +inwooners, die het gevaar van overstrooming voorzagen, gevolgd, en men +begon zig weinig aan het gevaar der zwakke dijken te steuren; wijl +men toch voorbehoedselen gemaakt hadde, om de zee eenen doortocht te +bezorgen; 't welk ook weldra het verwagt uitwerksel hadt, zo dat, bij +herhaalde geweldige stormen de dijken wel eindelijk geheel weggeslagen +werden, maar de zee zig terstond in den voor haar bereiden weg ontlaste, +en de heuvelbewooners, zig thands vrij gezonder, en zeekerer zonder +eenige vrees voor hun weleer geduchten vijandigen vriend, of +vriendelijken vijand, bevinden.[16] + +[16] _Idem Protector et Hostis._ + +_Ik._ Zoo dat zo is, dan kan ik mij niet voorstellen, welke van onze +oude kunsten thands bij u nog in gebruik zouden zijn; want de kunsten +worden uit den schoot der weelde gebooren, en door rijkdom gevoed. + +_Geleider._ 'Er zijn echter nog veelen bij ons aanweezig, bijvoorbeeld; +de Tekenende kunsten, de Toonkunst, de Boekdrukkunst en meer andere, die +ge bij den Kunstkenner, wiens wooning wij naderen, beter zult leeren +kennen, dan ik u die opnoemen kan. + +_Ik._ De Bouwkunst toch schijnt niet meer in den smaak te zijn. + +_Geleider._ Ten minsten niet die Bouwkunst van de eeuwen der weelde en +pragt; 'er is echter thands nog wel een bouwkunst, die enkel het nuttige +beoogt, aanweezig, en elk ontfangt daarin het onderwijs in zijne jeugd; +want dit moet ik 'er bijvoegen, elk is thands meestal zijn eigen +Bouwmeester, Kleerenmaaker, Landbouwer, enz. Dit geeft ons geen klein +gemak, en houdt elk in eene gezonde werkzaamheid; al wat de geleerdheid +en beoefening der letteren aangaat, wordt door elk voor uitspanning en +vermaaks wille geoefend. + +_Ik._ 'Er schijnt toch nog geld bij u in gebruik te zijn; want dat +blijkt uit onze ontmoeting bij den Boekverkooper. + +_Geleider._ Wel zonder twijfel, is 'er nog geld in gebruik; want 'er +wordt ook nog handel gedreeven; maar, doordien wij oneindig minder +behoeften hebben, en de hoogstnoodige zaaken, zonder geld, en alleen +door arbeid, te verkrijgen zijn, heeft men het zo onontbeerlijk niet +noodig, als in voorige eeuwen; dat maakt dat iemand, welke thands een +weinig meer gelds dan anderen bezit, 'er niet veel meer vermogen op +anderen door bekomt; alzo men 't geld thands meer voor een liefhebberij, +dan voor een behoefte aanziet, en elk van die liefhebberij wel zo veel +bekomen kan, dat hij geenen anderen daarom behoeft te vlijen, of te +dienen; want ik moet zeggen, dat wij thands, door onze behoeften zo +ongemeen te verminderen, waarlijk het middel gevonden hebben, om gerust, +vrolijk, zonder zorg, haat, afgunst of nijd, overweldiging of dwang, te +leeven. Wat toch zou men elkander benijden? Wij hebben allen wooning, +voedsel en deksel, en worden allen even eens in de kennis van geleerde +en andere zaaken op geleid; want in het Letterschool alhier, zendt de +geheele stad zijn kinderen; die daar allen dezelfde lessen ontfangen, en +het Zedeschool wordt door de bejaarden dagelijks bezocht; ja ik kan 'er +bijvoegen, dat wij de woorden _afgunst_, _nijd_, _bedrog_, _diefstal_, +en van alle ondeugden, die de overvloed en weelde geteeld hebben, in +onze taal, niet eens regt kunnen overbrengen, en daarom de Latijnsche +benaamingen dier zaaken, als 't eens voorkomt dat wij die in oude +geschiedenissen moeten gebruiken, genoodzaakt zijn, bij omschrijving te +moeten noemen; bijvoorbeeld deze plaats van JUVENALIS: + + _Cantabit vacuus coram Latrone viator._[17] + +[17] _De schaamle Reiziger, zal voor den Roover zingen._ + +Zouden wij niet verstaan, zoo onze uitleggers dit woord _Latro_ niet +uit de oudheidkunde opgehelderd, en aldus omschreeven hadden; _Homo +cujus crimen erat aliquid a viatoribus, absque eorum voluntate, vi +sumere._[18] Op deze wijze kunnen wij ons nog eenig denkbeeld van deze +bij ons onbekende zaak maaken. + +[18] Dat is: _Een man wiens misdaad bestondt, in iets van de Reizigers, + tegen hunnen wil, te neemen._ + +_Ik._ Maar heb ik u niet van schoolen hooren spreeken? O, geleid mij +toch ook eens in deze uwe Leerplaatsen der jeugd en des ouderdoms. + +_Geleider._ Ik zal gaarne, zodra wij den Kunstkenner verlaaten; maar zie +daar zijn wooning reeds. + +Wij gingen, zonder door eenige afsluiting belet te worden, in +dit weder zeer eenvouwig en hutsgewijze ingerichte verblijf des +Kunstkenners binnen, en vernamen daar van zijn vrouw, dat hij zo even +op 't land gegaan was, om te melken; maar zij verzocht ons echter +allervriendelijkst, zo lang te willen vertoeven, tot heur man terug +gekomen zoude zijn; tevens zeggende, dat zij ons terstond eenige spijs +zoude voorzetten; want dat zij begreep, dat wij nog geen middagmaal +gedaan hadden; ik stond verzet over de groote gastvrijheid en +vriendelijkheid dezer vrouwe, en wilde dankzeggen; maar dit was reeds +te laat, wijl zij bereids met een schotel versche melk, boter, brood, +kaas, en eenige vruchten aan kwam draagen; wij gebruikten ook daadelijk +iets daarvan, althands in mijne mijmerende verrukking, meende ik 'er +iets van te smaaken; en juist dit onthaal gaf mij gelegenheid, om de +frisheid en zindelijkheid dezer spijze te roemen, zeggende dat ik +geloofde dat het vleesch dier beesten, welke zo een zoete melk gaven, +mede niet onsmaakelijk zoude zijn? + +_De Vrouw._ Vleesch van leevendige beesten, Vriend! + +_Ik._ Neen, goede vrouw! van doode? slagt men hier dan geen vee? + +Mijn Geleidsman hielp mij spoedig uit den droom; zeggende: neen vriend! +niemand zou thands eenig beest willen dooden, veel minder het vleesch +der dieren eeten. Wij dooden geene andere dieren, dan die ons +beschadigen; doch derzelver aart is, door eene meer gezellige +bijwooning, aanmerkelijk minder wild geworden, en zo veel als in een tam +ras ontaart; zo hebben wij thands, in Africa bijvoorbeeld, Leeuwkatten, +welke de gestalte van een' Leeuw hebben, en echter voor huisdieren +gebruikt en door den mensch tot huisselijke diensten gebezigd worden. + +Wij dooden alleen alsdan het tamme vee, wanneer hetzelve zodanig +toeneemt, dat het toch geen bekwaam voedsel zoude kunnen aantreffen; dat +toch zeldzaam voorvalt, alzo de jaarlijksche overstroomingen veel vee +weg neemen; echter wij eeten die, uit noodzaaklijkheid gedoode, dieren +niet; daar voor zouden wij een' afschuw hebben. + +_Ik._ Maar, waar blijft dan toch al dat vee van schaapen, verkens, +ossen, koeijen en veele andere leevende schepselen die men tot voedsel +pleeg te gebruiken. + +_Geleider._ Daarvan zijn ten deele veele soorten, althands die welke ons +geen nut kunnen doen, geheel onder ons vergeeten, en wat de kudden van +tam vee betreft, daar weeten wij, geduurende hun leven, schoonen dienst +van te trekken, en gebruiken hunne vellen, als zij gestorven zijn, tot +kleeding. + +_De Vrouw._ Heden ja, zouden wij die goede beesten vermoorden, en dan +nog verslinden; wel foei! zij doen ons immers geen leed, en wat hebben +zij toch dierbaarer dan hun leven, dit immers hebben wij hun niet +gegeeven; zouden wij hen dat ontneemen! + +_Ik._ Goede vrouw, gij spreekt met veel reden; egter in mijn land +begrijpt men deze zaak nog geheel anders; de overoude gewoonte heeft +aldaar het slagten en eeten van dieren zo gewoon doen worden, dat de +tederste en medelijdendste menschen het vleesch van hunne vermoorde +medeschepselen tot een smaaklijk voedsel bezigen: juist niet uit een +beginsel van wreedheid; maar uit een voortgeplant begrip dat alle +schepselen om des menschen wille, hun aanzijn bekomen, en dat de +redenlooze dieren geen gevoel van hun bestaan hebben.-- + +Geduurende dit ons gesprek, kwam de man binnen, en verwelkomde +mij in zijne wooning, mij met de inneemendste vriendelijkheid +betuigende, dat het hem leed deede een' reiziger zo lang naar zijn +komst te hebben moeten ophouden; allereenvouwigst was zijn kleeding; +de beenen en het hoofd bloot, en een schapenvel om de leden geslagen, en +om den midden toegegord. Hoe zeer mij het voorkomen van dien Kunstkenner +ook verwonderde, konde ik echter niet naalaaten eene gunstige +vooringenoomenheid ten opzichte van zijne kennis voor hem te gevoelen, +daar zijn leevendig en doordringend uitzicht mij de vlugheid van zijnen +geest, ondanks zijne geheel eenvouwige kleeding, verraade. Ik begon dan +aldus mijn gesprek: goede vriend, ik heb van mijn' Leidsman vernoomen, +dat ge een groot liefhebber der schoone kunsten en weetenschappen zijt +en ook veele liefhebberijen van dien aart bezit; zoude 't u ook beletten +als ik mij daarover een poosjen met u onderhielde? Mijne liefhebberij is +mede, bij uitzondering, op de _sthetica_ gevallen; zo dat ik wel eenige +bijzonderheeden daarover wenschte te verneemen, te weeten: hoedanig +dezelve in dit land waar in ik zo veele en groote verscheidenheid met de +zeden mijnes lands bespeure, beoefend wordt? Hebt ge hier geen teken- of +schilder-academin? + +_De Kunstkenner._ Och neen! vriend, die zijn voorlang al uit het gebruik +geraakt; want men bevondt dat op dezelve weinig vorderingen gemaakt +werden; alzo in de laatste jaaren, dat zij nog onder ons in zwang +gingen, de smaak in de schilderkunst ten eenemaal begon te veranderen; +want in plaats dat men eerst gewoon was, gestadig naakte beelden te +tekenen, ten einde tafereelen uit de oudheid te kunnen voorstellen, 't +welk ook zeer noodig was, in die eeuwen, toen men de vergaderhuizen der +Christenen overal met Tafereelen, verbeeldende voorvallen uit het Oude +en Nieuwe Testament, versierde, worden deze thands niet sterk meer +gezogt; daar wij alle denkbeeldige Tafereelen misachten; wijl 'er geen +waarheid in plaats kan hebben, zo dat ze, door telkens, in het een +of ander deel, tegen de Costume te zondigen, een' verkeerden indruk +in de beschouwers dier verdichte tafereelen maaken. Wij tekenen het +menschbeeld zeekerlijk wel af; waartoe wij daaglijks gelegenheid hebben, +daar wij, althands des zomers, meestal half naakt en slegts met eenig +beestenvel om den midden gegord gaan; doch wij houden ons niet bepaald +bij 't menschbeeld alleen op; maar neemen de natuur in heur geheel ten +voorbeeld, zo dat wij ons even zeer toeleggen, op het naauwkeurig +navolgen van boomen, beesten, wolken, water, enz. als van menschen; daar +bij komt nog, dat wij de tekenende kunsten meest bezigen, om tafereelen +van afgelegene oorden en voorvallen, onder ons en andere volken, te +vereeuwigen, zo dat 'er geen aanmerklijk voorval gebeurt, of 'er wordt +opzettelijk een' Schilder of Tekenaar bij gevraagd, om het zelve na het +leven aftebeelden; ten einde de afwezenden en den naakomeling, met geen +verdichte schetsen, voor waare afbeeldingen, te misleiden. + +_Ik._ Maar dan kunt ge ook niet anders, dan voorbereide plegtigheeden en +gebeurtenissen die men voorzien kan, afbeelden. + +_De Kunstkenner._ Somtijds geeven ons de Tekenaars ook wel schetsen van +gebeurtenissen, waar bij zij gevallig tegenwoordig zijn geweest, en die +zijn ons even aangenaam; maar geheel verdichte stukken bevallen ons +niet; wij hebben liever geene afbeelding dan eene geheel verdichte. + +_Ik._ Ik heb toch zo even bij een' Boekverkooper prenten in een boek +gezien van geschiedenissen die in de XVIIIe. eeuw gebeurd zijn en waarin +de Costume, na mijn gedagte, zeekerlijk ook niet juist getroffen was. + +_De Kunstkenner._ Dat zal mogelijk een boek geweest zijn, dat uit zeer +ver afgelegen en nog zo niet beschaafde landen, hier verkogt wordt. + +_Ik._ Ja, 't was te _Peking_ gedrukt. + +_De Kunstkenner._ Wel, dat wilde ik ook zeggen; men is daar nog aan +veele oude gewoonten te zeer gehecht, om dien smaak geheel te kunnen +verlaaten; maar hier gebeurt het alleen nog maar tot oefening van den +geest voor de leerlingen, en dan laaten wij hen niet meer dan enkele +schetsen maaken; ten einde te kunnen zien, in hoe verre zij de +geschiedenissen en de gewoonten der oude volken, na onze meening, wel +getroffen hebben; doch nooit wordt dit hun werk gemeen gemaakt of +verkocht. + +_Ik._ Ja, in mijn land heeft men 'er juist ook niet veel mede op; +doch of de oorzaak van die onverschilligheid voor 't ordonneeren van +ontwerpen uit de Geschiedenissen, uit een gebrek aan kunde in dezelve, +en van oefening van het verdichtend vermoogen, ontstaat, dan of de reden +die gij 'er voor opgeeft, bij ons mede de oorzaak van het verval in +dezen is, wil ik niet bepaalen. + +_De Kunstkenner._ Wij zijn juist ook door het groot verval in de kunst +tot onzen nieuwen smaak overgehaald; want in de laatste jaaren van het +verval der aloude Kunstoefening hier te lande, verborgen de Schilders +hunne onkunde en armoede van geest, onder het masker van _eene edele +eenvouwigheid_, waar in zij _het wezen der schoonheid_ stelden; dat, wat +de stelling aanbelangt, juist niet valsch was; want het is opmerkelijk, +na maate de Practische oefening der kunst verminderde begon de +Theoretische ongemeen in wijsgeerige kragt te bloeijen; zo dat eindelijk +hij, die geen' vinger goed tekenen konde, echter over de twee uuren +lang, tot verbaazing der toehoorers, kon redeneeren, over de wijze op +welke een vinger, zoude die schoon zijn, getekend behoorde te worden; +van waar denkt ge dat deze bekwaame onbekwaamheid en kundige onkunde +ontstondt; een door mij dikwijls door en door bestudeerd schrijver, +die over het verval der kunst in de negentiende eeuw, een uitvoerig +werk samengesteld heeft, dat nu nog onlangs met veel aantekeningen, +te _Cusco_ in _Peru_, herdrukt is, geeft 'er deze reden van: men hadt +de voorbereidselen tot de beoefening der kunst in dien tijd te zeer +vermeerderd; zo dat de leerling, eer hij de tekenpen of 't penceel +in de hand kreeg, eerst een _Cursus_ in de _Philosophie_, _Physica_, +_natuurlijke Historie_, en inzonderheid in de _Anatomie_ van het +menschelijke lighaam, moest doen; om eerst als 't ware vooraf te leeren, +hoe hij de zaaken bij de naauwkeurige beschouwing der natuur, naaderhand +zoude bevinden; dit nam hem dus een al te grooten tijd weg, om zig op +het bestudeeren der natuur zelve toeteleggen; en versmoorde de vinding +in den geest der leerlingen; zo dat zij niet bekwaam werden, iets zelve +te ordonneeren, of met smaak te plaatsen. Dit niet kunnende, gebruikten +zij hunne geleerdheid, om hunne tijdgenooten te overtuigen, dat hunne +voorgangers, die rijk geordonneerde tafereelen geleverd hadden, het +waare schoon niet gekend hadden, en men bewees eindelijk, dat dit schoon +in eene de natuuroverstijgende uitdrukking bestonde. Als zij, om slegts +een voorbeeld van dien smaak te geeven, den slag van _Alexander_ tegen +_Porus_ wilden verbeelden, tekenden ze slegts twee strijdende Helden +te paard, en deze moesten, op grond der edele eenvouwigheids leer, +de beide heirlegers, met hunne opperhoofden, voorstellen; want zij +redeneerden dus: _Alexander_ en _Porus_ waren beide krijgshelden; +wij hebben nu krijgshelden van beide hun legers verbeeld, of wij dien +nu nog duizendmaalen vermenigvuldigden, zouden wij toch niet anders +dan krijgshelden 'er van kunnen maaken, en wij gingen te zeer af +van het edele eenvouwige, en zouden onze tafereelen te veel, buiten +noodzaaklijkheid, overlaaden; 'er was te dier tijde nog een oude, doch +merkwaardige, afbeelding van dien slag, door een zeer voornaam meester, +in weezen, deze was rijk in beelden, verheven in uitdrukking en +verstandig in ordonnantie; hier ging men geweldig op los, wijzende +geduurig met den vinger op dit tafereel, daar was dit beeld niet wel +gesteld, hier was deze arm niet mooglijk zo te houden; weder elders +tekende de _deltois_ te zwak. Gindsch was de _pronator_, daar weder +de _supinator_ niet in behoorlijke werking geplaatst; hier hadt de +Schilder de munnikskap spier te breed, weder elders de _pectorales_ +te zwak aangeduid. Daar weder hadt men op de Paarden veel te zeggen; +terwijl het eenvouwig schoon afbeeldsel dier Schilderhelden wel een +bataille van _gevilde menschen_ geleek; want men hadt zeer angstig +het doortekenen van het geringste spiertjen, dat slegts even onder +de opperhuid zichtbaar kon zijn, waargenomen, en was zelfs, om de kunde +in de _anatomie_ te toonen, zo verre gegaan, dat men, als door een +doorschijnende huid, ook de verborgen deelen des lighaams aanwees. Dit +alles hebbe ik, gelijk ik gezegd hebbe, in een' schrijver van de XIXe. +eeuw, die over 't verval der kunst schreef, met verwondering, geleezen. + +_Ik._ Is 't mooglijk, is de kunst zo zeer boven de navolging der natuur +gesteegen? + +_De Kunstkenner._ Ja, en die ging in alle uitbeeldende kunsten over: +zelfs de Tooneelspelkunstenaar hieldt het voor schande de eenvouwige +natuur na te bootsen. Hij wrong zijn lighaam doorgaands, immers als ik +dien schrijver gelooven mag, in zulke wonderlijke bogten, dat hij, +althands in sommige hevige rollen, eer een serpent dan een mensch +geleek. De toejuiching, die daar opvolgde, heeft zelfs veelen hals +en beenen doen breeken; want de lighaamen konden die schrikkelijke +verdraaijingen niet weder staan. 'Er moest ook, te dier tijde, volgends +dien schrijver, altijd een Ledenzetter op het tooneel bij de hand zijn, +om de verminkte kunstenaars terstond te kunnen verbinden. + +De Tooneel dichters gaven ook niet weinig aanleiding tot dit verminken +der kunst en der kunstenaars, daar hun gewrochten mede characters +voorstelden die verre boven de natuur getrokken waren; zo dat de +navolgende kunstenaar niet anders kon doen dan de natuur overschreiden, +zoude hij zijn' rol maar even lijdelijk uitvoeren; men bragt de +schriklijkste tafereelen der lijdende menschheid en de ondenkbaarste +ellenden op het tooneel; dit ging zo ver, dat men dezelve niet meer, +door den gewoonen toon der spraak, kon afbeelden; men moest dus de stem +mede geheel boven de natuur verheffen, en zingende uitdrukken, 't geen +men spreekende geen behoorlijke kragt kon geeven; dit kunt ge denken dat +het natuurlijke der voorstelling nog meer verminderde; dit alles werdt +nogthands op _sthetische_ gronden in dien tijd verdedigd; immers +zodanig redeneert die schrijver van de XIXe. eeuw over deze zaak; +men bragt den aanschouwer de ijsselijkste voorvallen voor oogen; men +vertoonde 'er vrouwen en kinderen, die in onderaardsche gevangenissen +van honger en gebrek, verkwijnden; en eindelijk, onder het zingen van +eenige aria's, stierven. Beroemde Mannen der deftige Oudheid voerde men +integendeel weder zeer luchtig ten Tooneele, daar men onder anderen, +aloude vermaarde Helden te samen dansende, en bij wijze van een Ballet, +liet strijden; terwijl de overwonnene in een soort van dans, welken men +toen _Hornpijp_ noemde, op de vlucht huppelde. + +_Ik._ Maar, gij spreekt daar van zingen, hoe is 't toch eindelijk met de +muziek gegaan? Hier van zal die schrijver ook wel gewaagen. Bij ons is +die kunst thands op een' trap van hoogte die haar met sterke afneeming +dreigt. + +_De Kunstkenner._ Zij is ook, volgends dien schrijver, mede op zulk een' +trap in de achttiende eeuw hier te lande geweest; in de negentiende +begon ze tevens met alle kunsten ongemeen te verbasteren; want zij, eene +kunst zijnde, die slegts van het wisselziek gebruik in den tijd pleeg +aftehangen, moest men telkens iets nieuws in dezelve uitvinden, om den +verflaauwenden lust weder te prikkelen en de zatheid in graagte te +veranderen; naa dat men dan eerst de voor ieder aangenaame _Harmonie_, +waarin men het schoon der Toonkunst pleeg te stellen, doch waarvan men +nu zat was geworden, in eene onbegrijpelijk vlugge behandeling der speel +instrumenten, of in eene de uiterste grenzen der mooglijkheid naderende +hoogte in de stem en plotslijke daaling derzelve, gezogt hadde, begon +men eindelijk in het laatst der XIXe eeuw ook dat zat te worden en +men ging een' geheel anderen, en tegenstrijdigen, weg in; men maakte +elkander diets, dat het geen men weleer welluidend gevonden hadde, juist +onwelluidend ware en omgekeerd, zo dat men zig nu toelag op de kunst der +_Kakophonie_ of kwalijkluidenheid. Deze werdt nu alom de smaak, en men +hoorde in de Concerten niet anders dan gillen, krassen, gieren, zo dat +veelen, wier natuur niet zeer lijdelijk was, dit wangeluid niet konden +uitstaan. 'Er kwamen van alle oorden, virtuosen, in deze _Antimelodia_ +uitmuntende, aan, elk trachte zo veel mooglijk, zo door de stem als +speel instrumenten, een gevoel van onwelluidenheid in 't gehoor +optewekken; men hieldt dit, op wijsgeerige gronden, die men 'er voor +opgaf, voor eene schoonheid; doch ook deze smaak duurde niet lang, maar +sloeg weldra weder tot het geheel tegen gestelde over; de _Harmonie_ +werdt nu weder ten sterksten behartigd; maar men zocht het nieuwe in +het uitdrukken van zaaken, welke door geen klanken kunnen uitgedrukt +worden; deze dwaasheid ging zo verre, dat men eindelijk de Vaderlandsche +Historie, in eenige achtereenvolgende muziekstukken, door geluiden, +trachte uittedrukken; kortom, dit werdt mede welhaast weder oud. Thands +wordt de toonkunst, immers hier te lande, slegts bij weinigen geoefend; +want men vindt hier weinig nuttigheid in oogenbliklijk vervliegende en +niets in de ziel naalaatende klanken; maar de Kaffers zijn heden zeer +verre in de muziek; alle de kunstnaamen zo van Instrumenten, als van +muziek, die eerst Italiaansch of Fransch, waren, zijn nu Hottentotsch; +want deze natie is thands op den hoogsten trap van weelde en +beschaaving; maar zij is in lange nog niet in wijsgeerigen smaak +verlicht geworden. + +Men legt 'er zig thands op toe om nieuwe instrumenten te vervaardigen en +uittedenken; want heden hebben wij geen enkel instrument van de XVIIIe. +eeuw meer in gebruik, ook is 'er in de muziektekens, of nooten, een +groote verandering voorgevallen; wij kunnen die der voorige eeuwen +volstrekt niet meer verstaan; schoon 'er enkele groote geleerden +gevonden worden, die meenen dat zij 'er nog al wat van weeten; immers is +'er onlangs een werk uitgekomen, _de Musica proavia, sive de veterum +musicis organis_, dat is: _van de Toonkunst onzer voorouderen of van +de speeltuigen der ouden_, daarin is de beschrijving der oude muziek +instrumenten, gelijk ook een of twee voorbeelden van de nooten onzer +voorvaderen, met veel geleerdheid en studie bijeengebragt; ik moet dit +boek u eens laaten zien; wijl wij toch over dit onderwerp handelen. +Hij ging in een naabij zijnde vertrekjen, en kwam met dit boek terug, +toonende mij het zelve. Ik zag dat het door een Hottentots geleerden +zeer omstandig in de Latijnsche taal geschreeven was, en herkende +ook een of twee muziekstukjens, welke egter zeer gebrekkig, en, met +uitlaating en wonderlijke stelling van eenige nooten, die allen naauw +kenbaar waren, gesneden waren. Zo veel zag ik echter, dat een der +zangstukjens het choor uit de _Belle Arsene_, _Thriomphez_, enz. en het +andere de vois van _Jaapjen staa stil_ was; de aanmerkingen van dien +geleerden Kaffer, waren bij uitstek uitgebreid, en men hadt 'er de toen +in gebruik zijnde muziek- en speel- instrumenten bij vergeleeken, en ook +in plaat gebragt. Onder dezen zag ik 'er een welks maaksel mij zo vreemd +en wonderlijk voorkwam, dat ik niet naalaaten kon, den Kunstkenner te +vraagen, of hij mij zulk een instrument niet eens in wezen zou kunnen +toonen? Ja, was zijn antwoord; dat instrument heet _Gom Gom_, en is nu +zo veel als onze fluit, ik kan u zelfs wel eens het geluid van dezelve +doen hooren; hij ging daarop weder heen, kwam met het wonderbaarlijk +maaksel zelve ook weldra voor den dag, en begon 'er op te blaasen; +maar maakte een voor mij zo erbarmelijk geluid, even of 'er eenige +jonge honden tjankten, dat ik hem voor zijne beleefdheid bedankte, +voorgeevende nog iets over 't een en ander met hem te willen spreeken. + +_De Kunstkenner._ De _Gom-Gom_ schijnt u toch niet zeer te bevallen? + +_Ik._ Wel, wat zal ik u zeggen! Ja of neen, 't is ongewoonte! en elk +landaart, ja bijkans elk mensch schijnt voor de gewaarwording des +geluids, anders _georganiseerd_ te zijn. Ik wende voords, zo schielijk +mij mooglijk was, het gesprek, zeggende: maar zeg mij toch eens, hoe +komt het, dat al de boeken die ik nog gezien heb, in vreemde gewesten +gedrukt zijn, worden hier geen boeken gedrukt? + +_De Kunstkenner._ Weinig of geen! want schoon de geheele waereld thands +bijna boeken maakt, worden 'er in alle landen maar zeer weinige gedrukt, +en echter hebben wij overvloed van boeken; ook gaan 'er jaaren me +heen, eer een aucteur zijn werk voor de pers gereed gemaakt heeft; zij +arbeiden zeer langzaam, en volgen dan nog de les van HORATIUS: _nonum +prematur in annum_, laatende hun werk negen jaaren stil liggen; dat +verschilt veel bij ons, vr dertien eeuwen, toen 'er duizenden +daaglijks opgezet, en binnen weinig dagen afgewerkt, en ter waereld +ingezonden werden; althands die aucteur, waarvan ik u zo even sprak, +verhaalt dat 'er in het laatst van de achttiende eeuw, in Duitschland +alleen, meer dan duizend aucteurs te gelijk aan den arbeid waren, en dat +de overige landen, en inzonderheid Nederland, maar de handen vol werks +hadden, om deze duitsche producten, in hunne moedertaal, somtijds geheel +tegen den waaren zin des schrijvers overtegieten, en geheel misvormd, in +hun taal te doen verschijnen.-- + +Ik zuchte hier eens, en dacht vriend! uw schrijver heeft het zeer wel, +en na waarheid verhaald.--Thands is dat vertaalen en verminken niet +noodig; want daar alles in het latijn geschreeven wordt, en elk die +taal leert, kan elk mensch, het werk van de verstfgelegene schrijvers, +in al deszelfs kragt, en zo als het uit hun pen gevloeid is, leezen +en verstaan, zo dat wij nu na gelang meer en beter doordagte boeken +ontfangen, dan in die tijden; want elk is origineel, en legt zig op +zijne eigene navorschingen toe. + +Ja, ging hij voord, ik vermaak mij menigmaal met dien ouden schrijver; +want hij verhaalt dan klugtige dingen, die in het laatst der achttiende +eeuw, in de letter waereld, en althands in den Boekhandel, voorvielen. +Begrijp eens, men gaf eindelijk naauwlijks vier of zes regels op een +blad; en al de waarde der boeken bestondt eindelijk daarin, dat zij op +het keurigst fijnst papier, en met overschoon gesneden letters, gedrukt +waren; want zo zeer was in 't begin der XIXe. eeuw de smaak reeds +vervallen, dat men niet vroeg _wat nut eenig boek behelsde_, maar _met +wat letter, en op welk papier 't gedrukt ware_? ook werden 'er daaglijks +in de nieuwspapieren de belagchelijkste advertentin aangekondigd, +verscheide Boekverkoopers schreeuwden in de nieuwspapieren, als +kwakzalvers op de markt: _Hier moet ge weezen! Is 'er iets dat in een +Christelijk Huisgezin onontbeerlijk is, het is dit of dat werk, dat voor +zo veel te bekomen is_, of _daar in deze tijden, elk mensch niet leeven +kan, zonder eenige kennis, van vreemde landen te hebben, zo is die +of die Boekhandelaar teraade geworden, deze of die Reisbeschrijving +uittegeeven_, eindelijk ging 't zo ver dat dit hevig dringend noodigen +krachteloos geworden zijnde, men ten laatsten de menschen met geweld de +boeken opdrong, en in huis wierp, en op 't eind des jaars de reekening +'er van dwong te betaalen; ja de boeknegotie werdt, op 't laatst, van +eene bedelaarij een rooverij; maar toen begon 't geldgebrek ook algemeen +toe te neemen, en wij geraakten allengskens in de gesteldheid waarin wij +ons thands bevinden. + +_Ik._ Maar zijn 'er thands geen geleerden, die de werken van andere +schrijvers beoordeelen; het fraaije daarin aanwijzen, en het gebrekkige +berispen? + +_De Kunstkenner._ Waartoe zou dit toch dienen? + +_Ik._ Wel, om den bekwaamen schrijveren aantemoedigen, en den +onbekwaamen te leeren. + +_De Kunstkenner._ Maar wie zou dat toch beslissend durven onderneemen; +die zoude zig dan immers voor den bekwaamsten moeten houden? + +_Ik._ Ja; maar zo een werk zoude juist niet door n' schrijver alleen +vervaardigd moeten worden: men neemt in zo een geval, een geheel +gezelschap geleerden, die elk voor het vak, waarin hij door geleerd is, +oordeelen; althands zo gaat het bij ons. + +_De Kunstkenner._ Kunnen de lieden tot uwent dan zelve niet verstaan of +beoordeelen, wat zij leezen? Dat moeten wel botte lieden zijn, die +noodig hebben, dat anderen hun zeggen, _wat ge daar nu leest is goed; +maar wat ge daar leest deugt niet_. Zij kunnen dit immers zelve wel +zien. + +_Ik._ Neen vriend! daar scheelt 't hem juist aan; de groote hoop van +leezers weeten tot onzent niet of 't geen zij leezen, gezond menschen +verstand bevatte, ten zij, dat ze dat door gezag van anderen hooren +bevestigen. + +_De Kunstkenner._ En zoo 't geen de beoordeelaar verwijst nu eens den +leezer redenlijk wel bevalt, of zelfs fraai voorkomt, hoe dan? Moeten de +leezers zig dan toch aan 't oordeel van die Beoordeelaars onderwerpen? +Is dat mooglijk zo een wet tot uwent? + +_Ik._ Wel neen! Elks oordeel is vrij, en de berispte schrijver wreekt +zig ook niet zelden, vrij hevig; maar wordt dan weder zo fel, door de +Beoordeelaars beantwoord, dat hij somtijds zijn' goeden naam en +Kunstroem in de samenleeving verliest. + +_De Kunstkenner._ En zorgen de openbaare wetten, daar niet voor, dat de +eene burger, den ander niet zodanig onteeren kan? + +_Ik._ Voorzeeker, 'er zijn goede wetten tegen hoon dien men elkander +aandoet; maar dan moet de hooner bekend zijn. + +_De Kunstkenner._ Wel, die is dan immers bekend; ja zelfs algemeen door +den druk bekend? + +_Ik._ Wel neen, die Beoordeelaars maaken zig niet bekend. + +_De Kunstkenner._ Maaken die zig niet bekend! durven ze dan mooglijk +niet voor hun oordeel openbaar uitkomen? + +_Ik._ Men zegt niet gaarne iemand zo openbaar de waarheid; immers men is +'er niet gaarne voor bekend; want somtijds berispt men wel persoonen op +'t allerhevigst, waarmede men daaglijks als vriend omgaat. + +_De Kunstkenner._ Wat zegt ge daar! Neen; dank zij den schenker van alle +verstand, dit gebruik is bij ons niet bekend; niemand mag iets zonder +zijn' naam uitgeeven, en niemand verlangt het ook te doen; want elk +mag hier spreeken en schrijven gelijk hij denkt; en dat kan ook onder +ons plaats hebben; want niemand denkt iets dat hij niet zou durven +zeggen, en in plaats van eens anders werken te berispen, schrijven +onze geleerden zelve; wanneer 'er, bijvoorbeeld, eens een of ander +werk uitkomt; dat, na 't oordeel van een' of anderen geleerden, te +onvolmaakt, te zwak, of te gebrekkig is, wel! dan houdt die zig niet +op, met het zelve te berispen, maar schrijft over dat zelfde onderwerp, +terstond, na zijn bevatting, een ander werk, en maakt zelfs in 't geheel +geen gewag, van den anderen schrijver; dan besluit de leezer zelve, wat +beter is, en dat dan ook beter is, heeft den meesten aftrek, zo gaat het +althands bij ons daarmede; wel dat moeten bij u dan wel nijdige en +verwaande geleerden zijn. + +_Ik._ Neen, dat ontstaat bij ons niet altijd uit nijd of verwaandheid; +maar om dat de uitgeevers dezer Beoordeelingen nog al wat meer aan de +schrijvers derzelve, als voor ander Boekwerk kunnen geeven; om dat +'er zeekerlijk altijd goeden aftrek van is; inzonderheid als ze wat +steekelig zijn. Dit noodzaakt ook den Boekverkooper, om zodanige boeken +liever dan andere werken te onderneemen; want als zo een geschrift eens +in den smaak komt, en als 't maar in 't begin wat hevig geschreeven is, +kan dat niet missen; wel nu, dan heeft de Boekverkooper 'er een zekere +vastigheid aan, waar op hij jaarlijks reekenen en staat maaken kan; want +'t meeste wat bij ons in den Boekhandel gebeurt, geschiedt _lucri ergo_. + +_De Kunstkenner._ Dan mag men tot uwent, met recht, het _auri sacra +fames, quid non mortalia pectora cogis_, over dien handel, uitroepen. +Schrijven dan de aucteurs tot uwent om geld?--Wel heden, dat moet al +wonderlijk toegaan! Moet dan hun geest juist vaardig zijn, als de maag +leeg is? + +_Ik._ Wel dan juist studeert men met het beste gevolg. + +Maar ik ben verwonderd geweest, dat de Boekverkooper wiens winkel ik +bezogt, niet eens van rijmwerken of rijmen wist? Zijn 'er dan geen +Poeten meer hier te lande? + +_De Kunstkenner._ Ja, ik begrijp 't zeer wel, wat ge met rijmen en +rijmwerken bedoelt, meent ge niet die werken, welker regels zo veel +als met dezelfde letters eindigen. Ja, Ja, ik verstaa u wel. O, dat is +geheel uit den smaak: ik wil wel gelooven, dat de Boekverkooper dien +niet kende; men moet al vrij gestudeerd hebben, om daar een denkbeeld +van te maaken, en ge moet denken, die lieden welke de boeken verkoopen, +zijn juist allen geen geleerden of _antiquarii_. Neen; zoo 'er al eens +een Poet onder ons opstaat, dat in geene jaaren gebeurt; want iemand +die geen natuurlijke geschiktheid tot groote verbeeldingskragt heeft, +schrijft geen Dichtwerken; nu dan, als 't al eens gebeurt, dan schrijft +zo een Dichter na de maat die zijn hartstocht of verrukking hem aan de +hand geeft; doch het gebeurt zeer zelden; hij moet dan ook daar bij de +nooten stellen, welke dienen moeten om zijne gedichten wel, en in zijn +gevoel, te leezen; want al onze Pozij is met zekere muziek verzeld, en +wordt gezongen. Gelijk ook bij de Grieken en Romeinen gebeurde, anders +zoude ons de cadans, die 'er in plaats heeft, ontslippen, of in een lang +gedicht, wel dra verveelen. + +Ik twijfel echter of ge mijne meening wel vat; want ge moet 'er u zeeker +geen juist denkbeeld van kunnen maaken, als aan 't Rijm te zeer gewoon +zijnde. Deze soort van Gedichten als bij ons nog enkel voorkomen, +konden ook vr veele eeuwen, en in een land als 't uwe, waar nog veel +behoeften zijn, niet ontstaan; 't is bekend wat HORATIUS, in zijn +Dichtkunst, daar reeds over gezegd heeft. _Wanneer de Goudzucht eens een +volk ingenoomen heeft, kan geen onsterflijk dicht meer uit hun +voortkomen_.[19] + +[19] _-- Ad hc, animos aerugo & cura peculi + Quum semel imbuerit, speramus carmina fingi + Posse linenda cedro & levi servanda cupresso?_ + + _De arte Poetica._ + +_Ik._ Men zal toch zeekerlijk wel sierlijk bewerkte Redevoeringen onder +u kennen? + +_De Kunstkenner._ Ja, men doet zeekerlijk thands dikwijls openbaare +Redevoeringen; want 'er is weeklijks een bijeenkomst in de hooge en +laagere zedeschool, waarin bekwaame Redenaars de beoefening der deugd, +en de gevolgen van ondeugd, krachtig voordraagen en aanprijzen. +Dit geschiedt, of bij wijze van Redevoeringen, of bij wijze van +samenspraaken, even als de aloude Tooneelspellen; want ons laagere +zedeschool is ook tevens ons Tooneel; doch ik weet niet, dat de +Redenaars daartoe zekere kunstregelen volgen: zij spreeken 't geene bij +hun opkomt, en zo als eene gezonde _Logica_ voorschrijft; want zij +zoeken hunne toehoorers niet met schijn te misleiden. + +_Ik._ Beoefent men dan de Redeneerkunst, of _Rhetorica_ niet meer; +bijvoorbeeld leert men niet, hoe men zijn reden opsieren en bevallig +voordraagen moet, en hoe de gebaarden, bij de uitspraak, te maaken zijn? + +_De Kunstkenner._ Neen! om dat deel der _Rhetorica_ denken wij niet. +Men weet door de _Logica_ immers wel, als men iets wil voordraagen, dat +men 't een niet voor 't ander, of verward, of verkeerd, of met oneigene +woorden doen moet; en wat de gebaarden betreft, die worden door de +natuur zelve geleerd; wij zien niet eens gaarne veel gebaarden op den +Redeneerstoel maaken; alzo die den aandacht veel te veel afwenden. + +_Ik._ Gij hebt daarin zeeker geen ongelijk; maar ik bedoel juist geene +openbaare Redevoeringen; maar wel bijzondere voorleezingen, gelijk tot +mijnent veel plaats hebben; men komt tot onzent niet bij elkander, of +men leest iets voor, of doet een kleine Redevoering, over 't een of +ander onderwerp; althands in zulke gezelschappen, waar niet _gemberd_ +wordt. + +_De Kunstkenner._ _Gemberd?_ wat is dat? + +'t Berouwde mij, dat ik mij dat woord had laaten ontvallen; want ik wist +niet, hoe ik dezen goeden man, met mooglijkheid, eenig denkbeeld van 't +_ l'hombre_ spel zou kunnen geeven; ik moest toch wat antwoorden, en +zeide: + +Ik zal u zeggen, _ l'hombre_ of _Ombren_, in de wandeling, is een spel +dat men zittende met elkander speelt, en bestaat in het op de tafel +werpen, van beschilderde blaadjens papier, sommigen derzelve zijn met +heele monstreuse beelden beschilderd, met twee hoofden, vier armen, en +twee buiken; deze beelden zijn uit de oude en nieuwere tijden ontleend, +althands men heeft ze naamen uit de gewijde en fabel geschiedenissen +gegeeven; bijvoorbeeld: Koning DAVID en HECTOR, CHARLEMAGNE en HELENA; +PENTHAMEE en LUCRETIA, onder anderen is 'er een beeld bij, dat heet +CIPRI ROMAN; maar ik kan u betuigen, dat zelfs de ervaarendste +_omberaar_, tot heden, nog niet weet wat dat beduidt; de overige +blaadjens zijn met _ruiten_ of met _klaverblaadjens_, of met _hartjens_, +of met een figuur in de gedaante van een _schupjen_ betekent, en +_schoppen_ genoemd; nu, om dan voorttegaan, als men dan aan elk wat van +die blaadjens in de handen gegeeven heeft, dan begint men ze na vervolg +neder te werpen, en aan het eene blaadjen meer waarde gegeeven zijnde, +dan aan het ander, dan is het gevolg, dat hij die de meestwaardige +kaarten in handen gekreegen heeft, overwinnen moet, en al de andere die +nedergelegen worden, naar zig kan haalen. + +_De Kunstkenner._ En wat gebeurt 'er dan verder? + +_Ik._ Wel! dan is het spel uit, en men geeft elkander geld. + +_De Kunstkenner._ Geld! Ik meende dat ge zo even zeidet, dat het een +spel ware? + +_Ik._ Wel ja! ja, een spel; maar men speelt om geld. + +_De Kunstkenner._ Zo! heet men dan al wat tot uwent om geld gedaan +wordt, _speelen_? Nu zo, dat is iets anders: als de Bakker dan brood +bakt, speelt hij dan? + +_Ik._ Wel neen! zo moet ge 't niet begrijpen? De Bakker geeft voor geld +zijne waaren, die hij, om ze in staat te stellen van gebruikt te worden, +bewerken moet; men noemt zulke ruilingen van goed voor geld, geen spel; +maar als men elkander iets geeft, uit hoofde van een, vermaakshalven, +ingebeelde schuld, dan noemen wij dat speelen. + +_De Kunstkenner._ Nu begrijp ik u, dan is 't alles maar _vermaakshalven_ +zo uitgedagt, men zal dan zeekerlijk, als men ophoudt met speelen, +elkander 't geld werom geeven! + +_Ik._ (Verlegen met 's mans botheid van begrip) Wel zeeker niet! daar +zou de winnaar wel degelijk tegen hebben: begrijp dat sommige speelers, +geduurende het spel al vrij wat omzetten; veel verliezen of veel winnen +kunnen, na dat de speel prijs onder hen hooger of minder is bepaald, +en de fatsoenlijkste lieden stellen dien prijs zo hoog mooglijk is; +want, na maate men grover speelt, wordt men vermoogender gehouden; +bijvoorbeeld, zoo ik 't geld na uwe waarde schat, dat is driemaal +zo min dan 't bij ons geschat wordt, dan gebeurt het dikwijls dat de +middenclasse, die wij den Burger noemen, somtijds op een' avond een +veertig stuivers wint of verliest, welke men veel naauwkeuriger betaalt, +dan zulke schulden waarvoor men zijne waarde genooten heeft; want dit +heeten wij _schulden van eer_, en het gebeurt dikwijls dat de bakker +en slagter, voor hunne geleverde waaren, niets ontfangen; terwijl men +driemaal zo veel als zij te vorderen hebben, om niet, en uit hoofde van +die ingebeelde Eerschulden, aan elkander betaalt. + +_De Kunstkenner._ Maar mij dunkt, dit strijdt tegen alle recht. Zorgen +daar dan de wetten van uw land niet tegen? + +_Ik._ Ja, dat doen zij voorzeeker; zo dra iemand, bijvoorbeeld, bij ons +niets meer heeft om te betaalen, verliest hij zijne vrijheid, en wordt, +op kosten zijner schuldeischers, in de gevangenis onderhouden. + +_De Kunstkenner._ Zo, dan zal hij daar met eenig algemeen nuttig werk, +iets verdienen, waarvan hij eindelijk zijn schuld voldoen, en zig weder +vrijmaaken kan. + +_Ik._ Neen! och neen! daar toe is in die gevangenissen geen de minste +gelegenheid. + +_De Kunstkenner._ Ei zie, dat is dan dunkt mij eene zeldzaame gewoonte. +Ik bevat juist nog niet, wat voordeel de schuldeischer daar bij hebben +kan; doch, wat zal men zeggen, men kan zo oppervlakkig niet over de +gewoonten en zeden van een vreemd land oordeelen.--Maar dat kan ik u +echter berichten, dat het hier geheel anders toegaat; want 't is bij +ons zo eene groote schande meer te verteeren, dan men vermoogend is te +betaalen, dat het slegts in veele jaaren enkel eens gebeurt, en dan nog +geschiedt dit ongeluk niet door zulke zonderlinge ingebeelde schulden +als het spel; maar door onvoorziene rampen, en in die gevallen treedt +de geheele streek, waar zo een ongelukkige woont, toe; elk geeft een +beuzeling en hier mede is de verarmde persoon gered, en niemand lijdt +'er eenige schaade bij. Zoo 'er al iemand het 'er op toe wilde leggen, +om, voorbedagt, anderen te benaadeelen, zoude hij dit onmooglijk uit +kunnen voeren; want men zoude hem daarin niet toegeeven; daar het bij +ons eene gewoonte is, om, zonder geld of ruiling, niemand iets van 't +onze aftestaan, 't geen ook niet behoeft, daar elk van zijnen grond zijn +bestaan vinden kan. + +_Ik._ Nu, dat is ook geheel iets anders, als in landen waar veel +Koophandel gedreeven wordt; want daar moet ook veel _credit_ gegeeven +worden; daar zijn de meeste bezittingen denkbeeldig; immers een koopman +moet ten minsten tweemaal zo veel credit dan vermoogen hebben; maar hebt +ge dan hier geenerleije spellen? + +_De Kunstkenner._ Ja wel; maar men speelt slegts voor vermaak en +gezondheid: wij hebben verscheiden bal-kaats- en lighaamsoefenende +spellen; maar nooit denken wij om elkander geld aftewinnen. 't Spel is +immers geen kostwinning? Maar, daar wij van 't spel spreeken, moet ik u +eens even iets laaten zien, waar over hier zeer sterk onder de geleerden +getwist wordt: sommigen houden het voor een spel, en anderen weder +voor afgodsbeelden der ouden, en wel van sommige half beschaafde, half +onbeschaafde volken, die men zegt dat in de XVIIIe. eeuw in 't hart van +Europa gewoond hebben. + +Hij vertoonde mij daarop een doos, waarin, onder andere niets +beduidende snuisserijen, ook beeldjens van dieren van goud, zilver, en +met Juweelen omzet, lagen, als Elephantjens, Penningjens, Lammetjens, +Kruisjens, Sterretjens en andere kleinigheeden, welke ik weldra voor +Ridderordes erkende. Terwijl ondertusschen de Kunstkenner voortging, +dus te redeneeren: zou 'er aan die prulletjens nog al wat gelegen zijn, +dunkt u? Ik heb al in den wil geweest, om ze mijn kinderen te geeven, om +mede te speelen; maar als 't waar is, dat het oude afgoden zijn, is 't +nog al der moeite waardig om ze te bewaaren. + +Ik zeide daarop dat het juist geen afgoden waren; maar dat 'er echter +bij mij te lande nog groote eer aan beweezen wierde, en dat iemand die +zo een Lammetjen, Kruisjen, of Penningjen mogt draagen, al vrij wat +aanmerklijks ten dienste des lands moest verricht hebben, ten minsten +dat zijn voorouders een' aanmerkelijken dienst aan 't land moesten +gedaan hebben. + +_De Kunstkenner._ Wel is 't mooglijk! Nu dat is toch ook al raar; dan +zijn 't zo veel als tekens, om iets te kunnen onthouden; zo? Dan was +'t zeeker om dat men die groote daaden anders vergeeten zou, als men +ze zich niet door zo een figuurtjen herinnerde; wel nu, dan zal ik ze +bewaaren: moogelijk is dit Elephantjen dan ter gedagtenis dat iemand die +beesten 't eerst ontdekt heeft; dit Lammetjen zal dan voor iemand die +het gebruik der wol verbeterd, en dat Sterretjen mooglijk voor iemand +die een nieuwe Planeet ontdekt hadt, geschikt geweest zijn; zo, nu zal +ik ze wel trouw bewaaren. + +_Ik._ Goede vriend! neen, 't is 'er juist zo niet mede gelegen, als ge +wel meent; want deze figuurtjens werden veeltijds door lieden gedraagen +die noch van natuurlijke Historie, noch van Koophandel of Sterrekunde +iets wisten; hun herkomst is ook van een gantsch anderen aart; doch ik +kan u verzeekeren, dat ze meestal voor krijgsverdiensten door de Vorsten +gegeeven werden, en die ze droeg was zeekerlijk bij 't gemeen in groote +achting, al ware hij ook nog zo bot; maar ze zijn toch aan goud, zilver +en juweelen veel waardig. + +_De Kunstkenner._ O, als 't anders niet is, dan zal ik ze maar aan mijn' +kleinen jongen geeven; want goud, zilver en juweelen zijn bij ons zaaken +van zeer weinig waardij.-- + +Ik stond zeer verwonderd over de koelheid waarmede de Kunstkenner deze +kleinoodin behandelde, en besloot mijn bezoek met deze woorden: +inmiddels danke ik u wel zeer voor uwen vriendelijken ontfangst, in +hoope dat ik u toch niet van noodiger bezigheeden afgehouden zal hebben: +ik wilde nu nog gaarne eens een Regeerings persoon gaan bezoeken; zoo +'er hier kort bij een mogt woonen; want behalven dien Vader des lands, +zullen 'er immers zeekerlijk ook nog wel andere Regenten zijn. + +_De Kunstkenner._ Voorzeeker, maar ge zult ze thands niet tot hunnent +vinden; want ze zullen allen ter schoole zijn. + +_Ik._ Ter schoole! Regenten gaan bij u nog school? waar gelijkt dat nu +wer na? + +_De Kunstkenner._ De Regenten gaan niet meer school; maar zij moeten des +naademiddags in de schoolen tegenwoordig zijn; om dat de jeugd onder hun +eigen opzicht opgevoed en onderweezen wordt. + +_Ik._ Zo! dan zijn uwe Regenten een soort van Atheensche _Ephoren_? Nu +ja, dat is zeer prijsselijk; want de kinderen zijn toch het toekomend +geslacht; 't komt 'er dus wel zeer op aan, dat een goede Regeering een +naauwkeurig opzicht op derzelver onderwijs en opvoeding draage. Ik ben +waarlijk verheugd dit te verneemen; men wordt immers in de schoolen +toegelaaten? + +_De Kunstkenner._ Eenen vreemdeling wordt hier nergens toegang +geweigerd; men behoeft hier geen schatten te verbergen, die de hebzucht +gaande kunnen maaken; al wat wij hier bezitten kan elk weldenkend volk +zig eigen maaken. Wij hebben hier alleen goede wetten, veel lust tot +weetenschappen en te vredenheid met onzen staat. + +_Ik._ Wel nu, mijn voorneemen was ook, naa een bezoek bij u afgelegd te +hebben, de schoolen, immers een derzelve, eens te gaan bezichtigen; ik +zal daar tevens uwe Regenten vinden, die ik toch mede gaarne eens +aantroffe? + +_De Kunstkenner._ 't Zal uw tijd worden, als ge de school nog wilt zien; +want zij zal welhaast geindigd zijn. + +Ik nam, op deze waarschuuwing, terstond mijn afscheid, van den beleefden +Kunstkenner, en ging weder met mijnen Geleider op weg. Toen wij een +eindjen weegs gegaan hadden, brak mijn Geleidsman het zwijgen, en zeide: + +Wij zijn hier reeds digt bij de school; maar, eer wij 'er ingaan, +moet ik u nog waarschuuwen, dat gij de persoonen, welken het bestuur +aanbetrouwd is, geen _Regenten_ noemt; wij noemen hen alleen _Oudsten_; +want 't zijn in de daad, in alle onze vlekken, de bejaardsten uit het +vlek; want hoewel elk inwooner tot dit bestuur gerechtigd is, worden +doorgaandsch de bejaardste lieden, daarmede voorzien; mids zij nog in +staat zijn, dien gewigtigen post waarteneemen. + +Ik dankte mijnen Geleider voor zijn bericht; terwijl wij reeds in eene +ruime wooning binnen traden; deze was de school zelve: zij was in vier +onderscheidene vertrekken verdeeld; in elke dier vertrekken zaten twee +dier Oudsten, in een verheven gestoelte, terwijl de onderwijzers een +weinig laager geplaatst waren. De leerlingen welke hier van de jongste +waren, kwamen mij niet onder de zeven, en niet boven de negen jaaren +voor. Ik vond hen bezig met, aan een der tafels, de letters te leeren, +terwijl men aan eene andere reeds een weinig verder met spellen en +leezen gevorderd was, en aan een derde tafel werkelijk een' aanvang met +schrijven maakte.--Wij wandelden deze school, waar, tegen de gewoonte +der kinderschoolen, een groote orde en stilte heerschte, langzaam door, +en kwamen in de tweede school, hier vonden wij alles op dezelfde wijze +ingericht; de leerlingen waren hier van tien tot veertien jaaren; aan +een der tafels, zag ik, gaf men onderwijs in de taal, die in gebruik +was; naamlijk in het schrijven van een' goeden stijl, en in de +letterkundige regelen der taal; aan een tweede tafel was men bezig om +het Latijn en Grieksch te onderwijzen; voor zo verre deszelfs beginselen +betrof, hier werdt van buiten geleerd; doch de kinderen leerden in +stilte, voor hun zelven; een derde tafel was geschikt voor hun die +reeds Latijnsche opstellen konden vervaardigen, en aan een vierde tafel +werden Latijnsche Aucteuren geleezen en gexpliceerd; CICERO was om zijn +zuivere taal en SENECA, om zijne zedekunde, hier in gebruik.--Dichters +vond ik hier niet.--In de derde school zag ik jongelingen van zestien +tot achttien jaaren, deze waren aan een tafel bezig met zig in de +wiskundige weetenschappen te oefenen, terwijl aan een tweede tafel de +Redenkunde of Logica, en aan een derde de beginselen der zedelijke +wijsbegeerte onderweezen werden. Eindelijk in de vierde school, +waarin ik jongelingen van achttien tot twintig jaaren vond, werden +de Proefondervindelijke Natuurkunde en de kennis van de wetten en +constitutie der Regeering op verschillende dagen onderweezen; zo dat +reeds deze school den dienst van eene Academie, wat betreft de zedelijke +wijsbegeerte, doen konde, en de jongelingen in alle, meest tot het leven +noodige, vakken der geleerdheid bekwaam gemaakt konden worden. + +Toen wij in deze laatste school binnen traden, was men juist bezig met +de verklaaring der wetten, waar na dit land bestuurd werdt; men las +dezelve voor, en gaf reden van al wat in de zelve gesteld was; dit juist +gaf mij gelegenheid van, bij 't eindigen der voorleezing en geduurende +het uitgaan der schoole, in gesprek te treeden, met een der Oudsten, +welke in deze school de voorzitting hadt. Ik maakte hem eene aanmerking +bekend, welke mij onder het leezen der wetten ingevallen ware; bestaande +daarin, dat ze mij niets anders dan zekere geregelde schikkingen van +huishouding scheenen te behelsen; zonder dat 'er van eenige misdaaden +of straffen in gerept wierde; 't zullen, zeide ik, zeekerlijk, alleen +de Burgerlijke of _Civile_ wetten geweest zijn, die ik heb hooren +voorleezen; 'er zijn immers, behalven dezen, ook _Crimineele_ wetten +hier in gebruik? + +_De Oudste._ O neen! wij kunnen 't met deze gemakkelijk af? Ik weet wel, +wat gij bedoelt; maar ge moet die oude tijden, toen 'er crimineele +wetten noodzaakelijk waren, niet verwarren, met de behoefte van onzen +tegenwoordigen tijd. Wil ik u eens beknoptelijk zeggen, waar om wij +alleenlijk _civile_ schikkingen, en geen _crimineele_ wetten noodig +hebben; hoor, dat komt van daar, dat wij de Jeugd onder ons eigen +toezicht opvoeden; dat onze maatschappijn thands zo geweldig groot +niet zijn, dan vr dertien eeuwen; dat wij onzen rijkdom niet meer in +elendig poppengoed van goud en zilver, maar in kennis en vergenoegen +zoeken. _Want hier door_, zegt JUVENAAL, _ontstaan gemeenlijk de +oorzaaken van schelmstukken, en geen ondeugd van het menschelijk gemoed, +heeft ooit meer vergifts gemengd, of zwaarden ter verderve gewet als de +felle trek tot onmaatige middelen_.[20] In n woord, dat wij waarlijk +verstandiger geworden zijn, en daar, waar het verstand verlicht wordt, +verminderen allengs de misdaaden; zondigen is dwaalen: wij trachten, zo +veel mogelijk, der jeugd van 't eerste oogenblik heurer ontluikende +kennis, waare denkbeelden der dingen in te boezemen. De jeugd blijft +niet te min wel verschillend van aart; en dat is, tot derzelver +bestemming, ook hoogstnoodig; maar alle die misdaaden, die, in +voorige eeuwen, uit begeerte naar eens anders goederen en bezittingen +ontstonden, en zo wel den koning als den onderdaan besmetteden, zijn bij +ons voorwerpen van medelijden. Hier toch is bij niemand overvloed, maar +ook bij niemand gebrek; want zo dra iemand meer geld of goed, langs den +eenen of anderen weg, verkreegen heeft, dan hij voor zig gebruiken kan, +geeft hij 't vrijwillig in de schatkist des Lands, en daaruit worden +weder anderen, in gevalle van onvruchtbaarheid, of andere rampen, +ondersteund, en voor gebrek behoed; zo dat hier niemand meer dan een +ander verlangt, alzo hij zeer tegen de algemeene gewoonte zou handelen, +met zijn overhebbende goed, niet ten gemeenen nutte afteleggen. Wat +werden 'er, in voorgaande eeuwen, uit den ongelijken eigendom niet al +misdaaden gebooren! Hoogmoed, onrecht, moord, diefstal, bedrog, die alle +slegts op het _mijne en uwe_ gegrond waren[21]. Nu, waar de oorzaaken +ophouden, houden ook de gevolgen dier oorzaaken van zelven op; onze +voorvaders hebben getracht, langzaamerhand die oorzaaken te doen +ophouden; wij genieten daar thands de vruchten van, waartoe zouden wij +dan geneesmiddelen tegen de schadelijke gevolgen, dier bij ons onbekende +oorzaaken, bezigen? + +[20] _Inde fere scelerum causae, nec plura venena + Miscuit, aut ferro grassatur spius ullum + Human mentis vitium, quam sva cupido + Indomiti census._ + + JUVENALIS _Sat._ XIV. + + De Apostel PAULUS zegt mede, zeer juist: _de gierigheid is de + wortel van alle kwaad_. + +[21] Vergelijkt hier mede den 11den Zendbrief van den Apostel PAULUS aan + _Thimotheus_ vers 1-9. ingesloten. + +_Ik._ Gelukkig en gezegend moet uw land zijn, waarin zulke hevige +middelen ontbeerd kunnen worden. + +Geheel verrukt, riep ik, in een soort van kortstondig enthusiasmus, de +heerlijke Dichtregelen van den grooten MARO uit: + + _Magnus ab integro sclorum nascitur ordo, + Jam redit et virgo redeunt Saturnia regna; + -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- + Talia scla suis dixerunt currite fusis, + Concordes stabili fatorum numina Parc!_[22] + +[22] Dus door VONDEL in Nerduitsche dichtmaat gebragt: + + -------- -------- Nu komt, zonder land geschil + En strijdt, een lange rij van eeuwen aangetogen, + Saturnus eeuw en maagd Astra komt gevlogen. + -- -- -- -- -- -- -- -- + De Schikgodinnen, die eenstemmig 't vast besluit + Van 't noodlot sterken, en bestemmen, riepen luit, + O, spillen! vaart al voort, en spint ons zulke tyden. + +Doch staa mij toe, dat ik u verzoeke mij eene zwaarigheid optelossen. +Gij zegt zelve dat de kinderen onder u van verschillenden aart +zijn.--Juist dit dunkt mij, moet oorzaak zijn, dat ze tot booswigten, +misdaadigers, enz. ontaarten? En in zulk een geval, kunnen 'er, dunkt +mij, geen crimineele wetten in eene maatschappij gemist worden. + +_De Oudste._ Ik heb u wel gezegd, dat de kinderen onder ons in aart +verschilden; maar niet dat hun aart ten kwaade geneigd ware. De +menschlijke aart schijnt altijd ten goeden overhellende; altijd tot zijn +zelfs verbetering neigende; dit heeft in de voorige eeuwen, zo veele +booswigten, en zo veele braave lieden, tevens opgeleeverd; men wist +dien aart maar niet wel te leiden; ook hadt men, te dier tijd, daaden +en handelingen voor misdaadig en zondig uitgekreeten, die, na onze +inrichtingen, geheel onschuldig zijn. Dit neemt bij ons een groot deel +kwaads weg; waarbij dan nog komt, dat wij geen belang in het overtollige +hebben leeren stellen; hier door is dieverij, moord, bedrog, en al dat +gevolg van het _mijne_ en _uwe_ bij ons verdweenen.-- + +_Ik._ Ik kan mij geen maatschappij verbeelden, waar dit kwaad geen' +invloed hebbe. + +_De Oudste._ Dat komt enkel daarvan, dat ge nog te midden onder een +ander soort van samenleeving leeft; wij kunnen ons ook volstrekt geen +juist denkbeeld dier samenleeving van de voorige eeuwen, van hebzucht, +en wandaaden maaken. + +_Ik._ Laat dat zo zijn; maar schoon men nu die voorwerpen van misdaaden +wegneeme; 'er zullen toch altijd hartstochten van _Toorn_, _Liefde_, +enz. overblijven, die toch ook gelegenheid tot wanbedrijven kunnen +geeven; schoon 'er geen geld of goed mede gemengd zij. Ik denk toch dat +uwe Landgenooten wel door driften somtijds in beweging gezet worden; +anders zoude het wel een doodelijk slaaperige maatschappij uitmaaken. + +_De Oudste._ Dit verbeeldt ge u slegts; 'er zijn zeekerlijk hartstochten +onder ons; maar wij leeren elkanderen het buitenspeurige derzelve +tegengaan; een maatschappij behoeft immers niet slaaperig en doodsch +te zijn, schoon 'er niet in gemoord of gestoolen worde; ook zijn onze +regeeringsschikkingen van dien aart, dat, zoo 'er al eens zulk een +ongelukkig voorval gebeurde, men zodanig een door hartstocht overweldigd +mensch, onder de zinneloozen en ongezonden, in onze zeer wel ingerichte +Gasthuizen, zou trachten te verbeeteren. + +_Ik._ Maar hoe komt het toch, dat ik in deze school geen knaapjens onder +de zeven jaaren en geen meisjens aantreffe? + +_De Oudste._ Wij zenden de kinderen onder de zeven jaaren niet ter +schoole, noch stellen hen aan geenerlei geheugen, of herssensoefenenden +arbeid; maar maaken hen dan sterk en bekwaam tot ligte handwerken, die +ze ook door den tijd noodig zullen hebben; dat begint al met hun vijfde +jaar; de eerste jaaren der kindsheid, worden slegts met groeijen en +speelen versleeten. Wat de meisjens aangaat, deze worden afzonderlijk in +schoolen, onder toezicht van vrouwen, opgevoed, en mede in sommige der +nuttigste weetenschappen, maar inzonderheid in de huishoudkunde, +onderweezen. + +_Ik._ Maar hebt ge geene volks bijeenkomsten, waarin aan bejaarden hunne +verhevenste pligten voorgehouden worden? In n woord, hebt ge geen +Godsdienstoefenplaatsen, geen Kerken? + +_De Oudste._ Wel voorzeeker! Wat land kan zonder Godsdienst bestaan? +maar wij noemen die bijeenkomsten Zedeschoolen, en zij die in dezelve +leeren en onderwijzen, Zedeleeraars; doch het gewigtig twistpunt dat +vr veele eeuwen de oorzaak der geweldigste beroeringen in landen en +staaten geweest is, te weeten het _kerkelijk gezag_, is bij ons niet +bekend. Al wat het bestuur aangaat wordt aan den Vader des Lands, +benevens zijne oudsten, overgelaaten; maar de zedeleeraars bemoeijen +zig met verhevene wijsgeerige leeringen, stichtende en aangenaame +voordragten te doen, ten einde het gene het volk in de schoole geleerd +heeft, en dagelijks tot hunnent oefent, behaaglijk te herhaalen, en hen +in 't geheugen te prenten. + +_Ik._ Maar leert men hier in die leerschoolen van den Godsdienst geene +Theologische stelsels; hebt ge thands geene Theologanten? + +_De Oudste._ Wel ja! in zekeren zin hebben wij zonder twijfel +_Theologanten_, immers de waare _Theologie_ is onveranderlijk. Mijn +voorneemen is zelfs om bij een hunner op 't oogenblik een bezoek te gaan +afleggen. Gelieft gij mij gezelschap te houden, dan kunt ge hem zelven +over zijne leer onderhouden. + +Ik was verheugd die gelegenheid te kunnen waarneemen, om mij met de +Theologische stelsels der volgende Eeuwen bekend te maaken. Met al mijn +hart, was mijn vuurig antwoord, laat ons, zoo 't u anders niet belet, +ten eersten heenen spoeden. Wij deeden dit, ik verbeelde mij den Oudsten +aan mijn regtsche en mijn' Geleider aan mijn linksche hand te hebben; +vol van gedachten over al 't gene wat ik den Theologant vraagen, en bij +hem onderzoeken wilde, naderden wij aan zijn wooning. Hij was mede een +eerwaardig, doch eenvouwig grijsaart. Hij ontfing ons met alle tekenen +van opregt gemeende gulheid; wij zetteden ons bij hem neder. De Oudste +vong het gesprek aan. + +_De Oudste._ Eerwaardige! zie hier een' vreemdeling, die uwe meening +omtrent eenige verborgenheeden uwer leer van u wilde verneemen. + +_De Leeraar._ Hij spreeke; 't zal mij aangenaam zijn, hem eenig +licht en troost te kunnen verschaffen. Maar (zig tot mij wendende) +verborgenheeden, goede vriend! en althands verborgenheeden Gods, zijn en +blijven hier op aarde ondoordringbaar voor den zwakken sterveling. Wij +prenten daarom onzen kinderen in de schoolen den grooten regel van den +alouden POPE in. _Mensch! wees dan nederig in uwe hoop, en verhef u niet +dan met vrees, wagt den grooten onderwijzer, den dood, en aanbid +God_[23]. + +[23] _Hope humblij then; whit tremblung pinions soar; + Wait te great teacher Death; and God adore._ + + _Essai on Man. Ep. I._ + +Want de oude SCALIGER zegt, met reden: + + _Nescire velle quod magister optimus + Docere non vult erudita inscitia est._ + +Niet te willen weeten, 't geen de opperste leeraar, niet leeren wil, is +regt geleerde onweetenheid. + +_Ik._ Dit beken ik, Eerwaardige! maar elk vormt zig toch een zeker eigen +denkbeeld over sommige duistere zaaken: ik wilde gaarne onderstaan of +wij ook veel in denkbeelden verschillen, ten einde, zoo ik de uwen beter +en gegronder vonde, de mijnen vaarwel te zeggen, en voor de uwen te +verwisselen; wat, bijvoorbeeld: denkt gij van... + +Hier werd ik gestoord... + +Eensslags kwam ik, in de zinnelijke waereld, uit die der verbeelding, +terug.--Zo ook zullen wij eens, te midden onzer ijverigste +navorschingen, in 's levens mijmering gestoord wordende, in de eeuwige +waarheid ontwaaken. + +[Decoratieve illustratie] + + + + +NAAREDE + + +De bedoeling dezer _Mymering_ is alleenlijk, om, door de beschouwing +der aanmerkelijke voortgangen van den Wijsgeerigen geest, onder het +menschdom, deszelfs uitwerkselen, naa een lang verloop van eeuwen, door +eene waarschijnelijke gissing, uit te vorschen; men zoeke dus in dezelve +geene toespeeling op bijzondere zaaken of persoonen; dit zoude het +oogmerk des Schrijvers verre gemist zijn.--De geheele grondslag van al +wat in dezelve gezegd wordt, is alleenlijk, dat het menschdom uit de +wijsgeerige beschouwing van alle dingen, mooglijk eens dien trap van +waare beschaaving zal bereiken, waarin het zijn waare behoefte zal +weeten te onderscheiden van beuzelachtige overtolligheeden, welke het +eerst als onmisbaare behoeften aan zag; wat nu anders zijn de waare +behoeften van de onsterffelijke ziel, dan alleen de kennis van verheven +Waarheeden en zulke Weetenschappen, welke ons de grootheid van den +Schepper in toeneemenden luister voorstellen. Eenmaal gesteld zijnde, +dat het menschdom, door trapsgewijze vordering in kennis, deze hoogte +bereiken kan, volgt daar uit noodzaakelijk, dat het, die bereikt +hebbende, eene geheel andere richting in zijnen smaak en begeerten +ondervinden zal; alle beuzelachtige overtolligheeden, waarin niettemin +de grondaanleiding gegeeven is tot de ongenoegens, die het menschelijk +leven en de samenleeving zo zeer verbitteren, en aanleiding tot allerlei +wandaaden in de maatschappij geeven, zullen dan door den mensch +misacht, en eindelijk geheel vergeeten worden. 'Er zal eene geheel +wijsgeerige eeuw ontstaan, welke ook in den smaak voor schoone kunsten +en weetenschappen den toon geeven zal;----maar deze groote verandering +in zeden en denkwijzen moet noodzaakelijk voorgegaan worden, door +eene, boven de mooglijkheid van vervulling stijgende, begeerte van +het menschdom, elk volk zal zig eerst toeleggen om zijn nabuuren +te overtreffen, in de bezitting der schijngoederen, wier aantal de +weelde en onverzadelijke begeerte gestadig doen aangroeijen. Deze +algemeene drift naar schijngoederen zal derzelver bezit, hoe langs hoe +bezwaarlijker maaken, daar ze, onder zo veele begeerigen, slegts schraal +zullen kunnen verdeeld worden. Het gemis derzelver zal eindelijk den +mensch noodzaaken, om dezelve te verachten en tot de kennis dier groote +waarheid te geraaken, dat de Natuur slegts zeer weinig behoeft.--Of nu +wel dertien Eeuwen genoegzaam zijn om die leer voortteplanten en te +bevestigen, laat ik daar; dit tijdperk is slegts gekozen om eene zekere +bepaaling te kunnen daar stellen.--Niemand stoote zig aan de stelling +dat ons Land naa dertien Eeuwen, wel geheel van gedaante veranderd +zou kunnen zijn; dat de Stad Amsterdam, mogelijk dan slegts een +twijffelachtig geheugen van derzelver voormaalige ligging zoude kunnen +naagelaaten hebben; want men gaa slegts 1300 Jaaren terugge, en zoeke +thands Steden, die toen in vermoogen bloeiden en maake het besluit zelve +op; alleen de Dichter mag een eeuwig bestaan en voortduurenden groei, +aan, in den aart wisselvallige, zaaken belooven; de Wijsgeer besluit +uit de overeenkomst der dingen tot eene gestadige verwisseling en +voordduurende onbestendigheid.----Al wat voords omtrent de verwisseling +van smaak in de schoone kunsten, als zijn Schilder-, Toon- en +Dichtkunst gezegd is, rust mede op den voet van eene eenvouwige +wijsgeerige beschouwing der dingen; welke allen het waarlijk nuttige en +verstandelijke als onveranderlijk, maar het oogenbliklijk streelende en +zinlijke als gestadig verwisselend erkent.--De weinige trekken, welke +hier en daar op de thands dreigende verbastering van smaak in de schoone +kunsten, als ook over sommige thands in den smaak zijnde gebruiken, +voorkomen; zijn slegts om de redeneering te verleevendigen, en den +aandacht der Hooreren bezig te houden 'er ingevlochten, en hebben +mede geene bijzondere toespeeling; ja, zijn zelfs met voordagt, en +om te sterker te treffen, boven den aart der zaake overdreeven: +verre is 't van mij, te willen stellen, dat wij thands geen Kunstenaars +van zuiveren en waaren smaak in elk vak zouden bezitten; verre van +ons is 't den staat der tegenwoordige inrichting der Maatschappij te +willen berispen; zij is onderworpen aan omstandigheeden, door welke +derzelver houding onvermijdelijk bepaald wordt: met de verandering dier +omstandigheeden kunnen ook derzelver uitwerkselen geheel van gedaante +veranderen.----Dit, waarde Leezer! is alleen 't gene ik omtrent de +bedoeling van dit werkjen, ten einde alle verkeerde toepassing voor te +komen, nog te berichten hadde; mooglijk zal ik eene nadere recensie en +verdeediging over sommige daarin voorkomende bijzonderheeden, des noodig +oordeelende, zelve het licht doen zien. + +[Decoratieve illustratie] + + + + + +---------------------------------------------+ + | | + | OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER: | + | | + | De volgende correcties zijn in de tekst | + | aangebracht: | + | | + | Bron (B:) -- Correctie (C:) | + | | + | B: wat lapten, brak en weder een andere | + | C: wat lapten, brak er weder een andere | + | B: _De Wijsgeer,_ , Dan zult | + | C: _De Wijsgeer._ , Dan zult | + | B: GASSENDUS, NEWTON MUSSCHENBROEK, | + | C: GASSENDUS, NEWTON, MUSSCHENBROEK, | + | B: Ja wij heb- Telescoopen uitgevonden, | + | C: Ja wij hebben Telescoopen uitgevonden, | + | B: zonnen kun- onderscheiden; en | + | C: zonnen kunnen onderscheiden; en | + | B: 2090. | + | C: 2110. | + | B: _Etuis_, _odeurs_ _bonbons_, en | + | C: _Etuis_, _odeurs_, _bonbons_, en | + | B: Genootschap aldaar_ Ao. 2090. | + | C: Genootschap aldaar_ Ao. 2150. | + | B: nieuwe goed gesteld zijn gij kunt | + | C: nieuwe goed gesteld zijn, gij kunt | + | B: deze plaats van _Juvenalis_: | + | C: deze plaats van JUVENALIS: | + | B: sumere_[18] Op deze wijze kunnen | + | C: sumere._[18] Op deze wijze kunnen | + | B: verdichte stukken bevallen om | + | C: verdichte stukken bevallen ons | + | B: bij de uitspraak, te maaken zijn. | + | C: bij de uitspraak, te maaken zijn? | + | B: _Ik_ Gij hebt daarin zeeker | + | C: _Ik._ Gij hebt daarin zeeker | + | B: wetten van uw land niet tegen. | + | C: wetten van uw land niet tegen? | + | B: in de gevangenis onderhouden? | + | C: in de gevangenis onderhouden. | + | B: dien gewigtigen post waarteneemen | + | C: dien gewigtigen post waarteneemen. | + | | + +---------------------------------------------+ + + + + + +End of the Project Gutenberg EBook of Het toekomend jaar drie duizend, by +Arend Fokke Simonsz + +*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HET TOEKOMEND JAAR DRIE DUIZEND *** + +***** This file should be named 37117-8.txt or 37117-8.zip ***** +This and all associated files of various formats will be found in: + https://www.gutenberg.org/3/7/1/1/37117/ + +Produced by Hendrik Weltevreden, Andr Engels and the +Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net +(produced from scans from Early Dutch Books Online & +Koninklijke Bibliotheek, The Hague). + + +Updated editions will replace the previous one--the old editions +will be renamed. + +Creating the works from public domain print editions means that no +one owns a United States copyright in these works, so the Foundation +(and you!) can copy and distribute it in the United States without +permission and without paying copyright royalties. Special rules, +set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to +copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to +protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project +Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you +charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you +do not charge anything for copies of this eBook, complying with the +rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose +such as creation of derivative works, reports, performances and +research. They may be modified and printed and given away--you may do +practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is +subject to the trademark license, especially commercial +redistribution. + + + +*** START: FULL LICENSE *** + +THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE +PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK + +To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free +distribution of electronic works, by using or distributing this work +(or any other work associated in any way with the phrase "Project +Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project +Gutenberg-tm License (available with this file or online at +https://gutenberg.org/license). + + +Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm +electronic works + +1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm +electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to +and accept all the terms of this license and intellectual property +(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all +the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy +all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. +If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project +Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the +terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or +entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. + +1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be +used on or associated in any way with an electronic work by people who +agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few +things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works +even without complying with the full terms of this agreement. See +paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project +Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement +and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic +works. See paragraph 1.E below. + +1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" +or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project +Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the +collection are in the public domain in the United States. If an +individual work is in the public domain in the United States and you are +located in the United States, we do not claim a right to prevent you from +copying, distributing, performing, displaying or creating derivative +works based on the work as long as all references to Project Gutenberg +are removed. Of course, we hope that you will support the Project +Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by +freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of +this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with +the work. You can easily comply with the terms of this agreement by +keeping this work in the same format with its attached full Project +Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. + +1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern +what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in +a constant state of change. If you are outside the United States, check +the laws of your country in addition to the terms of this agreement +before downloading, copying, displaying, performing, distributing or +creating derivative works based on this work or any other Project +Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning +the copyright status of any work in any country outside the United +States. + +1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: + +1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate +access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently +whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the +phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project +Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, +copied or distributed: + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + +1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived +from the public domain (does not contain a notice indicating that it is +posted with permission of the copyright holder), the work can be copied +and distributed to anyone in the United States without paying any fees +or charges. If you are redistributing or providing access to a work +with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the +work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 +through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the +Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or +1.E.9. + +1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted +with the permission of the copyright holder, your use and distribution +must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional +terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked +to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the +permission of the copyright holder found at the beginning of this work. + +1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm +License terms from this work, or any files containing a part of this +work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. + +1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this +electronic work, or any part of this electronic work, without +prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with +active links or immediate access to the full terms of the Project +Gutenberg-tm License. + +1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, +compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any +word processing or hypertext form. However, if you provide access to or +distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than +"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version +posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), +you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a +copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon +request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other +form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm +License as specified in paragraph 1.E.1. + +1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, +performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works +unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. + +1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing +access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided +that + +- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from + the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method + you already use to calculate your applicable taxes. The fee is + owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he + has agreed to donate royalties under this paragraph to the + Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments + must be paid within 60 days following each date on which you + prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax + returns. Royalty payments should be clearly marked as such and + sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the + address specified in Section 4, "Information about donations to + the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." + +- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies + you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he + does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm + License. You must require such a user to return or + destroy all copies of the works possessed in a physical medium + and discontinue all use of and all access to other copies of + Project Gutenberg-tm works. + +- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any + money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the + electronic work is discovered and reported to you within 90 days + of receipt of the work. + +- You comply with all other terms of this agreement for free + distribution of Project Gutenberg-tm works. + +1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm +electronic work or group of works on different terms than are set +forth in this agreement, you must obtain permission in writing from +both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael +Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the +Foundation as set forth in Section 3 below. + +1.F. + +1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable +effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread +public domain works in creating the Project Gutenberg-tm +collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic +works, and the medium on which they may be stored, may contain +"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or +corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual +property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a +computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by +your equipment. + +1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right +of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project +Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project +Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all +liability to you for damages, costs and expenses, including legal +fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT +LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE +PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE +TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE +LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR +INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH +DAMAGE. + +1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a +defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can +receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a +written explanation to the person you received the work from. If you +received the work on a physical medium, you must return the medium with +your written explanation. The person or entity that provided you with +the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a +refund. If you received the work electronically, the person or entity +providing it to you may choose to give you a second opportunity to +receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy +is also defective, you may demand a refund in writing without further +opportunities to fix the problem. + +1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth +in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER +WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO +WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. + +1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied +warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. +If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the +law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be +interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by +the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any +provision of this agreement shall not void the remaining provisions. + +1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the +trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone +providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance +with this agreement, and any volunteers associated with the production, +promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, +harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, +that arise directly or indirectly from any of the following which you do +or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm +work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any +Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. + + +Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm + +Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of +electronic works in formats readable by the widest variety of computers +including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists +because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from +people in all walks of life. + +Volunteers and financial support to provide volunteers with the +assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's +goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will +remain freely available for generations to come. In 2001, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure +and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. +To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation +and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 +and the Foundation web page at https://www.pglaf.org. + + +Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive +Foundation + +The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit +501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the +state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal +Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification +number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at +https://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent +permitted by U.S. federal laws and your state's laws. + +The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. +Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered +throughout numerous locations. Its business office is located at +809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email +business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact +information can be found at the Foundation's web site and official +page at https://pglaf.org + +For additional contact information: + Dr. Gregory B. Newby + Chief Executive and Director + gbnewby@pglaf.org + + +Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation + +Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide +spread public support and donations to carry out its mission of +increasing the number of public domain and licensed works that can be +freely distributed in machine readable form accessible by the widest +array of equipment including outdated equipment. Many small donations +($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt +status with the IRS. + +The Foundation is committed to complying with the laws regulating +charities and charitable donations in all 50 states of the United +States. Compliance requirements are not uniform and it takes a +considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up +with these requirements. We do not solicit donations in locations +where we have not received written confirmation of compliance. To +SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any +particular state visit https://pglaf.org + +While we cannot and do not solicit contributions from states where we +have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition +against accepting unsolicited donations from donors in such states who +approach us with offers to donate. + +International donations are gratefully accepted, but we cannot make +any statements concerning tax treatment of donations received from +outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. + +Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation +methods and addresses. Donations are accepted in a number of other +ways including including checks, online payments and credit card +donations. To donate, please visit: https://pglaf.org/donate + + +Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic +works. + +Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm +concept of a library of electronic works that could be freely shared +with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project +Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. + + +Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed +editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. +unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily +keep eBooks in compliance with any particular paper edition. + + +Most people start at our Web site which has the main PG search facility: + + https://www.gutenberg.org + +This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, +including how to make donations to the Project Gutenberg Literary +Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to +subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks. diff --git a/37117-8.zip b/37117-8.zip Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..94e24aa --- /dev/null +++ b/37117-8.zip diff --git a/37117-h.zip b/37117-h.zip Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..ebdbeca --- /dev/null +++ b/37117-h.zip diff --git a/37117-h/37117-h.htm b/37117-h/37117-h.htm new file mode 100644 index 0000000..d616d17 --- /dev/null +++ b/37117-h/37117-h.htm @@ -0,0 +1,3111 @@ +<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD XHTML 1.1//EN" + "http://www.w3.org/TR/xhtml11/DTD/xhtml11.dtd"> + +<html xmlns="http://www.w3.org/1999/xhtml" xml:lang="nl"> + +<head> + <meta http-equiv="Content-Type" content="text/html;charset=iso-8859-1" /> + <meta http-equiv="Content-Style-Type" content="text/css" /> + <meta name="description" content="" /> + <meta name="author" content="" /> + <meta name="keywords" content="" /> + + <title> + The Project Gutenberg eBook of Het toekomend jaar drie duizend, eene mijmering, by Arend Fokke Simonsz. + </title> + <style type="text/css"> + +body {margin-left: 8%; margin-right: 8%;} + +h1 {text-align: center; clear: both; margin-top: 2em; margin-bottom: 2em; + letter-spacing: 0.2em; margin-right: -0.2em; line-height: 3em; font-size: 100%;} +h2 {text-align: center; clear: both; margin-top: 3em; margin-bottom: 3em;font-size: 100%;} + +p {margin-top: .4em; margin-bottom: .4em; text-align: justify; text-indent: 1em;} +p.tp {margin-top: 1em; margin-bottom: 1em; text-align: center; text-indent: 0em; line-height: 1.5em;} +p.medelid {margin-top: 1em; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto; width: 29em; + text-align: center; text-indent: 0em; font-size: 85%;} +p.voorb {text-indent: 0; font-size: 115%; font-style: italic; line-height: 1.5em;} +p.voorb:first-letter {font-size: 233%;} +p.mijm {text-indent: 0;} +p.mijm:first-letter {font-size: 250%;} +p.narede {text-indent: 0; font-size: 85%;} +p.narede:first-letter {font-size: 133%;} +p.noi {text-indent: 0em;} + +div.title {margin-top: 3em; margin-bottom: 1em; text-align: center;} +div.voorblad {margin-top: 3em; margin-bottom: 1em; text-align: center;} +div.adres {margin-top: 2em; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto; + text-align: center; line-height: 3em;} +div.horatius {margin-top: 1em; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto; + width: 28em; text-align: center; padding: 1em 2em 1em 2em; + border-top: 1px solid black; border-bottom: 1px solid black;} +div.voorrede {margin-top: 3em; margin-bottom: 3em;} +div.errata {font-size: 70%;} +div.mijmering {margin-top: 5em; margin-bottom: 3em;} +div.naarede {margin-top: 2em; margin-bottom: 2em;} +div.fnsep {width: 10%; border: 1px solid black; text-align: left; + margin-top: 0.5em; margin-bottom: 0.5em; margin-left: 0; margin-right: 0;} + +/* TB */ +hr {width: 100%; clear: both; border: 1px solid black; + margin-top: 1em; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;} +hr.tb {width: 33%;} + +.pagenum {/* uncomment the next line for invisible page numbers */ + /* visibility: hidden; */ + position: absolute; left: 93%; text-indent: 0em; text-align: right; + font-size: small; font-weight: normal; font-variant: normal; font-style: normal; + letter-spacing: normal; color: #888888;} +span[title].pagenum:after {content: "[" attr(title) "] ";} + +/* TABLES */ +table {margin-left: auto; margin-right: auto; + padding: 0; border: 0; border-collapse: collapse;} +td.tdl {text-align: left; padding-left: 0.5em; padding-right: 0.5em;} +td.tdc {text-align: center; padding-left: 0.5em; padding-right: 0.5em;} +td.tdr {text-align: right; padding-left: 0.5em; padding-right: 0.5em;} + +/* ALIGN */ +.center {text-align: center;} +.right {text-align: right;} +.i2 {text-indent: 2em;} +.ri1 {padding-right: 1em;} + +sup {vertical-align: 0.3em; font-size: 75%;} +sub {vertical-align: -0.3em; font-size: 75%;} +.smcap {font-size: 80%; letter-spacing: 0.2em; margin-right: -0.2em;} +.mixcap {font-variant: small-caps; letter-spacing: 0.2em; margin-right: -0.2em;} +.f {font-weight: normal; font-style: normal;} +.ls1 {letter-spacing: 0.1em; margin-right: -0.1em;} +.ls2 {letter-spacing: 0.2em; margin-right: -0.2em;} +.ls3 {letter-spacing: 0.3em; margin-right: -0.3em;} +.ls4 {letter-spacing: 0.4em; margin-right: -0.4em;} +.word2 {word-spacing: 0.2em;} +ins.corr {border-bottom: 1px dotted red; text-decoration: none;} +ins.err {border-bottom: 1px dotted gray; text-decoration: none;} +ins.info {border-bottom: 1px dotted green; text-decoration: none;} + +/* IMAGES */ +img {border: 0;} +.figcenter {margin: auto; text-align: center;} + +/* FOOTNOTES */ +.footnote {margin-left: 0%; margin-right: 0%; text-align: justify; + margin-bottom: 0.7em; margin-top: 0.7em; font-size: 85%;} +.footnote .label {position: absolute; right: 89%; text-align: right; text-decoration: none;} +.footnote p {text-indent: 5%;} +.fnanchor {text-decoration: none; margin-left: 0.05em;} + +/* POETRY */ +.poem {margin-left: 5%; margin-right: 5%; text-align: left; width: 30em;} +.poemh {margin-left: 5%; margin-right: 5%; text-align: left; width: 24em;} +.poem br {display: none;} +.poem .stanza {margin: 1em 0em 1em 0em;} + +.poem span.i0 {display: block; margin-left: 0em; padding-left: 3em; text-indent: -3em;} +.poem span.i2 {display: block; margin-left: 2em; padding-left: 3em; text-indent: -3em;} + +.size50 {font-size: 50%;} +.size60 {font-size: 60%;} +.size67 {font-size: 67%;} +.size70 {font-size: 70%;} +.size90 {font-size: 90%;} +.size115 {font-size: 115%;} +.size120 {font-size: 120%;} +.size130 {font-size: 130%;} +.size140 {font-size: 140%;} +.size150 {font-size: 150%;} +.size167 {font-size: 167%;} +.size215 {font-size: 215%;} + +/* Transcriber Note */ +.TNbox {margin: 10% 10% 5% 10%; border: 1px solid; padding: 1em; + background-color: #dddddd; font-family: sans-serif; font-size: 90%;} +.TNbox h2 {font-variant: small-caps; font-size: 130%; letter-spacing: 0; + margin-top: 1em; margin-bottom: 1em; line-height: 2em;} +.TNbox p {text-indent: 0em; margin-top: 0.7em; margin-bottom: 0.7em;} +.TNbox table {width: 100%; font-size: 90%;} +.TNbox th {text-align: left;} +.TNbox td {text-align: left; vertical-align: top;} +td.td2 {width: 20%;} +td.td4 {width: 40%;} + + </style> +</head> + +<body> + + +<pre> + +Project Gutenberg's Het toekomend jaar drie duizend, by Arend Fokke Simonsz + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + + +Title: Het toekomend jaar drie duizend + Eene mijmering + +Author: Arend Fokke Simonsz + +Release Date: August 17, 2011 [EBook #37117] + +Language: Dutch + +Character set encoding: ISO-8859-1 + +*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HET TOEKOMEND JAAR DRIE DUIZEND *** + + + + +Produced by Hendrik Weltevreden, Andr Engels and the +Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net +(produced from scans from Early Dutch Books Online & +Koninklijke Bibliotheek, The Hague). + + + + + + +</pre> + + +<div class="TNbox"> + + <h2>Opmerkingen van de bewerker</h2> + + <p>De tekst in dit bestand wordt weergegeven in de originele, verouderde spelling. + Er is geen poging gedaan de tekst te moderniseren.</p> + + <p>Afgebroken woorden aan het einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld.<br /> + Voetnoten zijn hernummerd en verplaatst naar het eind van het hoofdstuk.</p> + + <p>Overduidelijke druk- en spelfouten in het origineel zijn gecorrigeerd; deze zijn voorzien van een + <ins class="corr" title="Bron: dnnne roed stipppellijn">dunne rode stippellijn</ins>, + waarbij de Brontekst via een zwevende pop-up beschikbaar is. + Variaties in spelling zijn behouden.<br /> + <a href="#errata">Errata/Misstellingen</a> zijn in de tekst gecorrigeerd; deze zijn voorzien van een + <ins class="err" title="Misstelling: dnnne grijse stipppellijn">dunne grijze stippellijn</ins>.<br /> + Een extra verduidelijking of vertaling is beschikbaar bij woorden die voorzien zijn van een + <ins class="info" title="Vertaling of verduidelijking.">dunne groene stippellijn</ins>.</p> + + <p>Een overzicht van de aangebrachte correcties is te vinden aan + <a href="#correctie">het eind van dit bestand</a>.</p> + + <hr class="tb" /> + + <p>Voor de productie van dit e-boek is gebruik gemaakt van scans, die door + <a href="http://www.earlydutchbooksonline.nl/nl/view/info/id/dpo%3A4928%3Ampeg21%3A0002/page/1/">Early Dutch Books Online</a> + beschikbaar zijn gesteld. Hierbij diende het boek uit de Koninklijk Bibliotheek (Den Haag) als bron.</p> + + <p>Dit Project Gutenberg e-boek bevat externe referenties. Het kan zijn + dat deze links voor u niet werken.</p> + +</div> + +<p><span class="pagenum" title="i"> </span><a id="p_i"></a></p> + +<div class="voorblad"> + + <h1>HET<br /> + <span class="size130">TOEKOMEND JAAR</span><br /> + <span class="size167">DRIE DUIZEND.</span><br /> + <i class="size115">EENE MIJMERING.</i></h1> + +</div> + +<p><span class="pagenum" title="ii"> </span><a id="p_ii"></a></p> + +<div class="title" > + <p><span class="pagenum" title="iii"> </span><a id="p_iii"></a></p> + + <p class="tp"><span class="size90 ls4">HET</span><br /> + <span class="size115 ls2">TOEKOMEND JAAR</span><br /> + <span class="size215">DRIE DUIZEND.</span><br /> + <i class="ls2">EENE MIJMERING.</i></p> + + <p class="tp"><span class="size70 ls2">VOORGELEEZEN IN EN<br />OPGEDRAAGEN AAN DE<br /></span> + MAATSCHAPPIJ <span class="smcap">DER</span> VERDIENSTEN,<br /> + <span class="size70">TER SPREUKE VOERENDE:</span><br /> + <span class="size120 ls4">FELIX MERITIS,</span><br /> + <span class="size67">DOOR</span><br /> + <span class="mixcap size90 ls2">AREND FOKKE Simonsz.</span></p> + + <p class="medelid"><i>Medelid derzelver Maatschappije, Hoofdlid van het + Amsterdamsch Dicht- en Letteroefenend Genootschap; + Lid van het Genootschap: Oefening kweekt Kunst; + en van het Rotterdamsch Dicht- en Letterlievende + Genootschap, ter spreuke voerende:<br /> + <span xml:lang="la">Studium scintiarum genitrix</span>.</i></p> + + <div class="horatius"> + <div class="poemh"> + <div class="stanza size67" xml:lang="la"> + <span class="i0">Multa renascentur qu jam cecidere, cadentque<br /></span> + <span class="i0">Qu nunc sunt in honore.—<br /></span> + </div> + + <p class="right ri1 size50 ls2">HORATIUS.</p> + </div> + </div> + + <p class="tp ls2"><i class="size90">Te AMSTERDAM, bij</i><br /> + <span class="mixcap">AREND FOKKE Simonsz.</span><br /> + <span class="size70">MDCCXCII.</span></p> + +</div> + +<p><span class="pagenum" title="iv"> </span><a id="p_iv"></a></p> + +<div class="adres"> + <p><span class="pagenum" title="v"> </span><a id="p_v"></a></p> + <span class="ls2">AAN DE<br /></span> + + <span class="size115 ls3">MAATSCHAPPIJ<br /></span> + + <span class="size70 ls3">DER<br /></span> + + <span class="size120 ls2">VERDIENSTEN,<br /></span> + + <span class="size70 ls1">ONDER DE ZINSPREUK:<br /></span> + + <span class="size150"><b><i>FELIX MERITIS</i></b><br /></span> + + <span class="ls3">VERGADERENDE<br /></span> + + <span class="size70 ls2">BINNEN DE STAD<br /></span> + + <span class="size115 ls4">AMSTERDAM;<br /></span> + + <span class="pagenum" title="vi"> </span><a id="p_vi"></a> + + WORDT DEZE<br /> + + <span class="size140 ls2">VERHANDELING,<br /></span> + + <span class="size70 ls2">BETIJTELD:<br /></span> + + <span class="size90 ls4">HET<br /></span> + + <span class="size115 ls1">TOEKOMEND JAAR<br /></span> + + <span class="size167 ls2">DRIE DUIZEND.<br /></span> + + <span class="ls1"><i>EENE MIJMERING.</i><br /></span> + + <span class="ls2">OPGEDRAAGEN<br /></span> + + <span class="size60 ls2">DOOR<br /></span> + + <span class="size90" style="padding-left: 10em;"><i>derzelver Medelid</i>,<br /></span> + + <span class="mixcap ls2" style="padding-left: 5em;">A. FOKKE Simonsz.</span> + +</div> + +<p><span class="pagenum" title="vii"> </span><a id="p_vii"></a></p> + +<div class="voorrede"> + + <h2 class="size167 ls2"><a id="VOORBERICHT"></a>VOORBERICHT.</h2> + + <p class="voorb"><i>Vr eenigen tijd sommige mijner gedachten, omtrent den hedendaagschen + smaak in de Pozij en Versificatie, in een' eenigzins <em class="f">Ironisch</em> boertigen + stijl, onder den tijtel van den <em class="f">Modernen Helicon, een Droom</em>, + voorgedraagen hebbende, viel mij in, om ook sommige mijner bedenkingen + over meer gewigtige stoffen en ernstiger onderwerpen, en wel over den + staat der Geleerde- en Huishoudelijke zaaken in nog verre in 't + toekomende verwijderde Eeuwen, eens, bij wijze van eene Mijmering, + voortedraagen; doch de aart der zaake liet de <em class="f">Ironie</em> hier niet overal + toe eenen boertigen rol te speelen, 't welk dit Stukjen een' meer door + ernst getemperd voorkomen gegeeven heeft.—Immers ernstige dingen + behooren ernstig behandeld te worden.—Men waardeere dit gewrocht <span class="pagenum" title="viii"> </span><a id="p_viii"></a>dus + niet hooger dan als een spel der inbeelding en vermaake 'er zig mede + even als met de <em class="f">Republiek van Plato</em> of de <em class="f">Utopia</em> van den schranderen + <em class="f">Morus</em>; doch wil men 'er meer moogelijkheid aanhechten, welaan, ik heb + 'er ook niet tegen; want men bevindt daaglijks dat men reden heeft het + aloud spreekwoord te herhaalen:</i></p> + + <p class="center noi" xml:lang="la"><i>Omnia jam fiunt, fieri qu posse negabant.</i></p> + + <div class="poem"> + <div class="stanza"> + <span class="i0">Men kan zo mal niet kallen<br /></span> + <span class="i0">Of 't kan zo vallen.<br /></span> + </div> + </div> + +</div> + +<hr /> + +<div class="errata"> + + <h2>MISSTELLINGEN.</h2> + + <table id="errata" summary="MISSTELLINGEN"> + <tbody> + <tr> + <td class="tdc">Bladz.</td> + <td class="tdc"></td><td class="tdl">Reg.</td> + <td class="tdl">staat</td> + <td class="tdc"></td><td class="tdl">lees</td> + </tr> + <tr> + <td class="tdr"><a href="#p_5">5</a></td> + <td class="tdc">—</td> + <td class="tdc"><a href="#err1">1 van ond.</a></td> + <td class="tdl">2540</td> + <td class="tdc">—</td><td class="tdl">2440</td> + </tr> + <tr> + <td class="tdr"><a href="#p_14">14</a></td> + <td class="tdc">—</td> + <td class="tdc"><a href="#err2">13 van bov.</a></td> + <td class="tdl">twee</td> + <td class="tdc">—</td><td class="tdl">dertien</td> + </tr> + <tr> + <td class="tdr"><a href="#p_45">45</a></td> + <td class="tdc">—</td> + <td class="tdc"><a href="#err3">16 van bov.</a></td> + <td class="tdl"><i xml:lang="la">stetica</i></td> + <td class="tdc">—</td><td class="tdl"><i xml:lang="la">sthetica</i></td> + </tr> + <tr> + <td class="tdr"><a href="#p_50">50</a></td> + <td class="tdc">—</td> + <td class="tdc word2"><a href="#err4">2 — —</a></td> + <td class="tdl"><i xml:lang="la">aliquod</i></td> + <td class="tdc">—</td><td class="tdl"><i xml:lang="la">aliquid</i></td> + </tr> + <tr> + <td class="tdr"><a href="#p_65">65</a></td> + <td class="tdc">—</td> + <td class="tdc word2"><a href="#err5">2 — —</a></td> + <td class="tdl">eeuw</td> + <td class="tdc">—</td><td class="tdl">eeuwen</td> + </tr> + </tbody> + </table> +</div> + +<p><span class="pagenum" title="1"> </span><a id="p_1"></a></p> + +<div class="mijmering"> + +<h2 style="display: none;"> </h2> + +<div class="figcenter" style="width: 24px;"> + <img src="images/i_p001.png" width="24" height="24" alt="decoratieve illustratie" title="" /> +</div> + +<p class="mijm">Onlangs bezig zijnde met leezen, in een Werk, 't welk eene +oordeelkundige geschiedenis der Wijsbegeerte voordroeg, en waarin de +levens, stellingen, en toevallen der aloude en nieuwere Wijsgeeren +omstandig verhaald werden, trof ik daar in eene aanmerkelijke plaats +aan, welke mij tot overdenking bragt, zij was: <i>'Er is een zekere +draad in de waereldsche zaaken, die dezelve de eene aan de andere hecht, +en wanneer men dien behendiglijk vatten kan, dan is men niet verre +verwijderd van in het toekomende te kunnen doordringen, en men wordt het +gevolg der dingen, als in 't ruuw, gewaar</i><a id="FNa_1" href="#FN_1" class="fnanchor">(1)</a>. Ik dagt over dit zeggen +ernstig naa, en mij schoot te binnen dat ook <span class="smcap">SENECA</span> ergens gezegd hadde, +spreekende van de kundigheeden zijns tijds<a id="FNa_2" href="#FN_2" class="fnanchor">(2)</a>: <i>Laaten wij openhartig +<span class="pagenum" title="2"> </span><a id="p_2"></a>bekennen, wij weeten dit alles slegts sedert korten tijd. 'Er zal een +andere tijd komen, waarin men, door moeite en ondervinding, doorgronden +zal, 't geen wij nog niet eens kennen. Een Eeuw alhoewel vruchtbaar in +verhevene genin, is niet volstaande om het groot Schouwtooneel des +Heells te doorgronden. Zonder twijffel zal ons naageslacht verwonderd +zijn, dat wij zo veel dingen niet geweeten hebben, die hen zeer klaar en +gemakkelijk voor zullen komen. Men moet daarbij ook gelooven, dat zij, +die naa hen komen, hen dezelfde verwijtingen zullen doen.</i> Ook vermaant +<span class="smcap">ISOCRATES</span>, de beroemde leerling van <span class="smcap">PLATO</span>, aan <span class="smcap">DEMONICUS</span>, dat men zig +slegts op de analogie der vooraf gebeurde zaaken behoort toeteleggen, om +een oog in 't toekomende te hebben, als hij zegt: <i>Bijaldien gij het +voorbijgegaane herdenkt, zult gij u best voor 't aanstaande kunnen +beraaden</i><a id="FNa_3" href="#FN_3" class="fnanchor">(3)</a>. Hoe duidelijk heeft de doordringende geest van den grooten +<span class="smcap">BACO VAN VERULAMIUS</span>, reeds nog <span class="pagenum" title="3"> </span><a id="p_3"></a>in den nacht der onkunde, de gronden +gelegen tot den vollen middag van kennis, en als 't ware zijnen naaneef +aangetoond en voorzegd hoedanig die den weg der Letteren bewandelen +zoude. Heeft ook niet nog in onzen leeftijd de Koningsberger Wijsgeer +<span class="smcap">KANT</span>, bij redeneering, besloten en als 't ware voorzegd, 't geen de +Sterrekundige <span class="smcap">BODE</span>, te Berlijn, genoegzaam gelijktijdig, bij +ondervinding, omtrent ons geheele Planeetgestel besloten en waargenoomen +heeft; te weeten, dat hetzelve, uit de Vaste Sterren en de +Planeetstelselen die dezelve waarschijnelijk omringen, zich voor moet +doen, gelijk die ligte vlekken aan den Hemel, welken wij Nevelvlekken +noemen, en die ook waarschijnelijk geheele Stelselen zijn, zig aan ons +oog vertoonen; zo dat men wel eens niet onwaarachtige gissingen en +voorzieningen doen kan. Dit gewigtig onderwerp al dieper en dieper +indenkende, trad ik al achterwaards tot dien tijd wanneer men zeggen kan +dat de Weetenschappen en Kunsten in Griekenland derzelver hoogsten top +bereikt hadden. Ik doorwandelde in mijnen geest het oude <i>Atheenen</i>, het +Lycum, de Stoa, de Academie, de Cynofarge of den Tempel van den Witten +Hond, welke aldaar de vergaderplaatsen der Wijsgeeren en lieden van +<span class="pagenum" title="4"> </span><a id="p_4"></a>Smaak geweest zijn; Ik zag hen daar, dacht mij, zo druk te samen +redentwisten als of ze onderling in het hevigste geschil waren, de een +wilde den ander niet toegeeven; wel, dacht ik, bij mij zelven, goede +lieden, hoe veel meer weet ik heden alleen, dan gij alle te samen. Ik +weet dat 'er op den grond, waar op gij zo al leerende en twistende +verkeert, en waar op uw tempel van Smaak en Wijsheid gegrond is, thands +eenige domme traage Turken zitten te dampen, of wat op de aarde te +kijken; en dat uw pragtig <i>Atheenen</i> in het elendig <i>Setines</i>, dat +tegenwoordig naauwlijks in de Courant genoemd wordt, verlooren geraakt +is. Zoudt gij, oude verstandige mannen! dit wel hebben kunnen voorzien? +Ja, zeeker! gij zoudt dit hebben kunnen voorzien, en hebt het mooglijk +wel voorzien; maar nog gemakkelijker kunnen wij, in onze eeuw, iets van +dien aart voorzien, daar wij meer omwentelingen in de menschelijke +maatschappij achter den rug hebben, dan gij. Gij immers kondet alleen, +van het, in uwen tijd, afneemend Egypten en Phnicin spreeken, en wij +hebben U, de Romeinen, Carthagers en verscheide andere voorbeelden nog +daar beneven voor oogen; <span class="smcap">QUINCTILIAAN</span> zegt, ten tijde van Romens verval, +reeds op goeden <span class="pagenum" title="5"> </span><a id="p_5"></a>grond, 't geen wij op nog beter grond kunnen zeggen, en +onze naakomelingen, op een nog beteren grond dan wij, zullen kunnen +herhaalen. <i>De oudheid heeft ons met zo veele lessen en zo veele +voorbeelden onderweezen, dat 'er geene eeuw in eenigen deele gelukkiger +dan de onze geschat kan worden, om welke te leeren al de voorige +gearbeid hebben</i><a id="FNa_4" href="#FN_4" class="fnanchor">(4)</a>.—Wel, dagt ik verder, het zou toch niet +onvermaaklijk zijn als men daarover eens wat ernstig naadacht, en eens +uit den hedendaagschen staat der tegenwoordige menschelijke +maatschappij, zo in 't ruuw, een besluit trachte op te maaken hoe 't 'er +toch met de Geleerdheid, Weetenschappen en leefwijze in de dertigste +Eeuw, op de waereld mooglijk uit zal zien. Dit plan beviel mij terstond +uitneemend; want de kortzichtige mensch wil gaarne zeer verre zien, hij +bezigt dus greetig den Telescoop der verbeelding; en zo deze op den voet +van ondervinding en wijsgeerig in denken gesteld wordt, bedriegt hij ook +het zielsoog niet geheel; weleer droomde immers zeker groot fransch +Wijsgeer hoedanig het in <i>Parys</i> in het Jaar <ins class="err" id="err1" title="Misstelling: 2540">2440</ins> gesteld +zoude zijn, en het <span class="pagenum" title="6"> </span><a id="p_6"></a>schijnt dat de zaaken zig thands al zo vrij wat daar +naar beginnen te schikken, immers dat in dat Jaar <i>Versailles</i> welligt +tot een Puinhoop vervallen zou kunnen zijn, is geene onmooglijke of +onwaarschijnelijke zaak, even zo min als al het overige wat dien +schranderen droomer voorgekomen is. Ik nam spoedig dit boek, met +greetigheid, in handen, las 'er eenige zaaken in; inzonderheid hoedanig +de Bibliotheek des Konings zig voordeedt, en de Geleidsman dezes +Schrijvers, gelijk ook al wat deze schrandere Wijsgeer in den droom +gezien hadt, kwam mij zo aanmerkelijk en weetenswaardig voor, dat ik +alle moeite inspande om insgelijks zo verrukt, zo geheel ingespannen te +denken, of mij ook zodanig een mijmering overvallen mogte, ten einde ik +eenig inzien mogte verkrijgen, hoedanig de gesteldheid der menschelijke +maatschappij, in het toekomend Jaar drieduizend, zig zal voordoen; ik +zette mij dan in een zeer gemakkelijke houding tot peinzen, terwijl ik +eenigen tijd geen verhindering verwagte, met het bewuste boek in de +hand, en begon eindelijk mij den persoon, die dien Schrijver geleide, zo +naauwkeurig voor te stellen of ik hem daar zo voor mijne oogen zag.</p> + +<p>Ik zal genoodzaakt zijn mijn onderhoud met <span class="pagenum" title="7"> </span><a id="p_7"></a>dit denkbeeldig wezen +samenspraaksgewijze voortedraagen.</p> + +<p><i>Och! goede Vader, gelei mij toch, wat ik u bidden mag, eens naar de +Academie</i>, vroeg ik aan den Eerwaardigen Ouden, die voor mij stondt. O, +die is 'er niet meer; was zijn antwoord, wat zouden wij met eene +Academie doen?</p> + +<p><i>Ik.</i> Geen Academie..!?</p> + +<p><i>Geleider.</i> Wel neen! zeg ik nog eens, wat zouden wij 'er mede doen?</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel! zo als voortijds, Jongelingen tot Theologanten, Philosoophen, +Artsen, enz. vormen.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Dat alles wordt nu thuis door een bekwaam' Meester geleerd!</p> + +<p><i>Ik.</i> Hoe is dat mooglijk? Dat is immers al te omslagtig om door een' +Meester geleerd te worden!</p> + +<p><i>Geleider.</i> Waarom! O wij hebben thands veel van dien omslag +weggenoomen, en het is alles dood eenvouwig geworden.—Bij voorbeeld, in +de Rechten worden bij ons de Wetten die de Romeinen en andere Volken in +hunne Regeeringsvormen en voor hunne Zeden uitvonden, als geheel +ontoepasselijk op onze tegenwoordige behoeften en leefwijze, in 't +geheel niet meer geraadpleegd; het gebrekkig <i xml:lang="la">Corpus Juris</i> en de +<i xml:lang="la">Pandecten</i> worden daarom niet <span class="pagenum" title="8"> </span><a id="p_8"></a>meer aangehaald; wijl onze Lands en +Stedelijke wetten in meest alle gevallen zo klaar als beslissend zijn; +en men 'er een beknopt Wetboek van in druk heeft, waarna elk Burger zig +kan regelen, zo dat 'er nu ook zo veel niet gepleit of getwist wordt, +als weleer pleeg te geschieden. Zo gaat het ook met de Geneeskunst; onze +Apotheeken zijn thands slegts met weinige dingen voorzien; want men +heeft nu geheele andere en inlandsche <i xml:lang="la">Materia Medica</i>, en elk mensch +kent de Geneesmiddelen die hem dienen, en zoekt die buiten de Stad, op +'t veld, op, of laat die voor hem zoeken; want daar toe zijn de +Apotheekers eigenlijk nog in gebruik, om die kruiden te mengen voor +lieden die deze moeite zelve niet willen neemen. Wij hebben ook ontdekt, +dat in elk land die geneeskruiden wassen, welke deszelfs inwooners best +in hunne ziekten kunnen baaten; want thands wast 'er geen grasjen waar +van wij de eigenschap, zo wel geneeskundig als tot voedsel, niet +verstaan. Wij eeten thands bijna al wat in ons land groeit, met veel +smaak, en hebben dus altijd een overvloed van voedsel.—O! 'er is zo een +groot aantal nieuwe en onbekende Classen van Planten ontdekt; dat het +geheele Systema van den ouden <span class="smcap">LINNUS</span> thands geheel agter de <span class="pagenum" title="9"> </span><a id="p_9"></a>bank +geworpen ligt; het is zeer onvolledig: zo gaat het thands met alle de +stelselen der voorige eeuwen, zij zijn valsch of onvolledig en geheel +gebrekkig bevonden.</p> + +<p>Ik zal u eens, als 't u gevalt, bij eenige onzer tegenwoordige +Geleerden, omvoeren en u als een vreemdeling aanmelden, dan kunt ge u +terstond zelve van de gesteldheid dezer dingen overtuigen.</p> + +<p><i>Ik.</i> Allerbest! Kom, laat ons zo terstond op weg gaan.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Welaan! wilt ge 't eerst bij een Theologant of bij een' +Philosooph zijn?</p> + +<p><i>Ik.</i> Liefst eerst bij een' Philosooph.</p> + +<p>Wij gingen op weg, doch het verlangen, waar in ik was, om met een zo +vreemd wezen, als mij een Philosooph van de XXX<sup>e</sup>. Eeuw scheen te zyn, +in gesprek te komen, deedt my, in mijne mijmering, naauwlijks opletten, +dat de meeste huizen, langs welken wij voorbij gingen, meestl meer naar +boeren wooningen dan naar voortreffelijke Paleizen geleeken, gelijk ik +eertijds in een stad van handel en rijkdom, gelijk deze, gewoon was +aantetreffen; naa een weinig met mijnen Geleidsman voort gewandeld te +hebben, kwamen wij aan een groote diepte, waaraf wij langs een gebaanden +weg neder klommen, in een <span class="pagenum" title="10"> </span><a id="p_10"></a>dal, 't welk tusschen twee hoogten, of +bergjens, gevormd werdt.—Dit moeten wij langs, zeide mijn Leidsman; +want op gindsche hoogte woont een thands zeer vermaard Wijsgeer!</p> + +<p><i>Ik.</i> Dit langs! Lieve deugd! zijn wij dan op een' berg geweest?</p> + +<p><i>Geleider.</i> Wel Ja! Hoe zouden wij hier anders kunnen woonen, 't land +ligt 'swinters meestal onder water, en daarom hebben wij deze hoogten +opgeworpen; want zo hoog komt het water niet.</p> + +<p><i>Ik.</i> Maar hebt gij dan geen dijken meer?</p> + +<p><i>Geleider.</i> Neen, die vielen ons op den duur veel te kostbaar, zij +werden overal te gelijk bouvallig en schraal, en terwijl we, met groote +kosten, aan den eenen wat lapten, brak <ins class="corr" id="corr1" title="Bron: en">er</ins> weder een andere door, +'t schijnt den mensch toch onmooglijk, om op den duur tegen de natuur te +worstelen: wij leeven nu ook veel geruster en laaten stormen wat 'er +stormt; want als 't water des zomers weder afgeloopen is, zijn deze +kleine tusschenruimten wer droog, en draagen zelfs vruchten; want dat +moet ik 'er nog bijvoegen, elk is hier Landbouwer, van den grootsten tot +den kleinsten toe; elk heeft zijn' grond, die hem voedt.</p> + +<p><i>Ik.</i> Maar, waar zijn die trotsche Kooplieden, <span class="pagenum" title="11"> </span><a id="p_11"></a>die zelfs Vorsten in +vermogen pleegen te evenaaren?</p> + +<p><i>Geleider.</i> Ja, waar zijn die? vraag dat mij? daar</p> + +<div class="poem"> +<div class="stanza" xml:lang="la"> + <span class="i0"><i>Quo pius Eneas, quo Tullus dives et Ancus.</i><br /></span> +</div> +</div> + +<p>Waar Ancus, Tullus en de vroome Eneas zijn.</p> + +<p><i>Ik.</i> Ja, maar in ernst! zijn 'er dan geene Kooplieden meer hier te +lande?</p> + +<p><i>Geleider.</i> Zeer weinigen. Er wordt nog wel eenigen Koophandel +gedreeven; maar hij is van geen belang, en bestaat meestal in +Boeknegotie; want die is nog al redenlijk bloeijende, en aanmerkelijk in +uitgebreidheid. Wij krijgen thands de beste werken van smaak, uit +<i>Siberin</i>, <i>Kamtschatka</i>, <i>Japan</i>, <i>Nieuw Holland</i>, <i>Het vuur Eiland</i>, +<i>California</i>, <i>Canada</i>, en zo langs de uiterste kusten der aarde.</p> + +<p><i>Ik.</i> Heden, Mijn Heer! breng mij dan vooral eens bij een' +Boekverkooper; want daar ben ik nog al 't meeste mede gewoon.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Dat wil ik gaarne doen, maar noem mij, zoo 't u blieft, niet +uw' Heer; want dat ben ik niet. Wij hooren hier liever het veel meer +beteekenende en veel zoetluidender woord: Vriend! 't Woord Heer, is +thands hier geheel buiten gebruik; alzo de <span class="pagenum" title="12"> </span><a id="p_12"></a>eene inwooner des lands zig +thands hoegenoemd geen heerschappij over den ander aanmaatigt of +aanmaatigen kan.</p> + +<p><i>Ik.</i> Neem mij niet kwalijk, Vriend! als ge 't dan zo gelieft, 't is bij +ons nog zo in 't gebruik; schoon wij ook eigenlijk die woorden meer als +klanken dan als betekenende woorden bezigen.</p> + +<p>Ik geloof zeker, dat ze van tijden afkomstig zijn, toen er nog meer +slaavernij heerschte en de meerder zijnen minder meer verdrukte! terwijl +de minder zijnen meerder met de laagste en kruipendste vleijerij moest +bejegenen, zig telkens zijn Dienaar, ootmoedige, onderdaanige, geheel +aan hem overgegeeven, Dienaar noemde, geduurig hem zijn dienstaanbod +hernieuwende. Men doet dit thands nog met even zo veel vaardigheid met +mond en pen; doch elk hart weet wel, wat men 'er thands van gevoelen +moet: men hoort het naauwlijks en spreekt en schrijft het, zonder 'er op +te letten.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Wel laat ons die overblijfselen van voorige woestheid en +slaavernij, dan toch geheel vergeeten, en elkander, met hart en mond, +Vrienden noemen; maar wij zijn hier reeds bij den Philosooph, treed +slegts in.</p> + +<p><span class="pagenum" title="13"> </span><a id="p_13"></a></p> + +<p><i>Ik.</i> Hoe! sluit men hier dan geen deuren meer?</p> + +<p><i>Geleider.</i> Och neen! wie zou 'er in koomen om overlast te doen, elk +heeft voor zig genoeg, en, gelijk gij ziet, de pracht lokt tot geen +begeerte.</p> + +<p>Naa dat wij in getreeden waren, vond ik de hut; want anders kan ik het +niet wel noemen, zeer lugtig ruim en licht, en van al het noodige, zo +mij voorkwam, tot nooddruft der menschen voorzien; alleen ik zag 'er +geen Bed of Ledikant, en dagt bij mij zelven, daar moet ik toch straks +eens naar vraagen. De Wijsgeer was een eerwaardig bejaard man, met een +grooten baard, en met eene soort van lossen en om den midden gegordelden +rok bekleed, even gelijk men veel de aartsvaders afgebeeld ziet. Hij +tradt ons terstond te gemoed, en vroeg mijnen <i>Geleider</i>, wie ik ware, +en, zo dra hij gehoord hadt, dat ik mij voor een' vreemdeling op gave, +vroeg hij niet verder; 't scheen hem genoeg dat mijn leidsman bij hem +bekend ware, althands, in mijne mijmering, sloeg ik geen acht op deze +gaaping van 't waarschijnlijke. Ik vroeg hem terstond naar den staat der +geleerdheid; en wel voornaamlijk naar dien der Wijsbegeerte daar ter +plaatse; voorgeevende dat ik uit een land kwam waar <span class="pagenum" title="14"> </span><a id="p_14"></a>dezelve nog even +eens gesteld was als vr dertien eeuwen.</p> + +<p><i>De Wijsgeer<ins class="corr" id="corr2" title="Bron: ,">.</ins></i> , Dan zult ge hier groote veranderingen +daaromtrent gewaar worden; Het spijt mij slegts dat ik thands zo weinig +tijd hebbe, om u van alles te onderrichten, alzo ik op den sprong staa +om op reis te gaan, en nog eenige beschikkingen daar toe maaken moet. +Doch ik zal u kortelijk over 't een en ander voornaam stuk trachten te +voldoen, onze geliefdste Studie dan is thands de Wijsbegeerte; maar wij +studeeren nu geheel anders dan vr <ins class="err" id="err2" title="Erratum: twee">dertien</ins> eeuwen; veel +gemaklijker; Ik zal u zeggen hoe het in het vak der geleerdheid thands +met ons toegaat; maar ga bij mij zitten, en laaten wij te samen onzen +morgen drank nuttigen, zo veel tijd moet 'er af. Hij kreeg terstond een +kruik voor den dag, waar in hij ons in eenige glasen een' aangenaamen en +verfrisschenden drank, voordiende.—Toe vriend! zeide hij, drink, het +verstrekke ons tot gezondheid en worde gezegend. Dit is een drank dien +wij uit verscheide nieuw ontdekte inlandsche planten bereiden, en die +tevens een allerheilzaamst en versterkend voedsel te wege brengt; maar +om dan voorttegaan: de Latijnsche Taal is <span class="pagenum" title="15"> </span><a id="p_15"></a>heden de algemeene Taal van +de meeste geleerden, waarmede wij correspondeeren, geworden; daarin +worden alle werken over wetenschappen en kunsten geschreeven; want wij +hebben voor eenige Jaaren gezien, dat de mode van elk in zijn Landtaal +te schrijven, slegts eene elendige geestverspilling zij; want, wilt ge +wel gelooven, dat de Duitschers bijvoorbeeld, die vr dertien eeuwen +zo veele werken in de Wysbegeerte en andere Weetenschappen vervaardigd +hebben, thands hunne eigene gewrochten van dien tijd niet meer +verstaan; zo zeer is hunne taal, door daaglijks gebruik, veranderd en +versleeten.—Ik bemerkte ondertusschen niet eens, hoe wonderlijk kan +men toch beuselen! dat ik hem, schoon naa zo veele eeuwen, nog zeer +gemakkelijk verstond en hij ook mij.—Maar, ging hij voort, al wat in de +zogenoemde doode taalen overgebleeven is, kan nog door ons verstaan en +aangeleerd worden; wijl wij daar onveranderlyke Regels toe hebben, ook +kunnen wij, toch maar met moeite, nog eenige onzer Schrijvers van den +Jaare 2090 91. verstaan, maar dat zijn ook al de eenigste, daar 't nog +zo wat mede gaat, en in dien tijd hebben sommige Critici reeds voor het +verder verval der fraaiste werken gezorgd, en dezelve in 't Latijn +overgezet, <span class="pagenum" title="16"> </span><a id="p_16"></a>en met den text op den kant doen drukken; inzonderheid veel +fraaije Fransche, Hoogduitsche, Engelsche en Nederlandsche werken; wier +taal wij met hulp van die <i>versiones</i>, nog al zo wat weder beginnen op +te krabben, en 'er vrij schoone en der moeite dubbelwaardige plaatsen in +aantreffen; gij zult zeekerlijk mijn Bibliotheek wel eens willen zien, +dan kunt gij 'er u zelven van overtuigen.</p> + +<p><i>Ik.</i> O, zeer gaarne, mijn vriend; maar staa mij toe, u te moogen +vraagen; wat men toch hier van de verschilstukken der Wijsgeeren van de +XVIII<sup>e</sup>. eeuw denkt.</p> + +<p><i>De Wijsgeer.</i> Wij kunnen ons niet genoeg verwonderen, als wij de werken +van <span class="smcap">CARTESIUS</span>, <span class="smcap">GASSENDUS</span>, +<span class="smcap">NEWTON</span><ins class="corr" id="corr3" title="Niet in Bron.">,</ins> <span class="smcap">MUSSCHENBROEK</span>, en anderen der +eerste opdelvers van waarheid, inzien, hoe zeer bedekt de eenvoudige +waarheid, nog voor hun geweest is; hoe groote omwegen dat hunne +verbeelding heeft moeten neemen, om slegts een gering deel derzelve te +ontdekken; wij, die al deze oude kraamerij, slegts vermaakshalven eens +inzien, vinden thands den weg tot kennis in de natuur der dingen, veel +eenvouwiger: wij hebben daar toe een zeeker middel uitgevonden, dat +alles als in een punt samentrekt, eene zekere bestendige werking <span class="pagenum" title="17"> </span><a id="p_17"></a>en +wederwerking, zo wel in het rijk der natuur als der zeden; een geduurige +middenpunt zoeking en afwijking; een trachten naar evenwigt, dat altijd +verbrooken wordt, waardoor de geheele schepping in werking blijft, zo +dat wij nu zeer gemakkelijk, uit slegts ne zeker gevonden waarheid, +een besluit tot verscheidene anderen kunnen maaken: wij doen dat +niettemin met veel behoedzaamheid, en, zo dra wij onze afleidingen niet +zonneklaar kunnen betoogen, houden wij dezelve nog voor onbekende zaaken +en <i xml:lang="la">desiderata</i>; zonder in de droevige en het menschelijk verstand in +een' poel van dwaaling stortende, gewoonte te vervallen van stelselen, +of <i xml:lang="la">Systemata</i>, te bouwen op de zandgronden van onzeekere +onderstellingen, of <i>Hypothesen</i>; wij komen dus zelden in het zo +belachgelijk als vernederend geval van den Wijsgeer <span class="smcap">DEMOCRITUS</span>, dien +eens een comcomber, van welke vrugt hij een groot liefhebber was, +voorgezet wordende, 'er zekeren ongewoonen zoeten smaak aan bespeurde; +welk verschijnsel hem bewoog, om op de oorzaak dezer zonderlinge +zoetheid in die vrugt te peinzen; hij zogt die in het water, dat dezelve +besproeid hadt; in de aarde, waar in zij gegroeid was; in de gesteldheid +<span class="pagenum" title="18"> </span><a id="p_18"></a>des dampkrings geduurende heuren groei en in duizend andere toevallige +oorzaaken; maar, terwijl hij daarover zig geheel weg gedagt hadt en op +'t punt stondt om <i>analytisch</i> de oorzaak dezer zoetheid te ontdekken, +stoorde een slaaf, door zyn onbesuist en verlegen inkomen, al zijn +geestverrukking, met deze woorden: Och lieve meester! neem het toch niet +kwalijk, de comcomber die ik u zo even bragt, is bij ongeluk in een pot +met honig gevallen. De Wijsgeer riep daar op mismoedig uit: Ellendige! +hadt ge maar gezweegen, weg is nu al de verdienste mijner ontdekking! Zo +gaat het met het bouwen van Hypothesen. Een groot getal kundigheeden, +welke de XVIII. eeuw reeds meende verkreegen te hebben, is dus geheel te +niet gegaan, en in rook verdweenen; zo dat het gene toen zeer klaar en +baarblijkelijk scheen, thands een diep geheim geworden is; daar ons nu +dingen allereenvouwigst en klaarst voorkomen, die toen nog in een dikken +nevel van onzeekerheid gewikkeld lagen; bijvoorbeeld, de aart van de +menschelijke ziel; wat is over dit leerstuk in de XVIII<sup>e</sup>. eeuw niet +al zonderlings gedagt, hoe heeft men, naar dat stuk, als met verblinde +oogen in 't ronde getast, en door 't zelve van den <span class="pagenum" title="19"> </span><a id="p_19"></a>verkeerden kant aan +te grijpen, de wonderlijkste gevoelens te berde gebragt, en eindelijk, +met een zekere verzeekerdheid, waarover wij thands glimlagchen, voorzegt +dat dit geheim boven des menschen bevatting liep!—Zo liep het ook, in +de hoogere oudheid, boven des menschen bevatting, 't geen <span class="smcap">GALLILEUS</span> +leerde, dat de aarde <i>rond</i> ware.</p> + +<p>Ik stond versteld, hier zodanig een groote ontdekking, als is die van +den waaren aart der menschelijke ziele, te zullen doen, en zeide, met +drift: wees zo goed, en deel mij, bid ik u, deze uwe gewigtige +ontdekking terstond mede!</p> + +<p><i>De Wijsgeer.</i> Ja! Vriend; maar de gronden van redeneering waarop deze +onze stelling rust; zijn voor u, die daar nog niets van weet, zo in een +oogenblik niet bevattelijk; ik kan u alleen zeggen, dat wij het verschil +tusschen Stof en Geest, niet meer, gelijk de Geleerden van de XVIII<sup>e</sup>. +eeuw, in een geheel tegenstrijdige wezenheid; maar alleen in eene +betrekkelijke hoedanigheid, stellen; want het <i>maximum</i> in het kleine, +is bij ons veel nader bereikt, dan in die vroege tijden; het +raderdiertjen, dat men toen, door de te dier tijd gebruikelijke +<i>microscoopen</i>, al voor een der kleinste wezens hieldt, is <span class="pagenum" title="20"> </span><a id="p_20"></a>thands, in +ons microscoopisch rijk, een elephant geworden. Hier uit kunt ge +naagaan, wat onafzienbaare vorderingen wij in den aart der stoffe hebben +kunnen maaken, en wat al raadselen wij door deze onbegrensde kleinheid +van bestaande wezens niet al kunnen oplossen.</p> + +<p>Ik gaf den Wijsgeer voords mijn verlangen te kennen, om zodanig een +microscoop eens te zien. Hij ging daar op in een klein vertrekjen, +waarin zijne verzameling van Optische Instrumenten scheen geplaatst te +zijn, en toonde mij, bij zijn' wederkomst, een microscoop, die niet veel +in inrichting van de onzen verschilde; maar hij hadt 'er een voorwerp +glaasjen bij, dat mij ledig toescheen; althands ik ontdekte 'er, met het +bloote oog, geen voorwerp in; ik zeide daarop: wij hebben ook zulke +microscoopen.</p> + +<p><i>De Wijsgeer.</i> Ja, maar de uwen zullen zodanig niet gesleepen en van +zulk eene stof niet vervaardigd zijn: Daar, zie daar maar eens mede, op +dit drupjen vochts, dat in dit voorwerp glaasjen geklemd is.</p> + +<p>Ik zag door het glas dat de Wijsgeer mij leende; maar, welke een +heerlijke vertooning voor mij! Ik zag een alleronbedenklykst fijne +vloeistof in hetzelve bewegen, en vroeg of <span class="pagenum" title="21"> </span><a id="p_21"></a>hij mij niet konde uitleggen +welke dat voor eene bewegende stof ware, die mij nu zo zichtbaar +voorkwam; daar zij eerst geheel onzichtbaar voor mij geweest ware? en of +hij mij de natuur derzelve niet kenbaar konde maaken!</p> + +<p><i>De Wijsgeer.</i> Daartoe hebt gij nog geene genoegzaame gronden gelegd; zo +veel alleen kan ik u zeggen, dat het een drupjen zenuwvocht is, en dat +wij door de beschouwing dezer stoffe, thands al vrij verre gevorderd +zijn, met de verklaaring van het wezen der ziele.</p> + +<p><i>Ik.</i> Zijn 'er in het groote en uitgebreide rijk der schepping ook even +zo aanmerkelijke ontdekkingen gedaan, als in het kleine?</p> + +<p><i>De Wijsgeer.</i> O! in vergelijking, nog veel meer. Onze tegenwoordige +Telescoopen dringen nog veel verder door, tot in de verre oorden van het +uitgebreide Heelal. Wij spreeken nu niet meer van ons stelsel alleen; +maar, zeer bepaaldelijk, van de rondom ons zig bevindende zonnestelselen +der vaste sterren, en van de zo ondenkbaar verwijderde stelselen in den +melkweg; ook zijn wij thands verre gevorderd in de leer eener +Hoofdstelselzon, om welke alle de mooglijke stelselen en melkwegen +draaijen. Ja wij <ins class="corr" id="corr4" title="Bron: heb-">hebben</ins> Telescoopen uitgevonden, op den voet +van den ouden <span class="smcap">HERSCHEL</span>, waar mede wij de vaste <span class="pagenum" title="22"> </span><a id="p_22"></a>sterren zelve zeer +duidelijk als zonnen <ins class="corr" id="corr5" title="Bron: kun-">kunnen</ins> onderscheiden; en ook zulke +kleine, waarmede wij onze zon, thands zeer klaar als een bewoonbaaren +bol en de maan insgelijks als zodanig beschouwen kunnen; ook hebben wij +thands de, in de XVIII. eeuw nog vermiste, Dwaalster, tusschen Mars en +Venus, en een nog verder dan Uranus afstaande dwaalster ontdekt, en de +waare grootte van de schijf der zonne bepaald; benevens aanmerkelijke +gewigtige en nieuwe ontdekkingen, omtrent warmte en licht, gedaan; wijl +thands de reizen in den dampkring zeer geregeld, gemakkelijk, en buiten +gevaar ondernoomen kunnen worden; 't welk veel nut aan de weetenschappen +toegebragt heeft.</p> + +<p><i>Ik.</i> Zijn dan mooglijk de <i>Arostatische machinen</i>, bij u tot een +meerdere volmaaktheid gebragt?</p> + +<p><i>De Wijsgeer.</i> Men heeft middelen uitgedacht om dezelve geregeld te +bestuuren; ten minsten voor zo verre, dat 'er twee of drie persoonen +veilig mede kunnen reizen; ten welken einde 'er ook groote +verschikkingen omtrent het reizen, en wat daar toebehoort, gemaakt zijn. +Dit bevordert ongemeen den ommegang met de verst afgelegendste volken, +en heeft veel tot de beschaaving van verscheidene natin toegebragt; +want, bijvoorbeeld, zo <span class="pagenum" title="23"> </span><a id="p_23"></a>straks vertrek ik met een balon naar <i>Guinea</i>, +ik moet daar eenige zaaken verrichten; wijl daar een werk van mij ter +persse is; en zal, denkelijk, in de andere week weder in Holland terug +komen, als ik niet nog een' uitstap bij een' mijner vrienden te +<i>Simbaoe</i>, in <i>Monomatapa</i>, doe; want dat is een zeer ervaaren en kundig +natuuronderzoeker; hij heeft een uitgeleezene Bibliotheek van de +nieuwste Africaansche werken, en men kan niet van hem afkomen, als men +eens in zijn gezelschap is.</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel is 't mooglijk! reist men thands zo spoedig! en zo zeeker? en +is de Sterrekunde zo verrijkt? dan zal ook de <i>aardmeetkunde</i>, wel +aanmerkelijk verbeterd zijn.</p> + +<p><i>De Wijsgeer.</i> Dat kunt ge naagaan! wij weeten thands den afstand van +meest alle plaatsen, zeer juist te bepaalen, en onze kaarten zijn daarom +ook allernaauwkeurigst; daar hangt 'er een van de <i>Nederlanden</i>, die is +nu van de nieuwste.</p> + +<p>Ik zag ter loops dezelve eens over; maar vond zo een groot getal andere +en nieuwe naamen van vlekken, landen en plaatsen, dat ik alleen aan den +ruuwen omtrek van sommige oorden, eenige, mij bekende, herkennen konde; +het speet mij, dat ik niet alles <span class="pagenum" title="24"> </span><a id="p_24"></a>naauwkeurig genoeg konde zien; evenwel +zocht ik terstond naar <i>Amsterdam</i>; maar vond het niet, alleen vond ik +eene kleine aanwijzing, en, op den kant, de woorden: <i xml:lang="la">Hic olim +Amstelopolis fortasse sita erat</i>, dat is: <i>misschien is hier de plaats +waar Amsterdam wel eer gelegen heeft</i>. Doch men hadt dit teken gesteld, +op de hoogte waar men eigenlijk het Dorp <i>Kudelsteert</i> zou moeten +zoeken. In een woord, ik was 'er maar heel niet thuis, en had wel +gewenscht deze kaart wat naauwkeuriger te mogen bezichtigen; doch 'er +was geen tijd toe, wilde ik mij het gesprek met den Wijsgeer nog een +kleine poos ten nutte maaken.</p> + +<p>Ik vroeg hem voords, of 'er geen groote ontdekkingen in de natuurkunde, +en wel inzonderheid op het voetspeur van <span class="smcap">LAVOISIER</span>, in de <i>Scheikunde</i>, +gedaan waren.</p> + +<p><i>De Wijsgeer.</i> Ja, die voordgangen zijn, geduurende de laatst verloopen +eeuwen, verbaazend geweest.—Wij hebben niet alleen de stelling van dien +waarlijk grooten natuuronderzoeker meer en meer bewaarheid gevonden; +maar ook nader ontdekt, dat 'er werkelijk geene elementen of +Hoofdstoffelijke beginsels voor den mensch kenbaar zijn; alles hebben +wij samengesteld bevonden. In de <i>Electriciteit</i> en <i>magneetkunde</i>, +hebben wij <span class="pagenum" title="25"> </span><a id="p_25"></a>reuzen schreeden gedaan, en zijn bijna gevorderd om het +waare wezen der <i>Electrieke</i> stof en der magneetkragt te ontdekken. Dit +stuk houdt thands onze natuurkundigen bijkans alleen geheel +onledig.—Wonderlijke werkingen op ziel en lighaam, zijn daardoor bij +ons ontdekt, en verbaazende geneezingen, van altijd voor ongeneesbaar +gehoudene kwaalen, zijn daardoor bij ons bekend geworden. Het <i>dierlijk +magnetismus</i> is bij ons, op gevestigde gronden, tot een aangenomen +leerstelsel geworden! Maar wij hebben ook op dezen grooten weg verder zo +veele nieuwe natuurwonderen ontmoet, dat wij wanhoopen, om, hier op +aarde, ooit tot de volledige kennis der natuur te kunnen geraaken.</p> + +<p><i>Ik.</i> Ja, mijn vriend! dit wil ik gaarne gelooven, zeekerlijk moeten 'er +werkzaamheeden voor een altoosduurende ziel, oneindig overblijven. Maar +zijn 'er geen Wijsgeeren bij u, nog aan oude vooroordeelen gehecht +gebleeven?</p> + +<p><i>De Wijsgeer.</i> Neen; onze Wijsgeeren, blijven niet, tegen hunne betere +overtuiging aan, hartnekkig aan eerst opgenoomen en verdedigde stelselen +hangen; zij verwerpen, ter liefde der waarheid, gaarne hunne gevestigde +vooroordeelen, zodra 'er zig iets beters en meer met de waarheid +overeenkomstig, opdoet; altijd gedagtig aan <span class="pagenum" title="26"> </span><a id="p_26"></a>den regel van <span class="smcap">CICERO</span>: +<i>weinig te weeten is geen schande; maar 't is schande in het weinig +gekende, dwaasselijk lang te volharden</i><a id="FNa_5" href="#FN_5" class="fnanchor">(5)</a>.</p> + +<p>Ik verzogt hem voords zijn woord te willen houden, en mij zijne +<i>Bibliotheek</i> nog eens even te willen toonen; 't welk hij bereidwillig +aangenoomen hebbende, met ons in een fraaije lichte en lugtige kamer +tradt, doch alles gelijk met den grond. Hier zag ik een groot aantal +boeken, meest alle in de Latijnsche Taal, behalven eene afzonderlijke +Collectie in de Grieksche en Oostersche Taalen, alle nieuwe drukken en +meest in Octavo formaat; folianten en quartijnen, zag ik slegts zeer +weinige; en zeide daarop:</p> + +<p>Dit verschilt ook veel van de inrichting der Boekvertrekken in de XVIII. +eeuw; want toen hadt men boeken, die men naauwlijks draagen kon.</p> + +<p><i>De Wijsgeer.</i> Ja, dit is ons veel gemakkelijker; wij verdeelen liever +een werk in veele handelbaare deelen; dan zulke lompe stukken te moeten +torsschen: daarom schijnen 'er ook veele boeken te zijn; doch 'er zijn +in de daad maar weinige, zeer voornaame <span class="pagenum" title="27"> </span><a id="p_27"></a>werken, maar die in veele +deelen gesplitst zijn. Bijvoorbeeld; daar staat al wat ons van de +Hebreen naagebleeven is; wij leezen al die boeken thands zeer gemeenzaam +in hun eigen taal: gelijk ge ziet, 't is alles Hebreeuwsch; want wij +zijn in de Oostersche Taal- en oudkunde, aanmerkelijk toegenoomen. Hier +is een Latijnsche vertaaling derzelve.</p> + +<p>Ik zag hier en daar dit werk eens in, doch herkende sommige zeer bekende +plaatsen, naauwlijks; door de groote veranderingen, die eenige woorden +ondergaan hadden, en bleef een wijl in stille verwondering staan, welke +de wijsgeer echter afbrak, met mij de werken van <span class="smcap">HOMERUS</span> te toonen, als +ook die van <span class="smcap">ORPHEUS</span> en <span class="smcap">LINUS</span>, welke vr een eeuw, gelijk hij zeide, +ontdekt en nu geheel volledig, bij elkander gedrukt waren, als ook de +vermiste <i>Decaden van</i> <span class="smcap">LIVIUS</span>; ook vond ik 'er verscheiden aucteuren der +oudheid, dien men slegts bij naam kent, en voor verloorene, <i>deperditi</i> +houdt, geheel volledig, of ten minsten fragmenten derzelve. +Bijvoorbeeld; het Tooneelspel, <i>de Reis</i> genoemd, van <span class="smcap">JULIUS CSAR</span>; +eenigen zijner Brieven aan <span class="smcap">CICERO</span> en deszelfs verhandeling betijteld: +<i xml:lang="la">Anti Cato</i>; eenige fragmenten van Dichtstukken van Keizer <span class="smcap">AUGUSTUS</span>; de +klagten over den dood van <span class="pagenum" title="28"> </span><a id="p_28"></a><i>Julius Csar</i>, door <span class="smcap">MARCUS ANTONIUS</span>; eenige +fragmenten van <span class="smcap">PYTHAGORAS</span>, <span class="smcap">PHERECYDES</span>, <span class="smcap">HECATUS</span> en andere verloorene +Grieksche en oude Latijnsche Dichters, in n woord verscheide andere +vermiste Schriften, te lange om hier optenoemen.</p> + +<p>Ik vroeg voords den eigenaar waar zijne Nederlandsche Aucteuren stonden? +hij wees mij dezelven terstond. Het eerste werk dat mij in 't oog viel, +was <span class="smcap">JACOBI CATZII</span> <i xml:lang="la">Opera omnia poetica, cum notis variorum</i>. Ik nam 'er +greetig een deel uit, de text was Hollandsch met een Latijnsche +vertaaling, 'er tegen over en met Latijnsche aanteekeningen voorzien, +die ik zeer wonderlijk en eenigen geheel tegen den zin des Dichters +vond. Bijvoorbeeld, bij de uitdrukking <i>deuzig brein</i>, vond ik dezen +noot, <i>deuzig, <span xml:lang="la">olim apud belgas nomen Epidemi, constructum e voce +gallica</span> <span xml:lang="fr">deux</span>, <span xml:lang="la">duo, et Belgica</span>, ziek, <span xml:lang="la">morbosus; +velut dicetur</span> <span xml:lang="fr">deux</span> ziek, +<span xml:lang="la">id est in duas partes morbi affectum cerebrum, scilicet in occipitem et +sincipitem</span>.</i><a id="FNa_6" href="#FN_6" class="fnanchor">(6)</a>. Ik moest lagchen over deze geleerdheid, en verzeekerde +<span class="pagenum" title="29"> </span><a id="p_29"></a>mijnen geleerden vriend, dat deze commentator in eene groote dwaaling +vervallen was.</p> + +<p><i>De Wijsgeer.</i> Men houdt hem anders nog al voor den besten; hij heeft +ook den ouden <span class="smcap">VONDEL</span>, en eenige andere Dichters uitgegeeven; maar hier +moet ik u een werk toonen, dat het kruis onzer hedendaagsche geleerden +en Taal onderzoekers is; zie daar, over dit boek zijn nu bereids al +twintig werken geschreeven, en nog begrijpen wij alles niet.</p> + +<p>Ik nam het met vlijt aan, en dacht eerst dat het Hebreeuwsch ware; want +ik vond den tijtel aldus gesteld: <span class="smcap">E. WOLFFI</span> <i xml:lang="la">Domin eruditissim</i>, +<ins class="info" title="tav resh samech" xml:lang="he">תרס</ins> <i xml:lang="la">Cor civicum, ad optimas codices restituta, +cum lectionibus variantis et notis perpetuis</i>, Irkutskoi MMCX.<a id="FNa_7" href="#FN_7" class="fnanchor">(7)</a></p> + +<p>Wel nu, dacht ik, dat ziet 'er al heel raar uit! ik bladerde dit werk +eens door, maar vond dat de geleerde Commentator het allermeest met de +brieven van Broeder <i>Benjamin</i>, want het was de <i>Sara Burgerhart</i>, van +Mejuffrouw de <span class="smcap">WOLFF</span>, verlegen geweest was; deze waren zo duidelijk +verklaard, dat ik 'er geen woord van begrijpen kon. Nu zeide ik, dat is +mij te geleerd!</p> + +<p><span class="pagenum" title="30"> </span><a id="p_30"></a></p> + +<p>Maar welke boeken staan daar;</p> + +<p><i>De Wijsgeer.</i> Dat zijn de <i xml:lang="la">Opera Rassavi</i>, (<i xml:lang="fr">Rousseau</i>) en <i xml:lang="la">Voltarii</i>, +(<i xml:lang="fr">Voltaire</i>,) doch van de laatste zijn slegts fragmenten overgebleeven; +gindsch staat, <i>Klopstocki</i>, <i>Messiah</i>, deze is thands een <i>auctor +classicus</i>, en wordt veel tot onderwijs in het oud germaansch gebezigd; +wij houden ook veele oude wijsgeeren van vr dertien eeuwen, nog in +groote waarde en voornaamlijk studeeren wij nog in de <i xml:lang="la">Opera Mosche Ben +Mendel</i>,<a id="FNa_8" href="#FN_8" class="fnanchor">(8)</a> en het <i xml:lang="la">carmen Philosophicum aureum Alexandri Pope, quod +Homo dictum est</i>.<a id="FNa_9" href="#FN_9" class="fnanchor">(9)</a> Dit wordt thands ten grondslag der Zedelijke +Wijsbegeerte gelegen; Maar goede vriend! neem mij niet kwaalijk, gelieft +ge nog eenigen tijd u hier in de boeken te vermaaken, 't zal mij lief +zijn; maar mijn tijd is verscheenen; alzo de balon op zijn' tijd +afvliegt en naar geen Passagiers wagt.</p> + +<p>Ik nam deze waarschouwing voor een heusche vermaaning aan, dat het onze +tijd werdt om afscheid te neemen, 't welk ik dan ook deed, naa den +Wijsgeer goede reis gewenscht te hebben. Ik was naauwlijks met mijn' +Leidsman, dien ik verzogt had mij nu <span class="pagenum" title="31"> </span><a id="p_31"></a>bij een' Boekverkooper te willen +geleiden, weder op weg, of ik had terstond mijn oog op sommige winkels +welke wij voorbij gingen, en waarin ik niet dan zeer eenvouwige +kleederen, en Huisgeraaden ten toon gesteld zag. Waar zijn toch, vroeg +ik, al die kostbaare <i>Galanterie</i>- en <i>Parfum</i>-winkels, die voor dertien +eeuwen, zo rijk onze meeste koopsteeden versierden?</p> + +<p><i>Geleider.</i> <i>Galanterie</i>-winkels! wat waren dat? Wij verstaan dat woord +in 't geheel niet meer; wat is dat toch <i>Galanterie</i>? Wat is <i>Parfum</i>?</p> + +<p><i>Ik.</i> Ja! als ge die woorden niet meer verstaat, is 't zeer moeilijk 'er +u den waaren zin van te verklaaren; maar men verstondt 'er, onder +verscheidene andere beteekenissen, in dien tijd, ook onder die +kleinigheeden van nagemaakt goud en zilver, welke de <i xml:lang="fr">petit maitres</i>; +<i>Jonge Heeren en Dames <span xml:lang="fr">du Ton</span></i>, gebruiken, om zig bevallig voor te doen, +<i>Horologien</i>, kettingen tot dezelve, <i xml:lang="fr">Etuis</i>, +<i xml:lang="fr">odeurs</i><ins class="corr" id="corr6" title="Niet in Bron.">,</ins> <i xml:lang="fr">bonbons</i>, +en wat al niet meer!</p> + +<p><i>Geleider.</i> In oprechtheid, ik verstaa geen enkel woord, van 't gene gij +daar noemt; maar ik zal 'er het, onlangs, in Japan uitgekomen, +<i xml:lang="la">Glossarium Lingu Gallic antiqu</i>, eens over nazien; want ik denk dat +al deze woorden <span class="pagenum" title="32"> </span><a id="p_32"></a>over oud en vergeeten Fransch zijn.—Maar dat kan ik u +intusschen wel zeggen, dat wij zulke winkels niet hebben; onze zoonen +koopen boeken, en onze dochters lijwaaten en lakenen, om zich eene +dekking in guur weder te bezorgen.</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel! Wel! Man; wat is dat alles veranderd! is hier alles dan zo +verarmd?</p> + +<p><i>Geleider.</i> Verarmd! Wel neen! die genoeg bezit, kan men, dunkt mij, +niet arm noemen; wij bezitten overvloed van alles, wat tot het leven +noodig is. Weet ge niet, wat <span class="mixcap">Juvenalis</span>, aan 't einde van zijn XIV. +Schimpdicht, hier over zegt: <i>zoo 't mogt gebeuren, dat mij iemand +vroeg: Hoe veel is 'er dan tot leeven genoeg? Ik zal hem antwoorden: +drank voor den dorst, spijs voor den honger, brand en klederen voor de +koude, en 't geen u, Epicuur! in uw klein tuintjen, en u, Socrates! +weleer in uw huishouding vergenoegd heeft; Nooit heeft de natuur, ons +iets anders dan de wijsheid geleerd.</i><a id="FNa_10" href="#FN_10" class="fnanchor">(10)</a>.</p> + +<p><span class="pagenum" title="33"> </span><a id="p_33"></a></p> + +<p><i>Ik.</i> Maar hoe toch wordt dan het onderscheid van staat in de kleeding +gezien!</p> + +<p><i>Geleider.</i> Hoe meent ge dat? woudt ge dan dat de deugdzaamsten zig door +hun kleed onderscheideden?</p> + +<p>Hier zweeg ik, en hoeste; wijl ik bemerkte dat deze onnoozele mensch +niets van den hoogen of laagen rang der klederen wist; ik liet dus dat +punt steeken en wende ons gesprek tot iets anders, door te vraagen of 't +hier de gewoonte onder de Wijsgeeren ware, van op den grond te slaapen; +wijl ik in de wooning van dien, welken wij bezogt hadden, niets dat naar +een bed geleek gezien hadde.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Zonder twijfel slaapen wij op den grond; wij leggen ons +tegen den rusttijd slegts op den grond neder; want ge hebt immers +gezien, dat onze vloeren alle met hout belegd zijn, en dan hebben wij +een mat tot dekking, en een omgerolde mat tot hoofdkussen; is dat dan +anders tot uwent?</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel zeeker, Ja! wij liggen des nagts op dons van zwaanen, of +andere zeer zagte vederen; maar ik geloof ook dat wij aan deze +weekelijke levenswijze veel de verzwakking van ons gestel te danken +hebben.—Inmiddels waren wij voor den winkel van den Boekverkooper +<span class="pagenum" title="34"> </span><a id="p_34"></a>genaderd; waar door ons gesprek afgebroken werdt, en mijn geleidsman +mij verzogt binnen te treeden. De Boekverkooper, die, met een bonte muts +op 't hoofd, en eenen langen baard en zwarte mantel, zeer veel naar een' +Joodschen Rabbi geleek, was in zijn' winkel bezig met eenige boeken in +te pakken; alles zag daar nog al zo uit, als vr dertien eeuwen de +gewoonte bereids geweest was. Ik vroeg, naa hem gegroet te hebben, om +eenige nieuwe Rijmwerken te mogen zien; wijl ik dagt, na de ondervinding +in mijnen tijd, daarvan de meeste voorhanden te zullen vinden; maar hij +betuigde mij niet te weeten wat ik met rijmwerken meende; wel, zeide ik, +zulke boeken wier regels op 't einde dezelfde klanken hebben, gelijk als +<i>klaagen</i>, <i>schraagen</i> enz. De man begon daarop zo te lagchen, dat ik +'er kregel over werd, en vroeg of hij mij voor den gek hielde? Hij +antwoorde daar weder op? Wel vriend! dat zoude ik u haast vraagen, wie +heeft van zijn leven van zulke raare boeken gehoord, als waar gij van +spreekt. Hoe kan 't in een gezond menschen verstand vallen, geen regels +te willen schrijven, dan die juist gelijkluidende of klinkende woorden +op 't eind hebben; als men dan, bijvoorbeeld, <span class="pagenum" title="35"> </span><a id="p_35"></a>van een huis spreekende, +eens <i>gevel</i> op 't einde van een' regel hadde, hoe zoude men 'er dan +toch mede staan, om den gelijkluidenden regel te vinden?</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel hoe; dan zoude men dien zin zo wenden, dat men, bijvoorbeeld, +<i>hevel</i> op 't eind van den regel kreeg.</p> + +<p><i>De Boekverkooper.</i> Maar, hoe is dat toch mensch mooglijk, deze beide +zaaken laaten zig immers onmooglijk samenvoegen!</p> + +<p><i>Ik.</i> Ja, dat kan ik u ook zo oogenbliklijk niet verklaaren; want dat is +juist het verhevenste deel der Rijmkunst; 't zij genoeg, dat men dat +vinden kan, en die schijn onmooglijkheid moogelijk maaken. Ja, dat 'er +zulke Versenmaakers tot onzent wel eer geweest zijn, die hunne regels +zodanig konden doen rijmen, dat men niet eens merkte dat zij eenigen +dwang in hunne denkbeelden daardoor leeden; doch, voegde ik 'er bij, dat +is ook de hoogste top der rijmkunst, en dan geeft het rijm een +alleraangenaamste zoetvloeijendheid en welklank aan de Dichtregelen, +immers op deze wijze tracht men tot onzent de les van <span class="smcap">HORATIUS</span> in acht +te neemen: <i xml:lang="la">Non satis est pulchra esse Poemata dulcia sunto</i>.<a id="FNa_11" href="#FN_11" class="fnanchor">(11)</a></p> + +<p><span class="pagenum" title="36"> </span><a id="p_36"></a></p> + +<p><i>Een Dicht moet niet slegts schoon, maar ook zoetvloeijend weezen.</i></p> + +<p>Terwijl wij hier nog over twisteden, kwam 'er een eerwaardig grijsaart, +bijna even eens gekleed als de Wijsgeer, die nu reeds met den luchtbal +op reis was, den winkel binnen. Op zijn inkomst toonden de Boekverkooper +en mijn Geleider een grooten eerbied; zij ontdekten zig het hoofd, en de +Boekverkooper maakte een' zetel gereed, en deedt hem, met tekenen van +den grootsten eerbied, nevens zig zitten; Hoe hebt ge 't Vader? vroeg de +Boekverkooper hem. Zeer wel, kind! dank zij den geever der gezondheid; +zeide de grijsaart; en vervolgde, ik wenschte het onlangs uitgekomen +werk over de Staatsonlusten in Nederland, in de <ins class="corr" id="corr7" title="Bron: XVIII_e">XVIII<sup>e</sup></ins>. +eeuw eens te mogen zien? Ik heb gehoord dat ge die boeken onlangs +ontfangen hebt. De Boekverkooper reikte hem daarop een welgebonden +octavo boek toe, 't welk hij met aandacht, doch zuchtend, doorbladerde. +Terwijl hij hierin zag, verzocht ik mede zodanig een <i>exemplaar</i> eens te +mogen zien; met een greetige hand ontfing ik het terstond, en zag dat de +Tijtel was <i xml:lang="la">Hollandia agonisans restaurata, sive Historia rerum, in +fœderatis provinciis, seculo decimo octavo, gestarum, auctore +Ha-ki-ung Chinense. Cum <span class="pagenum" title="37"> </span><a id="p_37"></a>figuris neis. Pekingiis, impensis +La-chi-to-ang societatis Litterari Typographi Ao. <em class="f">MMCL</em>.</i><a id="FNa_12" href="#FN_12" class="fnanchor">(12)</a> Ik zag dit +werk met graagte door, en stond versteld over de zonderlinge +aaneenschakeling van sommige voorvallen, wier samenhang in de XVIII<sup>e</sup>. +eeuw zo verborgen scheen. Ik bezag ook de plaaten; maar die waren dan +wonderlijk, gedeeltelijk na waarheid, en gedeeltelijk, geheel mis en +tegen de <i>Costume</i>, bijvoorbeeld: ik zag 'er een voorval te dier tijd op +den <i>Dam</i> te <i>Amsterdam</i> gebeurd; het Stadhuis was nog al redenlijk wel +getroffen, doch het stondt ter plaatse, waar de vischmarkt behoorde te +weezen, en men hadt 'er dicht nevens een breed water verbeeld, waar in +groote scheepen voeren; de klederdragten waren geheel door elkander +verward; onder anderen waren 'er beeldjens in, die waarlijk klugtig 'er +uit zagen, te weeten: met breed gepande rokken, nieuwmodische engelsche +vesten; maar tevens met kraagen <span class="pagenum" title="38"> </span><a id="p_38"></a>en knevels voorzien. Terwijl ik dit met +aandacht bezag, rees de Grijsaart op, zeggende het boek te zullen +behouden en mede neemen; vaartwel mijn kinderen, zeide hij voords tegen +den Boekverkooper en mijnen Geleider en werdt met dezelfde betooningen +van eerbied weder uitgeleid.—Ik vroeg, naa hij vertrokken was, aan den +Boekverkooper, wat de prijs van dit boek ware? Acht stuivers, Vriend! +was zijn antwoord, 't komt wat hoog om de veele plaaten.—Ik meende dat +ik hem niet wel verstaan had, en vroeg nog eens; <i>acht stuivers!?</i></p> + +<p><i>De Boekverkooper.</i> Ja zeeker, ik kan het waarlijk niet minder laaten; +'t zijn al vaste prijzen die op dat nieuwe goed gesteld zijn<ins class="corr" id="corr8" title="Niet in Bron.">,</ins> gij +kunt het achter den Tijtel gedrukt vinden.</p> + +<p><i>Ik.</i> Nu ik heb 'er geen woord tegen, Vriend! maar sta zelfs zeer +verwonderd over den laagen prijs van zodanig een werk, en dat van zo +verre landen komt.—Ik voldeed hem daarop terstond, stak het boek bij +mij, en vroeg naar meerdere nieuwigheeden; hij toonde mij voords eenige +van de nieuwst uitgekomen werken, en verhandelingen de <i>Wijsbegeerte</i>, +<i>Natuurkunde</i> en laatste <i>Geschiedenissen</i> betreffende, doch zij waren +alle zeer <span class="pagenum" title="39"> </span><a id="p_39"></a>duister voor mij, door de menigvuldige nieuwe naamen van +Menschen, Landen, Kunsten en Kunstwerktuigen, dat ik 'er geen' regel uit +begrijpen kon; alhoewel ze anders, waar geen naamen dezer zaaken voor +kwamen, in goed zuiver Latijn geschreeven waren.</p> + +<p>Ik bedankte den Boekverkooper voor het gezicht, en haaste mij om mijn +afscheid te neemen; wijl ik mijnen Geleidsman zeer veel te vraagen had: +wij waren ook naauwlijks buiten deur, of ik vroeg hem terstond, of die +eerwaardige persoon, die in den Boekwinkel was, de vader van den +Boekverkooper ware.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Neen! maar hij is ons aller Vader. Dit was nu de Vader van +Nederland.</p> + +<p><i>Ik.</i> Wat is dat te zeggen?—Dat begrijp ik niet!</p> + +<p><i>Geleider.</i> Ja, dat kunt ge ook onmooglijk raaden; maar hoor, vr +twaalf of dertien eeuwen noemde men die lieden die het oppergezag in +handen hadden, en de Staaten bestuurden <i>Keizers</i>, <i>Koningen</i>, <i>Vorsten</i> +enz. maar die naamen zijn thands hier in onbruik geraakt, men noemt dien +thands <i>Vaders</i>. Bijvoorbeeld <i>Vaders der Nederlanderen</i>, <i>der Britten</i>, +<i>der Kaffers</i> enz. volgends het gezegde van <span class="smcap">XENOPHON</span>; <span class="pagenum" title="40"> </span><a id="p_40"></a>een goed Vorst +verschilt niets van een' goeden Vader.<a id="FNa_13" href="#FN_13" class="fnanchor">(13)</a></p> + +<p><i>Ik.</i> Was dit dan zo veel als een Vorst! nu, daar zag hij 'er evenwel +niet na uit. Een Vorst zou immers niet alleen bij een' Boekverkooper +inloopen, en daar een boek vraagen, en met zig neemen.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Wel! waarom niet? Het was immers met den wil des eigenaars?</p> + +<p><i>Ik.</i> Nu, ja, daar heb ik niets tegen, maar! evenwel een Koning pleeg +een groote Hofhouding, en steeds een' stoet gewapende wachten rond om +zig te hebben, ten einde zijn gezag te doen eerbiedigen, en zijn persoon +te bewaaren.</p> + +<p><span class="pagenum" title="41"> </span><a id="p_41"></a></p> + +<p><i>Geleider.</i> Wel ja; maar ge moet dezen tijd niet bij de achttiende eeuw +vergelijken. Onze Landsvaderen houden geen' stoet van Dienaars, zijn +nooit omringd van gewapende lieden. Dit alles kon goed en noodig zijn, +in die tijden toen het <i xml:lang="la">Monarchomachismus</i> nog in den smaak was. Thands +is 'er geen de minste reden, om den eersten uitvoerer der wetten uit den +weg te ruimen, en 'er is daarom ook geen vrees voor zulke wandaaden, en +daar deze geen plaats heeft, zouden immers al die voorbehoedselen +overbodig zijn.</p> + +<p><i>Ik.</i> Met dat al hebt ge dan toch een Opperbestuurer, een soort van +Koning, die eindelijk in een willekeurig regeerer zou kunnen ontaarten, +en dus geen vrijheid.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Vrijheid! weet ge dat woord wel te bepaalen; <i>eene +Vrijheid</i>, althands gelijk <span class="smcap">CICERO</span> die bepaalt, bezitten wij volkomen, +immers, <i>wat is</i>, zegt hij, <i>Vrijheid? De magt om te leeven gelijk men +wil; maar wie anders leeft waarlijk na zijn' wil, dan hij, die het goede +opvolgt, die zijn' pligt doet, wiens levenswijze doordacht en berekend +is.</i><a id="FNa_14" href="#FN_14" class="fnanchor">(14)</a></p> + +<p><span class="pagenum" title="42"> </span><a id="p_42"></a></p> + +<p><i>Ik.</i> Wordt 'er dan thands hier geen land- en zeemagt onderhouden? +Heeft men hier geen <i>Sterkten</i>, <i>Muuren</i>, <i>Schanssen</i>, <i>Poorten</i>; weet +men van geen' Oorlog of Krijgskunst?</p> + +<p><i>Geleider.</i> Waar toe toch zouden wij ons scheiden van onze landgenooten, +en waarom zouden wij krijgslieden voeden, waar niet te oorlogen valt; +wie zou ons daartoe noodzaaken? Geheel Europa is in evenwigt; want elk +heeft genoeg aan zijne eigene bezittingen; al onze nabuuren worden op +dezelfde wijze, gelijk wij, na wijze wetten bestuurd, hoe toch zoude 't +hen in gedachten komen, om juist hun land te willen verlaaten, en tegen +alle recht in 't onze te dringen; neen! dat was wat anders, in de tijden +van Goud- en Staat-zugt; in die eeuwen toen men even eerst uit de +barbaarsche tijden ontlook.—Maar in verre afgelegene, en nog kortlings +beschaafde landen, gelijk <i>Groenland</i>, <i>Canada</i>, <i>Siberien</i> en ten +zuiden op de kust van <i>Magellaan</i> en in <i>Nieuw Zeeland</i>, daar is de +krijskunst thands nog in bloei; want van deze volken kan men met <span class="smcap">PLATO</span> +zeggen: <i>dat God hen de helft van hun verstand benoomen heeft, ten einde +zij minder de hardheid en het onaangenaame van hunnen staat zouden +gevoelen</i>.<a id="FNa_15" href="#FN_15" class="fnanchor">(15)</a></p> + +<p><span class="pagenum" title="43"> </span><a id="p_43"></a></p> + +<p><i>Ik.</i> Wel nu, dat laat zig hooren; maar zijn 'er thands op den +aardbodem volstrekt geene Landen, die door Koningen, oppermagtig, +beheerscht worden?</p> + +<p><i>Geleider.</i> Ja, dat zijn juist dezelfde Landen waarin nog steden +bemuurd, vlooten bemand en krijgsvolk gehouden wordt; Staaten die nu +eerst sedert een eeuw beschaafd zijn geworden; bijvoorbeeld de +<i>Patagonirs</i>, de <i>Zuidlanders</i> en diergelijke volken, hebben nog zulke +oppermagtige Koningen.</p> + +<p><i>Ik.</i> Zo! zo!—Maar zeg mij toch eens hoe is 't mooglijk, dat de +Boekverkooper mij dit werk zo zeer goedkoop kon laaten?</p> + +<p><i>Geleider.</i> Wel, dat is juist zo zeer goedkoop niet; want sedert wij ons +van al het volstrekt onnoodige onthouden, en weinig of geen' Koophandel +drijven, is het geld sterk onder ons, en veelen onzer nabuuren +verminderd, en hooger in prijs gesteegen: een stuiver is nu bijkans zo +veel waardig als vr dertien eeuwen tien; en men kan thands voor acht +stuivers al vrij veel koopen. Daar bij komt nog, dat, door het groot +vertier van boeken, de menigte den winst aanbrengt.</p> + +<p><i>Ik.</i> Is 'er dan zeeker, thands zo groot een trek in boeken?</p> + +<p><span class="pagenum" title="44"> </span><a id="p_44"></a></p> + +<p><i>Geleider.</i> Dat kunt ge ligtelijk naagaan, daar 'er thands ieder mensch +op valt; oud en jong leest even vlijtig.</p> + +<p><i>Ik.</i> Maar de smaak viel vr dertien eeuwen veel op Paarden en +Rijdtuigen, zijn die thands zo zeer niet meer getrokken?</p> + +<p><i>Geleider.</i> Paarden en Rijdtuigen! waren dat liefhebberijen? thands +dankt men den Hemel, voor den zegen te genieten, van zijn voeten tot +zijn' wil te hebben; wij beklaagen nu die lieden, die genoodzaakt zijn, +zig van beesten te laaten trekken; want het zijn meest stokude, +kreupele of zieke menschen; en daar gebruiken wij meest al ezels toe, +dat gaat zacht en stil in zijn werk; gelijk ge daar gindsch ziet, die +vrouw welke daar in dien wagen rijdt is verlamd, en waarlijk een +voorwerp van beklag. Maar een kabinet van ezels, neen! dat houden onze +liefhebbers niet naa. 'Er worden egter wel Paarden gebruikt, zelfs door +gezonde lieden; maar dat gebeurt alleen ingevalle men naar plaatsen +reizen moet, die te ver om te beloopen, en te dicht bij, om met den +Balon te bevliegen, zijn.</p> + +<p><i>Ik.</i> 'Er is hier ook zo een zindelijkheid en stilte langs den weg, dat +het mij ook al verwonderd heeft, hoe dat in zo een volkrijk <span class="pagenum" title="45"> </span><a id="p_45"></a>oord plaats +kan hebben; want, om u de waarheid te zeggen, in vroegere eeuwen, kon +men geen straat in een drukke koopstad betreeden, zonder bespat, +bemorst, gestooten en door het schrikkelijk geweld der rijdtuigen over +de steenen bedwelmd, en half zinneloos te worden; menschen en beesten +krielden toen daar zo verward onder een, dat men iemand ter vlugts +willende groeten, dikwijls aan een tusschen rennend paard zijn' eerbied +bewees.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Dat moet al zeer zonderling geweest zijn!</p> + +<p><i>Ik.</i> Zijn wij nu op weg naar den Kunstkenner? ik ben zeer verlangende, +iets over de hedendaagsche <i><ins class="err" id="err3" title="Misstelling: stetica" xml:lang="la">sthetica</ins></i> te verneemen.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Ik heb u juist op den weg tot een groot liefhebber en kenner +der oudheid en fraaije kunsten gebragt, ik hoop slegts dat hij tot +zijnent zal zijn; want hij reist veel. Zie daar gindsch zijn wooning +reeds.</p> + +<p><i>Ik.</i> Maar hoe kan 't toch mooglijk zijn, dat 'er nog zo groot een +aftrek in boeken is; daar toch de Geleerdheid en oeffeningen van schoone +kunsten en weetenschappen altijd alleen gebloeid hebben in landen, waar +veel koophandel en rijkdom gevonden werden?</p> + +<p><span class="pagenum" title="46"> </span><a id="p_46"></a></p> + +<p><i>Geleider.</i> Gij spreekt hier zeekerlijk van zulk eene geleerdheid, +welke de ondersteuning van vermoogende lieden behoeft; deze is bij ons +thands ook niet zeer in gebruik: Maar, behalven dat moet ge deze onze +zeden niet bij de aloude vergelijken. In de achttiende eeuw, +bijvoorbeeld, zag men een' berg van overtolligheeden voor behoeften aan; +dezen berg heeft men sedert al langzamerhand geslegt en bevonden, dat, +bijvoorbeeld, tot gezond voedsel, geen uitheemsche moeijelijk bereide +spijzen; tot dekking geen bont gecouleurd, verzilverd of verguld, kleed, +en tot wooning geen hardsteenen Paleis noodig ware; men is tot deze +zonderlinge ontdekking gekomen, door dien het gebrek aan geld, waar door +men zig die middelen moest verschaffen, zo algemeen werdt, dat alle +handel begon te verminderen, en elk volk langzamerhand het overtollige +agterwegen liet. Dit langzamerhand verminderen der noodelooze zaaken, +was van dat gevolg, dat men hier te lande, allengskens het gevaar der +zee voorziende, hoogten begon optewerpen, waarop zig eenige van de eerst +in levenswijze verminderde lieden ter neder sloegen, de aarde begonnen +te bebouwen, en hunne weinige behoeften uit den schoot der aarde +dubbelvouwdig ontfingen. <span class="pagenum" title="47"> </span><a id="p_47"></a>Dit voorbeeld werdt allengs door de overige +inwooners, die het gevaar van overstrooming voorzagen, gevolgd, en men +begon zig weinig aan het gevaar der zwakke dijken te steuren; wijl men +toch voorbehoedselen gemaakt hadde, om de zee eenen doortocht te +bezorgen; 't welk ook weldra het verwagt uitwerksel hadt, zo dat, bij +herhaalde geweldige stormen de dijken wel eindelijk geheel weggeslagen +werden, maar de zee zig terstond in den voor haar bereiden weg ontlaste, +en de heuvelbewooners, zig thands vrij gezonder, en zeekerer zonder +eenige vrees voor hun weleer geduchten vijandigen vriend, of +vriendelijken vijand, bevinden.<a id="FNa_16" href="#FN_16" class="fnanchor">(16)</a></p> + +<p><i>Ik.</i> Zoo dat zo is, dan kan ik mij niet voorstellen, welke van onze +oude kunsten thands bij u nog in gebruik zouden zijn; want de kunsten +worden uit den schoot der weelde gebooren, en door rijkdom gevoed.</p> + +<p><i>Geleider.</i> 'Er zijn echter nog veelen bij ons aanweezig, bijvoorbeeld; +de Tekenende kunsten, de Toonkunst, de Boekdrukkunst en meer andere, die +ge bij den Kunstkenner, wiens wooning wij naderen, beter zult leeren +kennen, dan ik u die opnoemen kan.</p> + +<p><i>Ik.</i> De Bouwkunst toch schijnt niet meer in den smaak te zijn.</p> + +<p><span class="pagenum" title="48"> </span><a id="p_48"></a></p> + +<p><i>Geleider.</i> Ten minsten niet die Bouwkunst van de eeuwen der weelde en +pragt; 'er is echter thands nog wel een bouwkunst, die enkel het nuttige +beoogt, aanweezig, en elk ontfangt daarin het onderwijs in zijne jeugd; +want dit moet ik 'er bijvoegen, elk is thands meestal zijn eigen +Bouwmeester, Kleerenmaaker, Landbouwer, enz. Dit geeft ons geen klein +gemak, en houdt elk in eene gezonde werkzaamheid; al wat de geleerdheid +en beoefening der letteren aangaat, wordt door elk voor uitspanning en +vermaaks wille geoefend.</p> + +<p><i>Ik.</i> 'Er schijnt toch nog geld bij u in gebruik te zijn; want dat +blijkt uit onze ontmoeting bij den Boekverkooper.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Wel zonder twijfel, is 'er nog geld in gebruik; want 'er +wordt ook nog handel gedreeven; maar, doordien wij oneindig minder +behoeften hebben, en de hoogstnoodige zaaken, zonder geld, en alleen +door arbeid, te verkrijgen zijn, heeft men het zo onontbeerlijk niet +noodig, als in voorige eeuwen; dat maakt dat iemand, welke thands een +weinig meer gelds dan anderen bezit, 'er niet veel meer vermogen op +anderen door bekomt; alzo men 't geld thands meer voor een liefhebberij, +dan voor een behoefte aanziet, en elk van die liefhebberij wel zo veel +bekomen kan, dat <span class="pagenum" title="49"> </span><a id="p_49"></a>hij geenen anderen daarom behoeft te vlijen, of te +dienen; want ik moet zeggen, dat wij thands, door onze behoeften zo +ongemeen te verminderen, waarlijk het middel gevonden hebben, om gerust, +vrolijk, zonder zorg, haat, afgunst of nijd, overweldiging of dwang, te +leeven. Wat toch zou men elkander benijden? Wij hebben allen wooning, +voedsel en deksel, en worden allen even eens in de kennis van geleerde +en andere zaaken op geleid; want in het Letterschool alhier, zendt de +geheele stad zijn kinderen; die daar allen dezelfde lessen ontfangen, en +het Zedeschool wordt door de bejaarden dagelijks bezocht; ja ik kan 'er +bijvoegen, dat wij de woorden <i>afgunst</i>, <i>nijd</i>, <i>bedrog</i>, <i>diefstal</i>, +en van alle ondeugden, die de overvloed en weelde geteeld hebben, in +onze taal, niet eens regt kunnen overbrengen, en daarom de Latijnsche +benaamingen dier zaaken, als 't eens voorkomt dat wij die in oude +geschiedenissen moeten gebruiken, genoodzaakt zijn, bij omschrijving te +moeten noemen; bijvoorbeeld deze plaats van <ins class="corr" id="corr9" title="Bron: _Juvenalis_"><span class="smcap">JUVENALIS</span></ins>:</p> + +<div class="poem"> +<div class="stanza" xml:lang="la"> + <span class="i0"><i>Cantabit vacuus coram Latrone viator.</i><a id="FNa_17" href="#FN_17" class="fnanchor">(17)</a><br /></span> +</div> +</div> + +<p>Zouden wij niet verstaan, zoo onze uitleggers dit woord <i xml:lang="la">Latro</i> niet uit +de oudheidkunde <span class="pagenum" title="50"> </span><a id="p_50"></a>opgehelderd, en aldus omschreeven hadden; <i xml:lang="la">Homo cujus +crimen erat <ins class="err" id="err4" title="Misstelling: aliquod">aliquid</ins> a viatoribus, absque eorum voluntate, +vi sumere<ins class="corr" id="corr10" title="Niet in Bron.">.</ins></i><a id="FNa_18" href="#FN_18" class="fnanchor">(18)</a> +Op deze wijze kunnen wij ons nog eenig denkbeeld +van deze bij ons onbekende zaak maaken.</p> + +<p><i>Ik.</i> Maar heb ik u niet van schoolen hooren spreeken? O, geleid mij +toch ook eens in deze uwe Leerplaatsen der jeugd en des ouderdoms.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Ik zal gaarne, zodra wij den Kunstkenner verlaaten; maar zie +daar zijn wooning reeds.</p> + +<p>Wij gingen, zonder door eenige afsluiting belet te worden, in dit weder +zeer eenvouwig en hutsgewijze ingerichte verblijf des Kunstkenners +binnen, en vernamen daar van zijn vrouw, dat hij zo even op 't land +gegaan was, om te melken; maar zij verzocht ons echter +allervriendelijkst, zo lang te willen vertoeven, tot heur man terug +gekomen zoude zijn; tevens zeggende, dat zij ons terstond eenige spijs +zoude voorzetten; want dat zij begreep, dat wij nog geen middagmaal +gedaan hadden; ik stond verzet over de groote gastvrijheid en +vriendelijkheid dezer vrouwe, en wilde dankzeggen; maar <span class="pagenum" title="51"> </span><a id="p_51"></a>dit was reeds +te laat, wijl zij bereids met een schotel versche melk, boter, brood, +kaas, en eenige vruchten aan kwam draagen; wij gebruikten ook daadelijk +iets daarvan, althands in mijne mijmerende verrukking, meende ik 'er +iets van te smaaken; en juist dit onthaal gaf mij gelegenheid, om de +frisheid en zindelijkheid dezer spijze te roemen, zeggende dat ik +geloofde dat het vleesch dier beesten, welke zo een zoete melk gaven, +mede niet onsmaakelijk zoude zijn?</p> + +<p><i>De Vrouw.</i> Vleesch van leevendige beesten, Vriend!</p> + +<p><i>Ik.</i> Neen, goede vrouw! van doode? slagt men hier dan geen vee?</p> + +<p>Mijn Geleidsman hielp mij spoedig uit den droom; zeggende: neen vriend! +niemand zou thands eenig beest willen dooden, veel minder het vleesch +der dieren eeten. Wij dooden geene andere dieren, dan die ons +beschadigen; doch derzelver aart is, door eene meer gezellige +bijwooning, aanmerkelijk minder wild geworden, en zo veel als in een tam +ras ontaart; zo hebben wij thands, in Africa bijvoorbeeld, Leeuwkatten, +welke de gestalte van een' Leeuw hebben, en echter voor huisdieren +gebruikt en door den mensch tot huisselijke diensten gebezigd worden.</p> + +<p><span class="pagenum" title="52"> </span><a id="p_52"></a></p> + +<p>Wij dooden alleen alsdan het tamme vee, wanneer hetzelve zodanig +toeneemt, dat het toch geen bekwaam voedsel zoude kunnen aantreffen; dat +toch zeldzaam voorvalt, alzo de jaarlijksche overstroomingen veel vee +weg neemen; echter wij eeten die, uit noodzaaklijkheid gedoode, dieren +niet; daar voor zouden wij een' afschuw hebben.</p> + +<p><i>Ik.</i> Maar, waar blijft dan toch al dat vee van schaapen, verkens, +ossen, koeijen en veele andere leevende schepselen die men tot voedsel +pleeg te gebruiken.</p> + +<p><i>Geleider.</i> Daarvan zijn ten deele veele soorten, althands die welke ons +geen nut kunnen doen, geheel onder ons vergeeten, en wat de kudden van +tam vee betreft, daar weeten wij, geduurende hun leven, schoonen dienst +van te trekken, en gebruiken hunne vellen, als zij gestorven zijn, tot +kleeding.</p> + +<p><i>De Vrouw.</i> Heden ja, zouden wij die goede beesten vermoorden, en dan +nog verslinden; wel foei! zij doen ons immers geen leed, en wat hebben +zij toch dierbaarer dan hun leven, dit immers hebben wij hun niet +gegeeven; zouden wij hen dat ontneemen!</p> + +<p><i>Ik.</i> Goede vrouw, gij spreekt met veel reden; egter in mijn land +begrijpt men deze zaak nog geheel anders; de overoude gewoonte heeft +aldaar het slagten en eeten van dieren <span class="pagenum" title="53"> </span><a id="p_53"></a>zo gewoon doen worden, dat de +tederste en medelijdendste menschen het vleesch van hunne vermoorde +medeschepselen tot een smaaklijk voedsel bezigen: juist niet uit een +beginsel van wreedheid; maar uit een voortgeplant begrip dat alle +schepselen om des menschen wille, hun aanzijn bekomen, en dat de +redenlooze dieren geen gevoel van hun bestaan hebben.—</p> + +<p>Geduurende dit ons gesprek, kwam de man binnen, en verwelkomde mij in +zijne wooning, mij met de inneemendste vriendelijkheid betuigende, dat +het hem leed deede een' reiziger zo lang naar zijn komst te hebben +moeten ophouden; allereenvouwigst was zijn kleeding; de beenen en het +hoofd bloot, en een schapenvel om de leden geslagen, en om den midden +toegegord. Hoe zeer mij het voorkomen van dien Kunstkenner ook +verwonderde, konde ik echter niet naalaaten eene gunstige +vooringenoomenheid ten opzichte van zijne kennis voor hem te gevoelen, +daar zijn leevendig en doordringend uitzicht mij de vlugheid van zijnen +geest, ondanks zijne geheel eenvouwige kleeding, verraade. Ik begon dan +aldus mijn gesprek: goede vriend, ik heb van mijn' Leidsman vernoomen, +dat ge een groot liefhebber der schoone kunsten en weetenschappen <span class="pagenum" title="54"> </span><a id="p_54"></a>zijt +en ook veele liefhebberijen van dien aart bezit; zoude 't u ook beletten +als ik mij daarover een poosjen met u onderhielde? Mijne liefhebberij is +mede, bij uitzondering, op de <i>sthetica</i> gevallen; zo dat ik wel eenige +bijzonderheeden daarover wenschte te verneemen, te weeten: hoedanig +dezelve in dit land waar in ik zo veele en groote verscheidenheid met de +zeden mijnes lands bespeure, beoefend wordt? Hebt ge hier geen teken- of +schilder-academin?</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Och neen! vriend, die zijn voorlang al uit het gebruik +geraakt; want men bevondt dat op dezelve weinig vorderingen gemaakt +werden; alzo in de laatste jaaren, dat zij nog onder ons in zwang +gingen, de smaak in de schilderkunst ten eenemaal begon te veranderen; +want in plaats dat men eerst gewoon was, gestadig naakte beelden te +tekenen, ten einde tafereelen uit de oudheid te kunnen voorstellen, 't +welk ook zeer noodig was, in die eeuwen, toen men de vergaderhuizen der +Christenen overal met Tafereelen, verbeeldende voorvallen uit het Oude +en Nieuwe Testament, versierde, worden deze thands niet sterk meer +gezogt; daar wij alle denkbeeldige Tafereelen misachten; wijl 'er geen +waarheid in plaats kan <span class="pagenum" title="55"> </span><a id="p_55"></a>hebben, zo dat ze, door telkens, in het een of +ander deel, tegen de Costume te zondigen, een' verkeerden indruk in de +beschouwers dier verdichte tafereelen maaken. Wij tekenen het +menschbeeld zeekerlijk wel af; waartoe wij daaglijks gelegenheid hebben, +daar wij, althands des zomers, meestal half naakt en slegts met eenig +beestenvel om den midden gegord gaan; doch wij houden ons niet bepaald +bij 't menschbeeld alleen op; maar neemen de natuur in heur geheel ten +voorbeeld, zo dat wij ons even zeer toeleggen, op het naauwkeurig +navolgen van boomen, beesten, wolken, water, enz. als van menschen; daar +bij komt nog, dat wij de tekenende kunsten meest bezigen, om tafereelen +van afgelegene oorden en voorvallen, onder ons en andere volken, te +vereeuwigen, zo dat 'er geen aanmerklijk voorval gebeurt, of 'er wordt +opzettelijk een' Schilder of Tekenaar bij gevraagd, om het zelve na het +leven aftebeelden; ten einde de afwezenden en den naakomeling, met geen +verdichte schetsen, voor waare afbeeldingen, te misleiden.</p> + +<p><i>Ik.</i> Maar dan kunt ge ook niet anders, dan voorbereide plegtigheeden en +gebeurtenissen die men voorzien kan, afbeelden.</p> + +<p><span class="pagenum" title="56"> </span><a id="p_56"></a></p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Somtijds geeven ons de Tekenaars ook wel schetsen van +gebeurtenissen, waar bij zij gevallig tegenwoordig zijn geweest, en die +zijn ons even aangenaam; maar geheel verdichte stukken bevallen <ins class="corr" id="corr11" title="Bron: om">ons</ins> +niet; wij hebben liever geene afbeelding dan eene geheel +verdichte.</p> + +<p><i>Ik.</i> Ik heb toch zo even bij een' Boekverkooper prenten in een boek +gezien van geschiedenissen die in de XVIII<sup>e</sup>. eeuw gebeurd zijn en +waarin de Costume, na mijn gedagte, zeekerlijk ook niet juist getroffen +was.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Dat zal mogelijk een boek geweest zijn, dat uit zeer +ver afgelegen en nog zo niet beschaafde landen, hier verkogt wordt.</p> + +<p><i>Ik.</i> Ja, 't was te <i>Peking</i> gedrukt.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Wel, dat wilde ik ook zeggen; men is daar nog aan +veele oude gewoonten te zeer gehecht, om dien smaak geheel te kunnen +verlaaten; maar hier gebeurt het alleen nog maar tot oefening van den +geest voor de leerlingen, en dan laaten wij hen niet meer dan enkele +schetsen maaken; ten einde te kunnen zien, in hoe verre zij de +geschiedenissen en de gewoonten der oude volken, na onze meening, wel +getroffen hebben; <span class="pagenum" title="57"> </span><a id="p_57"></a>doch nooit wordt dit hun werk gemeen gemaakt of +verkocht.</p> + +<p><i>Ik.</i> Ja, in mijn land heeft men 'er juist ook niet veel mede op; doch +of de oorzaak van die onverschilligheid voor 't ordonneeren van +ontwerpen uit de Geschiedenissen, uit een gebrek aan kunde in dezelve, +en van oefening van het verdichtend vermoogen, ontstaat, dan of de reden +die gij 'er voor opgeeft, bij ons mede de oorzaak van het verval in +dezen is, wil ik niet bepaalen.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Wij zijn juist ook door het groot verval in de kunst +tot onzen nieuwen smaak overgehaald; want in de laatste jaaren van het +verval der aloude Kunstoefening hier te lande, verborgen de Schilders +hunne onkunde en armoede van geest, onder het masker van <i>eene edele +eenvouwigheid</i>, waar in zij <i>het wezen der schoonheid</i> stelden; dat, wat +de stelling aanbelangt, juist niet valsch was; want het is opmerkelijk, +na maate de Practische oefening der kunst verminderde begon de +Theoretische ongemeen in wijsgeerige kragt te bloeijen; zo dat eindelijk +hij, die geen' vinger goed tekenen konde, echter over de twee uuren +lang, tot verbaazing der toehoorers, kon redeneeren, over de wijze op +welke een vinger, zoude die schoon zijn, <span class="pagenum" title="58"> </span><a id="p_58"></a>getekend behoorde te worden; +van waar denkt ge dat deze bekwaame onbekwaamheid en kundige onkunde +ontstondt; een door mij dikwijls door en door bestudeerd schrijver, die +over het verval der kunst in de negentiende eeuw, een uitvoerig werk +samengesteld heeft, dat nu nog onlangs met veel aantekeningen, te +<i>Cusco</i> in <i>Peru</i>, herdrukt is, geeft 'er deze reden van: men hadt de +voorbereidselen tot de beoefening der kunst in dien tijd te zeer +vermeerderd; zo dat de leerling, eer hij de tekenpen of 't penceel in de +hand kreeg, eerst een <i>Cursus</i> in de <i>Philosophie</i>, <i>Physica</i>, +<i>natuurlijke Historie</i>, en inzonderheid in de <i>Anatomie</i> van het +menschelijke lighaam, moest doen; om eerst als 't ware vooraf te leeren, +hoe hij de zaaken bij de naauwkeurige beschouwing der natuur, naaderhand +zoude bevinden; dit nam hem dus een al te grooten tijd weg, om zig op +het bestudeeren der natuur zelve toeteleggen; en versmoorde de vinding +in den geest der leerlingen; zo dat zij niet bekwaam werden, iets zelve +te ordonneeren, of met smaak te plaatsen. Dit niet kunnende, gebruikten +zij hunne geleerdheid, om hunne tijdgenooten te overtuigen, dat hunne +voorgangers, die rijk geordonneerde tafereelen geleverd hadden, <span class="pagenum" title="59"> </span><a id="p_59"></a>het +waare schoon niet gekend hadden, en men bewees eindelijk, dat dit schoon +in eene de natuuroverstijgende uitdrukking bestonde. Als zij, om slegts +een voorbeeld van dien smaak te geeven, den slag van <i>Alexander</i> tegen +<i>Porus</i> wilden verbeelden, tekenden ze slegts twee strijdende Helden te +paard, en deze moesten, op grond der edele eenvouwigheids leer, de beide +heirlegers, met hunne opperhoofden, voorstellen; want zij redeneerden +dus: <i>Alexander</i> en <i>Porus</i> waren beide krijgshelden; wij hebben nu +krijgshelden van beide hun legers verbeeld, of wij dien nu nog +duizendmaalen vermenigvuldigden, zouden wij toch niet anders dan +krijgshelden 'er van kunnen maaken, en wij gingen te zeer af van het +edele eenvouwige, en zouden onze tafereelen te veel, buiten +noodzaaklijkheid, overlaaden; 'er was te dier tijde nog een oude, doch +merkwaardige, afbeelding van dien slag, door een zeer voornaam meester, +in weezen, deze was rijk in beelden, verheven in uitdrukking en +verstandig in ordonnantie; hier ging men geweldig op los, wijzende +geduurig met den vinger op dit tafereel, daar was dit beeld niet wel +gesteld, hier was deze arm niet mooglijk zo te houden; weder elders +tekende de <i xml:lang="la">deltois</i> te zwak. Gindsch was <span class="pagenum" title="60"> </span><a id="p_60"></a>de <i xml:lang="la">pronator</i>, daar weder de +<i xml:lang="la">supinator</i> niet in behoorlijke werking geplaatst; hier hadt de Schilder +de munnikskap spier te breed, weder elders de <i xml:lang="la">pectorales</i> te zwak +aangeduid. Daar weder hadt men op de Paarden veel te zeggen; terwijl het +eenvouwig schoon afbeeldsel dier Schilderhelden wel een bataille van +<i>gevilde menschen</i> geleek; want men hadt zeer angstig het doortekenen +van het geringste spiertjen, dat slegts even onder de opperhuid +zichtbaar kon zijn, waargenomen, en was zelfs, om de kunde in de +<i>anatomie</i> te toonen, zo verre gegaan, dat men, als door een +doorschijnende huid, ook de verborgen deelen des lighaams aanwees. Dit +alles hebbe ik, gelijk ik gezegd hebbe, in een' schrijver van de +XIX<sup>e</sup>. eeuw, die over 't verval der kunst schreef, met verwondering, +geleezen.</p> + +<p><i>Ik.</i> Is 't mooglijk, is de kunst zo zeer boven de navolging der natuur +gesteegen?</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Ja, en die ging in alle uitbeeldende kunsten over: +zelfs de Tooneelspelkunstenaar hieldt het voor schande de eenvouwige +natuur na te bootsen. Hij wrong zijn lighaam doorgaands, immers als ik +dien schrijver gelooven mag, in zulke wonderlijke bogten, dat hij, +althands in sommige hevige rollen, eer een serpent dan een <span class="pagenum" title="61"> </span><a id="p_61"></a>mensch +geleek. De toejuiching, die daar opvolgde, heeft zelfs veelen hals en +beenen doen breeken; want de lighaamen konden die schrikkelijke +verdraaijingen niet weder staan. 'Er moest ook, te dier tijde, volgends +dien schrijver, altijd een Ledenzetter op het tooneel bij de hand zijn, +om de verminkte kunstenaars terstond te kunnen verbinden.</p> + +<p>De Tooneel dichters gaven ook niet weinig aanleiding tot dit verminken +der kunst en der kunstenaars, daar hun gewrochten mede characters +voorstelden die verre boven de natuur getrokken waren; zo dat de +navolgende kunstenaar niet anders kon doen dan de natuur overschreiden, +zoude hij zijn' rol maar even lijdelijk uitvoeren; men bragt de +schriklijkste tafereelen der lijdende menschheid en de ondenkbaarste +ellenden op het tooneel; dit ging zo ver, dat men dezelve niet meer, +door den gewoonen toon der spraak, kon afbeelden; men moest dus de stem +mede geheel boven de natuur verheffen, en zingende uitdrukken, 't geen +men spreekende geen behoorlijke kragt kon geeven; dit kunt ge denken dat +het natuurlijke der voorstelling nog meer verminderde; dit alles werdt +nogthands op <i xml:lang="la">sthetische</i> gronden in dien tijd verdedigd; immers +<span class="pagenum" title="62"> </span><a id="p_62"></a>zodanig redeneert die schrijver van de XIX<sup>e</sup>. eeuw over deze zaak; +men bragt den aanschouwer de ijsselijkste voorvallen voor oogen; men +vertoonde 'er vrouwen en kinderen, die in onderaardsche gevangenissen +van honger en gebrek, verkwijnden; en eindelijk, onder het zingen van +eenige aria's, stierven. Beroemde Mannen der deftige Oudheid voerde men +integendeel weder zeer luchtig ten Tooneele, daar men onder anderen, +aloude vermaarde Helden te samen dansende, en bij wijze van een Ballet, +liet strijden; terwijl de overwonnene in een soort van dans, welken men +toen <i>Hornpijp</i> noemde, op de vlucht huppelde.</p> + +<p><i>Ik.</i> Maar, gij spreekt daar van zingen, hoe is 't toch eindelijk met de +muziek gegaan? Hier van zal die schrijver ook wel gewaagen. Bij ons is +die kunst thands op een' trap van hoogte die haar met sterke afneeming +dreigt.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Zij is ook, volgends dien schrijver, mede op zulk een' +trap in de achttiende eeuw hier te lande geweest; in de negentiende +begon ze tevens met alle kunsten ongemeen te verbasteren; want zij, eene +kunst zijnde, die slegts van het wisselziek gebruik in den tijd pleeg +aftehangen, moest men telkens iets nieuws in dezelve uitvinden, <span class="pagenum" title="63"> </span><a id="p_63"></a>om den +verflaauwenden lust weder te prikkelen en de zatheid in graagte te +veranderen; naa dat men dan eerst de voor ieder aangenaame <i>Harmonie</i>, +waarin men het schoon der Toonkunst pleeg te stellen, doch waarvan men +nu zat was geworden, in eene onbegrijpelijk vlugge behandeling der speel +instrumenten, of in eene de uiterste grenzen der mooglijkheid naderende +hoogte in de stem en plotslijke daaling derzelve, gezogt hadde, begon +men eindelijk in het laatst der XIX<sup>e</sup> eeuw ook dat zat te worden en +men ging een' geheel anderen, en tegenstrijdigen, weg in; men maakte +elkander diets, dat het geen men weleer welluidend gevonden hadde, juist +onwelluidend ware en omgekeerd, zo dat men zig nu toelag op de kunst der +<i>Kakophonie</i> of kwalijkluidenheid. Deze werdt nu alom de smaak, en men +hoorde in de Concerten niet anders dan gillen, krassen, gieren, zo dat +veelen, wier natuur niet zeer lijdelijk was, dit wangeluid niet konden +uitstaan. 'Er kwamen van alle oorden, virtuosen, in deze <i>Antimelodia</i> +uitmuntende, aan, elk trachte zo veel mooglijk, zo door de stem als +speel instrumenten, een gevoel van onwelluidenheid in 't gehoor +optewekken; men hieldt dit, op wijsgeerige gronden, die men 'er voor +opgaf, voor eene schoonheid; doch <span class="pagenum" title="64"> </span><a id="p_64"></a>ook deze smaak duurde niet lang, maar +sloeg weldra weder tot het geheel tegen gestelde over; de <i>Harmonie</i> +werdt nu weder ten sterksten behartigd; maar men zocht het nieuwe in het +uitdrukken van zaaken, welke door geen klanken kunnen uitgedrukt worden; +deze dwaasheid ging zo verre, dat men eindelijk de Vaderlandsche +Historie, in eenige achtereenvolgende muziekstukken, door geluiden, +trachte uittedrukken; kortom, dit werdt mede welhaast weder oud. Thands +wordt de toonkunst, immers hier te lande, slegts bij weinigen geoefend; +want men vindt hier weinig nuttigheid in oogenbliklijk vervliegende en +niets in de ziel naalaatende klanken; maar de Kaffers zijn heden zeer +verre in de muziek; alle de kunstnaamen zo van Instrumenten, als van +muziek, die eerst Italiaansch of Fransch, waren, zijn nu Hottentotsch; +want deze natie is thands op den hoogsten trap van weelde en +beschaaving; maar zij is in lange nog niet in wijsgeerigen smaak +verlicht geworden.</p> + +<p>Men legt 'er zig thands op toe om nieuwe instrumenten te vervaardigen en +uittedenken; want heden hebben wij geen enkel instrument van de +XVIII<sup>e</sup>. eeuw meer in gebruik, ook is 'er in de muziektekens, of +nooten, een groote <span class="pagenum" title="65"> </span><a id="p_65"></a>verandering voorgevallen; wij kunnen die der voorige +<ins class="err" id="err5" title="Misstelling: eeuw">eeuwen</ins> volstrekt niet meer verstaan; schoon 'er enkele groote +geleerden gevonden worden, die meenen dat zij 'er nog al wat van weeten; +immers is 'er onlangs een werk uitgekomen, <i xml:lang="la">de Musica proavia, sive de +veterum musicis organis</i>, dat is: <i>van de Toonkunst onzer voorouderen of +van de speeltuigen der ouden</i>, daarin is de beschrijving der oude muziek +instrumenten, gelijk ook een of twee voorbeelden van de nooten onzer +voorvaderen, met veel geleerdheid en studie bijeengebragt; ik moet dit +boek u eens laaten zien; wijl wij toch over dit onderwerp handelen. Hij +ging in een naabij zijnde vertrekjen, en kwam met dit boek terug, +toonende mij het zelve. Ik zag dat het door een Hottentots geleerden +zeer omstandig in de Latijnsche taal geschreeven was, en herkende ook +een of twee muziekstukjens, welke egter zeer gebrekkig, en, met +uitlaating en wonderlijke stelling van eenige nooten, die allen naauw +kenbaar waren, gesneden waren. Zo veel zag ik echter, dat een der +zangstukjens het choor uit de <i xml:lang="fr">Belle Arsene</i>, <i xml:lang="fr">Thriomphez</i>, enz. en het +andere de vois van <i>Jaapjen staa stil</i> was; de aanmerkingen van dien +geleerden Kaffer, waren bij uitstek uitgebreid, en men <span class="pagenum" title="66"> </span><a id="p_66"></a>hadt 'er de toen +in gebruik zijnde muziek- en speel- instrumenten bij vergeleeken, en ook +in plaat gebragt. Onder dezen zag ik 'er een welks maaksel mij zo vreemd +en wonderlijk voorkwam, dat ik niet naalaaten kon, den Kunstkenner te +vraagen, of hij mij zulk een instrument niet eens in wezen zou kunnen +toonen? Ja, was zijn antwoord; dat instrument heet <i>Gom Gom</i>, en is nu +zo veel als onze fluit, ik kan u zelfs wel eens het geluid van dezelve +doen hooren; hij ging daarop weder heen, kwam met het wonderbaarlijk +maaksel zelve ook weldra voor den dag, en begon 'er op te blaasen; maar +maakte een voor mij zo erbarmelijk geluid, even of 'er eenige jonge +honden tjankten, dat ik hem voor zijne beleefdheid bedankte, +voorgeevende nog iets over 't een en ander met hem te willen spreeken.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> De <i>Gom-Gom</i> schijnt u toch niet zeer te bevallen?</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel, wat zal ik u zeggen! Ja of neen, 't is ongewoonte! en elk +landaart, ja bijkans elk mensch schijnt voor de gewaarwording des +geluids, anders <i>georganiseerd</i> te zijn. Ik wende voords, zo schielijk +mij mooglijk was, het gesprek, zeggende: maar zeg mij toch eens, hoe +komt het, dat al de boeken die <span class="pagenum" title="67"> </span><a id="p_67"></a>ik nog gezien heb, in vreemde gewesten +gedrukt zijn, worden hier geen boeken gedrukt?</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Weinig of geen! want schoon de geheele waereld thands +bijna boeken maakt, worden 'er in alle landen maar zeer weinige gedrukt, +en echter hebben wij overvloed van boeken; ook gaan 'er jaaren me heen, +eer een aucteur zijn werk voor de pers gereed gemaakt heeft; zij +arbeiden zeer langzaam, en volgen dan nog de les van <span class="smcap">HORATIUS</span>: <i xml:lang="la">nonum +prematur in annum</i>, laatende hun werk negen jaaren stil liggen; dat +verschilt veel bij ons, vr dertien eeuwen, toen 'er duizenden +daaglijks opgezet, en binnen weinig dagen afgewerkt, en ter waereld +ingezonden werden; althands die aucteur, waarvan ik u zo even sprak, +verhaalt dat 'er in het laatst van de achttiende eeuw, in Duitschland +alleen, meer dan duizend aucteurs te gelijk aan den arbeid waren, en dat +de overige landen, en inzonderheid Nederland, maar de handen vol werks +hadden, om deze duitsche producten, in hunne moedertaal, somtijds geheel +tegen den waaren zin des schrijvers overtegieten, en geheel misvormd, in +hun taal te doen verschijnen.—</p> + +<p>Ik zuchte hier eens, en dacht vriend! uw schrijver heeft het zeer wel, +en na waarheid <span class="pagenum" title="68"> </span><a id="p_68"></a>verhaald.—Thands is dat vertaalen en verminken niet +noodig; want daar alles in het latijn geschreeven wordt, en elk die taal +leert, kan elk mensch, het werk van de verstfgelegene schrijvers, in al +deszelfs kragt, en zo als het uit hun pen gevloeid is, leezen en +verstaan, zo dat wij nu na gelang meer en beter doordagte boeken +ontfangen, dan in die tijden; want elk is origineel, en legt zig op +zijne eigene navorschingen toe.</p> + +<p>Ja, ging hij voord, ik vermaak mij menigmaal met dien ouden schrijver; +want hij verhaalt dan klugtige dingen, die in het laatst der achttiende +eeuw, in de letter waereld, en althands in den Boekhandel, voorvielen. +Begrijp eens, men gaf eindelijk naauwlijks vier of zes regels op een +blad; en al de waarde der boeken bestondt eindelijk daarin, dat zij op +het keurigst fijnst papier, en met overschoon gesneden letters, gedrukt +waren; want zo zeer was in 't begin der XIX<sup>e</sup>. eeuw de smaak reeds +vervallen, dat men niet vroeg <i>wat nut eenig boek behelsde</i>, maar <i>met +wat letter, en op welk papier 't gedrukt ware</i>? ook werden 'er daaglijks +in de nieuwspapieren de belagchelijkste advertentin aangekondigd, +verscheide Boekverkoopers schreeuwden in de nieuwspapieren, als +kwakzalvers op de <span class="pagenum" title="69"> </span><a id="p_69"></a>markt: <i>Hier moet ge weezen! Is 'er iets dat in een +Christelijk Huisgezin onontbeerlijk is, het is dit of dat werk, dat voor +zo veel te bekomen is</i>, of <i>daar in deze tijden, elk mensch niet leeven +kan, zonder eenige kennis, van vreemde landen te hebben, zo is die of +die Boekhandelaar teraade geworden, deze of die Reisbeschrijving +uittegeeven</i>, eindelijk ging 't zo ver dat dit hevig dringend noodigen +krachteloos geworden zijnde, men ten laatsten de menschen met geweld de +boeken opdrong, en in huis wierp, en op 't eind des jaars de reekening +'er van dwong te betaalen; ja de boeknegotie werdt, op 't laatst, van +eene bedelaarij een rooverij; maar toen begon 't geldgebrek ook algemeen +toe te neemen, en wij geraakten allengskens in de gesteldheid waarin wij +ons thands bevinden.</p> + +<p><i>Ik.</i> Maar zijn 'er thands geen geleerden, die de werken van andere +schrijvers beoordeelen; het fraaije daarin aanwijzen, en het gebrekkige +berispen?</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Waartoe zou dit toch dienen?</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel, om den bekwaamen schrijveren aantemoedigen, en den +onbekwaamen te leeren.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Maar wie zou dat toch beslissend durven onderneemen; +die zoude <span class="pagenum" title="70"> </span><a id="p_70"></a>zig dan immers voor den bekwaamsten moeten houden?</p> + +<p><i>Ik.</i> Ja; maar zo een werk zoude juist niet door n' schrijver alleen +vervaardigd moeten worden: men neemt in zo een geval, een geheel +gezelschap geleerden, die elk voor het vak, waarin hij door geleerd is, +oordeelen; althands zo gaat het bij ons.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Kunnen de lieden tot uwent dan zelve niet verstaan of +beoordeelen, wat zij leezen? Dat moeten wel botte lieden zijn, die +noodig hebben, dat anderen hun zeggen, <i>wat ge daar nu leest is goed; +maar wat ge daar leest deugt niet</i>. Zij kunnen dit immers zelve wel +zien.</p> + +<p><i>Ik.</i> Neen vriend! daar scheelt 't hem juist aan; de groote hoop van +leezers weeten tot onzent niet of 't geen zij leezen, gezond menschen +verstand bevatte, ten zij, dat ze dat door gezag van anderen hooren +bevestigen.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> En zoo 't geen de beoordeelaar verwijst nu eens den +leezer redenlijk wel bevalt, of zelfs fraai voorkomt, hoe dan? Moeten de +leezers zig dan toch aan 't oordeel van die Beoordeelaars onderwerpen? +Is dat mooglijk zo een wet tot uwent?</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel neen! Elks oordeel is vrij, en de berispte schrijver wreekt +zig ook niet zelden, <span class="pagenum" title="71"> </span><a id="p_71"></a>vrij hevig; maar wordt dan weder zo fel, door de +Beoordeelaars beantwoord, dat hij somtijds zijn' goeden naam en +Kunstroem in de samenleeving verliest.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> En zorgen de openbaare wetten, daar niet voor, dat de +eene burger, den ander niet zodanig onteeren kan?</p> + +<p><i>Ik.</i> Voorzeeker, 'er zijn goede wetten tegen hoon dien men elkander +aandoet; maar dan moet de hooner bekend zijn.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Wel, die is dan immers bekend; ja zelfs algemeen door +den druk bekend?</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel neen, die Beoordeelaars maaken zig niet bekend.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Maaken die zig niet bekend! durven ze dan mooglijk +niet voor hun oordeel openbaar uitkomen?</p> + +<p><i>Ik.</i> Men zegt niet gaarne iemand zo openbaar de waarheid; immers men is +'er niet gaarne voor bekend; want somtijds berispt men wel persoonen op +'t allerhevigst, waarmede men daaglijks als vriend omgaat.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Wat zegt ge daar! Neen; dank zij den schenker van alle +verstand, dit gebruik is bij ons niet bekend; niemand mag iets zonder +zijn' naam uitgeeven, en niemand verlangt het ook te doen; want elk <span class="pagenum" title="72"> </span><a id="p_72"></a>mag +hier spreeken en schrijven gelijk hij denkt; en dat kan ook onder ons +plaats hebben; want niemand denkt iets dat hij niet zou durven zeggen, +en in plaats van eens anders werken te berispen, schrijven onze +geleerden zelve; wanneer 'er, bijvoorbeeld, eens een of ander werk +uitkomt; dat, na 't oordeel van een' of anderen geleerden, te +onvolmaakt, te zwak, of te gebrekkig is, wel! dan houdt die zig niet op, +met het zelve te berispen, maar schrijft over dat zelfde onderwerp, +terstond, na zijn bevatting, een ander werk, en maakt zelfs in 't geheel +geen gewag, van den anderen schrijver; dan besluit de leezer zelve, wat +beter is, en dat dan ook beter is, heeft den meesten aftrek, zo gaat het +althands bij ons daarmede; wel dat moeten bij u dan wel nijdige en +verwaande geleerden zijn.</p> + +<p><i>Ik.</i> Neen, dat ontstaat bij ons niet altijd uit nijd of verwaandheid; +maar om dat de uitgeevers dezer Beoordeelingen nog al wat meer aan de +schrijvers derzelve, als voor ander Boekwerk kunnen geeven; om dat 'er +zeekerlijk altijd goeden aftrek van is; inzonderheid als ze wat +steekelig zijn. Dit noodzaakt ook den Boekverkooper, om zodanige boeken +liever dan andere werken te onderneemen; <span class="pagenum" title="73"> </span><a id="p_73"></a>want als zo een geschrift eens +in den smaak komt, en als 't maar in 't begin wat hevig geschreeven is, +kan dat niet missen; wel nu, dan heeft de Boekverkooper 'er een zekere +vastigheid aan, waar op hij jaarlijks reekenen en staat maaken kan; want +'t meeste wat bij ons in den Boekhandel gebeurt, geschiedt +<ins class="info" title="met winst dus"><i xml:lang="la">lucri ergo</i></ins>.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Dan mag men tot uwent, met recht, het +<ins class="info" title="vervloekte honger naar goud, tot wat dwing je de stervelingen niet (Vergilius, neas III 56-57)"><i xml:lang="la">auri sacra +fames, quid non mortalia pectora cogis</i></ins>, over dien handel, uitroepen. +Schrijven dan de aucteurs tot uwent om geld?—Wel heden, dat moet al +wonderlijk toegaan! Moet dan hun geest juist vaardig zijn, als de maag +leeg is?</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel dan juist studeert men met het beste gevolg.</p> + +<p>Maar ik ben verwonderd geweest, dat de Boekverkooper wiens winkel ik +bezogt, niet eens van rijmwerken of rijmen wist? Zijn 'er dan geen +Poeten meer hier te lande?</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Ja, ik begrijp 't zeer wel, wat ge met rijmen en +rijmwerken bedoelt, meent ge niet die werken, welker regels zo veel als +met dezelfde letters eindigen. Ja, Ja, ik verstaa u wel. O, dat is +geheel uit den smaak: ik wil wel gelooven, dat de Boekverkooper dien +niet kende; men moet al vrij gestudeerd hebben, om daar een denkbeeld +van te maaken, <span class="pagenum" title="74"> </span><a id="p_74"></a>en ge moet denken, die lieden welke de boeken verkoopen, +zijn juist allen geen geleerden of <i>antiquarii</i>. Neen; zoo 'er al eens +een Poet onder ons opstaat, dat in geene jaaren gebeurt; want iemand +die geen natuurlijke geschiktheid tot groote verbeeldingskragt heeft, +schrijft geen Dichtwerken; nu dan, als 't al eens gebeurt, dan schrijft +zo een Dichter na de maat die zijn hartstocht of verrukking hem aan de +hand geeft; doch het gebeurt zeer zelden; hij moet dan ook daar bij de +nooten stellen, welke dienen moeten om zijne gedichten wel, en in zijn +gevoel, te leezen; want al onze Pozij is met zekere muziek verzeld, en +wordt gezongen. Gelijk ook bij de Grieken en Romeinen gebeurde, anders +zoude ons de cadans, die 'er in plaats heeft, ontslippen, of in een lang +gedicht, wel dra verveelen.</p> + +<p>Ik twijfel echter of ge mijne meening wel vat; want ge moet 'er u zeeker +geen juist denkbeeld van kunnen maaken, als aan 't Rijm te zeer gewoon +zijnde. Deze soort van Gedichten als bij ons nog enkel voorkomen, konden +ook vr veele eeuwen, en in een land als 't uwe, waar nog veel +behoeften zijn, niet ontstaan; 't is bekend wat <span class="smcap">HORATIUS</span>, in zijn +Dichtkunst, daar reeds over gezegd heeft. <i>Wanneer de Goudzucht eens een +volk ingenoomen <span class="pagenum" title="75"> </span><a id="p_75"></a>heeft, kan geen onsterflijk dicht meer uit hun +voortkomen</i>.<a id="FNa_19" href="#FN_19" class="fnanchor">(19)</a></p> + +<p><i>Ik.</i> Men zal toch zeekerlijk wel sierlijk bewerkte Redevoeringen onder +u kennen?</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Ja, men doet zeekerlijk thands dikwijls openbaare +Redevoeringen; want 'er is weeklijks een bijeenkomst in de hooge en +laagere zedeschool, waarin bekwaame Redenaars de beoefening der deugd, +en de gevolgen van ondeugd, krachtig voordraagen en aanprijzen. Dit +geschiedt, of bij wijze van Redevoeringen, of bij wijze van +samenspraaken, even als de aloude Tooneelspellen; want ons laagere +zedeschool is ook tevens ons Tooneel; doch ik weet niet, dat de +Redenaars daartoe zekere kunstregelen volgen: zij spreeken 't geene bij +hun opkomt, en zo als eene gezonde <i>Logica</i> voorschrijft; want zij +zoeken hunne toehoorers niet met schijn te misleiden.</p> + +<p><i>Ik.</i> Beoefent men dan de Redeneerkunst, of <i>Rhetorica</i> niet meer; +bijvoorbeeld leert men niet, hoe men zijn reden opsieren en bevallig +voordraagen moet, en hoe de gebaarden, bij de uitspraak, te maaken +zijn<ins class="corr" id="corr12" title="Bron: .">?</ins></p> + +<p><span class="pagenum" title="76"> </span><a id="p_76"></a></p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Neen! om dat deel der <i>Rhetorica</i> denken wij niet. +Men weet door de <i>Logica</i> immers wel, als men iets wil voordraagen, dat +men 't een niet voor 't ander, of verward, of verkeerd, of met oneigene +woorden doen moet; en wat de gebaarden betreft, die worden door de +natuur zelve geleerd; wij zien niet eens gaarne veel gebaarden op den +Redeneerstoel maaken; alzo die den aandacht veel te veel afwenden.</p> + +<p><i>Ik<ins class="corr" id="corr13" title="Niet in Bron.">.</ins></i> Gij hebt daarin zeeker geen ongelijk; maar ik bedoel juist +geene openbaare Redevoeringen; maar wel bijzondere voorleezingen, gelijk +tot mijnent veel plaats hebben; men komt tot onzent niet bij elkander, +of men leest iets voor, of doet een kleine Redevoering, over 't een of +ander onderwerp; althands in zulke gezelschappen, waar niet <i>gemberd</i> +wordt.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> <i>Gemberd?</i> wat is dat?</p> + +<p>'t Berouwde mij, dat ik mij dat woord had laaten ontvallen; want ik wist +niet, hoe ik dezen goeden man, met mooglijkheid, eenig denkbeeld van 't +<i xml:lang="fr"> l'hombre</i> spel zou kunnen geeven; ik moest toch wat antwoorden, en +zeide:</p> + +<p>Ik zal u zeggen, <i xml:lang="fr"> l'hombre</i> of <i>Ombren</i>, in de wandeling, is een spel +dat men zittende <span class="pagenum" title="77"> </span><a id="p_77"></a>met elkander speelt, en bestaat in het op de tafel +werpen, van beschilderde blaadjens papier, sommigen derzelve zijn met +heele monstreuse beelden beschilderd, met twee hoofden, vier armen, en +twee buiken; deze beelden zijn uit de oude en nieuwere tijden ontleend, +althands men heeft ze naamen uit de gewijde en fabel geschiedenissen +gegeeven; bijvoorbeeld: Koning <span class="smcap">DAVID</span> en <span class="smcap">HECTOR</span>, <span class="smcap">CHARLEMAGNE</span> en <span class="smcap">HELENA</span>; +<span class="smcap">PENTHAMEE</span> en <span class="smcap">LUCRETIA</span>, onder anderen is 'er een beeld bij, dat heet +<span class="smcap">CIPRI ROMAN</span>; maar ik kan u betuigen, dat zelfs de ervaarendste +<i>omberaar</i>, tot heden, nog niet weet wat dat beduidt; de overige +blaadjens zijn met <i>ruiten</i> of met <i>klaverblaadjens</i>, of met <i>hartjens</i>, +of met een figuur in de gedaante van een <i>schupjen</i> betekent, en +<i>schoppen</i> genoemd; nu, om dan voorttegaan, als men dan aan elk wat van +die blaadjens in de handen gegeeven heeft, dan begint men ze na vervolg +neder te werpen, en aan het eene blaadjen meer waarde gegeeven zijnde, +dan aan het ander, dan is het gevolg, dat hij die de meestwaardige +kaarten in handen gekreegen heeft, overwinnen moet, en al de andere die +nedergelegen worden, naar zig kan haalen.</p> + +<p><span class="pagenum" title="78"> </span><a id="p_78"></a></p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> En wat gebeurt 'er dan verder?</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel! dan is het spel uit, en men geeft elkander geld.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Geld! Ik meende dat ge zo even zeidet, dat het een +spel ware?</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel ja! ja, een spel; maar men speelt om geld.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Zo! heet men dan al wat tot uwent om geld gedaan +wordt, <i>speelen</i>? Nu zo, dat is iets anders: als de Bakker dan brood +bakt, speelt hij dan?</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel neen! zo moet ge 't niet begrijpen? De Bakker geeft voor geld +zijne waaren, die hij, om ze in staat te stellen van gebruikt te worden, +bewerken moet; men noemt zulke ruilingen van goed voor geld, geen spel; +maar als men elkander iets geeft, uit hoofde van een, vermaakshalven, +ingebeelde schuld, dan noemen wij dat speelen.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Nu begrijp ik u, dan is 't alles maar <i>vermaakshalven</i> +zo uitgedagt, men zal dan zeekerlijk, als men ophoudt met speelen, +elkander 't geld werom geeven!</p> + +<p><i>Ik.</i> (Verlegen met 's mans botheid van begrip) Wel zeeker niet! daar +zou de winnaar wel degelijk tegen hebben: begrijp dat sommige speelers, +geduurende het spel al vrij <span class="pagenum" title="79"> </span><a id="p_79"></a>wat omzetten; veel verliezen of veel winnen +kunnen, na dat de speel prijs onder hen hooger of minder is bepaald, en +de fatsoenlijkste lieden stellen dien prijs zo hoog mooglijk is; want, +na maate men grover speelt, wordt men vermoogender gehouden; +bijvoorbeeld, zoo ik 't geld na uwe waarde schat, dat is driemaal zo min +dan 't bij ons geschat wordt, dan gebeurt het dikwijls dat de +middenclasse, die wij den Burger noemen, somtijds op een' avond een +veertig stuivers wint of verliest, welke men veel naauwkeuriger betaalt, +dan zulke schulden waarvoor men zijne waarde genooten heeft; want dit +heeten wij <i>schulden van eer</i>, en het gebeurt dikwijls dat de bakker en +slagter, voor hunne geleverde waaren, niets ontfangen; terwijl men +driemaal zo veel als zij te vorderen hebben, om niet, en uit hoofde van +die ingebeelde Eerschulden, aan elkander betaalt.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Maar mij dunkt, dit strijdt tegen alle recht. Zorgen +daar dan de wetten van uw land niet tegen<ins class="corr" id="corr14" title="Bron: .">?</ins></p> + +<p><i>Ik.</i> Ja, dat doen zij voorzeeker; zo dra iemand, bijvoorbeeld, bij ons +niets meer heeft om te betaalen, verliest hij zijne vrijheid, en wordt, +op kosten zijner schuldeischers, in de gevangenis onderhouden<ins class="corr" id="corr15" title="Bron: ?">.</ins></p> + +<p><span class="pagenum" title="80"> </span><a id="p_80"></a></p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Zo, dan zal hij daar met eenig algemeen nuttig werk, +iets verdienen, waarvan hij eindelijk zijn schuld voldoen, en zig weder +vrijmaaken kan.</p> + +<p><i>Ik.</i> Neen! och neen! daar toe is in die gevangenissen geen de minste +gelegenheid.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Ei zie, dat is dan dunkt mij eene zeldzaame gewoonte. +Ik bevat juist nog niet, wat voordeel de schuldeischer daar bij hebben +kan; doch, wat zal men zeggen, men kan zo oppervlakkig niet over de +gewoonten en zeden van een vreemd land oordeelen.—Maar dat kan ik u +echter berichten, dat het hier geheel anders toegaat; want 't is bij ons +zo eene groote schande meer te verteeren, dan men vermoogend is te +betaalen, dat het slegts in veele jaaren enkel eens gebeurt, en dan nog +geschiedt dit ongeluk niet door zulke zonderlinge ingebeelde schulden +als het spel; maar door onvoorziene rampen, en in die gevallen treedt de +geheele streek, waar zo een ongelukkige woont, toe; elk geeft een +beuzeling en hier mede is de verarmde persoon gered, en niemand lijdt +'er eenige schaade bij. Zoo 'er al iemand het 'er op toe wilde leggen, +om, voorbedagt, anderen te benaadeelen, zoude hij dit onmooglijk uit +kunnen voeren; want <span class="pagenum" title="81"> </span><a id="p_81"></a>men zoude hem daarin niet toegeeven; daar het bij +ons eene gewoonte is, om, zonder geld of ruiling, niemand iets van 't +onze aftestaan, 't geen ook niet behoeft, daar elk van zijnen grond zijn +bestaan vinden kan.</p> + +<p><i>Ik.</i> Nu, dat is ook geheel iets anders, als in landen waar veel +Koophandel gedreeven wordt; want daar moet ook veel <i>credit</i> gegeeven +worden; daar zijn de meeste bezittingen denkbeeldig; immers een koopman +moet ten minsten tweemaal zo veel credit dan vermoogen hebben; maar hebt +ge dan hier geenerleije spellen?</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Ja wel; maar men speelt slegts voor vermaak en +gezondheid: wij hebben verscheiden bal-kaats- en lighaamsoefenende +spellen; maar nooit denken wij om elkander geld aftewinnen. 't Spel is +immers geen kostwinning? Maar, daar wij van 't spel spreeken, moet ik u +eens even iets laaten zien, waar over hier zeer sterk onder de geleerden +getwist wordt: sommigen houden het voor een spel, en anderen weder voor +afgodsbeelden der ouden, en wel van sommige half beschaafde, half +onbeschaafde volken, die men zegt dat in de XVIII<sup>e</sup>. eeuw in 't hart +van Europa gewoond hebben.</p> + +<p>Hij vertoonde mij daarop een doos, waarin, <span class="pagenum" title="82"> </span><a id="p_82"></a>onder andere niets +beduidende snuisserijen, ook beeldjens van dieren van goud, zilver, en +met Juweelen omzet, lagen, als Elephantjens, Penningjens, Lammetjens, +Kruisjens, Sterretjens en andere kleinigheeden, welke ik weldra voor +Ridderordes erkende. Terwijl ondertusschen de Kunstkenner voortging, dus +te redeneeren: zou 'er aan die prulletjens nog al wat gelegen zijn, +dunkt u? Ik heb al in den wil geweest, om ze mijn kinderen te geeven, om +mede te speelen; maar als 't waar is, dat het oude afgoden zijn, is 't +nog al der moeite waardig om ze te bewaaren.</p> + +<p>Ik zeide daarop dat het juist geen afgoden waren; maar dat 'er echter +bij mij te lande nog groote eer aan beweezen wierde, en dat iemand die +zo een Lammetjen, Kruisjen, of Penningjen mogt draagen, al vrij wat +aanmerklijks ten dienste des lands moest verricht hebben, ten minsten +dat zijn voorouders een' aanmerkelijken dienst aan 't land moesten +gedaan hebben.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Wel is 't mooglijk! Nu dat is toch ook al raar; dan +zijn 't zo veel als tekens, om iets te kunnen onthouden; zo? Dan was 't +zeeker om dat men die groote daaden anders vergeeten zou, als men ze +zich <span class="pagenum" title="83"> </span><a id="p_83"></a>niet door zo een figuurtjen herinnerde; wel nu, dan zal ik ze +bewaaren: moogelijk is dit Elephantjen dan ter gedagtenis dat iemand die +beesten 't eerst ontdekt heeft; dit Lammetjen zal dan voor iemand die +het gebruik der wol verbeterd, en dat Sterretjen mooglijk voor iemand +die een nieuwe Planeet ontdekt hadt, geschikt geweest zijn; zo, nu zal +ik ze wel trouw bewaaren.</p> + +<p><i>Ik.</i> Goede vriend! neen, 't is 'er juist zo niet mede gelegen, als ge +wel meent; want deze figuurtjens werden veeltijds door lieden gedraagen +die noch van natuurlijke Historie, noch van Koophandel of Sterrekunde +iets wisten; hun herkomst is ook van een gantsch anderen aart; doch ik +kan u verzeekeren, dat ze meestal voor krijgsverdiensten door de Vorsten +gegeeven werden, en die ze droeg was zeekerlijk bij 't gemeen in groote +achting, al ware hij ook nog zo bot; maar ze zijn toch aan goud, zilver +en juweelen veel waardig.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> O, als 't anders niet is, dan zal ik ze maar aan mijn' +kleinen jongen geeven; want goud, zilver en juweelen zijn bij ons zaaken +van zeer weinig waardij.—</p> + +<p>Ik stond zeer verwonderd over de koelheid waarmede de Kunstkenner deze +kleinoodin <span class="pagenum" title="84"> </span><a id="p_84"></a>behandelde, en besloot mijn bezoek met deze woorden: +inmiddels danke ik u wel zeer voor uwen vriendelijken ontfangst, in +hoope dat ik u toch niet van noodiger bezigheeden afgehouden zal hebben: +ik wilde nu nog gaarne eens een Regeerings persoon gaan bezoeken; zoo +'er hier kort bij een mogt woonen; want behalven dien Vader des lands, +zullen 'er immers zeekerlijk ook nog wel andere Regenten zijn.</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Voorzeeker, maar ge zult ze thands niet tot hunnent +vinden; want ze zullen allen ter schoole zijn.</p> + +<p><i>Ik.</i> Ter schoole! Regenten gaan bij u nog school? waar gelijkt dat nu +wer na?</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> De Regenten gaan niet meer school; maar zij moeten des +naademiddags in de schoolen tegenwoordig zijn; om dat de jeugd onder hun +eigen opzicht opgevoed en onderweezen wordt.</p> + +<p><i>Ik.</i> Zo! dan zijn uwe Regenten een soort van Atheensche <i>Ephoren</i>? Nu +ja, dat is zeer prijsselijk; want de kinderen zijn toch het toekomend +geslacht; 't komt 'er dus wel zeer op aan, dat een goede Regeering een +naauwkeurig opzicht op derzelver onderwijs en opvoeding draage. Ik ben +waarlijk verheugd <span class="pagenum" title="85"> </span><a id="p_85"></a>dit te verneemen; men wordt immers in de schoolen +toegelaaten?</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> Eenen vreemdeling wordt hier nergens toegang +geweigerd; men behoeft hier geen schatten te verbergen, die de hebzucht +gaande kunnen maaken; al wat wij hier bezitten kan elk weldenkend volk +zig eigen maaken. Wij hebben hier alleen goede wetten, veel lust tot +weetenschappen en te vredenheid met onzen staat.</p> + +<p><i>Ik.</i> Wel nu, mijn voorneemen was ook, naa een bezoek bij u afgelegd te +hebben, de schoolen, immers een derzelve, eens te gaan bezichtigen; ik +zal daar tevens uwe Regenten vinden, die ik toch mede gaarne eens +aantroffe?</p> + +<p><i>De Kunstkenner.</i> 't Zal uw tijd worden, als ge de school nog wilt zien; +want zij zal welhaast geindigd zijn.</p> + +<p>Ik nam, op deze waarschuuwing, terstond mijn afscheid, van den beleefden +Kunstkenner, en ging weder met mijnen Geleider op weg. Toen wij een +eindjen weegs gegaan hadden, brak mijn Geleidsman het zwijgen, en zeide:</p> + +<p>Wij zijn hier reeds digt bij de school; maar, eer wij 'er ingaan, moet +ik u nog waarschuuwen, dat gij de persoonen, welken het bestuur +aanbetrouwd is, geen <i>Regenten</i> <span class="pagenum" title="86"> </span><a id="p_86"></a>noemt; wij noemen hen alleen <i>Oudsten</i>; +want 't zijn in de daad, in alle onze vlekken, de bejaardsten uit het +vlek; want hoewel elk inwooner tot dit bestuur gerechtigd is, worden +doorgaandsch de bejaardste lieden, daarmede voorzien; mids zij nog in +staat zijn, dien gewigtigen post waarteneemen<ins class="corr" id="corr16" title="Niet in Bron.">.</ins></p> + +<p>Ik dankte mijnen Geleider voor zijn bericht; terwijl wij reeds in eene +ruime wooning binnen traden; deze was de school zelve: zij was in vier +onderscheidene vertrekken verdeeld; in elke dier vertrekken zaten twee +dier Oudsten, in een verheven gestoelte, terwijl de onderwijzers een +weinig laager geplaatst waren. De leerlingen welke hier van de jongste +waren, kwamen mij niet onder de zeven, en niet boven de negen jaaren +voor. Ik vond hen bezig met, aan een der tafels, de letters te leeren, +terwijl men aan eene andere reeds een weinig verder met spellen en +leezen gevorderd was, en aan een derde tafel werkelijk een' aanvang met +schrijven maakte.—Wij wandelden deze school, waar, tegen de gewoonte +der kinderschoolen, een groote orde en stilte heerschte, langzaam door, +en kwamen in de tweede school, hier vonden wij alles op dezelfde wijze +ingericht; de leerlingen waren hier van <span class="pagenum" title="87"> </span><a id="p_87"></a>tien tot veertien jaaren; aan +een der tafels, zag ik, gaf men onderwijs in de taal, die in gebruik +was; naamlijk in het schrijven van een' goeden stijl, en in de +letterkundige regelen der taal; aan een tweede tafel was men bezig om +het Latijn en Grieksch te onderwijzen; voor zo verre deszelfs beginselen +betrof, hier werdt van buiten geleerd; doch de kinderen leerden in +stilte, voor hun zelven; een derde tafel was geschikt voor hun die reeds +Latijnsche opstellen konden vervaardigen, en aan een vierde tafel werden +Latijnsche Aucteuren geleezen en gexpliceerd; <span class="smcap">CICERO</span> was om zijn +zuivere taal en <span class="smcap">SENECA</span>, om zijne zedekunde, hier in gebruik.—Dichters +vond ik hier niet.—In de derde school zag ik jongelingen van zestien +tot achttien jaaren, deze waren aan een tafel bezig met zig in de +wiskundige weetenschappen te oefenen, terwijl aan een tweede tafel de +Redenkunde of Logica, en aan een derde de beginselen der zedelijke +wijsbegeerte onderweezen werden. Eindelijk in de vierde school, waarin +ik jongelingen van achttien tot twintig jaaren vond, werden de +Proefondervindelijke Natuurkunde en de kennis van de wetten en +constitutie der Regeering op verschillende <span class="pagenum" title="88"> </span><a id="p_88"></a>dagen onderweezen; zo dat +reeds deze school den dienst van eene Academie, wat betreft de zedelijke +wijsbegeerte, doen konde, en de jongelingen in alle, meest tot het leven +noodige, vakken der geleerdheid bekwaam gemaakt konden worden.</p> + +<p>Toen wij in deze laatste school binnen traden, was men juist bezig met +de verklaaring der wetten, waar na dit land bestuurd werdt; men las +dezelve voor, en gaf reden van al wat in de zelve gesteld was; dit juist +gaf mij gelegenheid van, bij 't eindigen der voorleezing en geduurende +het uitgaan der schoole, in gesprek te treeden, met een der Oudsten, +welke in deze school de voorzitting hadt. Ik maakte hem eene aanmerking +bekend, welke mij onder het leezen der wetten ingevallen ware; bestaande +daarin, dat ze mij niets anders dan zekere geregelde schikkingen van +huishouding scheenen te behelsen; zonder dat 'er van eenige misdaaden of +straffen in gerept wierde; 't zullen, zeide ik, zeekerlijk, alleen de +Burgerlijke of <i>Civile</i> wetten geweest zijn, die ik heb hooren +voorleezen; 'er zijn immers, behalven dezen, ook <i>Crimineele</i> wetten +hier in gebruik?</p> + +<p><i>De Oudste.</i> O neen! wij kunnen 't met deze gemakkelijk af? Ik weet wel, +wat gij <span class="pagenum" title="89"> </span><a id="p_89"></a>bedoelt; maar ge moet die oude tijden, toen 'er crimineele +wetten noodzaakelijk waren, niet verwarren, met de behoefte van onzen +tegenwoordigen tijd. Wil ik u eens beknoptelijk zeggen, waar om wij +alleenlijk <i>civile</i> schikkingen, en geen <i>crimineele</i> wetten noodig +hebben; hoor, dat komt van daar, dat wij de Jeugd onder ons eigen +toezicht opvoeden; dat onze maatschappijn thands zo geweldig groot niet +zijn, dan vr dertien eeuwen; dat wij onzen rijkdom niet meer in +elendig poppengoed van goud en zilver, maar in kennis en vergenoegen +zoeken. <i>Want hier door</i>, zegt <span class="smcap">JUVENAAL</span>, <i>ontstaan gemeenlijk de +oorzaaken van schelmstukken, en geen ondeugd van het menschelijk gemoed, +heeft ooit meer vergifts gemengd, of zwaarden ter verderve gewet als de +felle trek tot onmaatige middelen</i>.<a id="FNa_20" href="#FN_20" class="fnanchor">(20)</a> In n woord, dat wij waarlijk +verstandiger geworden zijn, en daar, waar het verstand <span class="pagenum" title="90"> </span><a id="p_90"></a>verlicht wordt, +verminderen allengs de misdaaden; zondigen is dwaalen: wij trachten, zo +veel mogelijk, der jeugd van 't eerste oogenblik heurer ontluikende +kennis, waare denkbeelden der dingen in te boezemen. De jeugd blijft +niet te min wel verschillend van aart; en dat is, tot derzelver +bestemming, ook hoogstnoodig; maar alle die misdaaden, die, in voorige +eeuwen, uit begeerte naar eens anders goederen en bezittingen +ontstonden, en zo wel den koning als den onderdaan besmetteden, zijn bij +ons voorwerpen van medelijden. Hier toch is bij niemand overvloed, maar +ook bij niemand gebrek; want zo dra iemand meer geld of goed, langs den +eenen of anderen weg, verkreegen heeft, dan hij voor zig gebruiken kan, +geeft hij 't vrijwillig in de schatkist des Lands, en daaruit worden +weder anderen, in gevalle van onvruchtbaarheid, of andere rampen, +ondersteund, en voor gebrek behoed; zo dat hier niemand meer dan een +ander verlangt, alzo hij zeer tegen de algemeene gewoonte zou handelen, +met zijn overhebbende goed, niet ten gemeenen nutte afteleggen. Wat +werden 'er, in voorgaande eeuwen, uit den ongelijken eigendom niet al +misdaaden gebooren! Hoogmoed, onrecht, moord, diefstal, bedrog, die alle +slegts op het <i>mijne en <span class="pagenum" title="91"> </span><a id="p_91"></a>uwe</i> gegrond waren<a id="FNa_21" href="#FN_21" class="fnanchor">(21)</a>. Nu, waar de oorzaaken +ophouden, houden ook de gevolgen dier oorzaaken van zelven op; onze +voorvaders hebben getracht, langzaamerhand die oorzaaken te doen +ophouden; wij genieten daar thands de vruchten van, waartoe zouden wij +dan geneesmiddelen tegen de schadelijke gevolgen, dier bij ons onbekende +oorzaaken, bezigen?</p> + +<p><i>Ik.</i> Gelukkig en gezegend moet uw land zijn, waarin zulke hevige +middelen ontbeerd kunnen worden.</p> + +<p>Geheel verrukt, riep ik, in een soort van kortstondig enthusiasmus, de +heerlijke Dichtregelen van den grooten <span class="smcap">MARO</span> uit:</p> + +<div class="poem"> +<div class="stanza" xml:lang="la"> + <span class="i0"><i>Magnus ab integro sclorum nascitur ordo,</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Jam redit et virgo redeunt Saturnia regna;</i><br /></span> + <span class="i2"><i>— — — — — — — — — —</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Talia scla suis dixerunt currite fusis,</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Concordes stabili fatorum numina Parc!</i><a id="FNa_22" href="#FN_22" class="fnanchor">(22)</a><br /></span> +</div> +</div> + +<p><span class="pagenum" title="92"> </span><a id="p_92"></a></p> + +<p>Doch staa mij toe, dat ik u verzoeke mij eene zwaarigheid optelossen. +Gij zegt zelve dat de kinderen onder u van verschillenden aart +zijn.—Juist dit dunkt mij, moet oorzaak zijn, dat ze tot booswigten, +misdaadigers, enz. ontaarten? En in zulk een geval, kunnen 'er, dunkt +mij, geen crimineele wetten in eene maatschappij gemist worden.</p> + +<p><i>De Oudste.</i> Ik heb u wel gezegd, dat de kinderen onder ons in aart +verschilden; maar niet dat hun aart ten kwaade geneigd ware. De +menschlijke aart schijnt altijd ten goeden overhellende; altijd tot zijn +zelfs verbetering neigende; dit heeft in de voorige eeuwen, zo veele +booswigten, en zo veele braave lieden, tevens opgeleeverd; men wist dien +aart maar niet wel te leiden; ook hadt men, te dier tijd, daaden en +handelingen voor misdaadig en zondig uitgekreeten, die, na onze +inrichtingen, geheel onschuldig zijn. Dit neemt bij ons een groot deel +kwaads weg; waarbij dan nog komt, dat wij geen belang in het overtollige +hebben leeren stellen; hier door is dieverij, moord, bedrog, en al dat +gevolg van het <i>mijne</i> en <i>uwe</i> bij ons verdweenen.—</p> + +<p><i>Ik.</i> Ik kan mij geen maatschappij verbeelden, waar dit kwaad geen' +invloed hebbe.</p> + +<p><span class="pagenum" title="93"> </span><a id="p_93"></a></p> + +<p><i>De Oudste.</i> Dat komt enkel daarvan, dat ge nog te midden onder een +ander soort van samenleeving leeft; wij kunnen ons ook volstrekt geen +juist denkbeeld dier samenleeving van de voorige eeuwen, van hebzucht, +en wandaaden maaken.</p> + +<p><i>Ik.</i> Laat dat zo zijn; maar schoon men nu die voorwerpen van misdaaden +wegneeme; 'er zullen toch altijd hartstochten van <i>Toorn</i>, <i>Liefde</i>, +enz. overblijven, die toch ook gelegenheid tot wanbedrijven kunnen +geeven; schoon 'er geen geld of goed mede gemengd zij. Ik denk toch dat +uwe Landgenooten wel door driften somtijds in beweging gezet worden; +anders zoude het wel een doodelijk slaaperige maatschappij uitmaaken.</p> + +<p><i>De Oudste.</i> Dit verbeeldt ge u slegts; 'er zijn zeekerlijk hartstochten +onder ons; maar wij leeren elkanderen het buitenspeurige derzelve +tegengaan; een maatschappij behoeft immers niet slaaperig en doodsch te +zijn, schoon 'er niet in gemoord of gestoolen worde; ook zijn onze +regeeringsschikkingen van dien aart, dat, zoo 'er al eens zulk een +ongelukkig voorval gebeurde, men zodanig een door hartstocht overweldigd +mensch, onder de zinneloozen en ongezonden, in onze <span class="pagenum" title="94"> </span><a id="p_94"></a>zeer wel ingerichte +Gasthuizen, zou trachten te verbeeteren.</p> + +<p><i>Ik.</i> Maar hoe komt het toch, dat ik in deze school geen knaapjens onder +de zeven jaaren en geen meisjens aantreffe?</p> + +<p><i>De Oudste.</i> Wij zenden de kinderen onder de zeven jaaren niet ter +schoole, noch stellen hen aan geenerlei geheugen, of herssensoefenenden +arbeid; maar maaken hen dan sterk en bekwaam tot ligte handwerken, die +ze ook door den tijd noodig zullen hebben; dat begint al met hun vijfde +jaar; de eerste jaaren der kindsheid, worden slegts met groeijen en +speelen versleeten. Wat de meisjens aangaat, deze worden afzonderlijk in +schoolen, onder toezicht van vrouwen, opgevoed, en mede in sommige der +nuttigste weetenschappen, maar inzonderheid in de huishoudkunde, +onderweezen.</p> + +<p><i>Ik.</i> Maar hebt ge geene volks bijeenkomsten, waarin aan bejaarden hunne +verhevenste pligten voorgehouden worden? In n woord, hebt ge geen +Godsdienstoefenplaatsen, geen Kerken?</p> + +<p><i>De Oudste.</i> Wel voorzeeker! Wat land kan zonder Godsdienst bestaan? +maar wij noemen die bijeenkomsten Zedeschoolen, en zij die in dezelve +leeren en onderwijzen, Zedeleeraars; doch het gewigtig twistpunt dat +vr <span class="pagenum" title="95"> </span><a id="p_95"></a>veele eeuwen de oorzaak der geweldigste beroeringen in landen en +staaten geweest is, te weeten het <i>kerkelijk gezag</i>, is bij ons niet +bekend. Al wat het bestuur aangaat wordt aan den Vader des Lands, +benevens zijne oudsten, overgelaaten; maar de zedeleeraars bemoeijen zig +met verhevene wijsgeerige leeringen, stichtende en aangenaame +voordragten te doen, ten einde het gene het volk in de schoole geleerd +heeft, en dagelijks tot hunnent oefent, behaaglijk te herhaalen, en hen +in 't geheugen te prenten.</p> + +<p><i>Ik.</i> Maar leert men hier in die leerschoolen van den Godsdienst geene +Theologische stelsels; hebt ge thands geene Theologanten?</p> + +<p><i>De Oudste.</i> Wel ja! in zekeren zin hebben wij zonder twijfel +<i>Theologanten</i>, immers de waare <i>Theologie</i> is onveranderlijk. Mijn +voorneemen is zelfs om bij een hunner op 't oogenblik een bezoek te gaan +afleggen. Gelieft gij mij gezelschap te houden, dan kunt ge hem zelven +over zijne leer onderhouden.</p> + +<p>Ik was verheugd die gelegenheid te kunnen waarneemen, om mij met de +Theologische stelsels der volgende Eeuwen bekend te maaken. Met al mijn +hart, was mijn vuurig antwoord, laat ons, zoo 't u anders niet belet, +ten eersten heenen spoeden. Wij deeden dit, ik verbeelde mij den Oudsten +aan mijn regtsche <span class="pagenum" title="96"> </span><a id="p_96"></a>en mijn' Geleider aan mijn linksche hand te hebben; +vol van gedachten over al 't gene wat ik den Theologant vraagen, en bij +hem onderzoeken wilde, naderden wij aan zijn wooning. Hij was mede een +eerwaardig, doch eenvouwig grijsaart. Hij ontfing ons met alle tekenen +van opregt gemeende gulheid; wij zetteden ons bij hem neder. De Oudste +vong het gesprek aan.</p> + +<p><i>De Oudste.</i> Eerwaardige! zie hier een' vreemdeling, die uwe meening +omtrent eenige verborgenheeden uwer leer van u wilde verneemen.</p> + +<p><i>De Leeraar.</i> Hij spreeke; 't zal mij aangenaam zijn, hem eenig licht en +troost te kunnen verschaffen. Maar (zig tot mij wendende) +verborgenheeden, goede vriend! en althands verborgenheeden Gods, zijn en +blijven hier op aarde ondoordringbaar voor den zwakken sterveling. Wij +prenten daarom onzen kinderen in de schoolen den grooten regel van den +alouden <span class="smcap">POPE</span> in. <i>Mensch! wees dan nederig in uwe hoop, en verhef u niet +dan met vrees, wagt den grooten onderwijzer, den dood, en aanbid +God</i><a id="FNa_23" href="#FN_23" class="fnanchor">(23)</a>.</p> + +<p>Want de oude <span class="smcap">SCALIGER</span> zegt, met reden:</p> + +<p><span class="pagenum" title="97"> </span><a id="p_97"></a></p> + +<div class="poem"> +<div class="stanza" xml:lang="la"> + <span class="i0"><i>Nescire velle quod magister optimus</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Docere non vult erudita inscitia est.</i><br /></span> +</div> +</div> + +<p>Niet te willen weeten, 't geen de opperste leeraar, niet leeren wil, is +regt geleerde onweetenheid.</p> + +<p><i>Ik.</i> Dit beken ik, Eerwaardige! maar elk vormt zig toch een zeker eigen +denkbeeld over sommige duistere zaaken: ik wilde gaarne onderstaan of +wij ook veel in denkbeelden verschillen, ten einde, zoo ik de uwen beter +en gegronder vonde, de mijnen vaarwel te zeggen, en voor de uwen te +verwisselen; wat, bijvoorbeeld: denkt gij van...</p> + +<p>Hier werd ik gestoord...</p> + +<p>Eensslags kwam ik, in de zinnelijke waereld, uit die der verbeelding, +terug.—Zo ook zullen wij eens, te midden onzer ijverigste +navorschingen, in 's levens mijmering gestoord wordende, in de eeuwige +waarheid ontwaaken.</p> + +<div class="fnsep"></div> + +<div class="footnote"><a id="FN_1" href="#FNa_1" class="label">(1)</a> + + <p xml:lang="fr"><i>Il y a un certain fil dans les affaires du monde, qui les + enchaine les unes aux autres; & quand on peut le saisir adroitement on + n'est point loign de percer dans l'avenir, on apperoit en gros la + suite des choses.</i></p> + + <p class="right ri1" xml:lang="fr"><span class="mixcap">Deslandes</span>, <i>Hist. Crit. de la Philosophie</i>, Tom. II. <i>p.</i> 123.</p> +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_2" href="#FNa_2" class="label">(2)</a> + + <p xml:lang="la"><i>Veniet tempus, quo ista, qu nunc latent, in lucem dies + extrahat & longioris vi diligentia. Ad inquisitionem tantorum tas una + non sufficit, ut tota clo vacet..... Veniet tempus quo posteri nostri + tam aperta nos nescisse mirentur.</i></p> + + <p class="right ri1" xml:lang="la"><span class="mixcap">Senec</span>, <i>Nat. Qust.</i> L. VII. Cap. 25.</p> + +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_3" href="#FNa_3" class="label">(3)</a> + + <p xml:lang="grc"><ins class="info" title="Ean gar ta parellythota mnmoneus, ameinon kai + peri tn mellontn bouleus.">Εὰν γαρ τὰ + παρεληλυθοτα + μνημονευης, ἄμεινον + καὶ περι των + μελλοντων + βουλευση.</ins></p> + +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_4" href="#FNa_4" class="label">(4)</a> + + <p xml:lang="la"><i>Tot nos prceptis, tot nos exemplis instruxit Antiquitas, + ut non possit videri ulla sorte tas felicior, quam nostra, cui docendi + priores elaboraverunt.</i></p> + + <p class="right ri1" xml:lang="la"><span class="mixcap">Quinct.</span> <i>Instit. Orat.</i> Lib. XII.</p> +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_5" href="#FNa_5" class="label">(5)</a> + + <p xml:lang="la"><i>Non enim parum cognosse; sed in parum cognita stult et + diu perseverasse, turpe est.</i></p> + + <p class="right ri1" xml:lang="la"><span class="smcap">CICERO</span> <i>de Invent.</i></p> + +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_6" href="#FNa_6" class="label">(6)</a> + + <p>Dat is: <i>Deuzig was eertijds de naam van een volksziekte, + het woord is samengesteld uit het Fransche woord, <em class="f">deux</em> twee, en het + Hollansche <em class="f">ziek</em>, als of men wilde zeggen, <em class="f">deux ziek brein</em>, dat is een + brein dat aan werszijden, in 't voor- en agterhoofds gedeelte, door + ziekte aangetast is.</i></p> + +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_7" href="#FNa_7" class="label">(7)</a> + + <p><span class="smcap">E. WOLFF</span>, <span class="smcap">SARA BURGERHART</span>, na de beste uitgaven, met + verschillende leezingen en doorgaande nooten verrykt, gedrukt te + <i>Irkutskoi</i> <ins class="corr" id="corr17" title="Bron: 2090">2110</ins>.</p> + +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_8" href="#FNa_8" class="label">(8)</a> + <p><span class="smcap">MOZES MENDELSZOON.</span></p> +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_9" href="#FNa_9" class="label">(9)</a> + <p><span class="smcap">POPES</span>; <i>Proeven van den Mensch</i>.</p> +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_10" href="#FNa_10" class="label">(10)</a> + + <div class="poem"> + <div class="stanza" xml:lang="la"> + <span class="i0"><i>——— ——— ——— Mensura tamen qu</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Sufficiat census, si quis me consulat, edam;</i><br /></span> + <span class="i0"><i>In quantum sitis, atque fames & frigora poscunt,</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Quantum Epicure tibi parvis suffecit in hortis</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Quantum Socratici ceperunt ante penates.</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Nunquam aliud natura, aliud sapientia dicit.</i><br /></span> + </div> + </div> + +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_11" href="#FNa_11" class="label">(11)</a> + <p xml:lang="la"><i>In arte Poetica.</i></p> +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_12" href="#FNa_12" class="label">(12)</a> + + <p>Dat is: <i>Het zieltogend Holland hersteld, of + Geschiedverhaal van het gene in de Vereenigde Nederlanden in de XVIIIe + eeuw voorgevallen is, door Ha-ki-ung van China, met koperen plaaten, + gedrukt te Peking, op kosten van La-chi-to-ang, gewoon drukker van het + Letterkundig Genootschap aldaar <em class="f">Ao. + <ins class="corr" id="corr18" title="Bron: 2090">2150</ins></em>.</i></p> + +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_13" href="#FNa_13" class="label">(13)</a> + + <p xml:lang="grc"><ins class="info" title="houden diapherei archn agathos agatho patros">όὐδεν + διαφέρει αρχων + ἀγαθος ἀγαθο + πατρὸς</ins>.</p> + + <p><span class="mixcap" xml:lang="fr">Boursault</span> geeft den Koningen, op dien grond, ook deze gewigtige les, in + zijn fraai Tooneelstuk <i xml:lang="fr">Esope la Cour</i>.</p> + + <div class="poem"> + <div class="stanza" xml:lang="fr"> + <span class="i0"><i>Sans etre conquerant, un Roi peut etre auguste.</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Pour aller la gloire il suffit d'etre juste.</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Dans le sein de la paix faites de toutes parts,</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Dispenser la justice & fleurir les beaux arts.</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Proteger votre peuple autant qu'il vous revere,</i><br /></span> + <span class="i0"><i>C'est en etre, Seigneur! le veritable Pere;</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Et Pere de son peuple est un titre plus grand</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Que ne le fut jamais celui de Conquerant.</i><br /></span> + </div> + </div> + +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_14" href="#FNa_14" class="label">(14)</a> + + <p xml:lang="la"><i>Quid est, libertas? Potestas vivendi, ut velis. Quis + igitur vivit ut vult, nisi qui recta sequitur, qui gaudet officio, cui + vivendi via considerata atque provisa est.</i></p> + + <p class="right ri1" xml:lang="la">Parad. V. Cap. I.</p> +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_15" href="#FNa_15" class="label">(15)</a> + <p><span class="smcap" xml:lang="la">PLATO</span> de Rep. Lib. 3.</p> +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_16" href="#FNa_16" class="label">(16)</a> + <p xml:lang="la"><i>Idem Protector et Hostis.</i></p> +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_17" href="#FNa_17" class="label">(17)</a> + + <p><i>De schaamle Reiziger, zal voor den Roover zingen.</i></p> +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_18" href="#FNa_18" class="label">(18)</a> + + <p>Dat is: <i>Een man wiens misdaad bestondt, in iets van de + Reizigers, tegen hunnen wil, te neemen.</i></p> + +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_19" href="#FNa_19" class="label">(19)</a> + + <div class="poem"> + <div class="stanza" xml:lang="la"> + <span class="i0"><i>— Ad hc, animos aerugo & cura peculi</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Quum semel imbuerit, speramus carmina fingi</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Posse linenda cedro & levi servanda cupresso?</i><br /></span> + </div> + + <p class="right ri1" xml:lang="la"><i>De arte Poetica.</i></p> + </div> + +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_20" href="#FNa_20" class="label">(20)</a> + + <div class="poem"> + <div class="stanza" xml:lang="la"> + <span class="i0"><i>Inde fere scelerum causae, nec plura venena</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Miscuit, aut ferro grassatur spius ullum</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Human mentis vitium, quam sva cupido</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Indomiti census.</i><br /></span> + </div> + + <p class="right ri1" xml:lang="la"><span class="smcap">JUVENALIS</span> <i>Sat.</i> XIV.</p> + </div> + + <p>De Apostel <span class="mixcap">Paulus</span> zegt mede, zeer juist: + <i>de gierigheid is de wortel van alle kwaad</i>.</p> + +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_21" href="#FNa_21" class="label">(21)</a> + <p>Vergelijkt hier mede den 11den Zendbrief van den Apostel + <span class="mixcap">Paulus</span> aan <i>Thimotheus</i> vers 1–9. ingesloten.</p> +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_22" href="#FNa_22" class="label">(22)</a> + + <p>Dus door <span class="smcap">VONDEL</span> in Nerduitsche dichtmaat gebragt:</p> + + <div class="poem"> + <div class="stanza"> + <span class="i0">———— ———— Nu komt, zonder land geschil<br /></span> + <span class="i0">En strijdt, een lange rij van eeuwen aangetogen,<br /></span> + <span class="i0">Saturnus eeuw en maagd Astra komt gevlogen.<br /></span> + <span class="i2">— — — — — — — —<br /></span> + <span class="i0">De Schikgodinnen, die eenstemmig 't vast besluit<br /></span> + <span class="i0">Van 't noodlot sterken, en bestemmen, riepen luit,<br /></span> + <span class="i0">O, spillen! vaart al voort, en spint ons zulke tyden.<br /></span> + </div> + </div> + +</div> + +<div class="footnote"><a id="FN_23" href="#FNa_23" class="label">(23)</a> + + <div class="poem"> + <div class="stanza" xml:lang="en"> + <span class="i0"><i>Hope humblij then; whit tremblung pinions soar;</i><br /></span> + <span class="i0"><i>Wait te great teacher Death; and God adore.</i><br /></span> + </div> + + <p class="right ri1" xml:lang="en"><i>Essai on Man. Ep. I.</i></p> + + </div> + +</div> + +<div class="figcenter" style="width: 98px;"> + <img src="images/i_p097.png" width="98" height="73" alt="decoratieve illustratie" title="" /> +</div> + +</div> + +<p><span class="pagenum" title="98"> </span><a id="p_98"></a></p> + +<div class="naarede"> + +<h2 class="size115 ls4"><a id="NAAREDE"></a>NAAREDE</h2> + +<p class="narede">De bedoeling dezer <i>Mymering</i> is alleenlijk, om, door de beschouwing der +aanmerkelijke voortgangen van den Wijsgeerigen geest, onder het +menschdom, deszelfs uitwerkselen, naa een lang verloop van eeuwen, door +eene waarschijnelijke gissing, uit te vorschen; men zoeke dus in dezelve +geene toespeeling op bijzondere zaaken of persoonen; dit zoude het +oogmerk des Schrijvers verre gemist zijn.—De geheele grondslag van al +wat in dezelve gezegd wordt, is alleenlijk, dat het menschdom uit de +wijsgeerige beschouwing van alle dingen, mooglijk eens dien trap van +waare beschaaving zal bereiken, waarin het zijn waare behoefte zal +weeten te onderscheiden van beuzelachtige overtolligheeden, welke het +eerst als onmisbaare behoeften aan zag; wat nu anders zijn de waare +behoeften van de onsterffelijke ziel, dan alleen de kennis van verheven +Waarheeden en zulke Weetenschappen, welke ons de grootheid van den +Schepper in toeneemenden luister voorstellen. Eenmaal gesteld zijnde, +dat het menschdom, door trapsgewijze vordering in kennis, deze hoogte +bereiken kan, volgt daar uit noodzaakelijk, dat het, die bereikt +hebbende, eene geheel andere richting in zijnen smaak en begeerten +ondervinden zal; alle beuzelachtige overtolligheeden, waarin niettemin +de grondaanleiding gegeeven is tot de ongenoegens, die het menschelijk +leven en de samenleeving zo zeer verbitteren, en aanleiding tot allerlei +wandaaden in de maatschappij geeven, zullen dan door den <span class="pagenum" title="99"> </span><a id="p_99"></a>mensch +misacht, en eindelijk geheel vergeeten worden. 'Er zal eene geheel +wijsgeerige eeuw ontstaan, welke ook in den smaak voor schoone kunsten +en weetenschappen den toon geeven zal;——maar deze groote verandering +in zeden en denkwijzen moet noodzaakelijk voorgegaan worden, door eene, +boven de mooglijkheid van vervulling stijgende, begeerte van het +menschdom, elk volk zal zig eerst toeleggen om zijn nabuuren te +overtreffen, in de bezitting der schijngoederen, wier aantal de weelde +en onverzadelijke begeerte gestadig doen aangroeijen. Deze algemeene +drift naar schijngoederen zal derzelver bezit, hoe langs hoe +bezwaarlijker maaken, daar ze, onder zo veele begeerigen, slegts schraal +zullen kunnen verdeeld worden. Het gemis derzelver zal eindelijk den +mensch noodzaaken, om dezelve te verachten en tot de kennis dier groote +waarheid te geraaken, dat de Natuur slegts zeer weinig behoeft.—Of nu +wel dertien Eeuwen genoegzaam zijn om die leer voortteplanten en te +bevestigen, laat ik daar; dit tijdperk is slegts gekozen om eene zekere +bepaaling te kunnen daar stellen.—Niemand stoote zig aan de stelling +dat ons Land naa dertien Eeuwen, wel geheel van gedaante veranderd zou +kunnen zijn; dat de Stad Amsterdam, mogelijk dan slegts een +twijffelachtig geheugen van derzelver voormaalige ligging zoude kunnen +naagelaaten hebben; want men gaa slegts 1300 Jaaren terugge, en zoeke +thands Steden, die toen in vermoogen bloeiden en maake het besluit zelve +op; alleen de Dichter mag een eeuwig bestaan en voortduurenden groei, +aan, in den aart wisselvallige, zaaken belooven; de Wijsgeer besluit uit +de overeenkomst der dingen tot eene gestadige verwisseling en +voordduurende onbestendigheid.——Al wat <span class="pagenum" title="100"> </span><a id="p_100"></a>voords +omtrent de verwisseling van smaak in de schoone kunsten, als zijn +Schilder-, Toon- en Dichtkunst gezegd is, rust mede op den voet van eene +eenvouwige wijsgeerige beschouwing der dingen; welke allen het waarlijk +nuttige en verstandelijke als onveranderlijk, maar het oogenbliklijk +streelende en zinlijke als gestadig verwisselend erkent.—De weinige +trekken, welke hier en daar op de thands dreigende verbastering van +smaak in de schoone kunsten, als ook over sommige thands in den smaak +zijnde gebruiken, voorkomen; zijn slegts om de redeneering te +verleevendigen, en den aandacht der Hooreren bezig te houden 'er +ingevlochten, en hebben mede geene bijzondere toespeeling; ja, zijn +zelfs met voordagt, en om te sterker te treffen, boven den aart der +zaake overdreeven: verre is 't van mij, te willen stellen, dat wij +thands geen Kunstenaars van zuiveren en waaren smaak in elk vak zouden +bezitten; verre van ons is 't den staat der tegenwoordige inrichting der +Maatschappij te willen berispen; zij is onderworpen aan omstandigheeden, +door welke derzelver houding onvermijdelijk bepaald wordt: met de +verandering dier omstandigheeden kunnen ook derzelver uitwerkselen +geheel van gedaante veranderen.——Dit, waarde Leezer! is alleen 't gene +ik omtrent de bedoeling van dit werkjen, ten einde alle verkeerde +toepassing voor te komen, nog te berichten hadde; mooglijk zal ik eene +nadere recensie en verdeediging over sommige daarin voorkomende +bijzonderheeden, des noodig oordeelende, zelve het licht doen zien.</p> + +<div class="figcenter" style="width: 21px;"> + <img src="images/i_p100.png" width="21" height="25" alt="decoratieve illustratie" title="" /> +</div> + +</div> + +<div class="TNbox"> +<a id="correctie"></a> + +<h2>Overzicht aangebrachte correcties</h2> + +<p>De volgende correcties zijn aangebracht in de tekst:</p> + +<table summary="correcties in tekst"> + <thead> + <tr><th>Plaats</th><th>Bron</th><th>Correctie</th></tr> + </thead> + <tbody> + <tr><td class="td2"><a href="#corr1">Blz. 10</a></td><td class="td4">en</td><td class="td4">er</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr2">Blz. 14</a></td><td class="td4">,</td><td class="td4">.</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr3">Blz. 16</a></td><td class="td4">[<i>Niet in Bron.</i>]</td><td class="td4">,</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr4">Blz. 21</a></td><td class="td4">heb-</td><td class="td4">hebben</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr5">Blz. 22</a></td><td class="td4">kun-</td><td class="td4">kunnen</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr17">Blz. 28 (voetnoot)</a></td><td class="td4">2090</td><td class="td4">2110</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr6">Blz. 31</a></td><td class="td4">[<i>Niet in Bron.</i>]</td><td class="td4">,</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr7">Blz. 36</a></td><td class="td4">XVIII<sub>e</sub></td><td class="td4">XVIII<sup>e</sup></td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr18">Blz. 37 (voetnoot)</a></td><td class="td4">2090</td><td class="td4">2150</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr8">Blz. 38</a></td><td class="td4">[<i>Niet in Bron.</i>]</td><td class="td4">,</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr9">Blz. 49</a></td><td class="td4"><i>Juvenalis</i></td><td class="td4 smcap">JUVENALIS</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr10">Blz. 50</a></td><td class="td4">[<i>Niet in Bron.</i>]</td><td class="td4">.</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr11">Blz. 56</a></td><td class="td4">om</td><td class="td4">ons</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr12">Blz. 75</a></td><td class="td4">.</td><td class="td4">?</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr13">Blz. 76</a></td><td class="td4">[<i>Niet in Bron.</i>]</td><td class="td4">.</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr14">Blz. 79</a></td><td class="td4">.</td><td class="td4">?</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr15">Blz. 79</a></td><td class="td4">?</td><td class="td4">.</td></tr> + <tr><td class="td2"><a href="#corr16">Blz. 86</a></td><td class="td4">[<i>Niet in Bron.</i>]</td><td class="td4">.</td></tr> + </tbody> +</table> +</div> + + + + + + + + +<pre> + + + + + +End of the Project Gutenberg EBook of Het toekomend jaar drie duizend, by +Arend Fokke Simonsz + +*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HET TOEKOMEND JAAR DRIE DUIZEND *** + +***** This file should be named 37117-h.htm or 37117-h.zip ***** +This and all associated files of various formats will be found in: + https://www.gutenberg.org/3/7/1/1/37117/ + +Produced by Hendrik Weltevreden, Andr Engels and the +Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net +(produced from scans from Early Dutch Books Online & +Koninklijke Bibliotheek, The Hague). + + +Updated editions will replace the previous one--the old editions +will be renamed. + +Creating the works from public domain print editions means that no +one owns a United States copyright in these works, so the Foundation +(and you!) can copy and distribute it in the United States without +permission and without paying copyright royalties. Special rules, +set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to +copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to +protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project +Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you +charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you +do not charge anything for copies of this eBook, complying with the +rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose +such as creation of derivative works, reports, performances and +research. They may be modified and printed and given away--you may do +practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is +subject to the trademark license, especially commercial +redistribution. + + + +*** START: FULL LICENSE *** + +THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE +PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK + +To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free +distribution of electronic works, by using or distributing this work +(or any other work associated in any way with the phrase "Project +Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project +Gutenberg-tm License (available with this file or online at +https://gutenberg.org/license). + + +Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm +electronic works + +1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm +electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to +and accept all the terms of this license and intellectual property +(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all +the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy +all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. +If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project +Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the +terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or +entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. + +1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be +used on or associated in any way with an electronic work by people who +agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few +things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works +even without complying with the full terms of this agreement. See +paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project +Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement +and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic +works. See paragraph 1.E below. + +1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" +or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project +Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the +collection are in the public domain in the United States. If an +individual work is in the public domain in the United States and you are +located in the United States, we do not claim a right to prevent you from +copying, distributing, performing, displaying or creating derivative +works based on the work as long as all references to Project Gutenberg +are removed. Of course, we hope that you will support the Project +Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by +freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of +this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with +the work. You can easily comply with the terms of this agreement by +keeping this work in the same format with its attached full Project +Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. + +1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern +what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in +a constant state of change. If you are outside the United States, check +the laws of your country in addition to the terms of this agreement +before downloading, copying, displaying, performing, distributing or +creating derivative works based on this work or any other Project +Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning +the copyright status of any work in any country outside the United +States. + +1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: + +1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate +access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently +whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the +phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project +Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, +copied or distributed: + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + +1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived +from the public domain (does not contain a notice indicating that it is +posted with permission of the copyright holder), the work can be copied +and distributed to anyone in the United States without paying any fees +or charges. If you are redistributing or providing access to a work +with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the +work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 +through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the +Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or +1.E.9. + +1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted +with the permission of the copyright holder, your use and distribution +must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional +terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked +to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the +permission of the copyright holder found at the beginning of this work. + +1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm +License terms from this work, or any files containing a part of this +work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. + +1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this +electronic work, or any part of this electronic work, without +prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with +active links or immediate access to the full terms of the Project +Gutenberg-tm License. + +1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, +compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any +word processing or hypertext form. However, if you provide access to or +distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than +"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version +posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), +you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a +copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon +request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other +form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm +License as specified in paragraph 1.E.1. + +1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, +performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works +unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. + +1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing +access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided +that + +- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from + the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method + you already use to calculate your applicable taxes. The fee is + owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he + has agreed to donate royalties under this paragraph to the + Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments + must be paid within 60 days following each date on which you + prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax + returns. Royalty payments should be clearly marked as such and + sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the + address specified in Section 4, "Information about donations to + the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." + +- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies + you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he + does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm + License. You must require such a user to return or + destroy all copies of the works possessed in a physical medium + and discontinue all use of and all access to other copies of + Project Gutenberg-tm works. + +- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any + money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the + electronic work is discovered and reported to you within 90 days + of receipt of the work. + +- You comply with all other terms of this agreement for free + distribution of Project Gutenberg-tm works. + +1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm +electronic work or group of works on different terms than are set +forth in this agreement, you must obtain permission in writing from +both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael +Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the +Foundation as set forth in Section 3 below. + +1.F. + +1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable +effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread +public domain works in creating the Project Gutenberg-tm +collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic +works, and the medium on which they may be stored, may contain +"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or +corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual +property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a +computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by +your equipment. + +1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right +of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project +Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project +Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all +liability to you for damages, costs and expenses, including legal +fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT +LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE +PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE +TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE +LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR +INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH +DAMAGE. + +1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a +defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can +receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a +written explanation to the person you received the work from. If you +received the work on a physical medium, you must return the medium with +your written explanation. The person or entity that provided you with +the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a +refund. If you received the work electronically, the person or entity +providing it to you may choose to give you a second opportunity to +receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy +is also defective, you may demand a refund in writing without further +opportunities to fix the problem. + +1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth +in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER +WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO +WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. + +1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied +warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. +If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the +law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be +interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by +the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any +provision of this agreement shall not void the remaining provisions. + +1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the +trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone +providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance +with this agreement, and any volunteers associated with the production, +promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, +harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, +that arise directly or indirectly from any of the following which you do +or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm +work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any +Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. + + +Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm + +Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of +electronic works in formats readable by the widest variety of computers +including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists +because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from +people in all walks of life. + +Volunteers and financial support to provide volunteers with the +assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's +goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will +remain freely available for generations to come. In 2001, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure +and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. +To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation +and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 +and the Foundation web page at https://www.pglaf.org. + + +Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive +Foundation + +The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit +501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the +state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal +Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification +number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at +https://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent +permitted by U.S. federal laws and your state's laws. + +The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. +Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered +throughout numerous locations. Its business office is located at +809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email +business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact +information can be found at the Foundation's web site and official +page at https://pglaf.org + +For additional contact information: + Dr. Gregory B. Newby + Chief Executive and Director + gbnewby@pglaf.org + + +Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation + +Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide +spread public support and donations to carry out its mission of +increasing the number of public domain and licensed works that can be +freely distributed in machine readable form accessible by the widest +array of equipment including outdated equipment. Many small donations +($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt +status with the IRS. + +The Foundation is committed to complying with the laws regulating +charities and charitable donations in all 50 states of the United +States. Compliance requirements are not uniform and it takes a +considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up +with these requirements. We do not solicit donations in locations +where we have not received written confirmation of compliance. To +SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any +particular state visit https://pglaf.org + +While we cannot and do not solicit contributions from states where we +have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition +against accepting unsolicited donations from donors in such states who +approach us with offers to donate. + +International donations are gratefully accepted, but we cannot make +any statements concerning tax treatment of donations received from +outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. + +Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation +methods and addresses. Donations are accepted in a number of other +ways including including checks, online payments and credit card +donations. To donate, please visit: https://pglaf.org/donate + + +Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic +works. + +Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm +concept of a library of electronic works that could be freely shared +with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project +Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. + + +Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed +editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. +unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily +keep eBooks in compliance with any particular paper edition. + + +Most people start at our Web site which has the main PG search facility: + + https://www.gutenberg.org + +This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, +including how to make donations to the Project Gutenberg Literary +Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to +subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks. + + +</pre> + +</body> +</html> diff --git a/37117-h/images/i_p001.png b/37117-h/images/i_p001.png Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..fcdfcf3 --- /dev/null +++ b/37117-h/images/i_p001.png diff --git a/37117-h/images/i_p097.png b/37117-h/images/i_p097.png Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..49017b4 --- /dev/null +++ b/37117-h/images/i_p097.png diff --git a/37117-h/images/i_p100.png b/37117-h/images/i_p100.png Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..9bfbc5d --- /dev/null +++ b/37117-h/images/i_p100.png diff --git a/LICENSE.txt b/LICENSE.txt new file mode 100644 index 0000000..6312041 --- /dev/null +++ b/LICENSE.txt @@ -0,0 +1,11 @@ +This eBook, including all associated images, markup, improvements, +metadata, and any other content or labor, has been confirmed to be +in the PUBLIC DOMAIN IN THE UNITED STATES. + +Procedures for determining public domain status are described in +the "Copyright How-To" at https://www.gutenberg.org. + +No investigation has been made concerning possible copyrights in +jurisdictions other than the United States. Anyone seeking to utilize +this eBook outside of the United States should confirm copyright +status under the laws that apply to them. diff --git a/README.md b/README.md new file mode 100644 index 0000000..9249efd --- /dev/null +++ b/README.md @@ -0,0 +1,2 @@ +Project Gutenberg (https://www.gutenberg.org) public repository for +eBook #37117 (https://www.gutenberg.org/ebooks/37117) |
