initial commit of ebook 23018HEAD main

author: Roger Frank <rfrank@pglaf.org> 2025-10-15 02:00:03 -0700
committer: Roger Frank <rfrank@pglaf.org> 2025-10-15 02:00:03 -0700
commit: 68582079eeb556333d5f8b47b41da75f8f70b096 (patch)
tree: 4c907adc64ed074270e6db61ae5e5485d3d34b45
123 files changed, 21183 insertions, 0 deletions
diff --git a/.gitattributes b/.gitattributes
new file mode 100644
index 0000000..6833f05
--- /dev/null
+++ b/.gitattributes
@@ -0,0 +1,3 @@
+* text=auto
+*.txt text
+*.md text
diff --git a/23018-0.txt b/23018-0.txt
new file mode 100644
index 0000000..6573a8f
--- /dev/null
+++ b/23018-0.txt
@@ -0,0 +1,2725 @@
+The Project Gutenberg eBook of Goethe's Faust, by Johannes Diderik
+Bierens de Haan
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and
+most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
+whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
+of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at
+www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you
+will have to check the laws of the country where you are located before
+using this eBook.
+
+Title: Goethe's Faust
+
+Author: Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+Release Date: October 12, 2007 [eBook #23018]
+[Most recently updated: November 22, 2022]
+
+Language: Dutch
+
+Produced by: Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project
+Gutenberg.
+
+*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***
+
+
+
+
+               Handboekjes Elck 't Beste
+
+              Onder leiding van L. Simons
+
+
+                   Uitgegeven door de
+      Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur
+                       Amsterdam
+
+
+
+
+
+                     Goethe's Faust
+
+                      Studie door
+
+               Dr. J. D. Bierens de Haan
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+          Gedrukt ter drukkerij "De Degel", Amsterdam.
+
+
+
+
+
+
+WOORD VOORAF
+
+
+Goethe heeft in de twee gedeelten van den Faust aan zijn lezers het
+beeld voor oogen gesteld van den mensch en zijn hoogste streven. Niet
+een historisch bepaalden persoon, gelijk in menig drama, noch een
+zielkundig merkwaardig wezen, als genie of "Uebermensch" heeft
+hij geschilderd; maar den mensch, die wij allen zijn. Al het
+fantastisch eigenaardige van het Faust-gedicht is dichterlijke
+verbeeldingswijze. Het zal ons, die over de Faust-figuur gaan
+filosofeeren te doen zijn, om het menschelijke in dezen mensch,
+en om niets anders.
+
+
+B. de H.
+
+_Aerdenhout_, Oktober 1914.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+I DE KLACHT VAN FAUST
+
+
+
+1. De famulus Wagner, de begrensde mensch.
+
+
+Nauwelijks verschijnt ons de figuur van Faust of wij vernemen zijn
+klacht, een klacht zoo zeer uit de geheele persoonlijkheid opgeweld,
+dat wij Faust niet kennen, zoolang wij de klacht niet verstaan. En
+door in haar te verwijlen, zoodat de snaren onzer ziel meetrillen,
+verstaan wij haar. Niet slechts muziek of roman willen genoten worden
+door medeleving, maar ook de wijsheid, en ook datgene wat aan de
+wijsheid voorafgaat.
+
+Terwijl wij nu de klacht van Faust zullen uitspreken, en bepeinzen wat
+zij inhoudt--zie daar ontmoeten wij een mensch in Faust's omgeving en
+met wien hij elken dag verkeert: zijn eigen famulus, den helper bij
+zijn natuurkundige proeven, Wagner. Hij is een mensch (of zeggen wij:
+hij is "de" mensch) die de klacht van Faust niet kent en haar niet
+begrijpt en die te dezen opzichte het niet verder brengt dan tot een
+schamele verzuchting. Het is langs den famulus Wagner, dat wij tot
+Faust naderen; het is door tegenstelling dat wij de beteekenis van
+Faust's klacht duidelijk maken.
+
+
+
+"Reeds weet ik veel doch gaarne wist ik alles" (Zwar weiss ich viel,
+doch möcht ich alles wissen). Met deze woorden treedt de famulus
+Wagner uit Faust's studeercel af; zij zijn kort en wel de prachtigste
+karakteristiek van een benepen mensch. De man wien deze woorden in
+den mond gelegd zijn, is voorgoed belachelijk en met hem het heele
+ras der zijnen; de kordate weetvastheid van zoo'n schepsel, zijn
+beslist voornemen om de weterij van dag tot dag te vermeerderen, en de
+volkomen argeloosheid van zulk gemoed zijn zoo heerlijk bijeengebracht
+in dat ééne volzinnetje, dat wij Goethe den oprechten dank onzer
+harten schuldig zijn, die zoo treffend de heele bent van weetwijzen
+heeft gekarakteriseerd.
+
+Deze menschen hebben éen eerbied, en die is groot, voor degenen die
+nog meer weten dan zij; zij hebben één verlangen en dat is groot: hun
+medewetenden voorbij te streven of althans in te halen; hoe gaarne
+zouden ze twee honderd jaren oud worden, wanneer dat hun hielp om
+alles te weten. Zij zijn het die de opstapeling der leervakken hebben
+uitgevonden en de vergelijkende examens.
+
+Wagner is de _begrensde_ mensch. Maar waarin bestaat dan wel zijn
+begrensdheid, terwijl toch zijn verlangen zóo ver reikt? Tevreden met
+halve maatregelen vinden wij hem niet en de hoeveelheid weten, door hem
+verzameld, is hem nooit genoeg, daar hij immers tot de al-wetendheid
+toe zou willen voortwerken. Respektabel is de kennis der Wagners, en
+zij gelijken in hoeveelheid van opgezamelde wetenschap op musea. Hun
+vatbaarheid schijnt onbegrensd. Zijn zij niettegenstaande dit een
+begrensd type van menschen, waarin ligt deze begrensdheid dan?
+
+Zij ligt in een eigenschap huns geestes waardoor zij den zin en
+beteekenis van hun eigen weten misverstaan. In een misverstand ligt
+hun begrensdheid; en het misverstand is van dien aard, dat hij die het
+opeens inziet, tot de klacht van Faust vervalt. Maar ook van dien aard
+is het misverstand dat men slechts krachtens geestelijke beperktheid
+daarbij blijven kan en dat de ware, ruime en diepe geest niet anders
+kan dan het misverstand ontsluieren en dus komen moet tot de klacht
+van Faust. En deze klacht verwoest de vorige vreugde en spreekt het
+vonnis uit over de schoone illusie van voorheen.
+
+Wat de famulus Wagner niet verstaat is: dat al deze kennis een nadering
+is tot het Onbegrepene. Ja: de diepere _waarheid_ der kennis ligt
+hierin--een waarheid die vooralsnog verbijstert en verblindt, zooals ze
+aan Faust doet, maar die later wordt verstaan, wanneer het Onbegrepene
+niet zonder meer on-begrepen blijft. De Wagners echter verstaan niets
+van dezen geestelijken zin en wonderbare waarde der menschelijke
+kennis: hun is het te doen om de verzameling der weetzaken. Zij
+kloppen begeerig aan de deur van Faust's denkvertrek "om met hem te
+treden in geleerde overweging," maar niet om wijsheid. De vrees, die
+hen een enkelen maal bij hun wetenschap overvalt, is niet de vrees
+of ook al het weten de toenadering is tot een ontzaglijk geheim,
+te groot voor menschenhart. Maar hun vrees is dat het korte leven
+niet genoeg zij om de hoeveelheid der weetbaarheden te verzamelen:
+"de kunst is lang en kort het leven" "eer de halve weg is afgelegd moet
+een arme drommel misschien sterven." De _kwantiteit_ van het weetbare
+verontrust hen soms; en zoo ze ooit over de begrensdheid onzer kennis
+hebben nagedacht, dan is het om deze grenzen verkeerd te stellen:
+de begrensdheid onzer zintuigen en van ons geheugen en der werktuigen
+die wij aanwenden, de kwantitatieve onvolmaaktheid van het menschelijk
+verstand is de eenige grens, die zij zich indenken: maar dat mogelijk
+het verstand zelf (ook het ver-reikendste) niet levert wat wij ons
+inbeelden, dat het verstand zelf _voert tot het onbegrepene_; dat aldus
+het verstand eindigt niet bij het doel, waarvoor wij 't inspanden,
+maar bij de ontkenning des doels--dàt te verstaan is verre buiten het
+vermogen der famuli Wagner. Zoo verstaan zij ook niet wat wèl de zin
+der verstandswerking mag zijn. In hun mond past de volgende lofspraak:
+
+Wij hebben met nauwlettendheid de bewegingen van gemoed en verstand
+gadegeslagen, geklassificeerd en ingedeeld onder psychische wet. Wij
+hebben de bronnen der historie van volken en geslachten geopend
+en bestudeerd. Wij hebben de aarde opgegraven en daar de archieven
+aangetroffen voor de prae-historische geschiedenis der menschheid; wij
+hebben door geologische onderzoekingen den ouderdom van onze aardsche
+woonplaats berekend en een algemeene voorstelling harer wordingsfazen
+verkregen; de afstanden vastgesteld in het stelsel der planeten; onze
+blik reikt tot eindlooze verten heen; de richting is aangewezen waarin
+het menschelijk verstand nog jaren en jaren zijn onderzoekingswerk
+kan voortzetten: zwar weiss ich viel, doch möcht ich alles wissen!
+
+Oefent de verrukking der Wagners niet zekere verlokking uit en zou
+men haar uitspraak niet liever aanhooren dan de klacht van Faust,
+de bittere en doodelijke klacht: "Ik zie dat wij niets kunnen weten"
+(ich sehe dass wir nichts wissen können)?
+
+"Nu heb ik, ach, filosofie, rechtswetenschap en medicijnen, en
+ook helaas theologie met vurigen ijver bestudeerd. Daar sta ik nu,
+een arme dwaas en ben zoo wijs als bij 't begin. Ik heet Magister,
+Doctor zelfs en trek nu al een tiental jaren, omhoog omlaag en scheef
+en krom scholieren bij hun neuzen rond en zie dat wij niets weten
+kunnen: dat brandt mijn hart met felle pijnen."
+
+Aldus luidt de klacht, waarmeê Fausts nachtelijke alleenspraak in de
+studeercel aanvangt en waarvan geen famulus Wagner iets verstaat.
+
+Voor dezen is wetenschap nog niets anders dan lofwaardige geleerdheid,
+streelend voor het menschelijk gevoel van eigenwaarde. Dat wereld
+en leven _raadsel_ zijn vermoedt hij niet. Tegenover de klacht van
+Faust klinkt zijn tevredenheid als onbewuste bespotting van zichzelf:
+"het is een groot genot zich in den geest der tijden te verplaatsen,
+toeziende hoe voorheen een wijs man heeft gedacht, hoe heerlijk ver
+ten laatste wij gekomen zijn."
+
+
+
+2. Wetenschap is herleiding tot het Onbegrepene.
+
+
+De klacht van Faust betreft niet de kwantiteit van het weten: het
+te weinig aan kennis. Deze kwaal ware wellicht door den arbeid van
+duizend jaren te verhelpen, waarna de klacht kon worden te boek
+gesteld als bewijs van het te kort in een voorafgaand stadium der
+menschelijke ontwikkeling.
+
+De klacht van Faust houdt in dat de kennis een nadering is tot het
+Onbegrepene. Dit is het wat hem kwelt: hoemeer deze schipper zijn
+vaart bespoedigt, zoo dichter nabij den kolk wordt hij gedreven,
+waarin elk vaartuig vergaat. Juist het tegenovergestelde van wat
+hij wenscht bereikt hij; het licht waarnaar hij versmacht blijkt
+duisternis. Tevoren, toen hij als onwetende door het leven liep, was
+hij niet ongelukkig; zijn behoefte aan kennis hield nog de belofte
+in eener toekomstige vervulling. Thans echter is hij de kennis
+deelachtig en ziet: het kennen drijft hem ijlings in de ellende:
+het Onbegrepene is voor zijn oog verrezen. Het is alsof nevels den
+horizont onzichtbaar maken zoodat wie kunnen leven zonder horizont,
+tevreden zijn met het beperkte bestaan hun gegund. Maar zij, wie
+de beperktheid het leven benauwt, doorwaden de nevelen en wat zien
+zij? Monsters die het bestaan bedreigen.
+
+Wij willen uit het begrip der wetenschap, de wetenschap van natuur
+en zielsleven, nagaan waardoor Faust tot zijn klacht gedreven is.
+
+Faust heeft op alle gebied van het menschelijk weten zijn kennis
+uitgebreid: wat wil het zeggen: de uitbreiding der kennis? Het wil
+zeggen dat de waargenomen stof, die eerst een voorwerp was voor
+de tuchtlooze fantasie, al meer onder algemeene gezichtspunten des
+verstands gebracht wordt: de zonnekar met de vurige rossen en den
+kloeken menner, die eertijds de fantastische behoefte der jeugdige
+volken bevredigde, heeft de plaats geruimd voor een mechanische wet van
+beweging naar de eischen van het tucht-lievend verstand. Nu zijn wij
+verstandiger en wij zijn vooruit gegaan; wij hebben voldaan aan den
+eisch onzer eigen bewustheid. Maar _begrijpen_ wij nu? Het voorbarig
+"ja" als antwoord op deze vraag past in den mond der famuli Wagner.
+
+Ons verstand leert ons de bizondere gevallen begrijpen uit het
+algemeene; den val van een steen begrijpen we uit de algemeene wet der
+aantrekking; het ontkiemen van een zaad begrijpen wij uit de algemeene
+wet der organische ontwikkeling. In zoover kan men zeggen dat wij door
+het verstand iets begrijpen. Maar zal dit begrijpen volledig zijn en
+niet een verwijzing naar het onbegrijpbare, dan moeten wij ook het
+Algemeene begrijpen--en dat kunnen wij niet. Zoo is er dan deze reden,
+om welke ons verstand niet in staat is tot wezenlijk begrijpen: dat het
+verstand de waargenomen wereld der bizondere gevallen (verschijnselen,
+gebeurtenissen) herleidt tot het Algemeene (algemeene wetten) en het
+Algemeene is voor hem onbegrijpelijk.
+
+
+
+Voorbeeldig in ijver werkt het verstand voort aan zijn matelooze
+taak, om de veelvormige en veelvervige stof der waarneming te brengen
+onder de tucht van het Algemeene. Maar bij nadere bepeinzing wordt
+ons duidelijk dat wij niet vermogen raadsels op te lossen, doch
+te klassificeeren. Wij herleiden de raadseltjes tot raadsels;
+de bizondere raadseltjes tot algemeene raadsels; het bizondere
+raadseltje van het vallen eener steen tot het algemeene raadsel der
+aantrekkingskracht. Ons verstand is de ondernemer van een dierentuin,
+die zijn kooien in regelmatige orde bouwt naast elkaar en geleidelijk
+den toeschouwer door de opklimmende rang-orde der dierenwereld
+voortleidt; elke kooi draagt een welgeschilderd opschrift, waar
+geslacht en soort van het vertoonde schepsel te lezen staat. Maar
+het wezen zelf dat als representant der soort zich hier voordoet, is
+een onoplosbaar raadsel. Hier is de tijger, felis tigris, gevaarlijk
+roofdier, exemplaar der katten-familie; orde: roofdieren (carnivora);
+onderklasse: eigenlijke zoogdieren (monodelphia); klasse der zoogdieren
+(mammalia) en behoorend tot de eerste type van het dierenrijk: de
+gewervelde (animalia vertebrata.) Maar ik vraag u: wat loert in dat
+oog? Zoo gij mij dat dier wilt vertoonen, bij de goden leg mij uit
+wat de natuur is, dat zij zulke wezens schiep en wat de _zin_ der
+schepping is, waarin dit dier zijn plaats heeft en: wat beteekent de
+tijger in de rangorde der wezens die gij mij zoo keurig benaamdet? Of
+zie dien dommen papegaai, bij welken de uil waard is vogel van Athene
+te zijn: wat wil de natuur dat zij dezen papegaai in haar bosschen
+laat. Zonder raadsels kwam ik in uw dierentuin, waarin ge mij de wereld
+zoudt vertoonen gekatalogiseerd: ik zou uitgaan als een begrijpende;
+maar gij hebt mij alleen vertoond geklassificeerde raadselen.
+
+Ons verstand is de ondernemer van dien dierentuin. Het heeft een
+tweeledigen arbeid: _vooreerst_ de klassifikatie (schematisatie)
+der waargenomen voorwerpen naar hun eigenschappen. Wanneer wij een
+slak, een olifant en een nijlpaard beschouwen, blijkt al dadelijk,
+dat de eigenschappen der laatste twee meer onderling overeenstemmend
+zijn dan der eerste twee. Zoo ontstaat een indeeling der waargenomen
+wereld in verscheidene rangen: de anorganische wereld; de organische
+(plantenrijk), de bewuste wereld (dierenrijk) en de wereld der
+redelijke wezens. De _tweede_ taak van het verstand is: het leven
+der voorwerpen van elke klasse na te sporen; herleidend het verschil
+der eigenschappen tot verschil van levensfunktie: in de anorganische
+wereld is dit leven tweeërlei: chemische verbinding en ontbinding
+der stoffen èn mechanische beweging; in de organische wereld is dit
+leven: groei (voeding, procreatie, sterven); in de bewuste wereld:
+bewust-zijn; in de redelijke wereld: denken en wil.
+
+En wanneer wij nu de gekompliceerde verschijnselen, die zich overal
+voordoen, herleid hebben tot de _enkelvoudige algemeene gevallen_
+(wetten) van het leven eener toebehoorende klasse, dan mag ons verstand
+even voldaan zijn als de famulus Wagner.
+
+Maar nu begint de klacht van Faust: want, het algemeene geval der
+aantrekkingskracht of van den groei of van het bewust-zijn of van
+den wil: dat is juist het onbegrepene.
+
+In het eerste zijn wij voldaan. Zoolang wij de waarnemingswereld voor
+oogen hebben zijn wij voldaan met de wetenschap, dat de veelvuldige
+werkingen, elk met hun eigen aanschijn, berusten op een zelfde
+algemeenheid; de groei van deze lelie gaat evenzoo als de groei van
+honderd andere planten, die gij reeds kent; bevruchting en voeding
+hier geschieden gelijk als daar. Herkennen wij in het aanschouwde
+natuurverschijnsel een algemeene wet, dan bevinden wij ons in
+een aangename situatie daar tegenover; wij zijn niet verbijsterd
+als tegenover het ongewone; wij weten heel wel het verschijnsel te
+plaatsen. Te zijnen opzichte zijn wij voldaan als Wagner.... Totdat we
+gaan peinzen over dat Algemeene! Over den groei zelf; over ontstaan en
+bevruchting en voeding en sterven. En nu niet meer over een bepaald
+geval ervan, maar over deze dingen zelf; hier helpt geen analogie
+noch verwijzing naar iets anders, tenzij naar een hooger Algemeene,
+dat alsdan aan uw verbijsterd oog zich vertoont. Staat ge nu niet
+met uw aangezicht voor het Onbegrepene? Een steen valt.... ziedaar
+de bizondere verschijning van het algemeen geval: de (wet der)
+aantrekking. Ge noemt het algemeene: de aantrekkings_kracht_. Kracht
+beteekent mysterie.
+
+Wilt ge u verwonderen? Aanschouw gindsche pompoenstruik; voor drie
+maanden ging een nietig zaad in de aarde. Thans staat daar een
+plant van vollen en schoonen vorm; de groene hoekige stengels dragen
+fraaie en breede bladeren, sierlijk generfd en zacht-behaard; oranje
+bloemkelken pronken tusschen het groen en reeds begint zich een geel
+en groen gevlekte vrucht te ronden. Bedenk nu niet de analogie met
+andere gevallen van gelijken aard: bedenk het Algemeene,--den groei;
+de verbandstelling tusschen het nietig ovaalvormig zaadje, dat gij
+nederwierpt èn deze schoone volle plant; er is niet één overeenkomst;
+het is even wonderlijk als dat een krokodil een eikeboom werd of
+een paddestoel veranderde in een mensch. Wij zijn er aan _gewoon_;
+maar het gewone is even groot wonder als het ongewone; het Algemeene
+is puur mysterie en ondoordringbaar voor ons wetenschappelijk verstand.
+
+In het Algemeene (de algemeene wet) is niets geschied dan de
+vereenvoudiging van het bizondere; het verwarde beeld, dat door de
+aanschouwing voor onze oogen komt, is er tot zijn enkelvoudigen vorm,
+d. i. tot denkbeeld, gereinigd. Het verstand, tot zijn grens genaderd,
+heeft principieel en duidelijk het onkenbare voor den dag gebracht, dat
+zich bij de onoverwogen aanschouwing der dingen alsnog verborgen hield.
+
+Wetenschap is een herleiding tot het Onbegrepene. Vandaar de klacht van
+Faust: Zij die van haar de openbaring der waarheid verwacht hadden en
+teleurgesteld uitkwamen, hebben gesproken van haar bankroet. Volkomen
+ten onrechte; wat zij ondervonden hebben is het bankroet hunner
+verwachting. Het positivisme heeft zijn belofte niet gehouden waar het
+de wetenschap tot een religie maakte. Maar de menschheid, van welke
+Faust lid is, behoeft de verheldering van het innerlijk en deze is
+het die zij op den moeilijken weg der wetenschap heeft gezocht.
+
+Konden nu maar de Fausten inzien dat het Algemeene een poort is, wel
+gesloten, maar aan den ingang van het rijk der Waarheid gebouwd, dan
+zouden zij, op den weg van hun nadenken voortgeschreden hun klacht
+uiten met berusting, maar nu ten einde raad, klagen zij "dat wij
+niets kunnen weten."
+
+De scepticus houdt bij dit inzicht halt, en acht het _wijsheid_. Zijn
+karakter brengt den eisch van intellektueele zekerheid niet voort; het
+negatieve besluit is hem te meer welkom, omdat hij nu met handhaving
+zijner verstandelijke reputatie het deel des gemaks kan kiezen in het
+leven. En zeker: de klacht van Faust klinkt als wijsheid tegenover de
+wetenswaan der Wagners; maar toch is zij op die wijze niet bedoeld. In
+den mond der kleinere geesten is Faust's klacht de uitspraak van het
+zelftevreden intellekt, dat nu met zijne wetenschap van het niet-weten
+een eindpunt heeft bereikt. "Que sais-je" vraagt Montaigne en wordt
+door zijn onwetendheid niet verontrust. Hij was een verstandig mensch
+en een elegante geest, niet zonder bekoring; maar hij was geen Faust.
+
+Ook de groote zoekers van ons geslacht, Socrates zoowel als Paulus,
+hebben beleden dat de kennis waarop een menigte van halfwetenden zich
+verhoovaardigt, voor den dóórschouwer een oorzaak der vertwijfeling
+zou zijn, zoo hij niet tot nog hooger gezichtspunt klom. Van Paulus
+is de uitspraak: zoo iemand meent iets te weten, die heeft nog
+niets gekend gelijk men behoort te kennen. En Socrates zegt: ik,
+daar ik niets weet, zoo meen ik ook niet te weten. Doch de God is
+wel in waarheid wijs en meent dat de menschelijke wetenschap weinig
+waard is, als zeide hij: Deze o menschen is de wijste van u, die,
+gelijk Socrates heeft ingezien, dat hij niets waard is in wetenschap.
+
+Faust is geen scepticus, geen twijfelaar tevreden met zijn
+twijfelkunst. Het hoogere gezichtspunt, waarin de waarheid opengaat,
+is hem alsnog gesluierd. Zijn klacht klinkt tegen het gewelf van zijn
+studeercel in deze nacht van onderzoek en versmachting. Hoe zal deze
+man aan zijn klacht ontkomen?
+
+
+
+Een weg der ontkoming is er en die niet maar de vlucht is van een
+moedelooze. De tot twijfel en vertwijfeling vervallene kan vluchten
+in den schoot der moederkerk; maar een echte ontkoming ware dat niet:
+veeleer een insluimering, het moede hoofd op zijden kussen neergelegd,
+terwijl de groote klokken der beschermende kathedraal de gedachten
+bedwelmen en het gelijkmatig rythme den slaap begeleidt. Maar de
+vlucht is voor Faust de weg der ontkoming niet. Hij zal niet ontkomen,
+maar te boven komen.
+
+De weg, dien men niet aanstonds vindt is deze: het leven zelf
+samenvatten en verheffen tot zedelijke daad en op die wijze van
+binnen uit met nieuwe energie het denken sterken. Het denken, door
+de zedelijke daad des levens tot redelijkheid verdiept, heeft het
+richtsnoer der waarheid in zich. Is de beschouwing over de wereld,
+natuur, en historie uitgeloopen in de klacht der onwetendheid, dan
+zal nu de aandacht, van deze "buiten"-wereld afgeleid, zich tot den
+denkenden mensch zelf bepalen en binnen-in-zich zal men werkelijkheid
+vinden en een geestelijke levensbeschouwing wordt gewonnen. De wereld
+blijft dan het kleurig gordijn, waarvoor zich het leven afspeelt. In
+eigen boezem wordt werkelijkheid wat daarbuiten tot tastlooze
+onzekerheid versplinterd is: "gij hebt haar verwoest de schoone wereld,
+in eigen boezem bouw haar op". Zoo komt de geest zijn twijfel te boven
+en vestigt zijne zekerheid; hij komend tot de innerlijkheid des levens,
+komt tot de redelijkheid van het denken en de klacht wordt omgezet
+in gejuich. Er is noodig een omzetting des levens, die niet in éen
+moment, maar in een innerlijke geschiedenis zich voltrekt. Niet een
+"bekeering" maar een verdieping en bevinding onzer innerlijke waarde.
+
+
+
+3. Faust zoekt ontkoming bij de magische fantasie.
+
+
+Maar zoover is Faust nog niet, en juist de pogingen om tot waarheid
+te geraken éer hij zich in het leven werpt, zoekend naar zijne
+daad--juist zijn voorafgaande pogingen hebben een enorme bekoring. Want
+daarin komen groote en zinvolle vermoedens van het menschenhart tot
+uitspraak. De waarheid, door het verstand niet bereikt, wordt misschien
+bereikt door.... de fantasie? En ziehier de gedachte vleugelen
+aandoen om fantastisch in de geestelijke waarheid der wereld op te
+stijgen. Mogelijk wordt het mysterie der natuur aldus geopend? Mogelijk
+heeft de fantasie den gouden sleutel der poort, waarvan 't verstand
+niet anders vermag dan de konstruktie te bestudeeren.
+
+De vooruitgang der kennis is geweest een gaan van de fantasie
+tot het verstand. De oude mythologische verbeelding verklaart de
+natuurverschijnselen door goden en nimfen, terwijl het latere verstand
+de natuurverschijnselen verklaart door het algemeene (de algemeene
+natuurwetten). Het in de aarde geworpen zaad ontkiemt volgens een
+algemeene wet van organischen groei, zoo leert het verstand; maar de
+mythologische fantasie houdt het daarvoor, dat een fee des nachts
+met haar tooverstaf de zaden aanroert en het leven eruit opwekt,
+zoodat ze ontkiemen. Wanneer dan de mensch, ten einde des verstands en
+uitgekomen bij de klacht der onwetendheid, eens vàn het verstand tót
+de fantasie terugkeerde? Of neen niet terugkeerde, maar vóórtging:
+een nieuwe mythologie, een natuurfilosofische mythologie uitvond,
+waarin de resultaten der wetenschap omgewerkt werden in mythologischen
+zin? Het algemeene des verstands omgezet in het persoons-beeld der
+fantasie? De algemeene werkingen der natuur toegeschreven aan de
+energie van geesten?....
+
+Ziehier een weg, die schijnt een weg der ontkoming aan de klacht.
+
+Het onpersoonlijk-Algemeene was de troostelooze uitkomst van het
+overdenken der natuur; tegenover het Algemeene staat de mensch als
+tegenover het steenen aangezicht der Sfinx. Maar deze uitkomst wordt
+blij-eindig omgezet, indien het Algemeene niet meer het troostelooze
+einde onzer gedachten is, doch daarin een verwantschap aan onzen
+eigen geest wordt vermoed.
+
+Heeft ook Schiller niet in zijn gedicht "Die Götter Griechenlands"
+met weemoed deze orde der fantasie verheerlijkt en uitgeroepen:
+"Schoone wereld, waar zijt Gij? Keer terug o bloeiende jeugd der
+natuur! Ach slechts in het feeënland der dichtkunst is uw fabelachtig
+spoor thans te herkennen. Uitgestorven treurt het zaadveld en aan
+mijn blik vertoont zich geen godheid meer" ....wanneer zich nu wèl
+in het zaadveld een god vertoonde en de wereldkrachten geestelijke
+machten waren, die mijn voetspoor omringden....
+
+Gij weet wat het is.... magie? Zij is niet hetzelfde als de
+mythologische fantasie en wanneer misschien aan den Faustischen mensch
+de dichterlijke en mythologische fantasie een oogenblik het brein
+doorkruist, dan wijst hij haar toch af voor die andere: de _magische_,
+zooveel zinvoller dan haar zuster. De mythologische fantasie zingt,
+maar de magische fluistert; de dichterlijke fantasie speelt, maar de
+magische werkt. Zij verheft zich, belooft, bezweert en dreigt. Zij
+is vol angst en vol belofte, geheimzinnig als de slaap en majestueus
+als de dood.
+
+Verzeker dat de aantrekkingskracht liefde is, en noem de electriciteit
+ijver; blijf niet bij deze verklaringen in het algemeen, maar vat
+alle natuurwerking op als streven van geestelijke oer-wezens. Zeg
+dat de liefde een liefde is van elementen-geesten en dat een
+geheimzinnig huwelijk de tegengestelde krachten verbindt.... Zeg
+deze inzichten tot uzelf in het half-duister van den maannacht, in uw
+studeercel. Zeg ze tot uzelf, o Faust, te midden der oude perkamenten,
+retorten en instrumenten, terwijl ge onrustig in vergeten geschriften
+bladert.... en bevind dan de uitwerking uwer gedachten, terwijl de
+smeulende lamp knettert en de nachtwind door het geopende hooge venster
+steunt. Om u heen bewegen de ritselingen van opgeroepen geesten.
+
+Het is de Neo-Platonische en -Pythagoreische mystiek, die aldus het
+geheim der natuur wilde lezen. In de eerste eeuwen onzer jaartelling,
+toen de menschelijke gedachte een bewegelijkheid had als nooit
+tevoren en op alle wegen uitging om waarheid te zoeken, vond ook
+de magie grooten aanhang. Jamblichus (± 300) had een beroemden naam
+als filosoof, maar ook als wonderdoener en bezweerder der geesten en
+van hem vertelde men, dat hij Eros en Anteros, geesten van liefde en
+wederliefde, in levende gestalten uit twee bronnen van zijn syrisch
+vaderland te voorschijn riep. In den tijd der Renaissance, toen het
+kerkelijk systeem was losgemaakt en het denken ongehinderd op vrije
+wegen ging, was ook aanstonds de geesten-theorie gevonden als middel
+tot doorgronding van het bestaande. Heel de natuur is een werk van
+geestelijke machten welke men kan leeren kennen en op welke men kan
+invloed oefenen door de magie. De naam Paracelsus zegt genoeg: maar
+er is een andere naam, die in verband met Faust meer zegt: Agrippa
+von Nettesheim († 1535), want deze man is niet slechts een belijder
+der natuurmystiek, maar is ertoe gekomen langs den weg van Faust. En
+terwijl zijn eene geschrift den titel draagt: "over de onzekerheid
+en ijdelheid der wetenschappen" heet het andere "okkulte filosofie";
+de weg dóór het verstand tot de klacht "ik zie dat ik niets weet"
+en vàn de klacht tot de fantasie.
+
+Nu is voor Faust de wereld veranderd en de kennis geen herleiding meer
+tot het Onbegrepene. Ons eigen streven begrijpen wij: tenminste is het
+feit onzer eigen strevende natuur ons zóó vertrouwd, dat wij hier geen
+geheimenis achter zoeken, dan welke wij rechtstreeks verstaan. Hetgeen
+aan ons streven verwant is en tot vorm van streven kan herleid worden,
+achten wij ook begrijpelijk. Welke nieuwe zienswijs, wanneer op eens
+de geheele natuur met haar werkingen wordt voorgesteld als aan ons
+streven verwant!
+
+"Wanneer de natuur u onderwijst, dan gaat de zielenkracht voor
+u open en verstaat ge hoe de eene geest tot den andere spreekt";
+"de geestenwereld is niet toegesloten; uw verstand is toe en dood
+uw hart. Rijs op leerling! En baad onbezwaard uw aardsche borst in
+het geestes-morgenrood." Bij de aanschouwing der magische teekens,
+waardoor de beschouwer in rechtstreeksche aanraking komt met de
+aangeduide geestelijke kracht, vloeit zaligheid door alle zintuigen,
+een jong en vernieuwd levensgeluk stroomt nieuwgloeiend door Faust's
+zenuwen. Is het een God die in het magisch teeken die macht heeft
+neergelegd? Is hij, Faust, zelf een godheid? Hem wordt het tot licht
+van binnen en de werkende natuur ligt voor zijn ziel geopend!
+
+
+
+4. Faust's klacht herhaald (verschijning van den Aardegeest).
+
+
+Deze toenadering tot het wezen der natuur, en waarbij de magiër
+niet slechts de natuur bedoelt, maar het hart der wereld en der
+werkelijkheid zelve, heeft het kenmerk der voorbarigheid. Wat Faust van
+het daglicht der wetenschap verzekert, kan ook van het nachtlicht der
+magie gelden: "De geheimenvolle natuur laat in het licht des daags
+zich van haar sluier niet ontdoen en wat zij niet verkiest aan uw
+geest te openbaren, dat ontwringt gij haar niet met hevels en met
+schroeven". Ook voor de magische fantasie opent zij haar geheim niet.
+
+De geestesverrukking van Faust, als hij uitroept "o welke weelde welt
+in dezen aanblik" is begrijpelijk. "Welke weelde vloeit door al mijn
+zinnen! Ik gevoel jong en heilig levensgeluk gloeiend door zenuwen en
+aderen stroomen. Was het een God, die deze teekens schreef, die mijn
+innerlijke bruising bedaren, mijn arme hart vervullen met vreugde, en
+met geheimzinnigen drang de krachten der natuur rondom ontsluieren? Ben
+ik een God? ik gevoel mij zoo licht!" De geestesverrukking van
+Faust is begrijpelijk, omdat zij de opstijging der ziel is uit de
+neerslachtigheid tot de hoop. Terwijl plotseling de klacht staakt
+en een nieuw vergezicht geopend wordt, trilt de aandoening door alle
+zenuwen en wordt de gang der gedachten rythmisch; de ziel is alreeds
+door het nieuwe licht omstraald--zoolang de opwekking duurt. Weldra
+zal de weg der fantasie een pad van vergissing blijken, wanneer het
+spiedend oog ook daar de richting kwijt raakt. De denker Faust zal
+ontwaren, dat deze wereld niet de gelijke is van den menschegeest en
+dat het Onbegrepene ook hier mensch en wereld uit elkaar scheidt. De
+droomen der magie voeren eerst recht het Onbegrepene tot vlak nabij
+en ontstellen den geest, die waarheid zoekt.
+
+Het was de vraag om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap met
+den menschengeest: dan zou hun zin ontsluierd zijn en het geheim der
+dingen openbaar. Maar het spreekt vanzelf, dat deze verwantschap,
+al bestaat ze ook, dieper ligt dan ons _bewustzijn_. Maar zou
+er sprake zijn om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap
+met den menschengeest, dan zou deze verwantschap bestaan moeten
+juist met ons _bewuste_ zieleleven. Wat hielp het, zoo de natuur
+verwantschap aanwees met de _onbewuste_ gronden van ons menschelijk
+wezen? Maar zie: het kleine gebied van ons innerlijk leven, dat met
+onze eigen lantaren wordt toegelicht, is niet meer dan een oppervlakte:
+afgronden liggen in ons en berghoogten verrijzen, waarvan nu en dan
+een vermoeden en zelfs een innerlijke ervaring in ons ontwaakt. Wij
+die onszelf niet kennen, ontberen die zelfkennis, waarbij het heelal
+wordt toegelicht, en waardoor God, wereld en natuur voor ons kenbaar
+zijn. Uit verwantschap met onzen onbewusten en diepen geest zou
+de groote wereld door ons begrepen worden.... zoo wij niet beperkt
+waren tot het kleine land van ons eigen bewustzijn. Hier blijkt de
+magie met haar verbeelding van mensch-gelijke krachten in de natuur,
+een fantasie van kinderlijke dwazen en gevaarlijk misbruik onzer
+krachten. De volledige zelfkenner zou de ware Magiër zijn, die alsdan
+de magie zou verachten en in de spiegel zijns eigenen geestes de
+eeuwige wereld kennen zou zonder toovermiddel. Maar _deze_ zelfkenner
+is onder de menschen niet te vinden, en met de groote teleurstelling
+staat Faust voor het Onbegrepene.
+
+"Hoe voel ik mij u nabij" durft Faust den Aardegeest toeroepen, die het
+leven en den zin der historie van aarde en menschheid in zijn werking
+samenvat. "Uw gelijke ben ik!"--maar deze moed is overmoed, of het
+is de moed der wanhoop die op dit ééne oogenblik alles te winnen of
+alles te verliezen heeft. Het antwoord is verpletterend "gij gelijkt
+den geest _dien gij begrijpt_, niet mij".... en de geest verdwijnt.
+
+Zoo eindigt de eerste weg van Faust, waar hij begon, hij eindigt
+bij de klacht; en het einde is smartelijker dan het begin; de tweede
+klacht overtreft de eerste; zij is roerender en dieper; zij heeft geen
+melancholie en geen droefheidshumor; zij heeft alleen verschrikking:
+"Ik gelijk niet u? Wien dan? Ik, evenbeeld der Godheid.... ik gelijk
+niet eens op u!"
+
+
+
+In diepe neerslachtigheid blijft Faust achter, wanneer de
+geest der aarde, door zijne magische fantasie opgeroepen, hem
+verlaat.... "o gelukkig wie nog hopen kan aan deze zee van dwaling
+te ontkomen. Wat men niet weet, dat juist kan men ontberen, en wat
+men weet is overbodig."--Zoo spreekt hij tot zijn famulus Wagner,
+die tot geen hooger gezichtspunt stijgt dan van het interessante. De
+onbewust-komische kracht van deze Wagners is een troost, waaraan de
+Fausten zich laven een kortstondig oogenblik.
+
+
+
+
+
+II FAUST EN MEFISTOFELES
+
+
+
+1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in den Hemel).
+
+
+De denker Faust wil een kennis van het absolute. Met niets minder
+is hij voldaan, want wat in hem leeft en beweegt is de _oneindige
+drang_. Faust is eeuwigheidsmensch. De oneindige drang is het wezen
+zijner menschelijkheid.
+
+Hiermede is Faust niet "Uebermensch" maar _mensch_. Hij is, zoo ge
+wilt, de geniale mensch. Maar het genie is niet een menschensoort,
+die, buiten de kondities van het menschelijke bestaan levend, een
+eigene roeping vervult en eigen karakter heeft. Het genie is de
+mensch in zijn volheid, en bestaat in een zuiverder uitdrukking van
+het mensch-zijn. Het genie is zich op dieper wijze van het algemeen
+en waar menschelijke bewust. Zoo ook Faust: hij is zich bewust van
+den oneindigen drang, die ongeweten ook in Wagner werkt. Hij is zich
+bewust van de eeuwigheid in hem en daardoor streeft zijn denkerschap
+naar het allerhoogste.
+
+In dit opzicht zijn wij aan Faust verwant. Waarlijk, noch Faust,
+noch zijn streven zouden ons belang inboezemen, zoo wij ons niet aan
+hem verwant wisten en zoo niet in zijn lot een beeld van het onze
+geschilderd was, hoewel in blinkender kleuren. Het loutere verhaal
+boeit slechts kinderen; de geschiedenis van iemands worstelingen zonder
+meer houdt ons eenige uren bezig; maar wat in het Faust-gedicht een
+eeuw lang de lezende en denkende menschheid geboeid en verwonderd
+heeft, is de aanschouwing van haar eigen streven en haar eigen
+levensdrang in dichterlijk beeld. Zoo is de oneindige drang het wezen
+ook onzer menschlijkheid.
+
+Tot het begrijpen van de Faustfiguur dalen wij af naar de _gronden_
+onzer menschelijkheid; de dichter zelf heeft ons dezen weg gewezen
+door aan het optreden van zijn figuur een "proloog in den hemel"
+te doen voorafgaan.
+
+Hier zien wij God op den hemelschen troon gezeten en door engelen
+omringd. Wij hooren het gezang der aartsengelen, verheerlijkend de
+werken der natuur, den omloop der zon, die instemt in den reizang der
+planeten en haar dagreis met donderslag voltooit. De engelen ontvangen
+sterkte uit dezen aanblik en de onbegrijpelijk verhevene werken Gods
+zijn heerlijk als op den eersten scheppingsdag. Ook de aarde wentelt
+in de ruimte met haar pracht in snelle beweging om en de helderheid
+als van het paradijs wisselt af met diepe huiveringwekkende nacht;
+de zee schuimt met haar breede vloeden; rots en zee bewegen mede
+in de omwenteling der planeet, en stormen bruisen, een verband van
+ingrijpende werkingen uitoefenend en bliksemende verwoesting vlamt
+vooruit op het pad des donders. Maar Gods boden verheerlijken het
+zachte wandelen van den dag.
+
+Terwijl aldus de Aartsengelen als wereldmachten de kosmische
+werkzaamheid Gods verkondigen, verschijnt Mefistofeles met zijn
+ironisch beklag over den mensch. Hij kent ze de menschen, wezens die
+zich aftobben, bedeeld met de rede, die een valsche schijn is van
+het hemelsche licht en waarvan ze niet anders kunnen dan misbruik
+maken. Een hunner is de doctor Faust, die in zijn onbevredigd zoeken
+de schoonste ster van den hemel vordert en de hoogste lust van de
+aarde. Al het verhevene, dat God in dien mensch ziet, is niet anders
+dan dwaze waan: zoo Mefistofeles hem maar eens mocht meenemen op
+zìjne wegen, zou hij volgaarne afstand doen van zijn dusgewaande
+hoogere natuur.
+
+Welaan! zoo spreekt de goddelijke wijsheid over dezen mensch: hij zij
+overgegeven aan Mefistofeles om van zijn oorsprong te worden afgerukt;
+hij worde omlaag gevoerd op Mefistofeles' weg: eindelijk zal de
+verleider beschaamd staan wanneer hij moet erkennen: een goede mensch
+blijft in het duistere gedrang zich van den rechten weg welbewust.
+
+En hieraan voegt de goddelijke wijsheid toe: al te licht verslapt des
+menschen werkkracht en bemint hij de onbepaalde rust; daarom geef ik
+hem den medgezel, die aanspoort en drijft en die als duivel zijn moet
+in gestadige werking.
+
+In dezen "proloog in den hemel" wordt dus Faust genoemd in
+een ander verband dan van zijn studeercel. Eerst worden ons het
+kosmisch leven en de groote werkingen der wereldmachten voor oogen
+gevoerd en aanstonds daarna wordt de mensch herdacht als lid in dit
+wereldgeheel. Het is God zelf, die na het gezang der aartsengelen
+den naam van Faust uitspreekt. In de groote werkingen des heelals is
+hij ingedacht; hij heet onafscheidbaar van zijn eeuwigen oorsprong
+en treedt ons dus voor oogen als eeuwigheidswezen. Niet maar een
+vergankelijk deel der aardsche verschijning is hij, maar een door
+God met hoogeren inhoud toegeruste; en terwijl Mefistofeles hem
+vatbaar waant voor verderf en ondergang, weet God, dat in hem een
+kracht woont, door geen verderf aantastbaar. In den mensch is het
+oneindige; krachtens den onuitputtelijken, oneindigen drang is hij
+_mensch_. In iederen mensch is het _bovenpersoonlijke_, algemeene
+en kosmische. Het wereldgeheel is in hem vertegenwoordigd, zooals de
+val van een voorwerp de aantrekkingskracht in het algemeen beduidt,
+en zooals in een enkele plant de geheele natuur werkzaam is.
+
+
+
+2. De verstorende macht.
+
+
+Faust dan is vergezeld door _Mefistofeles_. Reeds in den proloog is
+deze figuur toegelicht; te duidelijker blijkt zijn wezen waar hij
+zich aan Faust onthult in de studeercel en in den omgang, dien hij
+met zijn geleider pleegt.
+
+De inkleeding der Mefisto-gedachte is evenals het Gods- en hemelbegrip
+in den proloog aan de Middeleeuwsche voorstelling ontleend; maar de
+gedachte zelf is mijlen ver van het Middeleeuwsche geloof verwijderd.
+
+Het Middeleeuwsche geeft hier zijn magisch-dichterlijken glans af:
+de booze geest in een zwarten poedel geïnkarneerd, loopt op Faust,
+die met Wagner langs de velden wandelt, in al nauwer kring toe, een
+vuurspoor achterlatend. Daarna in de studeercel van Faust meegekomen
+en door magische spreuken gedwongen, onthult hij zich als Mefistofeles
+in de gedaante van een reizend scholier, zooals de Middeleeuwen ze bij
+menigte telde en aan wier reputatie vaak een geheimzinnig verdachte
+bijsmaak was.
+
+Welke nu is de beteekenis van Mefistofeles in het Faustgedicht? Want
+deze figuur heeft een zeer bepaalde beteekenis voor Faust. De dichter
+heeft in het Middeleeuwsche beeld de Middeleeuwsche gedachte verlaten,
+niet bedoeld een persoonlijken duivel, boozen geest of zelfstandig
+wezen, maar een faktor van Faust's menschelijkheid zelf, een element
+_in_ den menschegeest. Geen wezen naast Faust maar een wezen in Faust.
+
+In Faust vindt, gelijk ieder mensch, de goddelijke geest (die het
+menschelijk _wezen_ zelf is in zijn hoogere Algemeenheid) eene
+belichaming, en Faust is zich hiervan als van een oneindigen drang
+bewust. Dit hoogere en algemeene wezen is in ons een aanleg, die
+zich moet verwerkelijken. Niet in eens zijn wij die wij _zijn_. De
+majesteit van ons wezen is nog omhuld. Het is nog niet openbaar
+wat wij zijn zullen, zegt de apostel Paulus. Dit beteekent dat de
+bepaalde persoonlijkheid, die wij zijn, een grond en diepte verbergt,
+die eerst in de voltooiing des levens tot volle verschijning komt.
+
+Deze oneindige drang nu verwerkelijkt zich door eerst zijn _tegendeel_
+te stellen en in zich zijn tegendeel te overwinnen. Is niet de
+mannelijke wijsheid veroverd op de dwaasheid der jeugd en wordt niet
+de innerlijke vrijheid gewonnen na het bewustzijn van benauwing en
+onmacht, zoodat alle schoonheid en waarheid onzes geestes tot stand
+komen door een overwicht over het leelijke en over de leugen? Het
+licht schept de duisternis, die niet anders is dan een tegenstelling
+des lichts, maar daarna zal het licht de duisternis overwinnen. Daar
+nu de mensch een kosmisch wezen is, doorleeft hij dezen wereldstrijd
+in zichzelf; zijn oneindige drang, een werkende en scheppende macht,
+roept zijn eigen tegendeel, het begrenzend en verstorend element
+te voorschijn. In de triomf over dit zal de oneindige natuur zich
+verwerkelijken. Faust brengt zijn Mefistofeles voort om over hem te
+triomfeeren. Bij de onthulling in de studeercel verklaart Mefisto,
+dat hij is een deel van die kracht, die steeds het booze wil en het
+goede voortbrengt. Hij is het Faustisch deel van deze; de kracht zelve
+is het duister element dat de Goddelijke scheppingsdrang voortbrengt
+uit zichzelf, afscheidt en overwint; deze wil ten kwade wordt tot
+het goede aangewend. In de menschelijkheid van Faust heeft hetzelfde
+plaats. Faust's titanisch wezen, werpt een duistere schaduw van zich
+af, gelijk iedere mensch zijn schaduw heeft. En gelijk een schaduw
+met ons is totdat ze verbleekt, zoo is Mefisto de reisgezel van
+Faust. Mefisto is de negatieve zijde van Faust's wezen.
+
+Ook het denken van Faust is een kamp tegen Mefistofeles. En hier is
+Mefisto de ontkenner van de waarheid. Tegenover den wil tot waarheid,
+stelt hij de ironie en den twijfel. De twijfel is zijn beginsel
+omdat daarin de oneindige waarheidsdrang is verloochend en om den
+waarheidsdrang te fnuiken leert hij tevens een pedante voldaanheid
+met het beetje ordinaire wetenschap, alreeds verzameld.... bij welke
+voldaanheid het hooggestemd gemoed zal inslapen en ten gronde gaan.
+
+De verstandsheld is met zijn wetenschap tevreden en bemerkt niet eens,
+dat het denken zijn grenzen heeft. De famulus Wagner met zijn beperkten
+geestesaard is nog steeds aan het verzamelen van feiten. De grazende
+koeien zijn zich niet bewust, dat de natuur, die hen van gras voorziet,
+mysteries in haar schoot omvat. Wie chemische formules toepast op de
+stof vindt werk en bemerkt van geen grond des geheims in deze formules
+zelf omsloten. Maar de eeuwigheidsmensch die ook den lust kent van
+het nijvere weten, en de verleiding om zich daaraan te vergasten,
+onbekommerd over diepte, hoogte en mysterie--de eeuwigheidsmensch
+heeft toch verkozen de klacht over de onkenbaarheid der wereld en wil
+worstelend naar de verborgen waarheid zoeken. Voldaanheid met minder
+dan het volstrekte zou voor hem een _ontkenning_ van de waarheid
+zijn, een verderving van zijn hoogste verlangen, een Mefistofelische
+leugen. Zijn eigen hoogere wezen ware daardoor getroffen en te gronde
+gericht. De titanische natuur van Faust verlangt geen gemakkelijke
+voldaanheid, maar streven.
+
+De onvoldaanheid van Faust, die een bewustzijn is van onze
+oneindigheid, wie heeft haar niet op eigen wijze nagevoeld? Zelfs
+de famulus Wagner zuchtte eens: ach God, de kunst is lang en kort
+is ons leven, ook hij besefte de ons opgelegde taak te groot voor
+verwerkelijking. Als wij teleurgesteld zijn om het onbereikbare, of
+mismoedigd ons werktuig neerleggen, over het werk ontevreden, dat wij
+toch niet opgeven; als onze hoop met vreeze is vervuld.... telkens
+weder schrijnt de onvoldaanheid onze worstelende natuur. Zooals een
+laat-zomer-avond ons met zijn melancholie overvalt, zoo stort het
+leven een droefheid om het oneindige in ons uit. Ons bepalen bij
+de genoegens en voldoeningen, die het menschelijk bestaan meebrengt
+kunnen wij niet. Zoo wij onszelven toestonden voldaan te zijn, het
+ware een onderwerping aan Mefistofeles.
+
+Mefistofeles is een verleider, die ons poogt af te leiden van
+onze hooge menscheroeping; maar zijn oogmerk ligt verder dan een
+verleiding zonder meer; de verleiding is niet meer dan middel en
+het doel, waarheen hij streeft is _verstoring_. Hij wil verderven,
+te niet doen. Hij wil den waren levensdrang vernietigen.
+
+"Ik ben de geest die steeds ontkent" roept hij tot Faust. Wel is waar
+is het onmogelijk om louter ontkennend te zijn en niet anders dan
+ontkennend en verstorend te werken; want de ontkenning staat in dienst
+van een erkenning (nl. de erkenning van het tegenovergestelde)--maar
+dit is bewijs te meer, dat Mefisto niet als zelfstandige grootheid
+bedoeld is, maar als een deel van Faust's persoonlijkheid. Van
+zijn standpunt uit "is alles wat bestaat waard om te gronde te
+gaan". Immers al wat bestaat, bestaat krachtens een drang van leven,
+en deze drang zelf wordt door Mefisto verstoord. Hij, die in allen
+menschelijken arbeid het teeken ziet van den drang ten leven, acht het
+beter dat niets ontstond; en daar het booze de verwoesting is van het
+levensgeluk, noemt hij het booze zijn eigenlijke element. Let wel: niet
+om het kwaad als zoodanig, maar om de verstorende uitwerking daarvan.
+
+Met plechtiger gebaar dan men van dezen ironischen verwoester
+verwachten zou, redeneert hij tot Faust: "Ik ben een deel des deels,
+dat in den aanvang het al was: een deel der duisternis, waaruit het
+licht geboren werd, het trotsche licht, dat nu aan zijn moeder de nacht
+den ouden rang en plaats misgunt." Ja, Mefistofeles is het tegendeel
+der goddelijke scheppingskracht, en waar deze uit den chaos het licht
+als levenskracht doet verrijzen, daar zal eens, gelijk hij hoopt,
+het licht tot den duisteren chaos terugkeeren en alle schepping des
+lichts zal zijn vergaan.
+
+
+
+3. Mefistofeles: ontkenning en ironie.
+
+
+Wij komen hier nog eenmaal terug op onze bewering, dat Mefistofeles
+een deel is van Faust zelf. De oneindige levensdrang stelt zijn
+tegendeel om in de overwinning hierover zichzelf te bevestigen, en
+aldus het oneindige en eeuwige in ons te verwerkelijken. De zin tot
+hoogste waarheid moet eerst den twijfel doorleven en deze komt niet van
+elders, maar is een voortbrengsel van ons eigen wezen. Worstelend met
+haar eigen negatie komt onze diepe menschelijkheid tot de overwinning.
+
+Is het raadselachtig, dat Faust-zelf zijn Mefistofeles
+voortbrengt? Zeker niet, wanneer wij bedenken dat in de wereld
+tegenstrijdige beginselen noodwendiglijk met elkaar verbonden zijn,
+en dat het eene de ontkenning is van het andere. De oneindigheid is
+ons wezen en wij leven onder eindige voorwaarden: zoo moeten deze
+laatste zich tegen ons keeren. Wij bestaan uit eindige faktoren,
+al onze daden zijn pogingen, onze liefde is maar betrekkelijk en ons
+kunnen is begrensd; geen kunstenaar die in eigen werk meer ziet dan de
+halfgeslaagde uitdrukking zijner idee. Het werk keert zich tegen hem en
+al onze pogingen verschijnen ons als een ontkenning onzer oneindigheid.
+
+Op hoeveel hooger trap onze levensuitingen bedoeld zijn, zooveel te
+meer zijn ze mislukt: is er één godsdienstige vorm, die niet jammerlijk
+achterblijft bij de religieuze idee? Zoo ooit dan treft ons hier de
+Mefistofelische ironie, die onze hoogste bedoelingen verstoort. De
+menschegeest is een oceaan, die moet omvat worden in een vijver: de
+eindigheid onzer levensvoering keert zich als een verstorend geweld
+tegen ons hooger ik.
+
+Dat in onze levensvoering een ontkenning schuilt tegenover ons hoogere
+wezen, is voor iedereen ondervindbaar, die niet, als de heroën, alle
+verleiding te boven is. Maar wij menschen pogen het eindige met het
+oneindige te verzoenen; wij regelen voorloopig onzen wil naar ons
+vermogen, aldus den oneindigen levensdrang niet ontkennend, maar
+hem tijd gevende en een toekomst belovend, om zijn vollen aanleg te
+verwerkelijken. Daarbij komt, dat de geestelijke verrichtingen, die
+het meest dien drang aanzetten, natuurbewondering, kunst, wijsbegeerte,
+godsdienst, dezelfde zijn, die hem bevredigen, zoodat een geleidelijk
+te vervullen taak, die zich tot in verre verschieten verlengt, de
+gelukkige afleiding is voor een al te hevig innerlijk konflikt.
+
+Maar toch blijft de tegenstelling bestaan en zoo ons eeuwige wezen
+zich bedreigd weet door de Mefistofelische verleiding, rijst het
+op en keert zich tegen Mefistofeles en zijn arglistige ontkenning,
+ja keert zich tegen alle zinnelijke voldaanheid, als waarin zich
+Mefistofeles met de bedoeling om het oneindige te belagen, vermomd
+heeft. De Indische leer der begoocheling, die de geheele zichtbare
+wereld als onware schijnwerkelijkheid verwerpt; de Neo-platonische
+leer, dat de ziel zich in deze wereld bevindt als in een gevangenschap;
+het christelijke ascetisme, dat alle zingenot verwerpt; de mystische
+versmachting van een heilige Theresia; het oneindigheidsverlangen
+der duitsche Romantiek en niet het minst de wijsgeerige benadering
+van het Absolute, waarbij de menschegeest zich van de eindigheid
+der ervaarbare wereld bevrijdt--zij alle zijn de poging van den
+oneindigheidsdrang om de aardsche begrenzing omver te stooten. Zij zijn
+een tebovenstijging boven de aardsche voldaanheid, door Mefistofeles
+aangepraat en waarmeê hij ons innerlijke wezen verstoren wil. De
+hooggestegen geesteskracht getuigt alsdan tegen maatschappij,
+bestaanden godsdienstvorm, overlevering, zede, instelling, kerk,
+eigendom, huisgezin, zinnenschoon. Alle voorwaarden der gewone
+levensvreugd moeten het ontgelden, omdat Mefistofeles zich in hen
+heeft vermomd als vijand onzer oneindigheid. De oneindigheidsdrang
+zegeviert; verscheurt de begoocheling, bevrijdt de ziel en verzaakt de
+wereld, met alle historisch gegroeide en betrekkelijke werkelijkheid in
+botsing. Het absolute bevestigt zich door het nietige en betrekkelijke
+te verstoren. Zoo overwint de oneindigheid in ons den Mefistofeles.
+
+Maar voorloopig is de verhouding nog andersom en kant zich Mefisto met
+verstorende bedoeling tegen Faust, Meesterlijk hanteert hij de ironie,
+dit ideëele middel om de waarheid omver te loopen; de ironie rukt alles
+uit zijn hooge verband en brengt het verhevene tot het alledaagsche
+terug. Zij is het vuur van den wereldbrand, de verwoestende vlam,
+dienaresse van het Niet. Mefisto zegt, na zijn uitspraak dat uit
+alle wereldelementen het leven ontspringt: "had ik mij niet de
+vlam voorbehouden, er ware niets eigens voor mij overgebleven." Dat
+echter de ironie wondt, maar niet kan dooden wat leeft, dat zij geen
+macht is, maar een onmacht, is niet aan Mefistofeles, maar wel aan
+Faust bekend. Op juiste wijze karakteriseert Faust het vergeefsche
+werk van zijn tegenstander: "Zoo heft gij tegen de eeuwig werkzame
+heilzaam-scheppende macht de koude duivelsvuist op, die gij boosaardig
+balt, doch vergeefs".
+
+
+
+4. De weddenschap van Faust en Mefistofeles.
+
+
+Maar Faust zal eerst gaan op den weg van Mefistofeles, alvorens hij
+zijn tegenstander overwint. Hij die in het zoeken naar de absolute
+kennis is teleurgesteld en geschokt is in het bewustzijn van zijn
+oneindige menschewaarde, is te meer vatbaar voor de Mefistofelische
+verleiding. Mefisto acht dat Faust op dit oogenblik gaarne een
+weinig zinnenroes als surrogaat voor zijn oneindigheidsverlangen
+zal aanvaarden en dat dan de oneindigheidsdrang wel bezwijken
+zal. Inderdaad is Faust, ook al zal hij met Mefisto meegaan, zich
+van de onverstoorbaarheid zijner hoogere natuur bewust, zooals in den
+proloog verklaard werd: een goede mensch is in het duistere gedrang
+toch zich van den rechten weg bewust. Nooit zal Faust bevredigd bij
+den zinnenlust, die de negatie zijns wezens is, verwijlen. Nooit zal
+hij de oneindigheid vergeten. Werd hij inderdaad bevredigd, dan zou
+hij verzinken in de macht van het onwezen, dat tot hem sprak: al wat
+ontstaat is waard om te gronde te gaan.
+
+Hier ligt de beteekenis der weddenschap tusschen Faust en Mefisto. Uit
+Mefisto's oogpunt schijnt het mogelijk den levensdrang van Faust in de
+ontkenning te doen ondergaan. Immers zoodra hij met bevrediging in het
+betrekkelijke en in den zinnenlust verwijlt, doet Faust afstand van
+zijn ware menschelijkheid. Mefisto, de negatieve, acht dit mogelijk,
+daar hij den inhoud van het menschelijk wezen niet begrijpt. Indien
+maar Faust's geest zich een weinig beperken wil, meent hij, is het
+geen reuzenwerk hem te voeren tot die zelfvoldaanheid waarmee hij ten
+ondergaat. Met verleidende woorden poogt Mefisto den oneindigen drang
+te binden. "Wat gij wilt, zoo spreekt hij tot Faust, het al-tegelijk,
+dat is slechts voor een God gemaakt. Gij zijt tenslotte.... wat gij
+zijt, ook al zet ge u een pruik van millioen lokken op het hoofd en
+zet uw voet op hakken van meters hoog."
+
+Faust daarentegen ontkent bij zichzelf de mogelijkheid van
+vernietiging; hij weet dat de oceaan niet in een drinkbeker kan
+geledigd worden en dat het oneindige bewustzijn niet bevredigd wordt
+in een oogenblik van zinnenlust. Daarom durft hij zonder aarzeling
+de weddenschap met Mefisto aan: "wanneer ik ooit bevredigd mij op
+het bed der traagheid neerleg, zoo zij het met mij gedaan; kunt gij
+mij door vleierij beliegen en mij bedriegen door het genot, zoodat
+ik mijzelf behaag, dan zij mijn laatste dag aangebroken. Wanneer ik
+tot het oogenblik zeg: blijf, want gij waart schoon genoeg, sla mij
+dan in boeien, want dan mag ik te gronde gaan. Deze weddenschap ga
+ik aan met u!"
+
+De zinnelijkheid, eensdeels het uitingsmiddel onzer geestelijke
+natuur, is anderzijds een ontkenning onzer hoogste waarde. De mensch
+als geestelijk wezen is zich van de ontoereikendheid en onmacht der
+zinnelijke natuur bewust. Krachtens dit hooge besef durft Faust de
+weddenschap met Mefistofeles aan.
+
+
+
+
+
+III FAUST IN DE WILDERNIS
+
+
+
+1. Zelfverlies in den zinnenlust
+
+
+Faust heeft door zijn klacht om het hoogere weten het geloof betoond
+aan zijn oneindige wezenheid. En toen zelfs de magie hem niet tot
+het inzicht der waarheid leidde, heeft hij waarheid gezocht bij
+den dood. Faust wil sterven opdat de dood hem wijs make: hij wil
+dat duister ingaan, dat bij het binnendringen misschien zich als het
+geopenbaarde geheim onthullen zal. Door den dood heen grijpen naar het
+absolute. Vandaar dat hij plotseling in jubel uitbreekt: de aardgeest
+heeft hem verbijsterd, maar desniettegenstaande heeft hij zelf den
+weg der waarheid gevonden. En waarlijk niet in wanhoop, maar in den
+triomf begroet hij den giftbeker: "ik groet u gij kristallen schaal,
+die ik nu met eerbied aanvat; in u vereer ik menschelijk vernuft en
+kunst. Gij samenvatting der zoete sluimersappen, uittreksel aller
+doodelijke krachten, bewijs thans uw gunst aan den meester! Ik zie
+u, de smart verzacht; ik vat u aan: ik voel mijn jacht verminderen;
+de vloed des geestes gaat over in eb en wijst mij naar de volle zee
+henen; het spiegelende water glanst aan mijne voeten en tot nieuwe
+oevers lokt een nieuwe dag.... bereid gevoel ik mij op nieuwe baan
+het luchtruim te doordringen naar sferen van nieuwe werkzaamheid. O
+hooge leven, o godenweelde! Te voren nog een worm en nu reeds verdien
+ik deze. Keer vastbesloten den rug toe aan de aardsche zon; vermeet
+u slechts de poort te openen langs welke ieder mensch het liefst
+voorbijsluipt! Hier is het oogenblik gekomen om door daden te bewijzen,
+dat mannenwaarde niet voor godenhoogte terugwijkt!"
+
+Nochtans bezwijkt dit doodsenthousiasme voor den zang des levens, die
+stroomend van de Paaschklokken in Faust's studeercel binnendringt. De
+weg door den dood tot het mysterie is op eens versperd. Een andere
+weg moet zich openen. Deze ligt van de studeercel in de _menschelijke
+samenleving_. De oneindige drang, welke Faust's natuur is, zal hier
+niet ondergaan, slechts anders gericht worden. In het leven waar hij
+nu ingaat, geldt zijn weddenschap met Mefistofeles.
+
+In de menschenwereld, waarin Faust door Mefisto geleid wordt, had
+zijn oneindigheidsdrang zich kunnen voordoen als een Napoleontische
+heerschzucht of als de zucht naar apotheose, zooals der Romeinsche
+Caesaren; zelfs had hij naar het wonderbaarlijke kunnen streven
+gelijk Apollonius en Cagliostro. Immers op deze wijze kon Mefisto
+gepoogd hebben aan zijn hevige verlangen te gemoet te komen. Maar
+de oneindigheidsdrang onder Mefisto's leiding openbaart zich in een
+_onstuimige zinnelijkheid_: "de draad van het denken is doorgebroken;
+van alle wetenschap walg ik: laat ons in de diepte der zinlijkheid
+gloeiende hartstochten stillen! Storten wij ons in den roes des
+tijds en in de wenteling der gebeurtenissen!" Meen echter niet dat
+Faust in deze razernij een voldoening zoekt en zich aan Mefistofeles
+zal gevangen geven. Veeleer zal hij als een stormwind alle geluk en
+geluksvoorwerp uiteen blazen en eerste stort hij zich in het niets
+dan zich te vleien met begoocheling. Vandaar ook zijn schrikwekkend
+woord: "ik vervloek alles wat de ziel omspant met lokwerk van
+begoocheling! vervloekt zij de hooge illusie van den menschelijken
+geest, vervloekt de verblindende schijn; vervloekt de bedriegelijke
+droom van roem en bezit, van vrouw en kind en knecht en heer; vervloekt
+het balsemsap der druiven en vervloekt de zaligheid der min; vloek
+over de hoop en over het geloof en vloek voor alles over het geduld!"
+
+De zinnenbegeerte van Faust is geheel anders dan Mefistofeles
+bedoelt. Zij stamt uit den oneindigen drang naar zielsverzadiging
+en kenmerkt zich door voorbijstreving van haar doel. Zij wil niet
+genieten, maar zich verliezen. Tevoren was Faust's leven ontbering;
+nu wil hij niet-ontberen en zijn geweldig streven tot het uiterste der
+gevoels-spanning voortzetten en in zielsverrukking sterven. "Zalig wien
+de dood in den glans der overwinning de bloedige lauwers om de slapen
+windt; zalig wien hij na de razernij van den dans in de armen van een
+meisje aantreft." Of anders verkiest hij een snerpende ontgoocheling,
+die met zijn geestesaard beter overeenstemt dan de voldoening welke
+Mefisto belooft: "Hebt gij spijs die niet verzadigt, rood goud dat
+als kwikzilver mij in de hand ontloopt; een spel waarbij men nimmer
+wint; een meisje dat aan mijn borst gelegen, zich reeds met het wenken
+der oogen aan mijn nabuur verbindt; de godenlust der eer die als een
+meteoor verdwijnt--geef ze mij! Toon mij de vrucht die verrot eer men
+haar plukt!" Faust wijdt zich aan de dronkenheid en het genot dat met
+smarten zegent, aan den haat der liefde, aan het verdriet, dat de ziel
+verkwikt. Voor geen smart gesloten, wil hij genieten wat toebedeeld is
+aan de gansche menschheid, haar vreugd èn jammer; zijn eigen zelf tot
+het zelf der menschheid verbreeden, en met haar wil hij ten onder gaan.
+
+Ziehier de zinnenbegeerte van dezen titanischen mensch. Het is geen
+genot dat hij zoekt. "Gij hoort toch: om vreugd is het mij niet te
+doen." Het is zelf-verlies; gelijk hij door een teug uit den giftbeker
+zichzelven gewelddadig wou inslingeren in het mysterie des doods,
+zoo werpt hij zich thans in de zinnelijkheid met de onstuimigheid van
+zijn rusteloos gemoed. Hoe zou het mogelijk zijn dat Mefistofeles
+dezen stormenman in zijne bedwelming ving! Onder de leiding echter
+van zijn verstorende macht is het voor Faust niet anders mogelijk
+dan te vertoeven in een wildernis.
+
+Het omslaan uit den weetdrang naar den zinnenlust heeft vele lezers
+van Goethe's gedicht verwonderd; het kwam hun voor dat de Faust van
+den eersten monoloog, de uitspreker van de klacht, èn de Faust, die
+Gretchen verleidt niet meer gemeen hebben dan den naam, en dat wij in
+waarheid een geheel ander karakter voor oogen hebben hier en daar. Bij
+deze beoordeeling vergeet men echter dat de Faust geen psychologisch
+persoonsdrama is, gelijk in de school der Fransche klassieke gegeven
+werd; maar een symbolisch gedicht. Racine had zeker van den Faust niets
+begrepen en hem uit een oogpunt van dramatische kompositie dubbel
+en dwars afgekeurd. De eenheid van gedrag des hoofdpersoons is ver
+te zoeken. Faust is geen bepaalde persoon; maar hij is de _mensch_
+en de mensch in verscheidene fasen van het oneindigheidsbewustzijn;
+de tafereelen van het dichtstuk hangen niet samen als voorvallen uit
+het leven eener bepaalde menschenfiguur. Het geestelijk leven kan
+zich verjeugdigen. Het kan zijn dat een grijsaard voller idealist is
+dan een jonkman, die zijn levenslust verloor; men kan eerst oud zijn
+naar den geest en daarna jong. Zoo verschijnt Faust in het begin als
+bejaard man en in de Gretchen-episode als een jeugdig kavalier. Hier
+zijn geestelijke fasen in beeld gebracht. De verjongingsdrank, dien de
+dichter aan zijn held in de heksenkeuken te genieten geeft, is niet
+anders dan de aanwijzing van overgang tot nieuwe geestesfase. Moge
+hierdoor het Faust-drama een onwaarschijnlijkheid hebben en verwarring
+stichten voor een uitwendigen verstaander, de inwendige toedracht is
+zoo geheel waar en de inwendige eenheid des poeëems zoo onbestrijdbaar,
+dat de verbazing over verschillende gestalten van Faust allen grond
+verliest.
+
+
+
+2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in Mefisto's leiding)
+
+
+De wildernis waarin Mefistofeles Faust vergezelt heeft verschillende
+gebieden; Faust vertoeft tusschen de drinkende boeren in
+Auerbachs wijnkelder, bezoekt de heksenkeuken, verwijlt in de
+zoete vreugde van Gretchens liefde en komt te gast met de heksen
+in Walpurgisnacht. Alleenlijk het verkeer met Gretchen oefent een
+schoone verleiding uit en daarin schijnt het soms als zal Faust de
+weddenschap verliezen door tot het oogenblik te zeggen: houd stand,
+want gij zijt schoon genoeg. Voor Gretchen misschien zal hij den
+oneindigheidsdrang verloochenen. Is zij niet het toonbeeld der lieve
+onschuld van het aardsche geluk? In haar is de wereld op haar schoonst,
+gelijk in den bloei der vruchtboomen op een zonnigen Meimorgen. Zoo er
+onbetwist geluk is en zijn mag, en zoo wij met de wereld en het leven
+ons verzoenen, en de vraag naar het oneindige met reden tot zwijgen
+gebracht wordt--het is bij de aanschouwing eener zoo landelijke en
+vredige lieflijkheid, als wij in hare verschijning belichaamd zien.
+
+Maar ach, nu Faust's oneindigheidsdrang in Mefistofeles' leiding tot
+een verstorend geweld werd en nu zijn begeerte zoo hevig brandt als
+te voren zijn drang naar kennis, nu kan het niet anders of het geheele
+geluk van Faust en van Gretchen moet als tot een wildernis vergaan.
+
+Het meisje, wier leven door den storm van Faust's hartstocht
+verwoest wordt, staat niet als een vreemdeling buiten Faust, maar
+houdt verband met de aardsch-nederige en tevredene zijde van Faust's
+eigen karakter. Het levensproces eens menschen is een proces in de
+ziel en de dichter stelt het in beelden voor en laat het dus buiten
+den mensch voorvallen. Maar in deze beelden ligt de aanduiding van de
+worstelingen des karakters. Faust's karakter heeft de lieflijke, humane
+zijde evenzeer als de titanische, maar zij is geen hoofdeigenschap
+en zal dus door den oneindigen drang worden aangestormd. De behoefte
+aan levensgeluk is hem gelijk allen menschen eigen. Hoe vrij heeft
+hij geademd in de voorjaarsnatuur van den Paaschmorgen, terwijl de
+vroolijke menigte de wegen vult. Te midden van deze heeft hij zich
+mensch gevoeld en zijn recht op het leven erkend. In de liefde voor
+Gretchen eindelijk werden de teerste snaren van het menschelijk
+gemoed aangeslagen. Het konflikt tusschen den oneindigen drang en
+den aardschen vrede, is een konflikt, waarmede wel de bestaande orde
+der maatschappij wordt aangetast, maar dat ten slotte in de ziel
+van dien titanischen mensch zelf wordt uitgestreden. De woede der
+titanische zinnelijkheid komt aldus Faust, in het beeld van Gretchen,
+op een ondergang van alle aardsche vreugd te staan; hij verstoort
+zijn aardsche bestaan door den drang der oneindigheid en eindigt
+hier met nog heviger klacht, dan welke hij ophief na de verschijning
+van den aardgeest; een klacht welke ditmaal een aanklacht is tegen
+de macht der verstoring: "Hond, afschuwelijk ondier, word o slang
+veranderd in de hondgestalte waarin gij mij verscheent; verander in
+uw lievelingsbeeld en kruip op den buik in het stof, en ik trap u met
+den voet, verworpeling. Ellende, door geen menschenziel te vatten,
+dat meer dan éen ziel in de diepte van zulken jammer verzinken
+moest...." "O ware ik nimmer geboren."
+
+Het einde van dezen weg in de wildernis van het leven bereikt
+Faust in zijn wilden dans met de heksen op den Blocksberg in
+Walpurgisnacht. Alleenlijk deze fantastische spookwereld blijft
+nog over, nu Faust in Gretchens omgang het verlangde oogenblik der
+voldaanheid niet heeft beleefd. Mefisto zal hier hem tot het laagste
+punt des levens heenvoeren. Mogelijk dat het walgelijke aan zijn
+titanischen drang voldoet, nu hij het bekoorlijke verwierp. Aan den
+heksendans is tenminste een diabolisch genot te beleven, en daar
+niets anders overblijft zal misschien Faust zich hier gewonnen
+geven. Bereidwillig laat hij zich meevoeren. Door een dwaallicht
+geleid, schrijden Faust en Mefisto de tooversfeer binnen, de rotsen
+hebben menschen-neuzen, spookvogel, kievit en ekster zijn wakker
+gebleven en de hagedissen kruipen met de muizen door het struikenbosch,
+terwijl boomwortels uit den bodem steken en glimwormen een verwarrend
+geleide geven. Onderwijl draait het geheele landschap en is het alsof
+rots en boomen gezichten trekken; vuurgloed en lichtstrepen maken
+de wereld geheimzinnig; vonken storten zich uit als fonteinstralen
+en de geheele rotswand is verlicht. Onderwijl steekt de storm op en
+schudden de denneboomen, wier takken afbreken al krakend; gegier,
+gesis en geraas doorblaast de lucht en langs den geheelen berg stroomt
+woedend een tooverzang. Een menigte van heksen nadert door de lucht
+varende, zoodat Mefisto voor Faust ruimte moet maken opdat hij niet
+worde omvergeworpen. Zij wijken ter zijde en terwijl bij uitgegloeide
+kolen een klein gezelschap van oude heeren zitten, vinden zij weldra
+twee heksen, een oude en een jonge; en terwijl Mefisto de oude grijpt
+voor den dans dwingt hij Faust om met de jonge om te springen.
+
+Dit oogenblik is het dieptepunt der leidingen van Mefistofeles. Hij
+meene echter niet, dat de Faustische geest hier iets anders zal
+beseffen dan afkeer. Reeds zoovele malen is Mefisto's onmacht gebleken
+om Faust te verderven. Elke periode zijner werking eindigt met een
+zelfbevrijding. In den wijnkelder van Auerbach, heeft Faust het gansche
+schouwspel met onverschilligheid bijgewoond, en wanneer ten slotte
+de lustige drinkers uitroepen "wij voelen ons heelemaal kanibalisch
+lekker gelijk aan vijfhonderd varkens" heeft hij nog slechts éen
+wensch te uiten: ik verlang nu heen te gaan. In de heksenkeuken wordt
+Faust geboeid door het in den spiegel aanschouwde beeld van Helena:
+een nieuw verlangen wordt in hem levend, maar voor het overige vindt
+hij in al het gedoe dezer onsympathieke wezens niets dan smakeloos
+bedrog. Daarop volgt de Gretchen-episode. Ongekende gevoelens van
+teedere bekoring stillen de machtige levensdorst van Faust; en
+misschien zou hij hier het gevaarlijk oogenblik bereiken, zoo niet
+een geheimzinnige aantrekkingskracht hem uit de oase naar de woestijn
+terugtrok. Deze vreugde moet eindigen in wanhoop; ook terwijl Gretchen
+zijn gemoed en zinnen bevredigt, verkeert Faust in de wildernis, die
+weldra zich in groot onheil openbaren zal. De scala der aandoeningen
+van Gretchens gemoed teekent deze afzinking naar het jammer, waarin
+Faust aan Mefisto ontkomt; terwijl de genotsbevrediging hem aan Mefisto
+zou hebben overgeleverd. Bezorgdheid is de grondtoon van haar liefde,
+sedert haar ontboezeming "mijn rust is henen, mijn hart is bezwaard"
+en het klagende lied voor het beeld der Mater Dolorosa is zóo van
+leed vervuld, dat wij hier het ergste voorzien: "help en red mij
+van smaad en dood! ach buig gij smartenrijke genadig uw aangezicht
+tot mijn ellende neer!" Het leed van Gretchen zal het leed van Faust
+blijken; het is niet anders dan de afspiegeling van zijn titanische
+natuur, die alle aardsche verhoudingen verbreekt en wiens geluk
+vanzelf in ongeluk omslaat. Wanneer dan Gretchens broeder Valentin
+in een tweegevecht met Faust is omgekomen, nadat ook haar moeder,
+niet zonder schuld der gelieven, gestorven is en bij den lijkdienst
+in de domkerk het dreunend orgel den donkeren choorzang begeleidt,
+den zang van het goddelijk oordeel--dan is niets meer te wachten van
+levenslust of liefdevreugd en aan Mefistofeles zal zeker de macht over
+Faust ontgaan: in déze wildernis des gemoeds weet geen Mefisto den weg.
+
+Maar nu de Walpurgisnacht op den Blocksberg: terwijl Faust zijn
+tijdelijke laagten doorwaadt in vergetelheid van Gretchens liefde
+en haar ongeluk, wordt hij plotseling door de gedachte aan haar
+opgeschrikt. Weelde en wanhoop doorkruisen zijn gemoed en terwijl
+hij van de bepeinzing niet scheiden kan doorflikkert de gedachte aan
+dood en straf zijn overdenking. "Een in lange niet gevoelde afschuw,
+de gansche ellende der menschheid grijpt mij aan. Hier toeft zij
+achter vochtige muren", roept hij uit, staande voor de gevangenis,
+waarin zij om den in waanzin gepleegden moord op haar kind geworpen is;
+"haar misdaad was het verkeeren in zoeten waan. Gij aarzelt tot haar
+te gaan? Gij vreest haar weder te zien! Voort! uw talmen brengt haar
+dood naderbij!"
+
+Zoo verscheurt Faust het net dat Mefisto over hem heenwerpt. Het
+woord uit den proloog in den hemel wordt bewaarheid: de goede mensch
+blijft in het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. Bij
+alle omdwaling in de wildernis blijft Faust de ware richting des
+levens beseffen en zijn verheven menschelijkheid gaat niet ten onder.
+
+
+
+
+
+IV DE WEG VAN FAUST
+
+
+
+1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen morgen
+
+
+Zoo Goethe aan zijn Faust-drama den ondertitel "een tragedie"
+heeft toegevoegd, is deze benaming toch niet in eigenlijken zin
+aangewend. De onmogelijkheid om dit gedicht bij een der bestaande
+dichtsoorten in te deelen, verontschuldigt de halftoepasselijke
+aanwijzing. In een tragedie traden van oudsher figuren op van
+grootscher bouw dan die van het dagelijksch leven; de beweegkrachten
+en ondervindingen waren eer heroisch dan gewoon en het levenslot dier
+"helden" was het lot der enkelen die naar het uiterste streefden. In
+zoover kan Faust een tragische figuur heeten. Maar in de tragedie is
+de held tot den ondergang geroepen: zijn grootsche aanleg, grootsch
+in deugd of ondeugd, bestemt hem tot een lijden, dat zich niet meer
+te zijnen gunste wenden laat. Van den beginne af hangt over zijn
+leven het noodlot. In dit opzicht waarin juist het tragische der
+tragedie bestaat, kon het Faust-drama niet bij deze dichtsoort worden
+gerekend; wat niet voor den tragischen lijder, maar wel voor Faust
+bestaat is: de weg der ontkoming aan de wildernis. Evenmin als om de
+helsche ondervindingen van Dante de Divina Commedia een tragedie is,
+evenmin is Faust zulks om het eerste deel des gedichts; en het tweede
+deel, dat "den weg van Faust" bezingt, is niet maar een toevoegsel,
+waarin de oorspronkelijke opzet van het poeem verloochend wordt,
+maar een van den aanvang af bedoelde voortzetting en de uitwerking
+der grondgedachte waarmee het gedicht opent: een goed mensch blijft in
+het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. De kontinuïteit
+der beide gedeelten is onmiskenbaar.
+
+Toch is het verschil tusschen den tweeden Faust en den eerste op vele
+manieren groot: een andere toon wordt vernomen, een andere omgeving
+geschapen, andere figuren treden op. Een veel meer bedachte kompositie,
+een verstandelijker konstruktie kenmerkt het tweede gedeelte tegenover
+het eerste. Terwijl de eerste Faust den indruk maakt van een gedicht
+uit des levens bloeitijd, schijnt de tweede een gedicht van den
+ouderdom. Is het ook niet begrijpelijk, dat ouder wijsheid den _weg_
+vindt, terwijl de jeugd avontuurt in de _wildernis_? Faust II heeft
+kunstmatigheid waar het eerste gedicht vrijheid heeft.
+
+
+
+Faust II is een heden na het gisteren van Faust I. Tusschen beide
+gedeelten van het Faust-poeem ligt een _nacht_, een nacht van
+vergetelheid en diepen slaap. Het geheele Eerste Deel kan beschouwd
+worden als een avondgebeurtenis na een voorafgeganen dag van zware
+inspanning en overladen werk. De monoloog, waarmede het eerste
+Faustgedicht aanvangt, geeft aanstonds een blik op dezen voltooiden
+en vermoeienden werkdag: "nu heb ik ach, filosofie, rechtswetenschap
+en medicijnen en helaas ook theologie grondig bestudeerd met vurigen
+ijver." Ziehier de al te zware dagtaak, welke Faust achter zich heeft,
+wanneer wij met hem kennismaken. Op dit oogenblik gaat zijn geest
+den avond in, den avond met zijn geheimzinnige aanspraak tot het
+menschelijk gemoed, een avond reeds aangekondigd in den "proloog"
+met de schildering van de zon, die haar voorgeschreven dagreis met
+donderslag voltooit. In dien zielsavond neigt hij tot de wereld
+der geesten met hun duistere wetenschap en verlangt hij naar den
+dood, die een hooger licht dan het aardsche daglicht over hem zal
+uitgieten. De dood wenkt hem verlokkend toe uit kristallen schaal. De
+magische heksenkeuken, het spiegelbeeld van Helena zijn verschrikkende
+en verteederende avondfantasieën. De zucht naar weelde en genot
+herleeft: de zinlijkheid bekoort met haar schaduwzwarte diepten;
+Faust verlangt het al der wereld te doorleven en zijn ziel daarin te
+laten vervloeien. Gretchens liefde is zijn avondweelde en avondtroost
+en in haar nabijheid verdoezelt zich zijn godsdienstig gevoel tot
+pantheïsme, avondgodsdienst zonder omtrekken, welks leuze is: naam is
+klank en rook; wees in gevoelens zalig en noem het zooals gij wilt:
+geluk, hart, liefde, God. De zachte stemming èn vreemde fantasie zijn
+de terugwerking op een dag van vruchtelooze moraliteit des werks. De
+vergeefsche inspanning van den harden werker verkeert zich tot deze
+maatlooze zieletoestanden.
+
+Maar het einde des avonds, en waar hij tot nacht wordt is zwaar
+en van jammer vol. Het is de wilde spooknacht der wroeging en der
+radeloosheid, die met waanzin dreigt. De hevigste onrust als van een
+heksendans op den Blocksberg is het laatste loon van dezen langen
+dagtijd vol ondervinding.
+
+Het zestiend'eeuwsche Faust-gedicht laat Faust ter helle varen;
+de hel is het hopelooze en onherstelbare, en het schijnt wel of
+na Faust's ondervindingen geen anderen uitweg bestaat. Immers, wat
+is er te herstellen voor een man, die zoowel in het denken als in
+het verkeer, in het waarheidsverlangen als in de liefde op ellende
+uitkwam? Nu staat de strever naar het hoogste voor het Niet, het
+ledige Duister der sterrenlooze middernacht.
+
+Maar na de middernacht breekt de na-nacht aan, en de na-nacht zal
+Faust's rusttijd zijn. Nu is het spookuur voorbij en hoogere geesten
+onder leiding van Ariël, den geest der lucht, hebben den vermoeiden
+lijder opgenomen en op een bloemenrijken grasgrond uitgestrekt;
+zij zingen hem in slaap en zweven om hem heen, terwijl zij de rust
+in zijn gemoed herstellen: "Nu is de nacht neergezonken en heilig
+verbindt ster aan sterre zich; groote lichten, en kleine glinsteren
+nabij en ter verte, glinsteren weerspiegeld in het meer, glanzen in
+de heldere hoogten des nachts. Het geluk van diepe rust wordt door
+de volle pracht der maan bezegeld." Onder deze zegening slaapt Faust
+een slaap, die tijden duurt; hij doorslaapt het tijdperk der nacht;
+het is de periode der uitrusting uit welke men niet met wroeging of
+ellende ontwaken zal. De zwevende geesten verteederen zijn afgepijnd
+hart, genezen de wonden van het zelfverwijt en reinigen zijn innerlijk
+bestaan van het doorleefde tumult.
+
+
+
+Nu kan de nieuwe Morgen komen en hij zal geen morgen van nieuwe
+zorgen zijn. Met welk morgenlied ook vangt het tweede deel van het
+Faust-gedicht aan! Het eerste deel was met den zang der aartsengelen
+ingeluid. Zij zongen het _avondlied_ van de zon, die haar dagreis
+voleindigt, en van de aarde in wier wenteling paradijsglans plaats
+maakt voor diepen nacht--maar de geesten, die het tweede gedicht
+openen, zingen het lied van de juichende ontwaking des Lichts:
+"Schouw, zoo roepen zij tot den slapenden Faust, naar den glans,
+die ginds verschijnt! Slechts lichtelijk zijt gij met slaap omvangen:
+slaap is als een schaal, werp haar af; verzuim niet u te verkloeken,
+terwijl de menigte talmend aarzelt: alles vermag de edele mensch, die
+verstaat en snel handelt." En bij dit woord verkondigt een geweldig
+gedruis de nadering der zon: "hoort o hoort naar het aanstormen der
+Horen; voor geestes-ooren blinkend wordt geboren de nieuwe dag."
+
+Met dezen aanroep is Faust ontwaakt.
+
+
+
+2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven en zelfbevrijding).
+
+
+En hiermede begint zijn nieuwe weg. De inhoud van het tweede
+Faust-poëem bevat meer dan de vertooning en verbeelding van dezen weg;
+geheel het denken van Goethe's tijd en vooral de natuurfilosofie
+voeren er het dichterlijke woord; maar wij laten dit ter zijde
+en zoeken te bepalen den weg dien Faust ging. In het eerste deel
+hebben wij Faust, teleurgesteld in zijn oneindige verlangst naar
+kennis, zich zien storten in het levensgenot: door de oneindigheid,
+die hij in zich beseft, heeft eerst zijn natuurweten schipbreuk
+geleden. Daarna in het leven gekomen, leed zijn genieten dezelfde
+schipbreuk op de onvoldaanheid zijner hoogere natuur. Faust heeft
+den oneindigen eisch gesteld en daarop is zoowel zijn kennis als zijn
+levensvreugd gestrand. Niets was bestand tegen dezen drang naar het
+absolute, die tegen alle beperktheid stoot en voor welks aangezicht
+alle levens-vrede tot verwoesting keert.
+
+De vraag, welke wij thans stellen, is: welke weg blijft voor Faust
+over na dit twee-ledig bankroet? Er is een mogelijkheid van klein te
+eindigen, nadat men groot begonnen is. De aanstichter van een nieuwe
+wereldbeweging kan mislukken in zijn grootschen toeleg en--na eenige
+jaren teruggevonden worden als vreedzaam burger van een klein dorp
+bij de grenzen; na het eerste hoofdstuk van den nieuwen bijbel der
+menschheid geschreven te hebben, is de vlaag der genialiteit gedoofd,
+en men biedt, na wat verpoozens, litteratuur van derden rang. Indien
+Mefistofeles den Faust geschreven had, ware er geen ironischer
+vervolg van het eerste boek geweest dan den held te laten optreden
+als gevierd middelpunt van een dorpskring, bemind op sociëteit
+en letterkundigen krans. De overmacht van de negatie had zich dan
+bewezen in de uitsterving van dien oneindigen drang, die Faust's wezen
+uitmaakt. Zoo er echter een weg voor Faust is, moet het een weg zijn,
+waarop hij zijn wezen bewaart en tegen Mefistofeles de geheele diepte
+van zijn menschelijk karakter volhoudt. De weddenschap blijft gelden:
+zoodra Faust het mindere aanvaardt als voldoend en zijn oneindigen
+drang ontkent, is hij verloren; maar dus ook: zoolang hij wezenlijke
+mensch blijft en zijn eeuwigheidsnatuur door eenig voorloopig resultaat
+van zijn streven niet wordt vervuld--zoolang is zijn streven zelf
+zijn levensweg. _Het oneindig streven is de weg van Faust._
+
+Deze uitspraak gelijkt op rhetoriek, maar zij bevat een diepen inhoud
+en is vol wijsheid. In haar is de nieuwe zedelijkheid uitgedrukt in
+tegenstelling met de oude.
+
+
+
+Met oude zedelijkheid bedoel ik de levensopvatting der Zeventiende
+Eeuw; met nieuwe zedelijkheid het begrip van persoonlijkheid en
+leven, dat in de Negentiende Eeuw is gangbaar geworden. Faust is geen
+zeventiend' eeuwsche, maar een moderne mensch. De oude zedelijkheid
+is Israëlitisch gestempeld, en door ontkoming aan het Israëlitisme
+is Faust een mensch van den nieuwen tijd. De tegenstelling, die hier
+geldt is een andere dan de vaak genoemde tusschen de twee geestelijke
+standpunten: Israël en Hellas. De Israëliet is vooral zedelijke mensch,
+doch in dezen bizonderen zin van te staan onder de zedewet, waarbij het
+schuldgevoel des menschen tegenover de heiligheid Gods de grondtoon
+der geheele gezindheid bepaalt. Deze mensch weet niet dat in hem een
+goddelijk licht brandt: hij kent zich als zondaar en ontleent uit een
+geschreven wetgeving den maatstaf der zelfbeoordeeling. De Helleen
+daarentegen is aesthetische mensch, die geen onvoorwaardelijkheid kent
+op zedelijk gebied, geen zedelijk gebod, maar een zedelijke intuïtie;
+in schoonen arbeid geniet hij het geluk zijns levens.
+
+Deze tegenstelling nu kan niet rechtstreeks op die tusschen oude en
+nieuwe zedelijkheid worden overgedragen, al is er overeenkomst: de
+oude (zeventiend' eeuwsche) zedelijkheid is Israëlitisch gestempeld;
+de nieuwe is aan Hellas verwant doordat zij het recht der vrije
+persoonlijkheid erkent.
+
+In den oud-Germaanschen vrijheidszin is de nieuwe zedelijkheid
+voorgeschaduwd. Reeds Parzival, de Germaansche held, wordt uit zijn
+verwildering gered, doordat "in hem een vaste zin was en onversaagde
+mannenmoed, die niet gebroken werd door harden druk." Zijn zedelijkheid
+was de vastberadenheid van een streven, dat de vertwijfeling
+overwon. Faust is een tweede Parzival, de vernieuwer dezer Germaansche
+zelfbevrijding. Aan het einde van zijn levensloop wordt over hem
+gesproken: "wie altijd strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen"
+(wer immer strebend sich bemüht, den können wir erlösen).
+
+Het onderscheid van oude moraliteit en nieuwe bestaat hierin, dat
+de oude moraal het zwaartepunt der deugd buiten den mensch legt,
+de nieuwe moraliteit stelt het in ons; d. i. in de menschelijke
+persoonlijkheid, genomen in den vollen en diepen zin van dit begrip. De
+Zeventiende Eeuw is, binnen de nieuwe Geschiedenis gelijk wij zeiden,
+de vertegenwoordigster der oude zedelijkheid, hoewel juist toen een der
+groote scheppers der nieuwe leer geleefd heeft: Spinoza. De oude moraal
+stelt de zedelijkheid in deugden, plichten, werken, die als meer of
+min afgepaste en aangewezen geestelijke grootheden door een zedelijke
+wetgeving zijn afgekondigd en gekodificeerd. Dat alle deugden, plichten
+en werken de openbaring zijn van éen innerlijk levensbeginsel, en dat
+er dus geen zedelijkheid is dan als een verwerkelijking van dit; dat
+zedelijkheid de verwerkelijking is van het eeuwige zelf des menschen,
+vermoedt zij niet. De oude zedelijkheid is gedrag volgens de zedewet,
+en deze zedewet is een goddelijke _instelling_, geen opwelling uit
+het menschenhart zelf.
+
+De Zeventiende Eeuw heeft het _mechanisch_ denken tot overwinning
+gevoerd; zij stelde de mechanika vast als methode der natuurleer,
+en bestreed de Middeleeuwsche opvatting, volgens welke de natuur
+met verborgen eigenschappen en geestelijke krachten werkte. Het
+mechanische denken rekent met uitwendige oorzaken alleen en behandelt
+alle gebeurtenissen in de natuur als toepassingen van algemeene wetten,
+die wiskunstig moeten berekend worden. De astronomie is het zuiverste
+voorbeeld van mechanische natuurwetenschap. Huyghens, Harvey en
+zoovele natuurkundige ontdekkers der 17de en 18de eeuw hebben door de
+mechanische methode de natuurwetenschap tot haar hoogte gebracht. De
+wiskunde is het hart der mechanika en Cartesius had de wiskundige
+methode van denken ook op de geestelijke wetenschappen van toepassing
+verklaard. Zoo is dan ook de opvatting dat zedelijkheid een gedrag is
+volgens de ingestelde zedewet, de vrucht van een mechanisch denken: de
+zedewet werd evenals de natuurwet geacht door den schepper der wereld
+te zijn ingesteld. Aan deze voor de levensleer noodlottige opvatting
+beantwoordde het Calvinisme, deze algemeen geldige geestelijke richting
+des tijds. Het Calvinisme is een herleving van den Israëlitischen geest
+in het Christendom, gekeerd tegen de idee der vrije individualiteit
+volgens Grieksch en tegen die der zelfberaden persoonlijkheid volgens
+Germaansch begrip. Het Calvinisme immers hield de zedelijkheid
+voor een gehoorzaming aan een zedewet, van bovenaf aan de menschen
+gedekreteerd op het ontoegankelijkste rotsgebergte, de Sinai, alsof
+de zedewet van ergens anders stamde dan van onze menschelijkheid zelf!
+
+De Zeventiende Eeuw is theologisch: het aanvangspunt van denken is
+er de tegenstelling tusschen God en mensch. Spinoza, die haar niet
+erkende, werd voor atheïst gescholden. In deze tegenstelling komt de
+mensch ontledigd tegenover God te staan, waarbij een negatief begrip,
+het zonde-begrip, het uitgangspunt der levensbeschouwing wordt. Het
+dwars-verkeerde dezer beschouwing is niet meer goed te maken. Zij
+berooft den mensch van de waarheid zijns wezens. De heilsleer der
+Zeventiende Eeuw is hetero-soterisch; d. i. de krachten die het
+leven tot heil brengen werken van buiten af. Calvinisme, Piëtisme,
+Lutheranisme zijn in dit opzicht gelijk. Deze hoofdstroomingen der
+Zeventiend' Eeuwsche levensleer mogen onderling verschillen als meer
+intellektualistisch of meer empiristisch gekleurd--in de levensleer
+is aller opvatting op het door ons genoemde punt gelijk. Inzonderheid
+het Piëtisme, dat aan Lutheranisme en aan Calvinisme de gemoedswarmte
+gaf en een religieuze ervaringsleer kan heeten, heeft in zijn
+heilige boek _Bunyans Pilgrims Progress_ een uiting geleverd,
+die de zedelijk-religieuze opvatting des tijds op het duidelijkst
+uitsprak. Het Engelsche Piëtisme dat in dit boek tot uiting komt,
+heet gewoonlijk Methodisme. Bunyans "Christenreize naar de Eeuwigheid"
+is het Zeventiend' Eeuwsche heilsboek; het heeft zijn verdienste in
+groote menschenkennis en is _het tegendeel van Faust_. Geen boek ter
+wereld is zoozeer in tegenspraak met de moderne levensopvatting. De
+mensch is er ongeniaal, uit zichzelf voelt hij alleen onmacht en
+ellende. Uit een boek, dat hem van elders in de handen komt, leest
+hij den beteren levensweg; andere wezens leiden hem; alles komt van
+buiten behalve de zonde; in zichzelf is hij negatief. Hij is geen
+persoonlijkheid, hij is alleen maar behoefte. Het Piëtisme is de leer
+eener reeks van gevoelservaringen, die doorloopen moeten worden,
+en die niet uiting zijn van eigen geestelijk streven, maar waar de
+mensch, de lijdelijke, wordt doorheen-geleid. Het geestelijk leven
+als stroomend uit den eigen innerlijken bronwel en zijn rijkdommen
+uit zichzelf voortbrengend--dit nieuwer levensbegrip is er onbekend.
+
+Dat zedelijkheid niet is een gehoorzaamheid aan een wil die van buiten
+af beveelt, maar des menschen eigen aspiratie, wordt door deze oude
+leer niet bevroed.
+
+Maar ziehier juist de kern der nieuwe levensgedachte. Spinoza
+reeds had de stelling uitgesproken, dat des menschen "streven om in
+eigen zijn te volharden" het eenige fondament der deugd is. In deze
+uitspraak klinken de bazuinen der nieuwe levensleer. De mensch, aan
+banden eener ingestelde zedewet vastgelegd, zal opnieuw ontwaren, dat
+zijn eigen wezen de zedewet inhoudt. Dat beteekent: de geestelijke
+natuur van den mensch zelf is de grond aller deugd, en er is geen
+andere deugd dan deze: onze geestelijke natuur verwerkelijken;
+zich-_zelf_-zijn. Voorheen gold de zedewet door bedreiging en
+belofte, als door dwangmiddelen; des menschen vrijheid beteekende
+de vrijwilligheid, waarmeê hij dezen band verdroeg of niet verdroeg:
+nu geldt de gedachte andersom: er is geen ander beginsel van zedelijk
+leven, dan de idealiteit onzes wezens: de zedewet niet heerschappij
+voerend over den mensch, maar de mensch als voortbrenger van de
+zedewet. Deze moraal is die der vrije persoonlijkheid, die de zedewet
+niet boven zich, maar in zich heeft.
+
+De levensopvatting, hier geldig is niet de mechanische, maar de
+_organische_. Terwijl de steenen op elkaar gezet worden en uitwendig
+door de kalk saamgebonden tot een muur, volgens het plan van den
+metselaar, die ze behandelt--groeit het zaad tot een plant niet
+door uitwendige toevoeging, maar krachtens een innerlijk beginsel en
+volgens een wet, die in het leven en den groei des zaads is vervat. Het
+geestelijk leven als de oprichting van dezen muur te begrijpen is
+de mechanische opvatting der oude moraliteit: maar dat het zedelijke
+aan een innerlijke levenswet, veeleer op den groei der plant gelijkt,
+organisch, is de Negentiend' Eeuwsche gedachte.
+
+Het Nieuwe Testament heeft menige uitspraak in deze richting; de
+middel-eeuwsche mystieken en Luther hebben dergelijke tonen van
+hun instrument doen klinken; in geen tijdperk der Christelijke
+kultuur-geschiedenis heeft de stem der zedelijke vrijheid geheel
+gezwegen: maar de andere opvatting heeft deze nieuwere telkens
+overstemd en de "oude" zedelijkheid heeft zich als de kettermeester
+der nieuwe gedragen.
+
+Goethe's Faust vertoont deze levensleer op de meest klare wijze in
+het dichterlijke beeld. De Faust is een kultuurboek, waarin niet
+slechts de geest van Goethe, maar vooral de geest der aangevangen
+Negentiende Eeuw zich spiegelt.
+
+De dichter van Faust heeft den overgang tot den nieuwen tijd in zich
+meegeleefd en de groote revolutie gadegeslagen. Nu is zijn gedicht
+breed geworden, encyclopaedisch van opzet, daar het den nieuwen
+mensch vertoont in zijn zedelijk streven en dit streven naar alle
+zijden ontwikkelt: de nieuwe zedelijkheid heeft haar verhouding tot
+staat en maatschappij, kunst, natuur en godsdienst.
+
+
+
+3. Het besluit tot daden.
+
+
+"In den beginne was de Daad", zoo heeft reeds in zijn studeercel Faust
+gefilosofeerd. Er staat geschreven: "in den beginne was het Woord",
+maar het woord kon hij zoo hoogelijk niet vereeren; evenmin de rede,
+ook niet de kracht.
+
+Het zedelijk streven, waarin hij Mefisto zal te boven komen, zal voor
+Faust bestaan in het uitoefenen van de levende daad.
+
+In het eerste Faust-gedicht overheerscht de negatie,
+Mefistofeles. Faust wordt er door Mefisto geleid en geeft zich aan zijn
+inspraken over; alleenlijk bewaart hij zichzelf tegen dien leidsman,
+zoodat hij nooit ten onder gaat. Zijn leven is nog bewogen door den
+levensnood; de passie overheerscht, de levensgang is verwilderd. Dit
+is de noodwendige aanvang van elk zedelijk leven: het leven begint in
+laagtestand en gaat door het heilsgemis naar het heilsbezit, evenals in
+Carlyle's Sartor Resartus Professor Teufelsdrökh door het Everlasting
+No heen moet om het Everlasting Yea te bereiken. Maar hiermee is
+het leven niet verloren: zijn de negatieve wateren doorkliefd, dan
+komt het schip in positieven stroom. Mefisto heeft zich aan Faust
+onmachtig gemaakt, doordat Faust in de volgzaamheid aan zijn leidsman,
+zichzelf tegen hem heeft vastgehouden, de weddenschap op geene wijze
+verliezende.
+
+Eindelijk is het positief beginsel in Fausts natuur voldoende tot
+eigen kracht van daden gerijpt, zoodat Mefisto niet meer den weg
+behoeft aan te wijzen, doch alleen als Faust's dienaar kan blijven
+geduld. In het tweede poëem is Faust zijn eigen meester en betreedt
+door eigen streven den weg van het levensheil.
+
+Faust's moraliteit is dus: zichzelf te zijn, en het aktueel beginsel
+van zijn streven is het _besluit tot de levende daad_. De daad is
+uiting der inwendige aktiviteit; in haar betoont de mensch zichzelf;
+zij is niet wat de oude moraliteit bedoelt: een gedraging of werk
+volgens de zedewet; geen "werk der dankbaarheid" of wat ook, waarbij
+een handeling uitgevoerd wordt, die reeds tevoren was voorgeschreven in
+een kodex van deugdwerken; neen maar de daad als _getuigenis_. De daden
+waartoe Faust besluit, zijn pure uitingen van inwendigen drang; zij
+zijn niet te voren bij eenige zedelijke wetgeving bepaald; zij zijn de
+betooningen van den zedelijken mensch die zijn moreele persoonlijkheid
+doet gelden: "dit aardegebied verschaft nog ruimte tot groote daden;
+tot het doen van koene en verbazingwekkende werken voel ik de kracht."
+
+Misschien acht menigeen zulke ideëele moraliteit geen degelijke
+zedelijkheid te zijn. Het schijnt of het Faust-poëem het lied is van
+den aesthetischen mensch Goethe, die zichzelf bezingt. Men wil een meer
+geëikte deugd. Het besluit tot daden, niet eens tot bepaalde en als
+zedelijk goed voorgeschrevene, maar het besluit tot _zelf-uiting in de
+daad_ schijnt den menschen, die aan konventioneeler deugd gewend zijn,
+nevelig en onbestemd. Zij begrijpen niet dat er geen vruchten zijn dan
+uit de groeikracht van den boom en dat er evenmin deugden, plichten,
+werken, zedelijke handelingen zijn dan als levensopwelling van een
+menschenhart zelf. Er is misschien voor een dogmatisch verstand geen
+houvast aan een zedelijkheid, die van binnen stamt, gelijk er een zeer
+gemakkelijk houvast is aan zedelijkheid, die een bestaande wetgeving
+opvolgt. De Muzelman heeft aan zijn trias van aalmoes doen, bidden,
+vasten, een algemeen begrijpelijker deugdsysteem, dan de Germaansche
+strever aan zijn besluit tot de loutere daad. Dit verhindert niet
+dat de zedelijkheid in laatstgenoemden vorm de ware is.
+
+Aan Faust's besluit tot daad (het positief moreel princiep) gaat
+vooraf het _berouw_. Het berouw is de reaktie na het verblijf in de
+wildernis. Als de negatie is doorgemaakt, blijft een nijpend gevoel
+van leegheid over; de mensch beseft de laagte, waarin hij heeft geleefd
+en klaagt zichzelf aan om zijn verblindheid. Deze negatieve moraliteit
+volgt op het negatieve levensgedrag en is de weerslag op Mefistofeles'
+leiding, de terugschrik na de zelfherkenning. Het Piëtisme zou dit
+zedelijk moment, het berouw van Faust, hebben doen aanzwellen tot
+hoofdbelang; in litteratuur kon het in 't breede geëxploiteerd worden
+als tijdperk van zelfverwijt en zelfontreddering; de Zeventiend'
+Eeuwsche moraal althans had met voorliefde op deze negatieve zijde
+van het zedelijk leven de schrilste lichten geworpen--Goethe is te
+zeer menschkundig om het berouw te ontkennen in zijn heilzame werking,
+te schoon van geest, dan dat hij er zwaarder gewicht aan gaf dan als
+overgang uit lager tot hooger levensstand. Het berouw van Faust wordt
+ondervonden in de diepte van het naar binnen gekeerde bewustzijn,
+aanvaard als krisis des inwendigen levens. Zoo volstaat Goethe ook
+met een fijnvoelige vingerwijzing, die den begrijpers genoeg is:
+in den aanvang van het tweede Deel spreekt Ariël tot de geesten:
+"brengt den grimmigen strijd zijns harten tot rust, verwijdert
+de scherpe pijlen van zijn zelfverwijt; en reinigt zijn innerlijk
+van doorleefden schrik." Hier is het geestelijk herstel van Faust
+geteekend. En als hiermee de negatieve faze zijns levens (de wildernis)
+voorbij is, zie! daar ontwaakt "een krachtig besluit om volhardend
+naar den hoogsten levensstaat te streven."
+
+
+
+4. De klassieke beschaving als leerschool.--geestelijke vorming.--de
+idee der schoonheid.
+
+
+Faust heeft dan besloten tot de zedelijke daad, d. i. tot de betooning
+zijns innerlijken wezens. En waarin deze ook besta--een streven
+rechtstreeks naar het absolute, gelijk hem eenmaal vervulde, is niet
+meer te wachten: hij getuigt dat het geestenlicht hem heeft verblind,
+en roept nu uit: "den waterval, die het rotsrif doorbruist, beschouw
+ik met toenemende vreugd; in duizend en meer dan duizend stroomen giet
+hij zich uit al nederstortende, zijn schuim in de lucht spattend. Die
+spiegelt het menschelijke streven af; overpeins hem en begrijp dat
+wij het leven hebben in den kleurigen weerglans der zon." De waterval
+werpt zich in de aardsche wereld, en weerkaatst in zijn stralen het
+zonlicht, zonder het licht te gemoet te streven: zoo zal Faust doen;
+hij zal zijn drang naar het absolute verwerkelijken in de lichtende
+daden van zijn hart. Ziehier zijn weg.
+
+Faust zoekt op dien weg te komen; maar hoe? Wij vinden hem aan het
+keizerlijk hof genoodigd wegens den roem zijner geleerdheid. Het
+keizerlijk aanzoek heeft hij opgevolgd in de hoop aldaar gelegenheid
+te vinden tot heilzame daden. Maar het is niet in deze omgeving dat
+hij slagen zal. De toestand van het Keizerrijk is verre van fraai;
+uiterlijk vol glans is het rijk innerlijk krachteloos en vervallen;
+de keizer zelf leeft voor het genot in de grootste verkwisting en de
+schatkist is tot den bodem geleegd.
+
+Faust, die nog naar zijn weg zoekt, moet in deze omgeving tot
+inzicht komen, dat de zedelijke daad des menschen vrij is tegenover
+alle bestaande ordening. Voor den Jood uit Jezus' tijd is het
+godsdienstig volks-instituut de sfeer, die het zedelijke bepaalt;
+voor den oud-Indiër de kaste; voor den Griek het staatsverband,
+zoodat hij zedelijk mensch is in dit opzicht, dat hij zijn arbeid doet
+voor het staatsgeheel. De Middel-Eeuwer, over 't algemeen genomen,
+acht zich zedelijk handelend volgens voorschrift van en in dienst
+aan de kerk. Zijn barmhartigheid, eedstrouw en gerechtigheid zijn een
+verplichting, die de kerk hem oplegt. Voor Faust echter zal al zulke
+instelling wegvallen. Geen bestaande ordening zal als verplichtende
+macht zich aan hem voordoen: in de sfeer van het keizerrijk valt
+voor hem niets van zedelijke beteekenis uit te richten. Tegelijk
+blijkt hem, dat deze keizerlijke staatsordening (en daarmee alle
+"instituut") de echte nooden der gemeenschap niet lenigt, en een
+van boven opgelegde figuur is, die met het ware leven der volkeren
+in geen verband staat. Wie zedelijk werken wil, doe het niet ten
+dienste aan eenige instelling of organisatie, maar doe het voor de
+menschelijke schare, dat is voor het _gemoed_ der menigte, want dit
+is voor zedelijke weldaden ontvankelijk.
+
+
+
+Maar om tot machtige daden bekwaam te zijn moet Faust een scholing
+doorloopen. Het "strevend in werking zijn" (strebend sich bemühen)
+moet voortkomen uit een welgeordenden en evenredigen geest, want anders
+is het werk chaotisch, vormeloos. Faust moet nu niet in een wildernis
+rondwaden, maar zich een weg banen in het leven, en de dichter van
+Faust acht, dat hiertoe geen betere scholing is dan het verkeer
+met de klassieke Grieksche kultuur en hare schoonheid. Door deze zal
+Faust de mateloosheid van zijn strevenden drang te boven komen en dien
+louteren. Immers, zooals het moderne, Germaansche, romantische streven
+zich _uitleeft_, zoo wil het Grieksche _zich inhouden_. Werther is de
+romantische mensch, subjektief en onbegrensd in zijn aandoeningen;
+maar hij zou in de Grieksche zelfbepaling tot vruchtbaarheid zijn
+gekomen, terwijl hij zonder deze kwam tot ondergang. Faust zal niet
+als Werther lijden, maar hijzelf weet welke leerschool hij behoeft.
+
+Het verkeer van Faust aan het keizerlijk hof wordt bekroond met
+een maskerade, waarin de krachten en faktoren van het menschelijk
+leven en der maatschappij in symbolische gestalten worden vertoond:
+een schouwspel, waarin Faust een tegengestelde houding aanneemt, dan
+die hij in het leven wil voeren: hij is er werklooze toeschouwer. De
+keizer ziet de fraaiheid van de vertooning, maar de aldus gesymboleerde
+werkelijkheid heeft veel onschoons en op 't einde gaat de geheele
+maskerade in vlammen op. De keizer, wiens lust naar schoone vertooning
+aldus ontstoken is, wil zich nog meer vermaken en wenscht het meest
+uitgezochte voorbeeld van menschenschoon te zien vertoond: Paris en
+Helena uit het doodenrijk te voorschijn geroepen, moeten voor zijn
+oogen verschijnen!
+
+Deze vertooning is voor hem niet meer dan een lichtzinnig
+amusement. Maar in Faust heeft de gedachte aan de klassieke schoonheid,
+in Helena vertegenwoordigd, een horizont van inzicht geopend. Hijzelf
+zal naar de diepte der wereld afdalen en door de macht zijns geestes
+de Helena-gestalte te voorschijn roepen. Waarheen zal hij afdalen? Men
+daalt slechts in zichzelven af en deze afdaling heet de _bezinning_,
+maar de bezinning brengt den bezinner tot de algemeene gronden waar
+het leven, waar elk geestesleven, ontspringt. In de dichterlijke
+voorstelling heeten deze gronden: de Moeders en van hen wordt
+met plechtig geluid verzekerd: "godinnen tronen verheven in hun
+eenzaamheid; rondom hen is alle Ruimte opgeheven, geen Tijd is daar;
+over hen kan niet gesproken worden: de Moeders zijn zij. Welke weg
+leidt tot hen? geen weg! De weg tot hen gaat in het onbetreden en niet
+te betreden gebied; door geen navraag vindbaar: zijt gij bereid? geen
+sloten en geen grendels behoeven weggeschoven; door eenzaamheden
+wordt gij heen gedreven: hebt gij begrip van het verlatene en van de
+eenzaamheid?" Het is Mefistofeles, die deze aanwijzing geeft, en zij
+is gegeven uit zijn zienswijs: de levensdiepte geldt voor hem niet;
+maar met kloeke verzekerdheid antwoordt Faust: "in uw Niets hoop
+ik het Al te vinden." Wanneer het aan Faust gelukt om uit de diepe
+bezinning op het leven de idee der schoonheid op te roepen, staat hij
+aan den aanvang zijner geestelijke scholing. Wat hij gedaan heeft is
+bij zichzelf de noodzaak en onmisbaarheid der leerschool vaststellen,
+die hij doorloopen moet.
+
+Uit de diepe gronden zijns levens brengt hij de idee der schoonheid
+te voorschijn, maar de enthousiaste omhelzing daarvan werpt alsnog
+de idee zelve in verbrijzeling. Faust verliest Helena terwijl hij
+haar aangrijpt.
+
+Niet als bloote gedachte lichtend voor hem uit, doch als duurzame
+levenservaring moet de schoonheid aan zijn bestaan deelnemen: daartoe
+neme Faust de klassieke beschaving in zich op: het _huwelijk met
+Helena_ zal hem tot de zedelijke daad bekwamen.
+
+Maar de klassieke beschaving moet recht begrepen worden. Ook zij
+heeft haar excessen en verwarringen. Geen kultuur is feitelijk
+volmaakt, en het is niet meer dan de geest en de idee der klassieke
+beschaving, welke Faust zich eigen make. Hij moet zich beschermen
+tegen de spookgestalten, die ook hier zich voordoen; in de "Klassieke
+Walpurgisnacht" moet hij tot het inzicht komen, dat niet overal
+waar Griekenland is Helena woont. Niet de spookachtige fantasie,
+die griffioenen, sfinxen, sirenen, centauren, pygmaeën en wat
+half-dierlijks er meer zij, voortbracht--maar de klare en zuivere
+geest, die de gestalte van Helena opriep, is de ware geest der
+Grieksche beschaving. Om Faust rond te leiden in de spokenwereld,
+daartoe is Homunculus, een kunstmatig menschje, in chemische retorten
+bewerkt, voldoende: voor zijn huwelijk met Helena drage hij zelf zorg.
+
+
+
+5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie en maat.
+
+
+De schoonheidszin is van het geestesleven een integreerend deel. Geen
+geestesleven is gaaf zonder deze. Aan de "oude zedelijkheid" heeft
+de schoonheidszin ontbroken; de Calvinist heeft nooit beseft dat
+er verband is tusschen het goede en het schoone. De theologische,
+mechanische aanleg van het Zeventiend' Eeuwsche denken, sluit den
+schoonheidszin eer buiten dan in zich.
+
+Het Piëtisme is vaak vijandig gestemd tegenover hem, daar het
+de wereld verwerpt; zelfs Spinoza heeft zich zeventiende-eeuwer
+betoond door van hem niet te gewagen. Onze groote schilderkunst heeft
+geen verband gehouden met het zedelijk bewustzijn des volks, en het
+zedelijk bewustzijn heeft zich niet geopend voor de kunst noch voor de
+aesthetische ontroering. Eerst het geslacht, waartoe Goethe behoorde,
+begreep het verband tusschen schoonheid en levensbestemming. Faust
+treedt in het huwelijk met Helena, en dit huwelijk is een noodzaak
+tot zijn volmaking.
+
+Het is hier niet te doen om een aesthetische beschaving in de plaats
+der ethische, een oppervlakkig schoonheidsbehagen, dat met de diepe
+gronden des levens zich niet afgeeft. Zulk aestheticisme, dat de
+kunst tot zijn godsdienst heeft, is in de Negentiende Eeuw opgekomen;
+maar het huwelijk van Faust en Helena heeft diepere waarde: het is
+de scholing in de klassieke kultuur, de vorming van den zedelijken
+mensch door harmonie, klaarheid en innerlijke orde. Faust heeft
+aanraking met den _geest_ der Grieksche beschaving.
+
+Het huwelijk met Helena is voor den zedelijken mensch noodig,
+omdat hij, naar de nieuwe opvatting, de wet zijns eigenen wezens te
+vervullen heeft. Moet de mensch zichzelf verwerkelijken, dan loopt
+hij daarbij het gevaar eener redelooze emancipatie en afzondering uit
+het geheel. Zoo hij de nieuwe moraal als een wil tot macht opvat en
+meent, dat aan zijn eigen wil alles geoorloofd is, ware het beter dat
+hij nog onder het toezicht der oude wetgeving stond. Met dergelijke
+Nietzschiaansche op de spits drijving zijner individualiteit is de
+wonderbare harmonie des bestaans verbroken. Wie slechts eigen macht
+erkent is tyran en tyranniseert de wereldorde, in welke wij omvat zijn
+en waarin ons leven redelijkheid bezit. Juist daar de wereld-orde
+in ons bewustzijn inwoont zijn wij onszelf ten wet. Zoo behoort
+de mensch der nieuwe moraliteit van de idee der orde en harmonie
+doordrongen te zijn. Geen wild-romantieke vrij-machtigheid besture
+zijn daden. De student, die in Faust's studeercel kwam verkondigen,
+dat hij persoonlijk het superieure subjekt der wereld was, en dat het
+op- en ondergaan der zon van zijn denken afhing, vertoont de nieuwe
+moraliteit als karikatuur. Maar Faust zal innerlijk rijpen en zich
+van de idee van orde en wet doordringen, opdat zijn streven niet
+romantisch zij.
+
+Het altijd-durende streven gaat verloren, zoo daaraan de rust der
+zelfbeheersching ontbreekt; de fantasie vindt willekeurige slingerwegen
+maar niet den weg tot het doel. Zoo moet het streven zich scholen
+door de schoonheid, die niet anders is dan de evenredigheid en
+algemeene orde der wereld. Griekenland heeft de wereld als "kosmos"
+opgevat. De schoonheidszin is uit Griekenland geboren. Overal liggen
+zijne voorteekenen verspreid: Indië, Egypte, Assyrië, Babel, Israël,
+Phoenicië, Germanië zijn vol voorteekenen die de geboorte van den
+schoonheidszin aanzeggen; maar eerst Hellas heeft de schoonheid
+_geweten_ en het vormelooze verworpen voor de erkenning van harmonie
+en maat. Eerst Hellas heeft dit inzicht tot beginsel eener geheele
+kultuur gemaakt.
+
+Dit is dus de vrucht van Faust's scholing door de klassieke kultuur,
+dat hij leert innerlijk maatvol zijn, en dat zijn strevende
+werkzaamheid daardoor planmatig en doelmatig wordt.
+
+
+
+Maar het huwelijk met Helena is leerschool en niet meer. Evenmin
+als een leerschool is het tot bestendigheid beschikt. Zal Faust tot
+uitvoering der zedelijke daad komen, dan moet dit huwelijk achter
+hem liggen, al is ook de leering, daarin ondergaan, van blijvende
+beteekenis. Zoo zien wij Helena aan Faust's armen ontzinken. Wat
+zij hem verwekt heeft is de _poëzie_. Immers deze is niet anders
+dan maatvolle gedachte en Goethe noemt haar Euforion. Voor hem
+was de poëzie niet een kunstvol spel, maar een innerlijk vermogen,
+om het leven en de werkelijkheid als een kunstwerk te zien en te
+beleven; zij was hem een scheppende macht, die zich uitte in denken
+en doen. Zal Faust tot zedelijken werker worden, dan moet hij door
+de poëzie bezield zijn tot dienst aan de wereldorde en door haar tot
+maatvolle wijsheid zijn bekwaamd. Deze vrucht zal blijken, wanneer
+de huwelijkstijd met Helena voorbij is; tijdens het huwelijk zal zij
+hem verschijnen als lichtende beeld. De lichtende gestalte Euforion,
+in het huwelijk van Faust en Helena verwekt, blinkt voor beider
+verwonderde oogen, maar gaat als een meteoor voorbij, waarna ook
+Helena's oogenblik van verscheiden is gekomen. Wanneer zij aan Faust
+ontzinkt, blijven als aandenken, kleed, mantel en lier achter. Dit
+beteekent dat de nieuwe zedelijkheid de sporen bewaart van hare
+scholing in de klassieke kultuur, maar dat zij toch een andere is,
+zelfstandig, en uit haar leerschool is verrezen als een vrije macht,
+stichtster harer eigen beschaving.
+
+
+
+6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en ontoereikendheid der
+zedelijke daad.
+
+
+Het oneindig streven, Germaansch van oorsprong maar geadeld in de
+leerschool der klassieke beschaving; de zedelijke zelfbetooning, door
+het besef van maatvolle orde verhelderd--ziehier den _weg van Faust_:
+op deze wijze zal hij zijn Mefistofeles te boven komen.
+
+Maar waarin bestaat het dat Faust Mefisto te boven komt? Indien hij in
+het zedelijk streven, dat toch ook naar bepaalde doeleinden uitgaat
+_bevredigd_ wordt, is dan de oneindige drang, deze richting naar het
+Absolute, niet tòch verloochend? en wie heeft dan overwonnen: Faust,
+die beweerde met niets te zullen bevredigd zijn, of Mefisto die daar
+al te gemakkelijken raad op wist?
+
+Ziehier de vraag, die de ontknooping van het Faust-drama beheerscht.
+
+De zedelijke daad, die Faust uitvoert is grootsch, bovenal zoo zij in
+haar symbolische beteekenis doorzien wordt. "Mijn oog was gericht,
+zoo spreekt Faust, naar de hooge zee; zij zwol op om in zichzelve
+omhoog te streven--dan zonk zij in en schudde haar golven om daarmede
+de breedte der vlakke oevers te bestormen. En dat verdroot mij,
+gelijk de overmoed door zijn hartstochtelijk opgezweepten zin den
+vrijen geest, die slechts het recht waardeert, ergert.
+
+"Ik achtte het toeval, scherpte mijn oog: de golf stond op en rolde dan
+terug, trok weg van het trotsch bereikte doel; het oogenblik komt en
+hij herhaalt zijn spel. Dan sluipt hij weer aan op duizend plaatsen,
+de onvruchtbare, om overal onvruchtbaarheid uit te strooien. Het
+is een zwellen en toenemen en uitstorten over het woeste gebied,
+en dan weder terugtrekken en er is niets volvoerd. Mij beangstigt
+dit schouwspel tot vertwijfeling; doellooze kracht van bandelooze
+elementen! Hier waagt mijn geest het boven zijn macht te streven:
+hier wil ik strijden en hier wil ik overwinnen! En dit is mogelijk:
+zoo vloedend als zij is, golft de zee langs elken heuvel heen; al
+beweegt zij zich nog zoo overmoedig: een geringe opgeworpen hoogte
+weerstaat haar trots en een geringe diepte trekt haar machtig tot
+zich neer. Toen heb ik snel in mijn geest het plan gevormd: verwerf
+het kostelijk genot om de heerschzuchtige zee van den oever af te
+sluiten, het gebied dier vloeiende massa in te krimpen, en haar diep
+binnenwaarts terug te dringen in haarzelf. Van schrede tot schrede
+heb ik mij het plan voor den geest geroepen: dit te volvoeren is mijn
+wensch, waag het de uitvoering te bevorderen."
+
+Faust wil de zee aan banden leggen en het onvruchtbaar zeegebied
+herscheppen tot vruchtbaar land; daar wil hij een door menschen
+veroverde woonplaats stichten, een vrijen grond voor een vrij volk,
+dat zich in vrije werkzaamheid oefent.
+
+Het veld zal vruchtbaar zijn, een land als een paradijs; laat aan
+zijn buitenkant de vloed den dijk bestormen: de samenwerking eener
+schare is haastig bereid om de kleinste scheur te versperren. De
+symboliek dezer Faustische daad is duidelijk: de zee is de negatie
+der vruchtbare aarde; terwijl deze uit een onbegrensden levensdrang
+het leven voortbrengt, plant, dier en mensch ontspruiten doet,
+en uit haar schoot de delfstoffen opwerpt--doet de zee niets dan
+verzwelgen; in haar diepte schuilen monsters en de kolk van gevaar
+blijft zij voor ieder, die zich op haar bedriegelijke vlakten
+waagt. De zee is het verstorend element; zij is de Mefistofeles in
+de aardsche schepping; van den oer-chaos overgebleven. Nu zal Faust
+de zee terugdrijven. Zinrijke daad! Ziehier het heilswerk, in eigen
+geestelijke vrijheid uitgedacht en volvoerd, geheel anders dan de
+"goede werken" voorgeschreven door een gekodificeerde moraal. Deze
+daad beteekent Faust's overwinning over Mefistofeles.
+
+Een bekoorlijk tafereel schildert het welslagen dezer daad van
+Faust: een vroeger schipbreukeling, eenmaal aan deze kust gespoeld
+en verpleegd in de hut van Philemon en Baucis zoekt nu, jaren later,
+zijn weldoeners op, en aanschouwt van hun in 't duin gelegen woonplaats
+af, geen zee maar een vruchtbaar land: hetgeen u grimmig mishandeld
+heeft, de zee met haar schuimend wilde golven, ziet gij in een
+tuin herschapen: een tafereel als een paradijs! Koene knechten van
+verstandige heeren groeven en dijkten de zee in, verminderden haar
+rechtsgebied en werden heerscher in hare plaats. Zie toch hoe weide
+naast weide groent, beemd, tuin, woud en dorp! rechts en links over
+groote uitgestrektheid is het gebied dichtbevolkt!
+
+
+
+Maar is Faust nu voldaan? en heeft in deze daad zijn oneindige drang,
+d. i. zijn drang naar het Oneindige vervulling gevonden? Indien ja, dan
+is eenerzijds Mefistofeles overwonnen, omdat niet in de verlokkingen
+van dezen, maar in Faust's eigen gevonden en geschapen taak zijn
+drang vervuld is.
+
+Mefisto heeft Faust in de wildernis gevoerd.. Nu heeft hij zelf uit
+de wilde zee een bewoonbaar en vruchtbaar land geschapen!
+
+Anderzijds heeft toch Faust een voldoening gevonden beneden het
+Oneindige. Eenmaal heeft hij het wezen der wereld gezocht met het
+denkend intellekt; de magie is door hem te hulp geroepen; hij heeft
+den dood gewild om langs dezen weg in de eeuwige waarheid in te
+dringen; diep en ontroerend was de klacht over zijn onvermogen; in
+zijn ongeleschten kendorst dreigde hij te zullen bezwijken, en heeft
+gezworen dat niets hem ooit zou bevredigen: "zal ik ooit gerustgesteld
+mij neerleggen op het bed der ledigheid, dan zij het tegelijk met
+mij ten einde; kunt gij mij zoo beliegen dat ik mijzelf behaag,
+mijn laatste dag zij aangebroken; zal ik tot het oogenblik spreken:
+blijf toch want gij zijt schoon genoeg, dan wil ik te gronde gaan."
+
+Faust is voldaan.... maar zóo dat hij het niet is. Dat is: hij
+heeft de daad gedaan die de meest zuivere _omzetting_ is van zijn
+oneindigen drang in de aardsche omgeving. Maar deze daad is op
+elk oogenblik nog slechts een _betrekkelijke_ uitdrukking van zijn
+drang, en om haar volledig te denken, denkt hij haar verlengd in het
+toekomstige. Bovendien: aan het werk zelf heeft Mefistofeles deel en
+zoo is het een onvolkomen werk.
+
+Wat dit laatste aangaat: in het werk mengt zich onrecht; dus houdt
+het een bewijs zijner onvolmaaktheid in. De Faust-dichter schildert
+deze ongerechtigheid in den aanval van Mefisto met drie gevaarlijke
+gezellen op het huisje van Philemon en Baucis. Faust ergert zich
+aan het oud-modisch klokgebengel, waarmeê deze oudjes nog steeds
+den verleden tijd dienen. Hij heeft hun in 't nieuwe gebied een
+beter woning en welvarender landgoed aangeboden; maar vond slechts
+weigering. Mefisto volgt Faust's wenk op eigen manier en.... de hut
+gaat in vlammen op, terwijl de bewoners omkomen. Voor Faust geeft deze
+handeling stof tot bepeinzing. Ook de werken van zedelijke bezieling,
+naar bepaalde doeleinden uitgaand, kunnen de eeuwigheidswaarde van
+den mensch niet vervangen; zij zijn eindige grootheden, heilzame
+doch begrensde gewrochten en zij houden den mensch binnen zijn
+eindige levensvoorwaarden besloten. Evenmin als de opstapeling
+der wetenschappelijke resultaten, bereikt de vermenigvuldiging der
+zedelijke daden het eeuwige. Waar de Wagners juichen zijn de Fausten
+onvoldaan. Dat de zedelijke handelingen den mensch niet vergoddelijken
+bewijst het onrecht dat ongewild ook daarin binnensluipt.
+
+
+
+Toch heeft Faust _zijn weg_ gevonden. Maar de weg is niet het doel,
+doch het middel. Na de scholing door de oude kultuur heeft hij in
+een nieuwe zedelijkheid _zich tot het hoogste voorbereid_.
+
+
+
+Nog is, gelijk wij zagen, Mefistofeles niet geheel overwonnen. In
+beginsel is zijn macht over Faust gebroken, hiermeê dat Faust in de
+zedelijke daad zijn ware zelf verwerkelijkt. Niet meer leider maar
+dienaar van Faust is hij, maar ook in deze verhouding is hij nog de
+medgezel. Weldra doet zich het verstorend element zijns persoons
+aan Faust gelden; want reeds in den proloog in den hemel is deze
+onontkoombare waarheid over hen uitgesproken: de mensch dwaalt zoolang
+hij streeft.
+
+Voor den strevenden mensch is er geen mogelijkheid om de negatie,
+de verstoring, het kwaad, den Mefistofeles te niet te doen--zoolang
+hij streeft. Maar in beginsel is hij, zoodra zijn strevenden wil
+zich verheft, hem te boven. Nu nadert tot den oud geworden Faust
+een gestalte, die lang afwezig is gebleven, maar toch op hem geloerd
+heeft zoolang Mefisto met hem ging: de Zorg.
+
+Is iemand hier? vraagt Faust. De vraag vereischt een ja, antwoordt
+zij.--En gij wie zijt gij dan?--Ik ben nu hier.--Verwijder u!--Ik
+ben ter rechter plaats.--Neem u in acht! zegt Faust, en spreek geen
+tooverwoord! En zij: al zou mij geen oor vernemen, toch weerklink
+ik in de harten; op wegen, op de zeetochten ben ik de steeds
+beangstigende medgezel. Steeds gevonden, nooit gezocht, ik wordt
+gevleid en gevloekt. Hebt ge nooit de zorg gekend? "Uw macht erken
+ik niet" roept Faust haar toe, maar zij blaast haar adem over hem
+uit en Faust wordt blind.
+
+Hij buigt zich niet voor de tegenstandster, zooals hij zich niet
+buigt voor Mefistofeles; hij is zichzelf en handelt uit aansporing van
+zijn eigen wezen, maar tegelijk vervult hem zijn grootsche daad met
+onbevredigdheid. "Nog heb ik mij niet opgeworsteld tot de vrijheid"
+roept hij uit; en: "de mensch doorreize zijn aardschen dag; als geesten
+spoken ga hij zijn vrijen gang. In het voortschrijden vinde hij smart
+en geluk, hij, onbevredigd elk oogenblik."
+
+De beperktheid van zijn kunnen en het te-kort van zijn zedelijk
+streven wordt aan den mensch te ondervinden gegeven door de macht,
+die zich tegenover hem stelt. Maar in zichzelf vindt hij zijn streven
+en de geestelijke kracht, die hem daarbij geleidt. Faust wordt door
+de zorg weerstaan, maar in zichzelf beseft hij den aandrang tot
+voortzetting zijner grootsche daad en voor zijn innerlijke oogen
+spiegelt het vizioen der voltooiing. Terwijl Mefisto's gezellen
+bezig zijn het graf te delven, waarin hij Faust hoopt te vangen,
+(want vernietiging acht hij het einde ook van dit leven), hoort
+de blindgeworden strever in het geklank der spaden het werk der
+arbeiders, die hij geroepen heeft. Immers een kanaal graven zij om
+een moeras af te leiden en aldus de gezondheid der streek voor haar
+bewoners te verhoogen? Het volk dat hier in vrijheid woont, zal zich
+uitbreiden. Het gevaar kennend en afwerend zal jeugd, manschap en
+grijsheid hier zijn lange leven in noeste werkzaamheid volvoeren!
+
+Deze gedachte is het die Faust vervult en als vizioen voor zijn blinde
+oogen zweeft, en in het licht daarvan roept hij uit: "nu waag ik tot
+het oogenblik te zeggen: blijf, want gij zijt schoon genoeg. In aeonen
+kan het spoor van mijn aardsche dagen niet vergaan. In het voorgevoel
+van zulk verheven geluk, geniet ik thans het hoogste oogenblik."
+
+Deze woorden zijn de laatste en Faust zinkt stervend op den grond. Dat
+hij de weddenschap met Mefistofeles slechts naar den klank des woords
+verloren heeft, is duidelijk. Hij zelf, aan Mefisto ontgroeid, is van
+hem vrijgekomen. Hij heeft zijn oneindig wezen tegen den ondergang
+bewaard.... maar niet verwerkelijkt. Het zedelijke streven is niet het
+hoogste bereik der menschelijke persoonlijkheid. "Wiens geest altijd
+strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen" zal van Faust gelden:
+dat de zedelijke streving zelve de voltooiing van het menschelijk
+bestaan inhoudt, is daarmee niet gezegd!
+
+
+
+
+
+V FAUST'S VOLEINDIGING
+
+
+
+1. De liefdemacht. God en mensch. Overschrijding der begrensdheid.
+
+
+"God kennen is de hoogste deugd" leert Spinoza. Dit "hoogste"
+noemt hij summa virtus, hetgeen nog iets anders beteekent dan
+"hoogste" nl. toppunt der deugd. Het begrip "hoogste" duidt aan
+iets betrekkelijks, zijnde de uitkomst eener vergelijking; het
+beteekent niet, dat het nòg-hoogere is uitgesloten; slechts over het
+thans-voorhandene doet het uitspraak. Maar "toppunt" beteekent het
+logisch uiteinde der opstreving, waarbij het nòg-hoogere niet gedacht
+kan worden. Hier is het streven ten einde in zijn bereikte doel.
+
+De oude zedelijkheid erkende niet dat het geestesleven zijn
+(natuurlijke) voltooiing had in de eenheid met God en op deze eenheid
+was aangelegd. Zij geloofde aan de tegenstelling tusschen mensch en God
+(door de zonde) en hoopte te eindigen bij een verzoening. Dit is de
+oude religie, die uitgaat van het zondebesef, en met alle middelen de
+overtuiging hunner onwaardigheid bij de menschen aankweekt. Maar de
+ware religie, die zoo oud is als de beschaving, al bleef ze in het
+verborgen, beleed de fundamenteele identiteit des menschen met God
+(zooals de zonnestralen fundamenteel één zijn met de zon) en erkent dat
+in de bewuste eenheid met God het leven tot zijn waarheid is gekomen.
+
+Deze eenheid met God is een verheffing des bewustzijns, waarin het
+betrekkelijke is overwonnen; zij is onze vereeniging, die door
+de mystische denkers zelfs "vergoding" (theosis) is genoemd. De
+religieuze zielkunde handelt over haar in een diepzinnig hoofdstuk
+en het is deze vergoding als een voleindiging van het geestesleven,
+welke de Faust-dichter in de slot-scène van het gedicht heeft in
+beeld en klank en woord gebracht. In haar is geen Mefistofeles die
+het bewustzijn der oneindigheid tracht af te leiden of uit te dooven.
+
+Een bergwand rotsachtig met kloven en met bosch begroeid; niet bewoond
+dan door eenige kluizenaars; een geest van diepe geheimzinnigheid
+hangt daar; de berg is in lagere en hoogere gebieden verdeeld;
+geestelijke wezens zweven af en aan, en een koor van zalige knapen
+beweegt zich kringvormig om den hoogsten top; engelen van mindere
+en van meerdere volmaking gaan zingend om, terwijl zwevend de Mater
+gloriosa nadert op den aanroep van haar grootsten vereerder. Zalige
+vrouwen onder wie eene (weleer Gretchen genoemd) aanbidden haar,
+terwijl het onsterfelijk deel van Faust door Engelen wordt opwaarts
+gedragen en het geheele tafereel met een mystisch koor eindigt,
+waarin de eeuwigheid als voltooiing van den tijd bezongen wordt.
+
+Dit alles heeft de beteekenis van aanwijzing van een hoogere
+werkelijkheid. Deze berg is onttrokken aan de aardsche natuur en
+natuurwet; de wezens, die er vertoeven, zijn in zwevende beweging
+en de geheele berg is een heilige schuilplaats der liefde. Ook het
+streven en de zedelijke strijd bestaan hier niet. Wat in de wereld
+niet geldt, geldt hier: het is de almachtige Liefde die alles vormt
+en alles koestert.
+
+In deze sfeer wordt het wonder voltrokken der voleindiging van
+het geestesleven. De voltooiing moge een logisch gevolg zijn van de
+voorafwerkende krachten, zoodat het geestesleven uit zichzelf naar haar
+heenwijst--toch is haar werkelijkheid een _nieuwe_ daad. Beter nog:
+in de voltooiing komt aan het licht welke kracht in het geestesleven
+verborgen was: de liefdekracht van God. De zedelijke houding van
+Faust was een strevende zelfwerkzaamheid, en het is dit streven,
+dat hem tot de volmaking voert ("wie altijd strevend werkzaam is,
+dien kunnen wij verlossen" zingen de engelen)--maar nu blijkt dat dit
+menschelijke streven nog een andere waarde heeft dan het streven van
+een mènsch te zijn: het is de ervaarbare keerzijde der Godskracht: de
+eeuwige scheppingshandeling Gods draagt het geheele leven, gelijk zij
+draagt de geheele wereld en waar wìj van zedelijk streven gewagen is
+'t in waarheid deze groote kracht, die zich in menschen openbaart. De
+groeikracht, waarmee de plant zich uit den aardbodem opheft, is niet
+haar speciale eigendom, maar is de Natuur zelve in haar werkzaamheid:
+zoo is het niet anders dan de Kosmische Liefde, die zich in Faust
+voordeed en vermomde als zijn eigen strevende wil. Zoo lang de mensch
+nog in zijn streven is bevangen en de Mefistofeles hem begeleidt,
+weet hij niet anders of het is zijn eigen zedelijke natuur die
+handelt.... maar dit wordt anders in de voleindiging.
+
+Ja dit is de voleindiging dat hij zich bewust is van de Godskracht
+als zijn eigen wezen. Op eens aanschouwt hij in zich niet zijn eigen
+persoon, maar het groote Wezen. Dit is de Godskennis waarvan Spinoza
+zegt dat zij het einde is der deugd, God schouwende met een helderheid
+als waarmee wij te voren van ons eigen streven bewust waren.
+
+Want de mensch leeft in het Wereldgeheel en de geheele wereldorde,
+die is de geest van God, woont in hem. Deze is de "eeuwige Liefde
+die alle dingen vormt" en in de voleindiging des levens hebben wij
+niet het partikuliere zelfbewustzijn, maar het bewustzijn van God,
+dat is van de eeuwige Liefde. Wij zìjn ons bewust van de Oneindige
+Tegenwoordigheid. Als "de Liefde van boven aan ons deelneemt roept de
+heilige schaar ons het welkom toe." De Pater Seraphicus, langs den
+berg zwevend, roept op tot deze ondervinding: "Stijgt opwaarts tot
+hooger gebied, groeit ongemerkt, want hier versterkt u de zuivere
+tegenwoordigheid van God. Dit is het voedsel der geesten, regeerend
+in het vrije hemelruim; dit is de openbaring der eeuwige Liefde,
+die zich in ons tot zaligheid ontvouwt."
+
+De beteekenis van Faust's oneindigen drang wordt nu verstaan: wat
+hem drong is het Oneindige zelf: zijn strevende natuur is van den
+beginne aan niets anders geweest dan de oneindige kracht Gods in haar
+menschelijke keerzij: datgene waarvan de Wagners onbewust waren, werd
+door de Fausten beseft; maar met een vóórbesef dat zich nu eerst tot
+levend inzicht voltooit.
+
+Nu eerst.... De mensch streeft zoolang hij leeft en zoolang hij
+streeft dwaalt hij en is door Mefistofeles vergezeld. Faust wordt
+voleindigd door den dood heen. De ingang in het groote Mysterie
+is de voorwaarde tot de voleindiging. Faust zelf heeft nog in zijn
+laatste levensstonde verzekerd, dat het "uitzicht naar boven" hem is
+afgesloten en dus de _kennis_ van het oneindige, waarnaar hij tevoren
+zoo vurig smachtte, niet verkregen is. Maar het onbekende is niet het
+onwerkelijke, en gelijk hij eenmaal den dood heeft willen roepen om
+hem in het mysterie in te wijden, zoo komt nu de dood met het mysterie
+en wijdt hem in. Slechts de dood geeft die zuivering waarbij de geest
+des menschen tot zichzelven komt, de uitwendigheid der wereld aan de
+aandacht ontzinkt. "Reeds is hij schoon en groot van heilig leven"
+zingt over Faust een schare van zalige knapen.
+
+Het zedelijk streven van den mensch is, in zijn grond beschouwd,
+niet eigen werk, maar de Godskracht in hare werkzaamheid; want naar
+ons wezen zijn wij het Algemeene, en de Geest des Geheels heeft
+hier zijne inwoning. Het streven opwaarts is, alzoo beschouwd, de
+aantrekkingskracht die van boven werkt, en de Faust-dichter noemt deze
+aantrekkingskracht: _het eeuwig-vrouwelijke_. "Het eeuwig-vrouwelijke
+trekt ons opwaarts" luiden de slotwoorden van het Faust-gedicht:
+
+
+    "Das ewig-weibliche zieht uns hinan."
+
+
+Wat is de beteekenis dezer uitspraak? Naar ons voorkomt deze: tot nu
+toe kenmerkt Faust zich door de strevende werkzaamheid. Het streven is
+het eeuwig-mannelijke; deze drang tot werken, deze voortschrijdende
+daadkracht is de scheppende macht, gewrochten voortbrengend en van
+den eenen tot den anderen arbeid voortgaand. Maar, "wie immer in
+strevende werking is dien kunnen wij verlossen"; hetgeen beteekent dat
+niet deze mannelijke gezindheid zelve de verlossing is: in haar wordt
+Mefistofeles geleidelijk overwonnen, maar het eindpunt der overwinning
+wordt niet bereikt. Doch in 't einde moet de mensch inzien, dat niet
+hijzelf, dat is niet zijn individueele eigen-persoon, de voleindiging
+toebereidt, maar dat hij haar verwerft krachtens de Godheid die zijne
+werkende macht is. Hij, als eigenpersoon, _geeft zich over_. Hier
+treedt het passieve moment in, dat de aktiviteit bekroont. Wat hem
+tevoren werk toescheen schijnt hem nu rust.
+
+Daarom is de Godheid in dit opzicht dat zij het geestesleven
+voleindigt, voor hem niet de werkzame Man, maar degene in wien het werk
+ten einde is en bij wien de mannenkracht uitrust: zijn tegendeel: het
+eeuwig-Vrouwelijke. Man en Vrouw, Mannelijkheid en Vrouwelijkheid zijn
+symbolische namen en symbolische begrippen om de goddelijke werking
+aan te duiden. In dit opzicht van ten einde zijn des werks en van
+overgave onzer persoonlijkheid aan den Voleinder is het goddelijke
+vrouwelijk gedacht. Hier is een _innigheid_ die tusschen man en man
+niet bestaat. Wat de Middeleeuwen in de Maria-dienst, wat de Griek
+in de Aarde-moeder nabij was, deze aflegging van den menschelijken
+eigen-wil en van het eigen-bewustzijn, vindt Faust in zijn opstijging,
+aangetrokken door het eeuwig-Vrouwelijke der goddelijke Liefde. Hier
+is niet bedoeld een onderdompeling in het onbewuste onzer zinnelijke
+natuur, gelijk men heeft verklaard, maar een opstijging boven het
+bepaalde bewustzijn van ons verstandelijk daglicht.
+
+
+
+Het menschenleven voleindigt zich door inkeer tot zijn grond; het
+eindigt bij zijn aanvang. Het Faust-gedicht begint in den hemel
+d. i. in de sfeer van God en vindt er zijn einde. In het einde is de
+eeuwige Dag aangelicht.
+
+De eerste Dag van Faust was het vale, voorbijgezwoegde tijdperk zijner
+vergeefsche inspanning, eindigend in de klacht. Daarna de avond
+met mysterieuse diepten en zinnelijkheid en eindelijk de voornacht
+bespookt door wroeging en verwijt. Deze eerste Dag is het eerste
+Deel des gedichts. De na-nacht brengt kalmte en geeft den strever
+geestes-rust. Nu verschijnt de nieuwe Morgen van arbeid, de morgen van
+het groote streven en deze morgen geeft zich over aan den Eeuwigen Dag.
+
+In dien Nieuwen Dag der goddelijke Tegenwoordigheid is de Drang naar
+het Absolute bevredigd. [1]
+
+
+
+
+
+
+
+INHOUD
+
+
+    WOORD VOORAF
+
+    I DE KLACHT VAN FAUST:
+
+            1. De famulus Wagner, de begrensde mensch
+
+            2. Wetenschap is herleiding tot het
+               Onbegrepene
+            3. Faust zoekt ontkoming bij de magische
+               fantasie
+            4. Faust's klacht herhaald (verschijning van
+               den Aardegeest)
+
+    II Faust en Mefistofeles:
+
+            1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in
+               den Hemel)
+            2. De verstorende macht. Het noodwendige
+               Tegendeel in wereld en leven. Mefistofeles
+            3. Mefistofeles: ontkenning en ironie
+            4. De weddenschap van Faust en Mefistofeles
+
+
+    III FAUST IN DE WILDERNIS:
+
+            1. Zelfverlies in den zinnenlust
+            2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in
+               Mefisto's leiding)
+
+    IV DE WEG VAN FAUST:
+
+            1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen
+               morgen
+            2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven
+               en zelfbevrijding.)
+            3. Het besluit tot daden
+            4. De klassieke beschaving als leerschool;
+               geestelijke vorming; de idee der schoonheid
+            5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie
+               en maat
+            6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en
+               ontoereikendheid der zedelijke daad. Het
+               einde van Faust's streven
+
+    V FAUST'S VOLEINDIGING:
+
+            1. Overschrijding onzer begrensdheid in
+               de religie; de goddelijke Liefdemacht; de
+               overgave
+
+
+
+
+
+
+AANTEEKENING
+
+
+[1] Verg. Dr. J. D. Bierens de Haan, Dante's mystische reis (Amsterdam,
+1914), Hoofdstuk XIII, Het kristallijnen bewustzijn en Idee-studies
+(Amsterdam 2de druk 1913): De geestelijke ontroering; en: door de
+Rede tot de Aanschouwing.
+
+
+*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions will
+be renamed.
+
+Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
+law means that no one owns a United States copyright in these works,
+so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the
+United States without permission and without paying copyright
+royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
+of this license, apply to copying and distributing Project
+Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm
+concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
+and may not be used if you charge for an eBook, except by following
+the terms of the trademark license, including paying royalties for use
+of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for
+copies of this eBook, complying with the trademark license is very
+easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation
+of derivative works, reports, performances and research. Project
+Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away--you may
+do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected
+by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark
+license, especially commercial redistribution.
+
+START: FULL LICENSE
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full
+Project Gutenberg-tm License available with this file or online at
+www.gutenberg.org/license.
+
+Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project
+Gutenberg-tm electronic works
+
+1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or
+destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your
+possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
+Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound
+by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the
+person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph
+1.E.8.
+
+1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement. See
+paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this
+agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm
+electronic works. See paragraph 1.E below.
+
+1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the
+Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
+of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual
+works in the collection are in the public domain in the United
+States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
+United States and you are located in the United States, we do not
+claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
+displaying or creating derivative works based on the work as long as
+all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
+that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting
+free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm
+works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
+Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily
+comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
+same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when
+you share it without charge with others.
+
+1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
+in a constant state of change. If you are outside the United States,
+check the laws of your country in addition to the terms of this
+agreement before downloading, copying, displaying, performing,
+distributing or creating derivative works based on this work or any
+other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no
+representations concerning the copyright status of any work in any
+country other than the United States.
+
+1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
+immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear
+prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work
+on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the
+phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed,
+performed, viewed, copied or distributed:
+
+  This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and
+  most other parts of the world at no cost and with almost no
+  restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it
+  under the terms of the Project Gutenberg License included with this
+  eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the
+  United States, you will have to check the laws of the country where
+  you are located before using this eBook.
+
+1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is
+derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
+contain a notice indicating that it is posted with permission of the
+copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
+the United States without paying any fees or charges. If you are
+redistributing or providing access to a work with the phrase "Project
+Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply
+either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
+obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm
+trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
+additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
+will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works
+posted with the permission of the copyright holder found at the
+beginning of this work.
+
+1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
+any word processing or hypertext form. However, if you provide access
+to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format
+other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official
+version posted on the official Project Gutenberg-tm website
+(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
+to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
+of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain
+Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the
+full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works
+provided that:
+
+* You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+  the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+  you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
+  to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has
+  agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
+  Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
+  within 60 days following each date on which you prepare (or are
+  legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
+  payments should be clearly marked as such and sent to the Project
+  Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
+  Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg
+  Literary Archive Foundation."
+
+* You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+  you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+  does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+  License. You must require such a user to return or destroy all
+  copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
+  all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm
+  works.
+
+* You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
+  any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+  electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
+  receipt of the work.
+
+* You comply with all other terms of this agreement for free
+  distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
+Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than
+are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
+from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of
+the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set
+forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
+Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm
+electronic works, and the medium on which they may be stored, may
+contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
+or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
+intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
+other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
+cannot be read by your equipment.
+
+1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from. If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium
+with your written explanation. The person or entity that provided you
+with the defective work may elect to provide a replacement copy in
+lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
+or entity providing it to you may choose to give you a second
+opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
+the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
+without further opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO
+OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
+LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of
+damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
+violates the law of the state applicable to this agreement, the
+agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
+limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
+unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
+remaining provisions.
+
+1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in
+accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
+production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm
+electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
+including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
+the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
+or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or
+additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any
+Defect you cause.
+
+Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of
+computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
+exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
+from people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future
+generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
+Sections 3 and 4 and the Foundation information page at
+www.gutenberg.org
+
+Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
+U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's business office is located at 809 North 1500 West,
+Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up
+to date contact information can be found at the Foundation's website
+and official page at www.gutenberg.org/contact
+
+Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without
+widespread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine-readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment. Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements. We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
+DONATIONS or determine the status of compliance for any particular
+state visit www.gutenberg.org/donate
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg web pages for current donation
+methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
+ways including checks, online payments and credit card donations. To
+donate, please visit: www.gutenberg.org/donate
+
+Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works
+
+Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
+Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be
+freely shared with anyone. For forty years, he produced and
+distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of
+volunteer support.
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
+the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
+necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
+edition.
+
+Most people start at our website which has the main PG search
+facility: www.gutenberg.org
+
+This website includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
diff --git a/23018-0.zip b/23018-0.zip
new file mode 100644
index 0000000..6d3a6b5
--- /dev/null
+++ b/23018-0.zip
diff --git a/23018-h.zip b/23018-h.zip
new file mode 100644
index 0000000..34f0c98
--- /dev/null
+++ b/23018-h.zip
diff --git a/23018-h/23018-h.htm b/23018-h/23018-h.htm
new file mode 100644
index 0000000..23a6c53
--- /dev/null
+++ b/23018-h/23018-h.htm
@@ -0,0 +1,3693 @@
+<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN"
+"http://www.w3.org/TR/html4/loose.dtd">
+<!-- This HTML file has been automatically generated from an XML source on 2010-09-19T21:33:38.087+02:00. -->
+<html lang="nl-1900">
+<head>
+<meta name="generator" content=
+"HTML Tidy for Windows (vers 25 March 2009), see www.w3.org">
+<title>Goethe&rsquo;s Faust</title>
+<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=us-ascii">
+<meta name="generator" content=
+"tei2html.xsl, see http://code.google.com/p/tei2html/">
+<meta name="author" content="J. D. Bierens de Haan">
+<link rel="schema.DC" href=
+"http://dublincore.org/documents/1998/09/dces/">
+<meta name="DC.Creator" content="J. D. Bierens de Haan">
+<meta name="DC.Title" content="Goethe&rsquo;s Faust">
+<meta name="DC.Date" content="2007-10-12">
+<meta name="DC.Language" content="nl-1900">
+<meta name="DC.Format" content="text/html">
+<meta name="DC.Publisher" content="Project Gutenberg">
+<meta name="DC.Rights" content=
+"Dit boek is vrij van auteursrechten in de Verenigde Staten. Als u elders woont, controleer dan de wetgeving in uw land voordat u dit boek download.">
+<meta name="DC.Identifier" content=
+"https://www.gutenberg.org/etext/23018">
+<style type="text/css">
+body
+{
+font: 100%/1.2em "Times New Roman", Times, serif;
+margin: 1.58em 16%;
+text-align: left;
+}
+/***** Titlepage *****************************************************/
+.titlePage
+{
+border: #DDDDDD 2px solid;
+margin: 3em 0% 7em 0%;
+padding: 5em 10% 6em 10%;
+text-align: center;
+}
+.titlePage .docTitle
+{
+line-height: 3.5em;
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .docTitle .mainTitle
+{
+font-size: 1.8em;
+}
+.titlePage .docTitle .subTitle, .titlePage .docTitle .seriesTitle, .titlePage .docTitle .volumeTitle
+{
+font-size: 1.44em;
+}
+.titlePage .byline
+{
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+font-size:1.2em;
+line-height:1.72em;
+}
+.titlePage .byline .docAuthor
+{
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .figure
+{
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.titlePage .docImprint
+{
+margin: 4em 0% 0em 0%;
+font-size: 1.2em;
+line-height: 1.72em;
+}
+.titlePage .docImprint .docDate
+{
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+/***** End Titlepage *****/
+.transcribernote
+{
+background-color:#DDE;
+border:black 1px dotted;
+color:#000;
+font-family:sans-serif;
+font-size:80%;
+margin:2em 5%;
+padding:1em;
+}
+.advertisment
+{
+background-color:#FFFEE0;
+border:black 1px dotted;
+color:#000;
+margin:2em 5%;
+padding:1em;
+}
+.width20
+{
+width: 20%;
+}
+.width40
+{
+width: 40%;
+}
+.indextoc
+{
+text-align: center;
+}
+.div0
+{
+padding-top: 5.6em;
+}
+.div1
+{
+padding-top: 4.8em;
+}
+.index
+{
+font-size: 80%;
+}
+.div2
+{
+padding-top: 3.6em;
+}
+.div3, .div4, .div5
+{
+padding-top: 2.4em;
+}
+.footnotes .body,
+.footnotes .div1
+{
+padding: 0;
+}
+.apparatusnote
+{
+text-decoration: none;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6, .pseudoh1, .pseudoh2, .pseudoh3, pseudoh4
+{
+clear: both;
+font-style: normal;
+text-transform: none;
+}
+h3, .pseudoh3
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+}
+h3.label
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+h4, pseudoh4
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+}
+.alignleft
+{
+text-align:left;
+}
+.alignright
+{
+text-align:right;
+}
+.alignblock
+{
+text-align:justify;
+}
+p.tb, hr.tb
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+text-align: center;
+}
+p.argument, p.note, p.tocArgument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+text-indent:0;
+}
+p.argument, p.tocArgument
+{
+margin:1.58em 10%;
+}
+p.tocChapter
+{
+margin:1.58em 0%;
+}
+p.tocSection
+{
+margin:0.7em 5%;
+}
+p.dateline
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+}
+p.signed
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-left: 3.58em;
+text-indent: -2em;
+}
+.epigraph
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+width: 60%;
+margin-left: auto;
+}
+.epigraph span.bibl
+{
+display: block;
+text-align: right;
+}
+.trailer
+{
+clear: both;
+padding-top: 2.4em;
+padding-bottom: 1.6em;
+}
+.figure
+{
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.floatLeft
+{
+float:left;
+margin:10px 10px 10px 0;
+}
+.floatRight
+{
+float:right;
+margin:10px 0 10px 10px;
+}
+p.figureHead
+{
+font-size:100%;
+text-align:center;
+}
+.figAnnotation
+{
+font-size:80%;
+position:relative;
+margin: 0 auto; /* center this */
+}
+.figTopLeft, .figBottomLeft
+{
+float: left;
+}
+.figTop, .figBottom
+{
+}
+.figTopRight, .figBottomRight
+{
+float: right;
+}
+.figure p
+{
+font-size:80%;
+margin-top:0;
+text-align:center;
+}
+img
+{
+border-width:0;
+}
+p.smallprint,li.smallprint
+{
+color:#666666;
+font-size:80%;
+}
+span.parnum
+{
+font-weight: bold;
+}
+.marginnote
+{
+font-size:0.8em;
+height:0;
+left:1%;
+line-height:1.2em;
+position:absolute;
+text-indent:0;
+width:14%;
+}
+.pagenum
+{
+display:inline;
+font-size:70%;
+font-style:normal;
+margin:0;
+padding:0;
+position:absolute;
+right:1%;
+text-align:right;
+}
+a.noteref, a.pseudonoteref
+{
+font-size: 80%;
+text-decoration: none;
+vertical-align: 0.25em;
+}
+.displayfootnote
+{
+display: none;
+}
+div.footnotes
+{
+font-size: 80%;
+margin-top: 1em;
+padding: 0;
+}
+hr.fnsep
+{
+margin-left: 0;
+margin-right: 0;
+text-align: left;
+width: 25%;
+}
+p.footnote
+{
+margin-bottom: 0.5em;
+margin-top: 0.5em;
+}
+p.footnote .label
+{
+float:left;
+width:2em;
+height:12pt;
+display:block;
+}
+/****** Tables ******/
+td.sum
+{
+padding-top: 2px; border-top: solid black 1px;
+}
+/****** Poetry ******/
+.lgouter
+{
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+display:table; /* used to make the block shrink to the actual size */
+}
+.lg
+{
+text-align: left;
+}
+.lg h4, .lgouter h4
+{
+font-weight: normal;
+}
+.lg .linenum, .sp .linenum
+{
+color:#777;
+font-size:90%;
+left: 16%;
+margin:0;
+position:absolute;
+text-align:center;
+text-indent:0;
+top:auto;
+width:1.75em;
+}
+p.line
+{
+margin: 0 0% 0 0%;
+}
+span.hemistich /* invisible text to achieve visual effect of hemistich indentation. */
+{
+color: white;
+}
+.versenum
+{
+font-weight:bold;
+}
+/***** Drama *****/
+.speaker
+{
+font-weight: bold;
+margin-bottom: 0.4em;
+}
+.sp .line
+{
+margin: 0 10%;
+text-align: left;
+}
+/***** End Drama *****/
+/* right aligned page number in table of contents */
+.tocPagenum, .flushright
+{
+position: absolute;
+right: 16%;
+top: auto;
+}
+span.corr
+{
+border-bottom:1px dotted red;
+}
+span.abbr
+{
+border-bottom:1px dotted gray;
+}
+span.measure
+{
+border-bottom:1px dotted green;
+}
+/****** Font Styles and Colors *****/
+.ex
+{
+letter-spacing: 0.2em;
+}
+.sc
+{
+font-variant: small-caps;
+}
+.uc
+{
+text-transform: uppercase;
+}
+/* overline is actually a bit too high; overtilde is approximated with overline */
+.overline, .overtilde
+{
+text-decoration: overline;
+}
+.rm
+{
+font-style: normal;
+}
+.red
+{
+color: red;
+}
+/***** End Font Styles and Colors *****/
+hr
+{
+clear:both;
+height:1px;
+margin-left:auto;
+margin-right:auto;
+margin-top:1em;
+text-align:center;
+width:45%;
+}
+.aligncenter, div.figure
+{
+text-align:center;
+}
+h1, h2
+{
+font-size:1.44em;
+line-height:1.5em;
+}
+h1.label, h2.label
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+h5, h6
+{
+font-size:1em;
+font-style:italic;
+line-height:1em;
+}
+p
+{
+text-indent:0;
+}
+p.firstlinecaps:first-line
+{
+text-transform: uppercase;
+}
+p.dropcap:first-letter
+{
+float: left;
+clear: left;
+margin: 0em 0.05em 0 0;
+padding: 0px;
+line-height: 0.8em;
+font-size: 420%;
+vertical-align:super;
+}
+.lg
+{
+padding: .5em 0% .5em 0%;
+}
+p.quote,div.blockquote, div.argument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+margin:1.58em 5%;
+}
+.pagenum a, a.noteref:hover, a.hidden:hover, a.hidden
+{
+text-decoration:none;
+}
+ul { list-style-type: none; }
+.castlist, .castitem { list-style-type: none; }
+/***** External Links *****/
+.pglink
+{
+background: url(images/book.png) center right no-repeat;
+padding-right: 18px;
+}
+.catlink
+{
+background: url(images/card.png) center right no-repeat;
+padding-right: 17px;
+}
+.exlink
+{
+background: url(images/external.png) center right no-repeat;
+padding-right: 13px;
+}
+.pglink:hover
+{
+background-color: #DCFFDC;
+}
+.catlink:hover
+{
+background-color: #FFFFDC;
+}
+.exlink:hover
+{
+background-color: #FFDCDC;
+}
+body
+{
+background: #FFFFFF;
+font-family: "Times New Roman", Times, serif;
+}
+body, a.hidden
+{
+color: black;
+}
+.titlePage
+{
+color: #001FA4;
+font-family: Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6, .pseudoh1, .pseudoh2, .pseudoh3, .pseudoh4
+{
+color: #001FA4;
+font-family: Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;
+}
+p.byline
+{
+font-style: italic;
+margin-bottom: 2em;
+}
+.figureHead, .noteref, .pseudonoteref, .marginnote, p.legend, .versenum, .stage
+{
+color: #001FA4;
+}
+.rightnote, .pagenum, .linenum, .pagenum a
+{
+color: #AAAAAA;
+}
+a.hidden:hover, a.noteref:hover
+{
+color: red;
+}
+p.dropcap:first-letter
+{
+color: #001FA4;
+font-weight: bold;
+}
+sub, sup
+{
+line-height: 0;
+}
+.pagenum, .linenum
+{
+speak: none;
+}
+</style>
+
+<style type="text/css">
+.xd20e85width
+{
+width:480px;
+}
+.xd20e90
+{
+text-align:center;
+}
+.xd20e95width
+{
+width:501px;
+}
+.xd20e110width
+{
+width:498px;
+}
+.xd20e132
+{
+background: url(images/ig.png) no-repeat top left;
+}
+.xd20e132init
+{
+float: left;
+width: 115px;
+height: 115px;
+background: url(images/ig.png) no-repeat;
+text-align: right;
+color: white;
+font-size: 1px;
+}
+.xd20e148
+{
+background: url(images/in.png) no-repeat top left;
+}
+.xd20e148init
+{
+float: left;
+width: 115px;
+height: 115px;
+background: url(images/in.png) no-repeat;
+text-align: right;
+color: white;
+font-size: 1px;
+}
+.xd20e409
+{
+background: url(images/id.png) no-repeat top left;
+}
+.xd20e409init
+{
+float: left;
+width: 115px;
+height: 115px;
+background: url(images/id.png) no-repeat;
+text-align: right;
+color: white;
+font-size: 1px;
+}
+.xd20e557
+{
+background: url(images/if.png) no-repeat top left;
+}
+.xd20e557init
+{
+float: left;
+width: 115px;
+height: 115px;
+background: url(images/if.png) no-repeat;
+text-align: right;
+color: white;
+font-size: 1px;
+}
+.xd20e632
+{
+background: url(images/iz.png) no-repeat top left;
+}
+.xd20e632init
+{
+float: left;
+width: 115px;
+height: 115px;
+background: url(images/iz.png) no-repeat;
+text-align: right;
+color: white;
+font-size: 1px;
+}
+</style>
+</head>
+<body>
+
+<p style='text-align:center; font-size:1.2em; font-weight:bold'>The Project Gutenberg eBook of Goethe's Faust, by Johannes Diderik Bierens de Haan</p>
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and
+most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
+whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
+of the Project Gutenberg License included with this eBook or online
+at <a href="https://www.gutenberg.org">www.gutenberg.org</a>. If you
+are not located in the United States, you will have to check the laws of the
+country where you are located before using this eBook.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin-top:1em; margin-bottom:1em; margin-left:2em; text-indent:-2em'>Title: Goethe's Faust</div>
+<div style='display:block; margin-top:1em; margin-bottom:1em; margin-left:2em; text-indent:-2em'>Author: Johannes Diderik Bierens de Haan</div>
+<p style='display:block; text-indent:0; margin:1em 0'>Release Date: October 12, 2007 [eBook #23018]<br>
+[Most recently updated: November 22, 2022]</p>
+<p style='display:block; text-indent:0; margin:1em 0'>Language: Dutch</p>
+  <p style='display:block; margin-top:1em; margin-bottom:0; margin-left:2em; text-indent:-2em; text-align:left'>Produced by: Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project Gutenberg.</p>
+<div style='margin-top:2em; margin-bottom:4em'>*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***</div>
+
+<div class="front">
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e85width"><img src="images/cover.jpg" alt=
+"Oorspronkelijke voorkant." width="480" height="720"></div>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar xd20e90">Goethe&rsquo;s Faust</p>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e95width"><img src="images/titlepage1.png" alt=
+"Oorspronkelijke titelpagina." width="501" height="720"></div>
+</div>
+<div class="titlePage">
+<div class="docTitle">
+<div class="mainTitle">Handboekjes Elck &rsquo;t Beste</div>
+</div>
+<div class="byline">Onder leiding van L. Simons</div>
+<div class="docImprint">Uitgegeven door de Maatschappij voor Goede en
+Goedkoope Lectuur Amsterdam</div>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e110width"><img src="images/titlepage2.png" alt=
+"Oorspronkelijke titelpagina." width="498" height="720"></div>
+</div>
+<div class="titlePage">
+<div class="docTitle">
+<div class="mainTitle">Goethe&rsquo;s Faust</div>
+</div>
+<div class="byline">Studie door<br>
+<span class="docAuthor">Dr. J. D. Bierens de Haan</span></div>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar xd20e90">Gedrukt ter drukkerij &ldquo;De
+Degel&rdquo;, Amsterdam.</p>
+</div>
+<div id="pre" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">Woord vooraf</h2>
+<p class="xd20e132"><span class="xd20e132init">G</span>oethe heeft in
+de twee gedeelten van den Faust aan zijn lezers het beeld voor oogen
+gesteld van den mensch en zijn hoogste streven. Niet een historisch
+bepaalden persoon, gelijk in menig drama, noch een zielkundig
+merkwaardig wezen, als genie of &ldquo;Uebermensch&rdquo; heeft hij
+geschilderd; maar den mensch, die wij allen zijn. Al het fantastisch
+eigenaardige van het Faust-gedicht is dichterlijke verbeeldingswijze.
+Het zal ons, die over de Faust-figuur gaan filosofeeren te doen zijn,
+om het menschelijke in dezen mensch, en om niets anders.</p>
+<p class="signed">B. de H.</p>
+<p class="signed"><span class="ex">Aerdenhout</span>, Oktober 1914.
+<span class="pagenum">[<a id="pb1" href="#pb1" name=
+"pb1">1</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div class="body">
+<div id="ch1" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">I De klacht van Faust</h2>
+<div class="div2" id="ch1.1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">1. De famulus Wagner, de begrensde mensch.</h3>
+<p class="xd20e148"><span class="xd20e148init">N</span>auwelijks
+verschijnt ons de figuur van Faust of wij vernemen zijn klacht, een
+klacht zoo zeer uit de geheele persoonlijkheid opgeweld, dat wij Faust
+niet kennen, zoolang wij de klacht niet verstaan. En door in haar te
+verwijlen, zoodat de snaren onzer ziel meetrillen, verstaan wij haar.
+Niet slechts muziek of roman willen genoten worden door medeleving,
+maar ook de wijsheid, en ook datgene wat aan de wijsheid
+voorafgaat.</p>
+<p>Terwijl wij nu de klacht van Faust zullen uitspreken, en bepeinzen
+wat zij inhoudt&mdash;zie daar ontmoeten wij een mensch in
+Faust&rsquo;s omgeving en met wien hij elken dag verkeert: zijn eigen
+famulus, den helper bij zijn natuurkundige proeven, Wagner. Hij is een
+mensch (of zeggen wij: hij is &ldquo;de&rdquo; mensch) die de klacht
+van Faust niet kent en haar niet begrijpt en die te dezen opzichte het
+niet verder brengt dan tot een schamele verzuchting. Het is langs den
+famulus Wagner, dat wij tot Faust naderen; het is door tegenstelling
+dat wij de beteekenis van Faust&rsquo;s klacht duidelijk maken.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>&ldquo;Reeds weet ik veel doch gaarne wist ik alles&rdquo;
+(<span lang="de">Zwar weiss ich viel, doch m&ouml;cht ich alles
+wissen</span>). Met deze woorden treedt de famulus Wagner uit
+<span class="pagenum">[<a id="pb2" href="#pb2" name=
+"pb2">2</a>]</span>Faust&rsquo;s studeercel af; zij zijn kort en wel de
+prachtigste karakteristiek van een benepen mensch. De man wien deze
+woorden in den mond gelegd zijn, is voorgoed belachelijk en met hem het
+heele ras der zijnen; de kordate weetvastheid van zoo&rsquo;n schepsel,
+zijn beslist voornemen om de weterij van dag tot dag te vermeerderen,
+en de volkomen argeloosheid van zulk gemoed zijn zoo heerlijk
+bijeengebracht in dat &eacute;&eacute;ne volzinnetje, dat wij Goethe
+den oprechten dank onzer harten schuldig zijn, die zoo treffend de
+heele bent van weetwijzen heeft gekarakteriseerd.</p>
+<p>Deze menschen hebben &eacute;en eerbied, en die is groot, voor
+degenen die nog meer weten dan zij; zij hebben &eacute;&eacute;n
+verlangen en dat is groot: hun medewetenden voorbij te streven of
+althans in te halen; hoe gaarne zouden ze twee honderd jaren oud
+worden, wanneer dat hun hielp om alles te weten. Zij zijn het die de
+opstapeling der leervakken hebben uitgevonden en de vergelijkende
+examens.</p>
+<p>Wagner is de <i>begrensde</i> mensch. Maar waarin bestaat dan wel
+zijn begrensdheid, terwijl toch zijn verlangen z&oacute;o ver reikt?
+Tevreden met halve maatregelen vinden wij hem niet en de hoeveelheid
+weten, door hem verzameld, is hem nooit genoeg, daar hij immers tot de
+al-wetendheid toe zou willen voortwerken. Respektabel is de kennis der
+Wagners, en zij gelijken in hoeveelheid van opgezamelde wetenschap op
+musea. Hun vatbaarheid schijnt onbegrensd. Zijn zij niettegenstaande
+dit een begrensd type van menschen, waarin ligt deze begrensdheid
+dan?</p>
+<p>Zij ligt in een eigenschap huns geestes waardoor zij den zin en
+beteekenis van hun eigen weten misverstaan. In een misverstand ligt hun
+begrensdheid; en het misverstand is van dien aard, dat hij die het
+opeens inziet, tot de klacht van Faust vervalt. Maar ook van dien aard
+is het misverstand dat men slechts krachtens geestelijke beperktheid
+daarbij blijven kan <span class="pagenum">[<a id="pb3" href="#pb3"
+name="pb3">3</a>]</span>en dat de ware, ruime en diepe geest niet
+anders kan dan het misverstand ontsluieren en dus komen moet tot de
+klacht van Faust. En deze klacht verwoest de vorige vreugde en spreekt
+het vonnis uit over de schoone illusie van voorheen.</p>
+<p>Wat de famulus Wagner niet verstaat is: dat al deze kennis een
+nadering is tot het Onbegrepene. Ja: de diepere <i>waarheid</i> der
+kennis ligt hierin&mdash;een waarheid die vooralsnog verbijstert en
+verblindt, zooals ze aan Faust doet, maar die later wordt verstaan,
+wanneer het Onbegrepene niet zonder meer on-begrepen blijft. De Wagners
+echter verstaan niets van dezen geestelijken zin en wonderbare waarde
+der menschelijke kennis: hun is het te doen om de verzameling der
+weetzaken. Zij kloppen begeerig aan de deur van Faust&rsquo;s
+denkvertrek &ldquo;om met hem te treden in geleerde overweging,&rdquo;
+maar niet om wijsheid. De vrees, die hen een enkelen maal bij hun
+wetenschap overvalt, is niet de vrees of ook al het weten de
+toenadering is tot een ontzaglijk geheim, te groot voor menschenhart.
+Maar hun vrees is dat het korte leven niet genoeg zij om de hoeveelheid
+der weetbaarheden te verzamelen: &ldquo;de kunst is lang en kort het
+leven&rdquo; &ldquo;eer de halve weg is afgelegd moet een arme drommel
+misschien sterven.&rdquo; De <i>kwantiteit</i> van het weetbare
+verontrust hen soms; en zoo ze ooit over de begrensdheid onzer kennis
+hebben nagedacht, dan is het om deze grenzen verkeerd te stellen: de
+begrensdheid onzer zintuigen en van ons geheugen en der werktuigen die
+wij aanwenden, de kwantitatieve onvolmaaktheid van het menschelijk
+verstand is de eenige grens, die zij zich indenken: maar dat mogelijk
+het verstand zelf (ook het ver-reikendste) niet levert wat wij ons
+inbeelden, dat het verstand zelf <i>voert tot het onbegrepene</i>; dat
+aldus het verstand eindigt niet bij het doel, waarvoor wij &rsquo;t
+inspanden, maar bij de ontkenning des doels&mdash;d&agrave;t te
+verstaan is verre <span class="pagenum">[<a id="pb4" href="#pb4" name=
+"pb4">4</a>]</span>buiten het vermogen der famuli Wagner. Zoo verstaan
+zij ook niet wat w&egrave;l de zin der verstandswerking mag zijn. In
+hun mond past de volgende lofspraak:</p>
+<p>Wij hebben met nauwlettendheid de bewegingen van gemoed en verstand
+gadegeslagen, geklassificeerd en ingedeeld onder psychische wet. Wij
+hebben de bronnen der historie van volken en geslachten geopend en
+bestudeerd. Wij hebben de aarde opgegraven en daar de archieven
+aangetroffen voor de prae-historische geschiedenis der menschheid; wij
+hebben door geologische onderzoekingen den ouderdom van onze aardsche
+woonplaats berekend en een algemeene voorstelling harer wordingsfazen
+verkregen; de afstanden vastgesteld in het stelsel der planeten; onze
+blik reikt tot eindlooze verten heen; de richting is aangewezen waarin
+het menschelijk verstand nog jaren en jaren zijn onderzoekingswerk kan
+voortzetten: <span lang="de">zwar weiss ich viel, doch m&ouml;cht ich
+alles wissen!</span></p>
+<p>Oefent de verrukking der Wagners niet zekere verlokking uit en zou
+men haar uitspraak niet liever aanhooren dan de klacht van Faust, de
+bittere en doodelijke klacht: &ldquo;Ik zie dat wij niets kunnen
+weten&rdquo; (<span lang="de">ich sehe dass wir nichts wissen
+k&ouml;nnen</span>)?</p>
+<p>&ldquo;Nu heb ik, ach, filosofie, rechtswetenschap en medicijnen, en
+ook helaas theologie met vurigen ijver bestudeerd. Daar sta ik nu, een
+arme dwaas en ben zoo wijs als bij &rsquo;t begin. Ik heet Magister,
+Doctor zelfs en trek nu al een tiental jaren, omhoog omlaag en scheef
+en krom scholieren bij hun neuzen rond en zie dat wij niets weten
+kunnen: dat brandt mijn hart met felle pijnen.&rdquo;</p>
+<p>Aldus luidt de klacht, waarme&ecirc; Fausts nachtelijke alleenspraak
+in de studeercel aanvangt en waarvan geen famulus Wagner iets
+verstaat.</p>
+<p>Voor dezen is wetenschap nog niets anders dan lofwaardige
+geleerdheid, streelend voor het menschelijk gevoel van eigenwaarde. Dat
+wereld en leven <span class="pagenum">[<a id="pb5" href="#pb5" name=
+"pb5">5</a>]</span><i>raadsel</i> zijn vermoedt hij niet. Tegenover de
+klacht van Faust klinkt zijn tevredenheid als onbewuste bespotting van
+zichzelf: &ldquo;het is een groot genot zich in den geest der tijden te
+verplaatsen, toeziende hoe voorheen een wijs man heeft gedacht, hoe
+heerlijk ver ten laatste wij gekomen zijn.&rdquo;</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch1.2"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">2. Wetenschap is herleiding tot het Onbegrepene.</h3>
+<p class="firstpar">De klacht van Faust betreft niet de kwantiteit van
+het weten: het te weinig aan kennis. Deze kwaal ware wellicht door den
+arbeid van duizend jaren te verhelpen, waarna de klacht kon worden te
+boek gesteld als bewijs van het te kort in een voorafgaand stadium der
+menschelijke ontwikkeling.</p>
+<p>De klacht van Faust houdt in dat de kennis een nadering is tot het
+Onbegrepene. Dit is het wat hem kwelt: hoemeer deze schipper zijn vaart
+bespoedigt, zoo dichter nabij den kolk wordt hij gedreven, waarin elk
+vaartuig vergaat. Juist het tegenovergestelde van wat hij wenscht
+bereikt hij; het licht waarnaar hij versmacht blijkt duisternis.
+Tevoren, toen hij als onwetende door het leven liep, was hij niet
+ongelukkig; zijn behoefte aan kennis hield nog de belofte in eener
+toekomstige vervulling. Thans echter is hij de kennis deelachtig en
+ziet: het kennen drijft hem ijlings in de ellende: het Onbegrepene is
+voor zijn oog verrezen. Het is alsof nevels den horizont onzichtbaar
+maken zoodat wie kunnen leven zonder horizont, tevreden zijn met het
+beperkte bestaan hun gegund. Maar zij, wie de beperktheid het leven
+benauwt, doorwaden de nevelen en wat zien zij? <span class="corr" id=
+"xd20e213" title="Bron: monsters">Monsters</span> die het bestaan
+bedreigen.</p>
+<p>Wij willen uit het begrip der wetenschap, de wetenschap van natuur
+en zielsleven, nagaan waardoor Faust tot zijn klacht gedreven is.
+<span class="pagenum">[<a id="pb6" href="#pb6" name=
+"pb6">6</a>]</span></p>
+<p>Faust heeft op alle gebied van het menschelijk weten zijn kennis
+uitgebreid: wat wil het zeggen: de uitbreiding der kennis? Het wil
+zeggen dat de waargenomen stof, die eerst een voorwerp was voor de
+tuchtlooze fantasie, al meer onder algemeene gezichtspunten des
+verstands gebracht wordt: de zonnekar met de vurige rossen en den
+kloeken menner, die eertijds de fantastische behoefte der jeugdige
+volken bevredigde, heeft de plaats geruimd voor een mechanische wet van
+beweging naar de eischen van het tucht-lievend verstand. Nu zijn wij
+verstandiger en wij zijn vooruit gegaan; wij hebben voldaan aan den
+eisch onzer eigen bewustheid. Maar <i>begrijpen</i> wij nu? Het
+voorbarig &ldquo;ja&rdquo; als antwoord op deze vraag past in den mond
+der famuli Wagner.</p>
+<p>Ons verstand leert ons de bizondere gevallen begrijpen uit het
+algemeene; den val van een steen begrijpen we uit de algemeene wet der
+aantrekking; het ontkiemen van een zaad begrijpen wij uit de algemeene
+wet der organische ontwikkeling. In zoover kan men zeggen dat wij door
+het verstand iets begrijpen. Maar zal dit begrijpen volledig zijn en
+niet een verwijzing naar het onbegrijpbare, dan moeten wij ook het
+Algemeene begrijpen&mdash;en dat kunnen wij niet. Zoo is er dan deze
+reden, om welke ons verstand niet in staat is tot wezenlijk begrijpen:
+dat het verstand de waargenomen wereld der bizondere gevallen
+(verschijnselen, gebeurtenissen) herleidt tot het Algemeene (algemeene
+wetten) en het Algemeene is voor hem onbegrijpelijk.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Voorbeeldig in ijver werkt het verstand voort aan zijn matelooze
+taak, om de veelvormige en veelvervige stof der waarneming te brengen
+onder de tucht van het Algemeene. Maar bij nadere bepeinzing wordt ons
+duidelijk dat wij niet vermogen raadsels op te lossen, doch te
+klassificeeren. Wij herleiden de raadseltjes tot <span class=
+"pagenum">[<a id="pb7" href="#pb7" name="pb7">7</a>]</span>raadsels; de
+bizondere raadseltjes tot algemeene raadsels; het bizondere raadseltje
+van het vallen eener steen tot het algemeene raadsel der
+aantrekkingskracht. Ons verstand is de ondernemer van een dierentuin,
+die zijn kooien in regelmatige orde bouwt naast elkaar en geleidelijk
+den toeschouwer door de opklimmende rang-orde der dierenwereld
+voortleidt; elke kooi draagt een welgeschilderd opschrift, waar
+geslacht en soort van het vertoonde schepsel te lezen staat. Maar het
+wezen zelf dat als representant der soort zich hier voordoet, is een
+onoplosbaar raadsel. Hier is de tijger, felis tigris, gevaarlijk
+roofdier, exemplaar der katten-familie; orde: roofdieren (carnivora);
+onderklasse: eigenlijke zoogdieren (monodelphia); klasse der zoogdieren
+(mammalia) en behoorend tot de eerste type van het dierenrijk: de
+gewervelde (animalia vertebrata.) Maar ik vraag u: wat loert in dat
+oog? <span class="corr" id="xd20e232" title="Bron: zoo">Zoo</span> gij
+mij dat dier wilt vertoonen, bij de goden leg mij uit wat de natuur is,
+dat zij zulke wezens schiep en wat de <i>zin</i> der schepping is,
+waarin dit dier zijn plaats heeft en: wat beteekent de tijger in de
+rangorde der wezens die gij mij zoo keurig benaamdet? Of zie dien
+dommen papegaai, bij welken de uil waard is vogel van Athene te zijn:
+wat wil de natuur dat zij dezen papegaai in haar bosschen laat. Zonder
+raadsels kwam ik in uw dierentuin, waarin ge mij de wereld zoudt
+vertoonen gekatalogiseerd: ik zou uitgaan als een begrijpende; maar gij
+hebt mij alleen vertoond geklassificeerde raadselen.</p>
+<p>Ons verstand is de ondernemer van dien dierentuin. Het heeft een
+tweeledigen arbeid: <i>vooreerst</i> de klassifikatie (schematisatie)
+der waargenomen voorwerpen naar hun eigenschappen. Wanneer wij een
+slak, een olifant en een nijlpaard beschouwen, blijkt al dadelijk, dat
+de eigenschappen der laatste twee meer onderling overeenstemmend zijn
+dan der eerste twee. Zoo ontstaat een indeeling der waargenomen wereld
+in verscheidene <span class="pagenum">[<a id="pb8" href="#pb8" name=
+"pb8">8</a>]</span>rangen: de anorganische wereld; de organische
+(plantenrijk), de bewuste wereld (dierenrijk) en de wereld der
+redelijke wezens. De <i>tweede</i> taak van het verstand is: het leven
+der voorwerpen van elke klasse na te sporen; herleidend het verschil
+der eigenschappen tot verschil van levensfunktie: in de anorganische
+wereld is dit leven twee&euml;rlei<span class="corr" id="xd20e248"
+title="Bron: ;">:</span> chemische verbinding en ontbinding der stoffen
+&egrave;n mechanische beweging; in de organische wereld is dit leven:
+groei (voeding, procreatie, sterven); in de bewuste wereld:
+bewust-zijn; in de redelijke wereld: denken en wil.</p>
+<p>En wanneer wij nu de gekompliceerde verschijnselen, die zich overal
+voordoen, herleid hebben tot de <i>enkelvoudige algemeene gevallen</i>
+(wetten) van het leven eener toebehoorende klasse, dan mag ons verstand
+even voldaan zijn als de famulus Wagner.</p>
+<p>Maar nu begint de klacht van Faust: want, het algemeene geval der
+aantrekkingskracht of van den groei of van het bewust-zijn of van den
+wil: dat is juist het onbegrepene.</p>
+<p>In het eerste zijn wij voldaan. Zoolang wij de waarnemingswereld
+voor oogen hebben zijn wij voldaan met de wetenschap, dat de
+veelvuldige werkingen, elk met hun eigen aanschijn, berusten op een
+zelfde algemeenheid; de groei van deze lelie gaat evenzoo als de groei
+van honderd andere planten, die gij reeds kent; bevruchting en voeding
+hier geschieden gelijk als daar. Herkennen wij in het aanschouwde
+natuurverschijnsel een algemeene wet, dan bevinden wij ons in een
+aangename situatie daar tegenover; wij zijn niet verbijsterd als
+tegenover het ongewone; wij weten heel wel het verschijnsel te
+plaatsen. Te zijnen opzichte zijn wij voldaan als Wagner.... Totdat we
+gaan peinzen over dat Algemeene! <span class="corr" id="xd20e260"
+title="Bron: over">Over</span> den groei zelf; over ontstaan en
+bevruchting en voeding en sterven. En nu niet meer over een bepaald
+geval ervan, maar over deze dingen zelf; hier helpt geen analogie noch
+verwijzing <span class="pagenum">[<a id="pb9" href="#pb9" name=
+"pb9">9</a>]</span>naar iets anders, tenzij naar een hooger Algemeene,
+dat alsdan aan uw verbijsterd oog zich vertoont. Staat ge nu niet met
+uw aangezicht voor het Onbegrepene? Een steen valt.... ziedaar de
+bizondere verschijning van het algemeen geval: de (wet der)
+aantrekking. Ge noemt het algemeene: de aantrekkings<i>kracht</i>.
+Kracht beteekent mysterie.</p>
+<p>Wilt ge u verwonderen? Aanschouw gindsche pompoenstruik; voor drie
+maanden ging een nietig zaad in de aarde. Thans staat daar een plant
+van vollen en schoonen vorm; de groene hoekige stengels dragen fraaie
+en breede bladeren, sierlijk generfd en zacht-behaard; oranje
+bloemkelken pronken tusschen het groen en reeds begint zich een geel en
+groen gevlekte vrucht te ronden. Bedenk nu niet de analogie met andere
+gevallen van gelijken aard: bedenk het Algemeene,&mdash;den groei; de
+verbandstelling tusschen het nietig ovaalvormig zaadje, dat gij
+nederwierpt &egrave;n deze schoone volle plant; er is niet
+&eacute;&eacute;n overeenkomst; het is even wonderlijk als dat een
+krokodil een eikeboom werd of een paddestoel veranderde in een mensch.
+Wij zijn er aan <i>gewoon</i>; maar het gewone is even groot wonder als
+het ongewone; het Algemeene is puur mysterie en ondoordringbaar voor
+ons wetenschappelijk verstand.</p>
+<p>In het Algemeene (de algemeene wet) is niets geschied dan de
+vereenvoudiging van het bizondere; het verwarde beeld, dat door de
+aanschouwing voor onze oogen komt, is er tot zijn enkelvoudigen vorm,
+<span class="abbr" title="dat is"><abbr title="dat is">d.
+i.</abbr></span> tot denkbeeld, gereinigd. Het verstand, tot zijn grens
+genaderd, heeft principieel en duidelijk het onkenbare voor den dag
+gebracht, dat zich bij de onoverwogen aanschouwing der dingen alsnog
+verborgen hield.</p>
+<p>Wetenschap is een herleiding tot het Onbegrepene. Vandaar de klacht
+van Faust: Zij die van haar de openbaring der waarheid verwacht hadden
+en teleurgesteld <span class="pagenum">[<a id="pb10" href="#pb10" name=
+"pb10">10</a>]</span>uitkwamen, hebben gesproken van haar bankroet.
+Volkomen ten onrechte; wat zij ondervonden hebben is het bankroet
+hunner verwachting. Het positivisme heeft zijn belofte niet gehouden
+waar het de wetenschap tot een religie maakte. Maar de menschheid, van
+welke Faust lid is, behoeft de verheldering van het innerlijk en deze
+is het die zij op den moeilijken weg der wetenschap heeft gezocht.</p>
+<p>Konden nu maar de Fausten inzien dat het Algemeene een poort is, wel
+gesloten, maar aan den ingang van het rijk der Waarheid gebouwd, dan
+zouden zij, op den weg van hun nadenken voortgeschreden hun klacht
+uiten met berusting, maar nu ten einde raad, klagen zij &ldquo;dat wij
+niets kunnen weten.&rdquo;</p>
+<p>De scepticus houdt bij dit inzicht halt, en acht het
+<i>wijsheid</i>. Zijn karakter brengt den eisch van intellektueele
+zekerheid niet voort; het negatieve besluit is hem te meer welkom,
+omdat hij nu met handhaving zijner verstandelijke reputatie het deel
+des gemaks kan kiezen in het leven. En zeker: de klacht van Faust
+klinkt als wijsheid tegenover de wetenswaan der Wagners; maar toch is
+zij op die wijze niet bedoeld. In den mond der kleinere geesten is
+Faust&rsquo;s klacht de uitspraak van het zelftevreden intellekt, dat
+nu met zijne wetenschap van het niet-weten een eindpunt heeft bereikt.
+&ldquo;<span lang="fr">Que sais-je</span>&rdquo; vraagt Montaigne en
+wordt door zijn onwetendheid niet verontrust. Hij was een verstandig
+mensch en een elegante geest, niet zonder bekoring; maar hij was geen
+Faust.</p>
+<p>Ook de groote zoekers van ons geslacht, <span class="corr" id=
+"xd20e295" title="Bron: Sokrates">Socrates</span> zoowel als Paulus,
+hebben beleden dat de kennis waarop een menigte van halfwetenden zich
+verhoovaardigt, voor den d&oacute;&oacute;rschouwer een oorzaak der
+vertwijfeling zou zijn, zoo hij niet tot nog hooger gezichtspunt klom.
+Van Paulus is de uitspraak: zoo iemand meent iets te weten, die heeft
+nog niets gekend gelijk men behoort te kennen. En Socrates zegt:
+<span class="pagenum">[<a id="pb11" href="#pb11" name=
+"pb11">11</a>]</span>ik, daar ik niets weet, zoo meen ik ook niet te
+weten. Doch de God is wel in waarheid wijs en meent dat de menschelijke
+wetenschap weinig waard is, als zeide hij: Deze o menschen is de wijste
+van u, die, gelijk Socrates heeft ingezien, dat hij niets waard is in
+wetenschap.</p>
+<p>Faust is geen scepticus, geen twijfelaar tevreden met zijn
+twijfelkunst. Het hoogere gezichtspunt, waarin de waarheid opengaat, is
+hem alsnog gesluierd. Zijn klacht klinkt tegen het gewelf van zijn
+studeercel in deze nacht van onderzoek en versmachting. Hoe zal deze
+man aan zijn klacht ontkomen?</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Een weg der ontkoming is er en die niet maar de vlucht is van een
+moedelooze. De tot twijfel en vertwijfeling vervallene kan vluchten in
+den schoot der moederkerk; maar een echte ontkoming ware dat niet:
+veeleer een insluimering, het moede hoofd op zijden kussen neergelegd,
+terwijl de groote klokken der beschermende kathedraal de gedachten
+bedwelmen en het gelijkmatig rythme den slaap begeleidt. Maar de vlucht
+is voor Faust de weg der ontkoming niet. Hij zal niet ontkomen, maar te
+boven komen.</p>
+<p>De weg, dien men niet aanstonds vindt is deze: het leven zelf
+samenvatten en verheffen tot zedelijke daad en op die wijze van binnen
+uit met nieuwe energie het denken sterken. Het denken, door de
+zedelijke daad des levens tot redelijkheid verdiept, heeft het
+richtsnoer der waarheid in zich. Is de beschouwing over de wereld,
+natuur, en historie uitgeloopen in de klacht der onwetendheid, dan zal
+nu de aandacht, van deze &ldquo;buiten&rdquo;-wereld afgeleid, zich tot
+den denkenden mensch zelf bepalen en binnen-in-zich zal men
+werkelijkheid vinden en een geestelijke levensbeschouwing wordt
+gewonnen. De wereld blijft dan het kleurig gordijn, waarvoor zich het
+leven afspeelt. In eigen boezem wordt werkelijkheid wat daarbuiten tot
+tastlooze <span class="pagenum">[<a id="pb12" href="#pb12" name=
+"pb12">12</a>]</span>onzekerheid versplinterd is: &ldquo;gij hebt haar
+verwoest de schoone wereld, in eigen boezem bouw haar op&rdquo;. Zoo
+komt de geest zijn twijfel te boven en vestigt zijne zekerheid; hij
+komend tot de innerlijkheid des levens, komt tot de redelijkheid van
+het denken en de klacht wordt omgezet in gejuich. Er is noodig een
+omzetting des levens, die niet in &eacute;en moment, maar in een
+innerlijke geschiedenis zich voltrekt. Niet een &ldquo;bekeering&rdquo;
+maar een verdieping en bevinding onzer innerlijke waarde.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch1.3"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">3. Faust zoekt ontkoming bij de magische
+fantasie.</h3>
+<p class="firstpar">Maar zoover is Faust nog niet, en juist de pogingen
+om tot waarheid te geraken &eacute;er hij zich in het leven werpt,
+zoekend naar zijne daad&mdash;juist zijn voorafgaande pogingen hebben
+een enorme bekoring. Want daarin komen groote en zinvolle vermoedens
+van het menschenhart tot uitspraak. De waarheid, door het verstand niet
+bereikt, wordt misschien bereikt door.... de fantasie? En ziehier de
+gedachte vleugelen aandoen om fantastisch in de geestelijke waarheid
+der wereld op te stijgen. Mogelijk wordt het mysterie der natuur aldus
+geopend? Mogelijk heeft de fantasie den gouden sleutel der poort,
+waarvan &rsquo;t verstand niet anders vermag dan de konstruktie te
+bestudeeren.</p>
+<p>De vooruitgang der kennis is geweest een gaan van de fantasie tot
+het verstand. De oude mythologische verbeelding verklaart de
+natuurverschijnselen door goden en nimfen, terwijl het latere verstand
+de natuurverschijnselen verklaart door het algemeene (de algemeene
+natuurwetten). Het in de aarde geworpen zaad ontkiemt volgens een
+algemeene wet van organischen groei, zoo leert het verstand; maar de
+mythologische fantasie houdt het daarvoor, dat een fee des nachts met
+haar tooverstaf de zaden aanroert en het <span class="pagenum">[<a id=
+"pb13" href="#pb13" name="pb13">13</a>]</span>leven eruit opwekt,
+zoodat ze ontkiemen. Wanneer dan de mensch, ten einde des verstands en
+uitgekomen bij de klacht der onwetendheid, eens v&agrave;n het verstand
+t&oacute;t de fantasie terugkeerde? <span class="corr" id="xd20e319"
+title="Bron: of">Of</span> neen niet terugkeerde, maar
+v&oacute;&oacute;rtging: een nieuwe mythologie, een natuurfilosofische
+mythologie uitvond, waarin de resultaten der wetenschap omgewerkt
+werden in mythologischen zin? Het algemeene des verstands omgezet in
+het persoons-beeld der fantasie? De algemeene werkingen der natuur
+toegeschreven aan de energie van geesten?....</p>
+<p>Ziehier een weg, die schijnt een weg der ontkoming aan de
+klacht.</p>
+<p>Het onpersoonlijk-Algemeene was de troostelooze uitkomst van het
+overdenken der natuur; tegenover het Algemeene staat de mensch als
+tegenover het steenen aangezicht der Sfinx. Maar deze uitkomst wordt
+blij-eindig omgezet, indien het Algemeene niet meer het troostelooze
+einde onzer gedachten is, doch daarin een verwantschap aan onzen eigen
+geest wordt vermoed.</p>
+<p>Heeft ook Schiller niet in zijn gedicht &ldquo;<span lang="de">Die
+G&ouml;tter Griechenlands</span>&rdquo; met weemoed deze orde der
+fantasie verheerlijkt en uitgeroepen: <span class="corr" id="xd20e331"
+title="Niet in bron">&ldquo;</span>Schoone wereld, waar zijt Gij? Keer
+terug o bloeiende jeugd der natuur! <span class="corr" id="xd20e334"
+title="Bron: ach">Ach</span> slechts in het <span class="corr" id=
+"xd20e337" title="Bron: fe&euml;enland">fee&euml;nland</span> der
+dichtkunst is uw fabelachtig spoor thans te herkennen. Uitgestorven
+treurt het zaadveld en aan mijn blik vertoont zich geen godheid
+meer&rdquo; ....wanneer zich nu w&egrave;l in het zaadveld een god
+vertoonde en de wereldkrachten geestelijke machten waren, die mijn
+voetspoor omringden....</p>
+<p>Gij weet wat het is.... magie? Zij is niet hetzelfde als de
+mythologische fantasie en wanneer misschien aan den Faustischen mensch
+de dichterlijke en mythologische fantasie een oogenblik het brein
+doorkruist, dan wijst hij haar toch af voor die andere: de
+<i>magische</i>, zooveel zinvoller dan haar zuster. De <span class=
+"pagenum">[<a id="pb14" href="#pb14" name=
+"pb14">14</a>]</span>mythologische fantasie zingt, maar de magische
+fluistert; de dichterlijke fantasie speelt, maar de magische werkt. Zij
+verheft zich, belooft, bezweert en dreigt. Zij is vol angst en vol
+belofte, geheimzinnig als de slaap en majestueus als de dood.</p>
+<p>Verzeker dat de aantrekkingskracht liefde is, en noem de
+electriciteit ijver; blijf niet bij deze verklaringen in het algemeen,
+maar vat alle natuurwerking op als streven van geestelijke oer-wezens.
+Zeg dat de liefde een liefde is van elementen-geesten en dat een
+geheimzinnig huwelijk de tegengestelde krachten verbindt.... Zeg deze
+inzichten tot uzelf in het half-duister van den maannacht, in uw
+studeercel. Zeg ze tot uzelf, o Faust, te midden der oude perkamenten,
+retorten en instrumenten, terwijl ge onrustig in vergeten geschriften
+bladert.... en bevind dan de uitwerking uwer gedachten, terwijl de
+smeulende lamp knettert en de nachtwind door het geopende hooge venster
+steunt. Om u heen bewegen de ritselingen van opgeroepen geesten.</p>
+<p>Het is de Neo-Platonische en -Pythagoreische mystiek, die aldus het
+geheim der natuur wilde lezen. In de eerste eeuwen onzer jaartelling,
+toen de menschelijke gedachte een bewegelijkheid had als nooit tevoren
+en op alle wegen uitging om waarheid te zoeken, vond ook de magie
+grooten aanhang. Jamblichus (&plusmn; 300) had een beroemden naam als
+filosoof, maar ook als wonderdoener en bezweerder der geesten en van
+hem vertelde men, dat hij Eros en Anteros, geesten van liefde en
+wederliefde, in levende gestalten uit twee bronnen van zijn syrisch
+vaderland te voorschijn riep. In den tijd der Renaissance<span class=
+"corr" id="xd20e351" title="Bron: ,,">,</span> toen het kerkelijk
+systeem was losgemaakt en het denken ongehinderd op vrije wegen ging,
+was ook aanstonds de geesten-theorie gevonden als middel tot
+doorgronding van het bestaande. Heel de natuur is een werk van
+geestelijke machten welke men kan leeren kennen en <span class=
+"pagenum">[<a id="pb15" href="#pb15" name="pb15">15</a>]</span>op welke
+men kan invloed oefenen door de magie. De naam Paracelsus zegt genoeg:
+maar er is een andere naam, die in verband met Faust meer zegt: Agrippa
+von Nettesheim (&dagger; 1535), want deze man is niet slechts een
+belijder der natuurmystiek, maar is ertoe gekomen langs den weg van
+Faust. En terwijl zijn eene geschrift den titel draagt: &ldquo;over de
+onzekerheid en ijdelheid der wetenschappen&rdquo; heet het andere
+&ldquo;okkulte filosofie&rdquo;; de weg d&oacute;&oacute;r het verstand
+tot de klacht &ldquo;ik zie dat ik niets weet&rdquo; en v&agrave;n de
+klacht tot de fantasie.</p>
+<p>Nu is voor Faust de wereld veranderd en de kennis geen herleiding
+meer tot het Onbegrepene. Ons eigen streven begrijpen wij: tenminste is
+het feit onzer eigen strevende natuur ons z&oacute;&oacute; vertrouwd,
+dat wij hier geen geheimenis achter zoeken, dan welke wij rechtstreeks
+verstaan. Hetgeen aan ons streven verwant is en tot vorm van streven
+kan herleid worden, achten wij ook begrijpelijk. Welke nieuwe
+zienswijs, wanneer op eens de geheele natuur met haar werkingen wordt
+voorgesteld als aan ons streven verwant!</p>
+<p>&ldquo;Wanneer de natuur u onderwijst, dan gaat de zielenkracht voor
+u open en verstaat ge hoe de eene geest tot den andere spreekt&rdquo;;
+&ldquo;de geestenwereld is niet toegesloten; uw verstand is toe en dood
+uw hart. Rijs op leerling! <span class="corr" id="xd20e360" title=
+"Bron: en">En</span> baad onbezwaard uw aardsche borst in het
+geestes-morgenrood.&rdquo; Bij de aanschouwing der magische teekens,
+waardoor de beschouwer in rechtstreeksche aanraking komt met de
+aangeduide geestelijke kracht, vloeit zaligheid door alle zintuigen,
+een jong en vernieuwd levensgeluk stroomt nieuwgloeiend door
+Faust&rsquo;s zenuwen. Is het een God die in het magisch teeken die
+macht heeft neergelegd? Is hij, Faust, zelf een godheid? Hem wordt het
+tot licht van binnen en de werkende natuur ligt voor zijn ziel geopend!
+<span class="pagenum">[<a id="pb16" href="#pb16" name=
+"pb16">16</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch1.4"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">4. Faust&rsquo;s klacht herhaald (verschijning van den
+Aardegeest).</h3>
+<p class="firstpar">Deze toenadering tot het wezen der natuur, en
+waarbij de magi&euml;r niet slechts de natuur bedoelt, maar het hart
+der wereld en der werkelijkheid zelve, heeft het kenmerk der
+voorbarigheid. Wat Faust van het daglicht der wetenschap verzekert, kan
+ook van het nachtlicht der magie gelden: &ldquo;De geheimenvolle natuur
+laat in het licht des daags zich van haar sluier niet ontdoen en wat
+zij niet verkiest aan uw geest te openbaren, dat ontwringt gij haar
+niet met hevels en met schroeven&rdquo;. Ook voor de magische fantasie
+opent zij haar geheim niet.</p>
+<p>De geestesverrukking van Faust, als hij uitroept &ldquo;o welke
+weelde welt in dezen aanblik&rdquo; is begrijpelijk. &ldquo;Welke
+weelde vloeit door al mijn zinnen! Ik gevoel jong en heilig levensgeluk
+gloeiend door zenuwen en aderen stroomen. Was het een God, die deze
+teekens schreef, die mijn innerlijke bruising bedaren, mijn arme hart
+vervullen met vreugde, en met geheimzinnigen drang de krachten der
+natuur rondom ontsluieren? Ben ik een God? ik gevoel mij zoo
+licht!&rdquo; De geestesverrukking van Faust is begrijpelijk, omdat zij
+de opstijging der ziel is uit de neerslachtigheid tot de hoop. Terwijl
+plotseling de klacht staakt en een nieuw vergezicht geopend wordt,
+trilt de aandoening door alle zenuwen en wordt de gang der gedachten
+rythmisch; de ziel is alreeds door het nieuwe licht
+omstraald&mdash;zoolang de opwekking duurt. Weldra zal de weg der
+fantasie een pad van vergissing blijken, wanneer het spiedend oog ook
+daar de richting kwijt raakt. De denker Faust zal ontwaren, dat deze
+wereld niet de gelijke is van den menschegeest en dat het Onbegrepene
+ook hier mensch en wereld uit elkaar scheidt. De droomen der magie
+voeren eerst recht het <span class="pagenum">[<a id="pb17" href="#pb17"
+name="pb17">17</a>]</span>Onbegrepene tot vlak nabij en ontstellen den
+geest, die waarheid zoekt.</p>
+<p>Het was de vraag om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap
+met den menschengeest: dan zou hun zin ontsluierd zijn en het geheim
+der dingen openbaar. Maar het spreekt vanzelf, dat deze verwantschap,
+al bestaat ze ook, dieper ligt dan ons <i>bewustzijn</i>. Maar zou er
+sprake zijn om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap met den
+menschengeest, dan zou deze verwantschap bestaan moeten juist met ons
+<i>bewuste</i> zieleleven. Wat hielp het, zoo de natuur verwantschap
+aanwees met de <i>onbewuste</i> gronden van ons menschelijk wezen? Maar
+zie: het kleine gebied van ons innerlijk leven, dat met onze eigen
+lantaren wordt toegelicht, is niet meer dan een oppervlakte: afgronden
+liggen in ons en berghoogten verrijzen, waarvan nu en dan een vermoeden
+en zelfs een innerlijke ervaring in ons ontwaakt. Wij die onszelf niet
+kennen, ontberen die zelfkennis, waarbij het heelal wordt toegelicht,
+en waardoor God, wereld en natuur voor ons kenbaar zijn. Uit
+verwantschap met onzen onbewusten en diepen geest zou de groote wereld
+door ons begrepen worden.... zoo wij niet beperkt waren tot het kleine
+land van ons eigen bewustzijn. Hier blijkt de magie met haar
+verbeelding van mensch-gelijke krachten in de natuur, een fantasie van
+kinderlijke dwazen en gevaarlijk misbruik onzer krachten. De volledige
+zelfkenner zou de ware Magi&euml;r zijn, die alsdan de magie zou
+verachten en in de spiegel zijns eigenen geestes de eeuwige wereld
+kennen zou zonder toovermiddel. Maar <i>deze</i> zelfkenner is onder de
+menschen niet te vinden, en met de groote teleurstelling staat Faust
+voor het Onbegrepene.</p>
+<p>&ldquo;Hoe voel ik mij u nabij&rdquo; durft Faust den Aardegeest
+toeroepen, die het leven en den zin der historie van aarde en
+menschheid in zijn werking samenvat. &ldquo;Uw gelijke ben
+ik!&rdquo;&mdash;maar deze moed is overmoed, <span class=
+"pagenum">[<a id="pb18" href="#pb18" name="pb18">18</a>]</span>of het
+is de moed der wanhoop die op dit &eacute;&eacute;ne oogenblik alles te
+winnen of alles te verliezen heeft. Het antwoord is verpletterend
+&ldquo;gij gelijkt den geest <i>dien gij begrijpt</i>, niet
+mij&rdquo;.... en de geest verdwijnt.</p>
+<p>Zoo eindigt de eerste weg van Faust, waar hij begon, hij eindigt bij
+de klacht; en het einde is smartelijker dan het begin; de tweede klacht
+overtreft de eerste; zij is roerender en dieper; zij heeft geen
+melancholie en geen droefheidshumor; zij heeft alleen verschrikking:
+&ldquo;Ik gelijk niet u? Wien dan? Ik, evenbeeld der Godheid.... ik
+gelijk niet eens op u!&rdquo;</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>In diepe neerslachtigheid blijft Faust achter, wanneer de geest der
+aarde, door zijne magische fantasie opgeroepen, hem verlaat....
+&ldquo;o gelukkig wie nog hopen kan aan deze zee van dwaling te
+ontkomen. Wat men niet weet, dat juist kan men ontberen, en wat men
+weet is overbodig.&rdquo;&mdash;Zoo spreekt hij tot zijn famulus
+Wagner, die tot geen hooger gezichtspunt stijgt dan van het
+interessante. De onbewust-komische kracht van deze Wagners is een
+troost, waaraan de Fausten zich laven een kortstondig oogenblik.
+<span class="pagenum">[<a id="pb19" href="#pb19" name=
+"pb19">19</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch2" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">II Faust en Mefistofeles</h2>
+<div class="div2" id="ch2.1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in den
+Hemel)<span class="corr" id="xd20e407" title=
+"Niet in bron">.</span></h3>
+<p class="xd20e409"><span class="xd20e409init">D</span>e denker Faust
+wil een kennis van het absolute. Met niets minder is hij voldaan, want
+wat in hem leeft en beweegt is de <i>oneindige drang</i>. Faust is
+eeuwigheidsmensch. De oneindige drang is het wezen zijner
+menschelijkheid.</p>
+<p>Hiermede is Faust niet &ldquo;Uebermensch&rdquo; maar <i>mensch</i>.
+Hij is, zoo ge wilt, de geniale mensch. Maar het genie is niet een
+menschensoort, die, buiten de kondities van het menschelijke bestaan
+levend, een eigene roeping vervult en eigen karakter heeft. Het genie
+is de mensch in zijn volheid, en bestaat in een zuiverder uitdrukking
+van het mensch-zijn. Het genie is zich op dieper wijze van het algemeen
+en waar menschelijke bewust. Zoo ook Faust: hij is zich bewust van den
+oneindigen drang, die ongeweten ook in Wagner werkt. Hij is zich bewust
+van de eeuwigheid in hem en daardoor streeft zijn denkerschap naar het
+allerhoogste.</p>
+<p>In dit opzicht zijn wij aan Faust verwant. Waarlijk, noch Faust,
+noch zijn streven zouden ons belang inboezemen, zoo wij ons niet aan
+hem verwant wisten en zoo niet in zijn lot een beeld van het onze
+geschilderd was, hoewel in blinkender kleuren. Het loutere verhaal
+boeit slechts kinderen; de geschiedenis van <span class=
+"pagenum">[<a id="pb20" href="#pb20" name="pb20">20</a>]</span>iemands
+worstelingen zonder meer houdt ons eenige uren bezig; maar wat in het
+Faust-gedicht een eeuw lang de lezende en denkende menschheid geboeid
+en verwonderd heeft, is de aanschouwing van haar eigen streven en haar
+eigen levensdrang in dichterlijk beeld. Zoo is de oneindige drang het
+wezen ook onzer menschlijkheid.</p>
+<p>Tot het begrijpen van de Faustfiguur dalen wij af naar de
+<i>gronden</i> onzer menschelijkheid; de dichter zelf heeft ons dezen
+weg gewezen door aan het optreden van zijn figuur een &ldquo;proloog in
+den hemel&rdquo; te doen voorafgaan.</p>
+<p>Hier zien wij God op den hemelschen troon gezeten en door engelen
+omringd. Wij hooren het gezang der aartsengelen, verheerlijkend de
+werken der natuur, den omloop der zon, die instemt in den reizang der
+planeten en haar dagreis met donderslag voltooit. De engelen ontvangen
+sterkte uit dezen aanblik en de onbegrijpelijk verhevene werken Gods
+zijn heerlijk als op den eersten scheppingsdag. Ook de aarde wentelt in
+de ruimte met haar pracht in snelle beweging om en de helderheid als
+van het paradijs wisselt af met diepe huiveringwekkende nacht; de zee
+schuimt met haar breede vloeden; rots en zee bewegen mede in de
+omwenteling der planeet, en stormen bruisen, een verband van
+ingrijpende werkingen uitoefenend en bliksemende verwoesting vlamt
+vooruit op het pad des donders. Maar Gods boden verheerlijken het
+zachte wandelen van den dag.</p>
+<p>Terwijl aldus de Aartsengelen als wereldmachten de kosmische
+werkzaamheid Gods verkondigen, verschijnt Mefistofeles met zijn
+ironisch beklag over den mensch. Hij kent ze de menschen, wezens die
+zich aftobben, bedeeld met de rede, die een valsche schijn is van het
+hemelsche licht en waarvan ze niet anders kunnen dan misbruik maken.
+Een hunner is de doctor Faust, die in zijn onbevredigd zoeken de
+schoonste <span class="pagenum">[<a id="pb21" href="#pb21" name=
+"pb21">21</a>]</span>ster van den hemel vordert en de hoogste lust van
+de aarde. Al het verhevene, dat God in dien mensch ziet, is niet anders
+dan dwaze waan: zoo Mefistofeles hem maar eens mocht meenemen op
+z&igrave;jne wegen, zou hij volgaarne afstand doen van zijn dusgewaande
+hoogere natuur.</p>
+<p>Welaan! zoo spreekt de goddelijke wijsheid over dezen mensch: hij
+zij overgegeven aan Mefistofeles om van zijn oorsprong te worden
+afgerukt; hij worde omlaag gevoerd op Mefistofeles&rsquo; weg:
+eindelijk zal de verleider beschaamd staan wanneer hij moet erkennen:
+een goede mensch blijft in het duistere gedrang zich van den rechten
+weg welbewust.</p>
+<p>En hieraan voegt de goddelijke wijsheid toe: al te licht verslapt
+des menschen werkkracht en bemint hij de onbepaalde rust; daarom geef
+ik hem den medgezel, die aanspoort en drijft en die als duivel zijn
+moet in gestadige werking.</p>
+<p>In dezen &ldquo;proloog in den hemel&rdquo; wordt dus Faust genoemd
+in een ander verband dan van zijn studeercel. Eerst worden ons het
+kosmisch leven en de groote werkingen der wereldmachten voor oogen
+gevoerd en aanstonds daarna wordt de mensch herdacht als lid in dit
+wereldgeheel. Het is God zelf, die na het gezang der aartsengelen den
+naam van Faust uitspreekt. In de groote werkingen des heelals is hij
+ingedacht; hij heet onafscheidbaar van zijn eeuwigen oorsprong en
+treedt ons dus voor oogen als eeuwigheidswezen. Niet maar een
+vergankelijk deel der aardsche verschijning is hij, maar een door God
+met hoogeren inhoud toegeruste; en terwijl Mefistofeles hem vatbaar
+waant voor verderf en ondergang, weet God, dat in hem een kracht woont,
+door geen verderf aantastbaar. In den mensch is het oneindige;
+krachtens den onuitputtelijken, oneindigen drang is hij <i>mensch</i>.
+In iederen mensch is het <i>bovenpersoonlijke</i>, algemeene en
+kosmische. Het wereldgeheel is in hem vertegenwoordigd, <span class=
+"pagenum">[<a id="pb22" href="#pb22" name="pb22">22</a>]</span>zooals
+de val van een voorwerp de aantrekkingskracht in het algemeen beduidt,
+en zooals in een enkele plant de geheele natuur werkzaam is.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch2.2"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">2. De verstorende macht.</h3>
+<p class="firstpar">Faust dan is vergezeld door <i>Mefistofeles</i>.
+Reeds in den proloog is deze figuur toegelicht; te duidelijker blijkt
+zijn wezen waar hij zich aan Faust onthult in de studeercel en in den
+omgang, dien hij met zijn geleider pleegt.</p>
+<p>De inkleeding der Mefisto-gedachte is evenals het Gods- en
+hemelbegrip in den proloog aan de Middeleeuwsche voorstelling ontleend;
+maar de gedachte zelf is mijlen ver van het Middeleeuwsche geloof
+verwijderd.</p>
+<p>Het Middeleeuwsche geeft hier zijn magisch-dichterlijken glans af:
+de booze geest in een zwarten poedel ge&iuml;nkarneerd, loopt op Faust,
+die met Wagner langs de velden wandelt, in al nauwer kring toe, een
+vuurspoor achterlatend. Daarna in de studeercel van Faust meegekomen en
+door magische spreuken gedwongen, onthult hij zich als Mefistofeles in
+de gedaante van een reizend scholier, zooals de Middeleeuwen ze bij
+menigte telde en aan wier reputatie vaak een geheimzinnig verdachte
+bijsmaak was.</p>
+<p>Welke nu is de beteekenis van Mefistofeles in het Faustgedicht? Want
+deze figuur heeft een zeer bepaalde beteekenis voor Faust. De dichter
+heeft in het Middeleeuwsche beeld de Middeleeuwsche gedachte verlaten,
+niet bedoeld een persoonlijken duivel, boozen geest of zelfstandig
+wezen, maar een faktor van Faust&rsquo;s menschelijkheid zelf, een
+element <i>in</i> den menschegeest. Geen wezen naast Faust maar een
+wezen in Faust.</p>
+<p>In Faust vindt, gelijk ieder mensch, de goddelijke geest (die het
+menschelijk <i>wezen</i> zelf is in zijn hoogere <span class=
+"pagenum">[<a id="pb23" href="#pb23" name=
+"pb23">23</a>]</span>Algemeenheid) eene belichaming, en Faust is zich
+hiervan als van een oneindigen drang bewust. Dit hoogere en algemeene
+wezen is in ons een aanleg, die zich moet verwerkelijken. Niet in eens
+zijn wij die wij <i>zijn</i>. De majesteit van ons wezen is nog omhuld.
+Het is nog niet openbaar wat wij zijn zullen, zegt de apostel Paulus.
+Dit beteekent dat de bepaalde persoonlijkheid, die wij zijn, een grond
+en diepte verbergt, die eerst in de voltooiing des levens tot volle
+verschijning komt.</p>
+<p>Deze oneindige drang nu verwerkelijkt zich door eerst zijn
+<i>tegendeel</i> te stellen en in zich zijn tegendeel te overwinnen. Is
+niet de mannelijke wijsheid veroverd op de dwaasheid der jeugd en wordt
+niet de innerlijke vrijheid gewonnen na het bewustzijn van benauwing en
+onmacht, zoodat alle schoonheid en waarheid onzes geestes tot stand
+komen door een overwicht over het leelijke en over de leugen? Het licht
+schept de duisternis, die niet anders is dan een tegenstelling des
+lichts, maar daarna zal het licht de duisternis overwinnen. Daar nu de
+mensch een kosmisch wezen is, doorleeft hij dezen wereldstrijd in
+zichzelf; zijn oneindige drang, een werkende en scheppende macht, roept
+zijn eigen tegendeel, het begrenzend en verstorend element te
+voorschijn. In de triomf over dit zal de oneindige natuur zich
+verwerkelijken. Faust brengt zijn Mefistofeles voort om over hem te
+triomfeeren. Bij de onthulling in de studeercel verklaart Mefisto, dat
+hij is een deel van die kracht, die steeds het booze wil en het goede
+voortbrengt. Hij is het Faustisch deel van deze; de kracht zelve is het
+duister element dat de Goddelijke scheppingsdrang voortbrengt uit
+zichzelf, afscheidt en overwint; deze wil ten kwade wordt tot het goede
+aangewend. In de menschelijkheid van Faust heeft hetzelfde plaats.
+Faust&rsquo;s titanisch wezen, werpt een duistere schaduw van zich af,
+gelijk iedere mensch zijn schaduw heeft. En gelijk een schaduw met
+<span class="pagenum">[<a id="pb24" href="#pb24" name=
+"pb24">24</a>]</span>ons is totdat ze verbleekt, zoo is Mefisto de
+reisgezel van Faust. Mefisto is de negatieve zijde van Faust&rsquo;s
+wezen.</p>
+<p>Ook het denken van Faust is een kamp tegen Mefistofeles. En hier is
+Mefisto de ontkenner van de waarheid. Tegenover den wil tot waarheid,
+stelt hij de ironie en den twijfel. De twijfel is zijn beginsel omdat
+daarin de oneindige waarheidsdrang is verloochend en om den
+waarheidsdrang te fnuiken leert hij tevens een pedante voldaanheid met
+het beetje ordinaire wetenschap, alreeds verzameld.... bij welke
+voldaanheid het hooggestemd gemoed zal inslapen en ten gronde gaan.</p>
+<p>De verstandsheld is met zijn wetenschap tevreden en bemerkt niet
+eens, dat het denken zijn grenzen heeft. De famulus Wagner met zijn
+beperkten geestesaard is nog steeds aan het verzamelen van feiten. De
+grazende koeien zijn zich niet bewust, dat de natuur, die hen van gras
+voorziet, mysteries in haar schoot omvat. Wie chemische formules
+toepast op de stof vindt werk en bemerkt van geen grond des geheims in
+deze formules zelf omsloten. Maar de eeuwigheidsmensch die ook den lust
+kent van het nijvere weten, en de verleiding om zich daaraan te
+vergasten, onbekommerd over diepte, hoogte en mysterie&mdash;de
+eeuwigheidsmensch heeft toch verkozen de klacht over de onkenbaarheid
+der wereld en wil worstelend naar de verborgen waarheid zoeken.
+Voldaanheid met minder dan het volstrekte zou voor hem een
+<i>ontkenning</i> van de waarheid zijn, een verderving van zijn hoogste
+verlangen, een Mefistofelische leugen. Zijn eigen hoogere wezen ware
+daardoor getroffen en te gronde gericht. De titanische natuur van Faust
+verlangt geen gemakkelijke voldaanheid, maar streven.</p>
+<p>De onvoldaanheid van Faust, die een bewustzijn is van onze
+oneindigheid, wie heeft haar niet op eigen wijze nagevoeld? Zelfs de
+famulus Wagner zuchtte <span class="pagenum">[<a id="pb25" href="#pb25"
+name="pb25">25</a>]</span>eens: ach God, de kunst is lang en kort is
+ons leven, ook hij besefte de ons opgelegde taak te groot voor
+verwerkelijking. Als wij teleurgesteld zijn om het onbereikbare, of
+mismoedigd ons werktuig neerleggen, over het werk ontevreden, dat wij
+toch niet opgeven; als onze hoop met vreeze is vervuld.... telkens
+weder schrijnt de onvoldaanheid onze worstelende natuur. Zooals een
+laat-zomer-avond ons met zijn melancholie overvalt, zoo stort het leven
+een droefheid om het oneindige in ons uit. Ons bepalen bij de genoegens
+en voldoeningen, die het menschelijk bestaan meebrengt kunnen wij niet.
+Zoo wij onszelven toestonden voldaan te zijn, het ware een onderwerping
+aan Mefistofeles.</p>
+<p>Mefistofeles is een verleider, die ons poogt af te leiden van onze
+hooge menscheroeping; maar zijn oogmerk ligt verder dan een verleiding
+zonder meer; de verleiding is niet meer dan middel en het doel,
+waarheen hij streeft is <i>verstoring</i>. Hij wil verderven, te niet
+doen. Hij wil den waren levensdrang vernietigen.</p>
+<p>&ldquo;Ik ben de geest die steeds ontkent&rdquo; roept hij tot
+Faust. Wel is waar is het onmogelijk om louter ontkennend te zijn en
+niet anders dan ontkennend en verstorend te werken; want de ontkenning
+staat in dienst van een erkenning (<span class="abbr" title=
+"namelijk"><abbr title="namelijk">nl.</abbr></span> de erkenning van
+het tegenovergestelde)&mdash;maar dit is bewijs te meer, dat Mefisto
+niet als zelfstandige grootheid bedoeld is, maar als een deel van
+Faust&rsquo;s persoonlijkheid. Van zijn standpunt uit &ldquo;is alles
+wat bestaat waard om te gronde te gaan&rdquo;. Immers al wat bestaat,
+bestaat krachtens een drang van leven, en deze drang zelf wordt door
+Mefisto verstoord. Hij, die in allen menschelijken arbeid het teeken
+ziet van den drang ten leven, acht het beter dat niets ontstond; en
+daar het booze de verwoesting is van het levensgeluk, noemt hij het
+booze zijn eigenlijke element. Let wel: niet om <span class=
+"pagenum">[<a id="pb26" href="#pb26" name="pb26">26</a>]</span>het
+kwaad als zoodanig, maar om de verstorende uitwerking daarvan.</p>
+<p>Met plechtiger gebaar dan men van dezen ironischen verwoester
+verwachten zou, redeneert hij tot Faust: &ldquo;Ik ben een deel des
+deels, dat in den aanvang het al was: een deel der duisternis, waaruit
+het licht geboren werd, het trotsche licht, dat nu aan zijn moeder de
+nacht den ouden rang en plaats misgunt.&rdquo; Ja<span class="corr" id=
+"xd20e508" title="Niet in bron">,</span> Mefistofeles is het tegendeel
+der goddelijke scheppingskracht, en waar deze uit den chaos het licht
+als levenskracht doet verrijzen, daar zal eens, gelijk hij hoopt, het
+licht tot den duisteren chaos terugkeeren en alle schepping des lichts
+zal zijn vergaan.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch2.3"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">3. Mefistofeles: ontkenning en ironie.</h3>
+<p class="firstpar">Wij komen hier nog eenmaal terug op onze bewering,
+dat Mefistofeles een deel is van Faust zelf. De oneindige levensdrang
+stelt zijn tegendeel om in de overwinning hierover zichzelf te
+bevestigen, en aldus het oneindige en eeuwige in ons te verwerkelijken.
+De zin tot hoogste waarheid moet eerst den twijfel doorleven en deze
+komt niet van elders, maar is een voortbrengsel van ons eigen wezen.
+Worstelend met haar eigen negatie komt onze diepe menschelijkheid tot
+de overwinning.</p>
+<p>Is het raadselachtig, dat Faust-zelf zijn Mefistofeles voortbrengt?
+Zeker niet, wanneer wij bedenken dat in de wereld tegenstrijdige
+beginselen noodwendiglijk met elkaar verbonden zijn, en dat het eene de
+ontkenning is van het andere. De oneindigheid is ons wezen en wij leven
+onder eindige voorwaarden: zoo moeten deze laatste zich tegen ons
+keeren. Wij bestaan uit eindige faktoren, al onze daden zijn pogingen,
+onze liefde is maar betrekkelijk en ons kunnen is begrensd; geen
+kunstenaar die in eigen werk meer ziet dan de halfgeslaagde uitdrukking
+zijner idee. Het werk keert <span class="pagenum">[<a id="pb27" href=
+"#pb27" name="pb27">27</a>]</span>zich tegen hem en al onze pogingen
+verschijnen ons als een ontkenning onzer oneindigheid.</p>
+<p>Op hoeveel hooger trap onze levensuitingen bedoeld zijn, zooveel te
+meer zijn ze mislukt: is er &eacute;&eacute;n godsdienstige vorm, die
+niet jammerlijk achterblijft bij de religieuze idee? Zoo ooit dan treft
+ons hier de Mefistofelische ironie, die onze hoogste bedoelingen
+verstoort. De menschegeest is een oceaan, die moet omvat worden in een
+vijver: de eindigheid onzer levensvoering keert zich als een verstorend
+geweld tegen ons hooger ik.</p>
+<p>Dat in onze levensvoering een ontkenning schuilt tegenover ons
+hoogere wezen, is voor iedereen ondervindbaar, die niet, als de
+hero&euml;n, alle verleiding te boven is. Maar wij menschen pogen het
+eindige met het oneindige te verzoenen; wij regelen voorloopig onzen
+wil naar ons vermogen, aldus den oneindigen levensdrang niet
+ontkennend, maar hem tijd gevende en een toekomst belovend, om zijn
+vollen aanleg te verwerkelijken. Daarbij komt, dat de geestelijke
+verrichtingen, die het meest dien drang aanzetten, natuurbewondering,
+kunst, wijsbegeerte, godsdienst, dezelfde zijn, die hem bevredigen,
+zoodat een geleidelijk te vervullen taak, die zich tot in verre
+verschieten verlengt, de gelukkige afleiding is voor een al te hevig
+innerlijk konflikt.</p>
+<p>Maar toch blijft de tegenstelling bestaan en zoo ons eeuwige wezen
+zich bedreigd weet door de Mefistofelische verleiding, rijst het op en
+keert zich tegen Mefistofeles en zijn arglistige ontkenning, ja keert
+zich tegen alle zinnelijke voldaanheid, als waarin zich Mefistofeles
+met de bedoeling om het oneindige te belagen, vermomd heeft. De
+Indische leer der begoocheling, die de geheele zichtbare wereld als
+onware schijnwerkelijkheid verwerpt; de Neo-platonische leer, dat de
+ziel zich in deze wereld bevindt als in een gevangenschap; het
+christelijke ascetisme, dat alle zingenot <span class="pagenum">[<a id=
+"pb28" href="#pb28" name="pb28">28</a>]</span>verwerpt; de mystische
+versmachting van een heilige Theresia; het oneindigheidsverlangen der
+duitsche Romantiek en niet het minst de wijsgeerige benadering van het
+Absolute, waarbij de menschegeest zich van de eindigheid der ervaarbare
+wereld bevrijdt&mdash;zij alle zijn de poging van den
+oneindigheidsdrang om de aardsche begrenzing omver te stooten. Zij zijn
+een tebovenstijging boven de aardsche voldaanheid, door Mefistofeles
+aangepraat en waarme&ecirc; hij ons innerlijke wezen verstoren wil. De
+hooggestegen geesteskracht getuigt alsdan tegen maatschappij,
+bestaanden godsdienstvorm, overlevering, zede, instelling, kerk,
+eigendom, huisgezin, zinnenschoon. Alle voorwaarden der gewone
+levensvreugd moeten het ontgelden, omdat Mefistofeles zich in hen heeft
+vermomd als vijand onzer oneindigheid. De oneindigheidsdrang zegeviert;
+verscheurt de begoocheling, bevrijdt de ziel en verzaakt de wereld, met
+alle historisch gegroeide en betrekkelijke werkelijkheid in botsing.
+Het absolute bevestigt zich door het nietige en betrekkelijke te
+verstoren. Zoo overwint de oneindigheid in ons den Mefistofeles.</p>
+<p>Maar voorloopig is de verhouding nog andersom en kant zich Mefisto
+met verstorende bedoeling tegen Faust, Meesterlijk hanteert hij de
+ironie, dit ide&euml;ele middel om de waarheid omver te loopen; de
+ironie rukt alles uit zijn hooge verband en brengt het verhevene tot
+het alledaagsche terug. Zij is het vuur van den wereldbrand, de
+verwoestende vlam, dienaresse van het Niet. Mefisto zegt, na zijn
+uitspraak dat uit alle wereldelementen het leven ontspringt: &ldquo;had
+ik mij niet de vlam voorbehouden, er ware niets eigens voor mij
+overgebleven.&rdquo; Dat echter de ironie wondt, maar niet kan dooden
+wat leeft, dat zij geen macht is, maar een onmacht, is niet aan
+Mefistofeles, maar wel aan Faust bekend. Op juiste wijze karakteriseert
+Faust het vergeefsche werk van zijn tegenstander: &ldquo;Zoo heft gij
+<span class="pagenum">[<a id="pb29" href="#pb29" name=
+"pb29">29</a>]</span>tegen de eeuwig werkzame heilzaam-scheppende macht
+de koude duivelsvuist op, die gij boosaardig balt, doch
+vergeefs&rdquo;.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch2.4"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">4. De weddenschap van Faust en
+Mefistofeles<span class="corr" id="xd20e535" title=
+"Niet in bron">.</span></h3>
+<p class="firstpar">Maar Faust zal eerst gaan op den weg van
+Mefistofeles, alvorens hij zijn tegenstander overwint. Hij die in het
+zoeken naar de absolute kennis is teleurgesteld en geschokt is in het
+bewustzijn van zijn oneindige menschewaarde, is te meer vatbaar voor de
+Mefistofelische verleiding. Mefisto acht dat Faust op dit oogenblik
+gaarne een weinig zinnenroes als surrogaat voor zijn
+oneindigheidsverlangen zal aanvaarden en dat dan de oneindigheidsdrang
+wel bezwijken zal. Inderdaad is Faust, ook al zal hij met Mefisto
+meegaan, zich van de onverstoorbaarheid zijner hoogere natuur bewust,
+zooals in den proloog verklaard werd: een goede mensch is in het
+duistere gedrang toch zich van den rechten weg bewust. Nooit zal Faust
+bevredigd bij den zinnenlust, die de negatie zijns wezens
+is<span class="corr" id="xd20e539" title="Niet in bron">,</span>
+verwijlen. Nooit zal hij de oneindigheid vergeten. Werd hij inderdaad
+bevredigd, dan zou hij verzinken in de macht van het onwezen, dat tot
+hem sprak: al wat ontstaat is waard om te gronde te gaan.</p>
+<p>Hier ligt de beteekenis der weddenschap tusschen Faust en Mefisto.
+Uit Mefisto&rsquo;s oogpunt schijnt het mogelijk den levensdrang van
+Faust in de ontkenning te doen ondergaan. Immers zoodra hij met
+bevrediging in het betrekkelijke en in den zinnenlust verwijlt, doet
+Faust afstand van zijn ware menschelijkheid. Mefisto, de negatieve,
+acht dit mogelijk, daar hij den inhoud van het menschelijk wezen niet
+begrijpt. Indien maar Faust&rsquo;s geest zich een weinig beperken wil,
+meent hij, is het geen reuzenwerk hem te voeren tot die zelfvoldaanheid
+waarmee hij ten ondergaat. Met verleidende woorden poogt Mefisto den
+oneindigen <span class="pagenum">[<a id="pb30" href="#pb30" name=
+"pb30">30</a>]</span>drang te binden. &ldquo;Wat gij wilt, zoo spreekt
+hij tot Faust, het al-tegelijk, dat is slechts voor een God gemaakt.
+Gij zijt tenslotte.... wat gij zijt, ook al zet ge u een pruik van
+millioen lokken op het hoofd en zet uw voet op hakken van meters
+hoog.&rdquo;</p>
+<p>Faust daarentegen ontkent bij zichzelf de mogelijkheid van
+vernietiging; hij weet dat de oceaan niet in een drinkbeker kan
+geledigd worden en dat het oneindige bewustzijn niet bevredigd wordt in
+een oogenblik van zinnenlust. Daarom durft hij zonder aarzeling de
+weddenschap met Mefisto aan: &ldquo;wanneer ik ooit bevredigd mij op
+het bed der traagheid neerleg, zoo zij het met mij gedaan; kunt gij mij
+door vleierij beliegen en mij bedriegen door het genot, zoodat ik
+mijzelf behaag, dan zij mijn laatste dag aangebroken. Wanneer ik tot
+het oogenblik zeg: blijf, want gij waart schoon genoeg, sla mij dan in
+boeien, want dan mag ik te gronde gaan. Deze weddenschap ga ik aan met
+u!&rdquo;</p>
+<p>De zinnelijkheid, eensdeels het uitingsmiddel onzer geestelijke
+natuur, is anderzijds een ontkenning onzer hoogste waarde. De mensch
+als geestelijk wezen is zich van de ontoereikendheid en onmacht der
+zinnelijke natuur bewust. Krachtens dit hooge besef durft Faust de
+weddenschap met Mefistofeles aan. <span class="pagenum">[<a id="pb31"
+href="#pb31" name="pb31">31</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch3" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">III Faust in de wildernis</h2>
+<div class="div2" id="ch3.1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">1. Zelfverlies in den zinnenlust</h3>
+<p class="xd20e557"><span class="xd20e557init">F</span>aust heeft door
+zijn klacht om het hoogere weten het geloof betoond aan zijn oneindige
+wezenheid. En toen zelfs de magie hem niet tot het inzicht der waarheid
+leidde, heeft hij waarheid gezocht bij den dood. Faust wil sterven
+opdat de dood hem wijs make: hij wil dat duister ingaan, dat bij het
+binnendringen misschien zich als het geopenbaarde geheim onthullen zal.
+Door den dood heen grijpen naar het absolute. Vandaar dat hij
+plotseling in jubel uitbreekt: de aardgeest heeft hem verbijsterd, maar
+desniettegenstaande heeft hij zelf den weg der waarheid gevonden. En
+waarlijk niet in wanhoop, maar in den triomf begroet hij den giftbeker:
+&ldquo;ik groet u gij kristallen schaal, die ik nu met eerbied aanvat;
+in u vereer ik menschelijk vernuft en kunst. Gij samenvatting der zoete
+sluimersappen, uittreksel aller doodelijke krachten, bewijs thans uw
+gunst aan den meester! Ik zie u, de smart verzacht; ik vat u aan: ik
+voel mijn jacht verminderen; de vloed des geestes gaat over in eb en
+wijst mij naar de volle zee henen; het spiegelende water glanst aan
+mijne voeten en tot nieuwe oevers lokt een nieuwe dag.... bereid gevoel
+ik mij op nieuwe baan het luchtruim te doordringen naar sferen van
+nieuwe werkzaamheid. O hooge leven, <span class="pagenum">[<a id="pb32"
+href="#pb32" name="pb32">32</a>]</span>o godenweelde! Te voren nog een
+worm en nu reeds verdien ik deze. Keer vastbesloten den rug toe aan de
+aardsche zon; vermeet u slechts de poort te openen langs welke ieder
+mensch het liefst voorbijsluipt! Hier is het oogenblik gekomen om door
+daden te bewijzen, dat mannenwaarde niet voor godenhoogte
+terugwijkt!&rdquo;</p>
+<p>Nochtans bezwijkt dit doodsenthousiasme voor den zang des levens,
+die stroomend van de Paaschklokken in Faust&rsquo;s studeercel
+binnendringt. De weg door den dood tot het mysterie is op eens
+versperd. Een andere weg moet zich openen. Deze ligt van de studeercel
+in de <i>menschelijke samenleving</i>. De oneindige drang, welke
+Faust&rsquo;s natuur is, zal hier niet ondergaan, slechts anders
+gericht worden. In het leven waar hij nu ingaat, geldt zijn weddenschap
+met Mefistofeles.</p>
+<p>In de menschenwereld, waarin Faust door Mefisto geleid wordt, had
+zijn oneindigheidsdrang zich kunnen voordoen als een Napoleontische
+heerschzucht of als de zucht naar apotheose, zooals der Romeinsche
+Caesaren; zelfs had hij naar het wonderbaarlijke kunnen streven gelijk
+Apollonius en Cagliostro. Immers op deze wijze kon Mefisto gepoogd
+hebben aan zijn hevige verlangen te gemoet te komen. Maar de
+oneindigheidsdrang onder Mefisto&rsquo;s leiding openbaart zich in een
+<i>onstuimige zinnelijkheid</i>: &ldquo;de draad van het denken is
+doorgebroken; van alle wetenschap walg ik: laat ons in de diepte der
+zinlijkheid gloeiende hartstochten stillen! Storten wij ons in den roes
+des tijds en in de wenteling der gebeurtenissen!&rdquo; Meen echter
+niet dat Faust in deze razernij een voldoening zoekt en zich aan
+Mefistofeles zal gevangen geven. Veeleer zal hij als een stormwind alle
+geluk en geluksvoorwerp uiteen blazen en eerste stort hij zich in het
+niets dan zich te vleien met begoocheling. Vandaar ook zijn
+schrikwekkend woord: &ldquo;ik vervloek alles wat de ziel omspant met
+lokwerk van begoocheling! vervloekt zij de hooge <span class="corr" id=
+"xd20e571" title="Bron: illuzie">illusie</span> van den menschelijken
+geest, vervloekt <span class="pagenum">[<a id="pb33" href="#pb33" name=
+"pb33">33</a>]</span>de verblindende schijn; vervloekt de bedriegelijke
+droom van roem en bezit, van vrouw en kind en knecht en heer; vervloekt
+het balsemsap der druiven en vervloekt de zaligheid der min; vloek over
+de hoop en over het geloof en vloek voor alles over het
+geduld!&rdquo;</p>
+<p>De zinnenbegeerte van Faust is geheel anders dan Mefistofeles
+bedoelt. Zij stamt uit den oneindigen drang naar zielsverzadiging en
+kenmerkt zich door voorbijstreving van haar doel. Zij wil niet
+genieten, maar zich verliezen. Tevoren was Faust&rsquo;s leven
+ontbering<span class="corr" id="xd20e578" title="Bron: :">;</span> nu
+wil hij niet-ontberen en zijn geweldig streven tot het uiterste der
+gevoels-spanning voortzetten en in zielsverrukking sterven.
+&ldquo;Zalig wien de dood in den glans der overwinning de bloedige
+lauwers om de slapen windt; zalig wien hij na de razernij van den dans
+in de armen van een meisje aantreft.&rdquo; Of anders verkiest hij een
+snerpende ontgoocheling, die met zijn geestesaard beter overeenstemt
+dan de voldoening welke Mefisto belooft: &ldquo;Hebt gij spijs die niet
+verzadigt, rood goud dat als kwikzilver mij in de hand ontloopt; een
+spel waarbij men nimmer wint; een meisje dat aan mijn borst gelegen,
+zich reeds met het wenken der oogen aan mijn nabuur verbindt; de
+godenlust der eer die als een meteoor verdwijnt&mdash;geef ze mij! Toon
+mij de vrucht die verrot eer men haar plukt!&rdquo; Faust wijdt zich
+aan de dronkenheid en het genot dat met smarten zegent, aan den haat
+der liefde, aan het verdriet, dat de ziel verkwikt. Voor geen smart
+gesloten, wil hij genieten wat toebedeeld is aan de gansche menschheid,
+haar vreugd &egrave;n jammer; zijn eigen zelf tot het zelf der
+menschheid verbreeden, en met haar wil hij ten onder gaan.</p>
+<p>Ziehier de zinnenbegeerte van dezen titanischen mensch. Het is geen
+genot dat hij zoekt. &ldquo;Gij hoort toch: om vreugd is het mij niet
+te doen.&rdquo; Het is zelf-verlies; <span class="pagenum">[<a id=
+"pb34" href="#pb34" name="pb34">34</a>]</span>gelijk hij door een teug
+uit den giftbeker zichzelven gewelddadig wou inslingeren in het
+mysterie des doods, zoo werpt hij zich thans in de zinnelijkheid met de
+onstuimigheid van zijn rusteloos gemoed. Hoe zou het mogelijk zijn dat
+Mefistofeles dezen stormenman in zijne bedwelming ving! Onder de
+leiding echter van zijn verstorende macht is het voor Faust niet anders
+mogelijk dan te vertoeven in een wildernis.</p>
+<p>Het omslaan uit den weetdrang naar den zinnenlust heeft vele lezers
+van Goethe&rsquo;s gedicht verwonderd; het kwam hun voor dat de Faust
+van den eersten monoloog, de uitspreker van de klacht, &egrave;n de
+Faust, die Gretchen verleidt niet meer gemeen hebben dan den naam, en
+dat wij in waarheid een geheel ander karakter voor oogen hebben hier en
+daar. Bij deze beoordeeling vergeet men echter dat de Faust geen
+psychologisch persoonsdrama is, gelijk in de school der Fransche
+klassieke gegeven werd; maar een symbolisch gedicht. Racine had zeker
+van den Faust niets begrepen en hem uit een oogpunt van dramatische
+kompositie dubbel en dwars afgekeurd. De eenheid van gedrag des
+hoofdpersoons is ver te zoeken. Faust is geen bepaalde persoon; maar
+hij is de <i>mensch</i> en de mensch in verscheidene fasen van het
+oneindigheidsbewustzijn; de tafereelen van het dichtstuk hangen niet
+samen als voorvallen uit het leven eener bepaalde <span class="corr"
+id="xd20e590" title="Bron: menschefiguur">menschenfiguur</span>. Het
+geestelijk leven kan zich verjeugdigen. Het kan zijn dat een grijsaard
+voller idealist is dan een jonkman, die zijn levenslust verloor; men
+kan eerst oud zijn naar den geest en daarna jong. Zoo verschijnt Faust
+in het begin als bejaard man en in de Gretchen-episode als een jeugdig
+kavalier. Hier zijn geestelijke fasen in beeld gebracht. De
+verjongingsdrank, dien de dichter aan zijn held in de heksenkeuken te
+genieten geeft, is niet anders dan de aanwijzing van overgang tot
+nieuwe <span class="pagenum">[<a id="pb35" href="#pb35" name=
+"pb35">35</a>]</span>geestesfase. Moge hierdoor het Faust-drama een
+onwaarschijnlijkheid hebben en verwarring stichten voor een uitwendigen
+verstaander, de inwendige toedracht is zoo geheel waar en de inwendige
+eenheid des poe&euml;ems zoo onbestrijdbaar, dat de verbazing over
+verschillende gestalten van Faust allen grond verliest.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch3.2"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in
+Mefisto&rsquo;s leiding)</h3>
+<p class="firstpar">De wildernis waarin Mefistofeles Faust vergezelt
+heeft verschillende gebieden; Faust vertoeft tusschen de drinkende
+boeren in Auerbachs wijnkelder, bezoekt de heksenkeuken, verwijlt in de
+zoete vreugde van Gretchens liefde en komt te gast met de heksen in
+Walpurgisnacht. Alleenlijk het verkeer met Gretchen oefent een schoone
+verleiding uit en daarin schijnt het soms als zal Faust de weddenschap
+verliezen door tot het oogenblik te zeggen: houd stand, want gij zijt
+schoon genoeg. Voor Gretchen misschien zal hij den oneindigheidsdrang
+verloochenen. Is zij niet het toonbeeld der lieve onschuld van het
+aardsche geluk? In haar is de wereld op haar schoonst, gelijk in den
+bloei der vruchtboomen op een zonnigen Meimorgen. Zoo er onbetwist
+geluk is en zijn mag, en zoo wij met de wereld en het leven ons
+verzoenen, en de vraag naar het oneindige met reden tot zwijgen
+gebracht wordt&mdash;het is bij de aanschouwing eener zoo landelijke en
+vredige lieflijkheid, als wij in hare verschijning belichaamd zien.</p>
+<p>Maar ach, nu Faust&rsquo;s oneindigheidsdrang in Mefistofeles&rsquo;
+leiding tot een verstorend geweld werd en nu zijn begeerte zoo hevig
+brandt als te voren zijn drang naar kennis, nu kan het niet anders of
+het geheele geluk van Faust en van Gretchen moet als tot een wildernis
+vergaan.</p>
+<p>Het meisje, wier leven door den storm van Faust&rsquo;s <span class=
+"pagenum">[<a id="pb36" href="#pb36" name=
+"pb36">36</a>]</span>hartstocht verwoest wordt, staat niet als een
+vreemdeling buiten Faust, maar houdt verband met de aardsch-nederige en
+tevredene zijde van Faust&rsquo;s eigen karakter. Het levensproces eens
+menschen is een proces in de ziel en de dichter stelt het in beelden
+voor en laat het dus buiten den mensch voorvallen. Maar in deze beelden
+ligt de aanduiding van de worstelingen des karakters. Faust&rsquo;s
+karakter heeft de lieflijke, humane zijde evenzeer als de titanische,
+maar zij is geen hoofdeigenschap en zal dus door den oneindigen drang
+worden aangestormd. De behoefte aan levensgeluk is hem gelijk allen
+menschen eigen. Hoe vrij heeft hij geademd in de voorjaarsnatuur van
+den Paaschmorgen, terwijl de vroolijke menigte de wegen vult. Te midden
+van deze heeft hij zich mensch gevoeld en zijn recht op het leven
+erkend. In de liefde voor Gretchen eindelijk werden de teerste snaren
+van het menschelijk gemoed aangeslagen. Het konflikt tusschen den
+oneindigen drang en den aardschen vrede, is een konflikt, waarmede wel
+de bestaande orde der maatschappij wordt aangetast, maar dat ten slotte
+in de ziel van dien titanischen mensch zelf wordt uitgestreden. De
+woede der titanische zinnelijkheid komt aldus Faust, in het beeld van
+Gretchen, op een ondergang van alle aardsche vreugd te staan; hij
+verstoort zijn aardsche bestaan door den drang der oneindigheid en
+eindigt hier met nog heviger klacht, dan welke hij ophief na de
+verschijning van den aardgeest; een klacht welke ditmaal een aanklacht
+is tegen de macht der verstoring: &ldquo;Hond, afschuwelijk ondier,
+word o slang veranderd in de hondgestalte waarin gij mij verscheent;
+verander in uw lievelingsbeeld en kruip op den buik in het stof, en ik
+trap u met den voet, verworpeling. Ellende, door geen menschenziel te
+vatten, dat meer dan &eacute;en ziel in de diepte van zulken jammer
+verzinken moest....&rdquo; &ldquo;O ware ik nimmer geboren.&rdquo;
+<span class="pagenum">[<a id="pb37" href="#pb37" name=
+"pb37">37</a>]</span></p>
+<p>Het einde van dezen weg in de wildernis van het leven bereikt Faust
+in zijn wilden dans met de heksen op den Blocksberg in Walpurgisnacht.
+Alleenlijk deze fantastische spookwereld blijft nog over, nu Faust in
+Gretchens omgang het verlangde oogenblik der voldaanheid niet heeft
+beleefd. Mefisto zal hier hem tot het laagste punt des levens
+heenvoeren. Mogelijk dat het walgelijke aan zijn titanischen drang
+voldoet, nu hij het bekoorlijke verwierp. Aan den heksendans is
+tenminste een diabolisch genot te beleven, en daar niets anders
+overblijft zal misschien Faust zich hier gewonnen geven. Bereidwillig
+laat hij zich meevoeren. Door een dwaallicht geleid, schrijden Faust en
+Mefisto de tooversfeer binnen, de rotsen hebben menschen-neuzen,
+spookvogel, kievit en ekster zijn wakker gebleven en de hagedissen
+kruipen met de muizen door het struikenbosch, terwijl boomwortels uit
+den bodem steken en glimwormen een verwarrend geleide geven. Onderwijl
+draait het geheele landschap en is het alsof rots en boomen gezichten
+trekken; vuurgloed en lichtstrepen maken de wereld geheimzinnig; vonken
+storten zich uit als fonteinstralen en de geheele rotswand is verlicht.
+Onderwijl steekt de storm op en schudden de denneboomen, wier takken
+afbreken al krakend; gegier, gesis en geraas doorblaast de lucht en
+langs den geheelen berg stroomt woedend een tooverzang. Een menigte van
+heksen nadert door de lucht varende, zoodat Mefisto voor Faust
+<span class="corr" id="xd20e609" title="Bron: moet ruimte maken">ruimte
+moet maken</span> opdat hij niet worde omvergeworpen. Zij wijken ter
+zijde en terwijl bij uitgegloeide kolen een klein gezelschap van oude
+heeren zitten, vinden zij weldra twee heksen, een oude en een jonge; en
+terwijl Mefisto de oude grijpt voor den dans dwingt hij Faust om met de
+jonge om te springen.</p>
+<p>Dit oogenblik is het dieptepunt der leidingen van Mefistofeles. Hij
+meene echter niet, dat de Faustische geest hier iets anders zal
+beseffen dan afkeer. Reeds <span class="pagenum">[<a id="pb38" href=
+"#pb38" name="pb38">38</a>]</span>zoovele malen is Mefisto&rsquo;s
+onmacht gebleken om Faust te verderven. Elke periode zijner werking
+eindigt met een zelfbevrijding. In den wijnkelder van Auerbach, heeft
+Faust het gansche schouwspel met onverschilligheid bijgewoond, en
+wanneer ten slotte de lustige drinkers uitroepen &ldquo;wij voelen ons
+heelemaal kanibalisch lekker gelijk aan vijfhonderd varkens&rdquo;
+heeft hij nog slechts &eacute;en wensch te uiten: ik verlang nu heen te
+gaan. In de heksenkeuken wordt Faust geboeid door het in den spiegel
+aanschouwde beeld van Helena: een nieuw verlangen wordt in hem levend,
+maar voor het overige vindt hij in al het gedoe dezer onsympathieke
+wezens niets dan smakeloos bedrog. Daarop volgt de Gretchen-episode.
+Ongekende gevoelens van teedere bekoring stillen de machtige
+levensdorst van Faust; en misschien zou hij hier het gevaarlijk
+oogenblik bereiken, zoo niet een geheimzinnige aantrekkingskracht hem
+uit de oase naar de woestijn terugtrok. Deze vreugde moet eindigen in
+wanhoop; ook terwijl Gretchen zijn gemoed en zinnen bevredigt, verkeert
+Faust in de wildernis, die weldra zich in groot onheil openbaren zal.
+De scala der aandoeningen van <span class="corr" id="xd20e616" title=
+"Bron: Gretchen&rsquo;s">Gretchens</span> gemoed teekent deze afzinking
+naar het jammer, waarin Faust aan Mefisto ontkomt; terwijl de
+genotsbevrediging hem aan Mefisto zou hebben overgeleverd. Bezorgdheid
+is de grondtoon van haar liefde, sedert haar ontboezeming &ldquo;mijn
+rust is henen, mijn hart is bezwaard&rdquo; en het klagende lied voor
+het beeld der Mater Dolorosa is z&oacute;o van leed vervuld, dat wij
+hier het ergste voorzien: &ldquo;help en red mij van smaad en dood! ach
+buig gij smartenrijke genadig uw aangezicht tot mijn ellende
+neer!&rdquo; Het leed van Gretchen zal het leed van Faust blijken; het
+is niet anders dan de afspiegeling van zijn titanische natuur, die alle
+aardsche verhoudingen verbreekt en wiens geluk vanzelf in ongeluk
+omslaat. Wanneer dan Gretchens broeder Valentin in een <span class=
+"pagenum">[<a id="pb39" href="#pb39" name=
+"pb39">39</a>]</span>tweegevecht met Faust is omgekomen, nadat ook haar
+moeder, niet zonder schuld der gelieven, gestorven is en bij den
+lijkdienst in de domkerk het dreunend orgel den donkeren choorzang
+begeleidt, den zang van het goddelijk oordeel&mdash;dan is niets meer
+te wachten van levenslust of liefdevreugd en aan Mefistofeles zal zeker
+de macht over Faust ontgaan: in d&eacute;ze wildernis des gemoeds weet
+geen Mefisto den weg.</p>
+<p>Maar nu de Walpurgisnacht op den Blocksberg: terwijl Faust zijn
+tijdelijke laagten doorwaadt in vergetelheid van Gretchens liefde en
+haar ongeluk, wordt hij plotseling door de gedachte aan haar
+opgeschrikt. Weelde en wanhoop doorkruisen zijn gemoed en terwijl hij
+van de bepeinzing niet scheiden kan doorflikkert de gedachte aan dood
+en straf zijn overdenking. &ldquo;Een in lange niet gevoelde afschuw,
+de gansche ellende der menschheid grijpt mij aan. Hier toeft zij achter
+vochtige muren&rdquo;, roept hij uit, staande voor de gevangenis,
+waarin zij om den in waanzin gepleegden moord op haar kind geworpen is;
+&ldquo;haar misdaad was het verkeeren in zoeten waan. Gij aarzelt tot
+haar te gaan? Gij vreest haar weder te zien! Voort! uw talmen brengt
+haar dood naderbij!&rdquo;</p>
+<p>Zoo verscheurt Faust het net dat Mefisto over hem heenwerpt. Het
+woord uit den proloog in den hemel wordt bewaarheid: de goede mensch
+blijft in het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. Bij alle
+omdwaling in de wildernis blijft Faust de ware richting des levens
+beseffen en zijn verheven menschelijkheid gaat niet ten onder.
+<span class="pagenum">[<a id="pb40" href="#pb40" name=
+"pb40">40</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch4" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">IV De weg van Faust</h2>
+<div class="div2" id="ch4.1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen morgen</h3>
+<p class="xd20e632"><span class="xd20e632init">Z</span>oo Goethe aan
+zijn Faust-drama den ondertitel &ldquo;een tragedie&rdquo; heeft
+toegevoegd, is deze benaming toch niet in eigenlijken zin aangewend. De
+onmogelijkheid om dit gedicht bij een der bestaande dichtsoorten in te
+deelen, verontschuldigt de halftoepasselijke aanwijzing. In een
+tragedie traden van oudsher figuren op van grootscher bouw dan die van
+het dagelijksch leven; de beweegkrachten en ondervindingen waren eer
+heroisch dan gewoon en het levenslot dier &ldquo;helden&rdquo; was het
+lot der enkelen die naar het uiterste streefden. In zoover kan Faust
+een tragische figuur heeten. Maar in de tragedie is de held tot den
+ondergang geroepen: zijn grootsche aanleg, grootsch in deugd of
+ondeugd, bestemt hem tot een lijden, dat zich niet meer te zijnen
+gunste wenden laat. Van den beginne af hangt over zijn leven het
+noodlot. In dit opzicht waarin juist het tragische der tragedie
+bestaat, kon het Faust-drama niet bij deze dichtsoort worden gerekend;
+wat niet voor den tragischen lijder, maar wel voor Faust bestaat is: de
+weg der ontkoming aan de wildernis. Evenmin als om de helsche
+ondervindingen van Dante de Divina Commedia een tragedie is, evenmin is
+Faust zulks om het eerste deel des gedichts; en het tweede deel, dat
+&ldquo;den <span class="pagenum">[<a id="pb41" href="#pb41" name=
+"pb41">41</a>]</span>weg van Faust&rdquo; bezingt, is niet maar een
+toevoegsel, waarin de oorspronkelijke opzet van het poeem verloochend
+wordt, maar een van den aanvang af bedoelde voortzetting en de
+uitwerking der grondgedachte waarmee het gedicht opent: een goed mensch
+blijft in het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. De
+kontinu&iuml;teit der beide gedeelten is onmiskenbaar.</p>
+<p>Toch is het verschil tusschen den tweeden Faust en den eerste op
+vele manieren groot: een andere toon wordt vernomen, een andere
+omgeving geschapen, andere figuren treden op. Een veel meer bedachte
+kompositie, een verstandelijker konstruktie kenmerkt het tweede
+gedeelte tegenover het eerste. Terwijl de eerste Faust den indruk maakt
+van een gedicht uit des levens bloeitijd, schijnt de tweede een gedicht
+van den ouderdom. Is het ook niet begrijpelijk, dat ouder wijsheid den
+<i>weg</i> vindt, terwijl de jeugd avontuurt in de <i>wildernis</i>?
+Faust II heeft kunstmatigheid waar het eerste gedicht vrijheid
+heeft.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Faust II is een heden na het gisteren van Faust I. Tusschen beide
+gedeelten van het Faust-poeem ligt een <i>nacht</i>, een nacht van
+vergetelheid en diepen slaap. Het geheele Eerste Deel kan beschouwd
+worden als een avondgebeurtenis na een voorafgeganen dag van zware
+inspanning en overladen werk. De monoloog, waarmede het eerste
+Faustgedicht aanvangt, geeft aanstonds een blik op dezen voltooiden en
+vermoeienden werkdag: &ldquo;nu heb ik ach, filosofie, rechtswetenschap
+en medicijnen en helaas ook theologie grondig bestudeerd met vurigen
+ijver.&rdquo; Ziehier de al te zware dagtaak, welke Faust achter zich
+heeft, wanneer wij met hem kennismaken. Op dit oogenblik gaat zijn
+geest den avond in, den avond met zijn geheimzinnige aanspraak tot het
+menschelijk gemoed, een avond reeds aangekondigd in den
+&ldquo;proloog&rdquo; met de schildering <span class="pagenum">[<a id=
+"pb42" href="#pb42" name="pb42">42</a>]</span>van de zon, die haar
+voorgeschreven dagreis met donderslag voltooit. In dien zielsavond
+neigt hij tot de wereld der geesten met hun duistere wetenschap en
+verlangt hij naar den dood, die een hooger licht dan het aardsche
+daglicht over hem zal uitgieten. De dood wenkt hem verlokkend toe uit
+kristallen schaal. De magische heksenkeuken, het spiegelbeeld van
+Helena zijn verschrikkende en verteederende avondfantasie&euml;n. De
+zucht naar weelde en genot herleeft: de zinlijkheid bekoort met haar
+schaduwzwarte diepten; Faust verlangt het al der wereld te doorleven en
+zijn ziel daarin te laten vervloeien. <span class="corr" id="xd20e653"
+title="Bron: Gretchen&rsquo;s">Gretchens</span> liefde is zijn
+avondweelde en avondtroost en in haar nabijheid verdoezelt zich zijn
+godsdienstig gevoel tot panthe&iuml;sme, avondgodsdienst zonder
+omtrekken, welks leuze is: naam is klank en rook; wees in gevoelens
+zalig en noem het zooals gij wilt: geluk, hart, liefde, God. De zachte
+stemming &egrave;n vreemde fantasie zijn de terugwerking op een dag van
+vruchtelooze moraliteit des werks. De vergeefsche inspanning van den
+harden werker verkeert zich tot deze maatlooze zieletoestanden.</p>
+<p>Maar het einde des avonds, en waar hij tot nacht wordt is zwaar en
+van jammer vol. Het is de wilde spooknacht der wroeging en der
+radeloosheid, die met waanzin dreigt. De hevigste onrust als van een
+heksendans op den Blocksberg is het laatste loon van dezen langen
+dagtijd vol ondervinding.</p>
+<p>Het zestiend&rsquo;eeuwsche Faust-gedicht laat Faust ter helle
+varen; de hel is het hopelooze en onherstelbare, en het schijnt wel of
+na Faust&rsquo;s ondervindingen geen anderen uitweg bestaat. Immers,
+wat is er te herstellen voor een man, die zoowel in het denken als in
+het verkeer, in het waarheidsverlangen als in de liefde op ellende
+uitkwam? Nu staat de strever naar het hoogste voor het Niet, het ledige
+Duister der sterrenlooze middernacht.</p>
+<p>Maar na de middernacht breekt de na-nacht aan, <span class=
+"pagenum">[<a id="pb43" href="#pb43" name="pb43">43</a>]</span>en de
+na-nacht zal Faust&rsquo;s rusttijd zijn. Nu is het spookuur voorbij en
+hoogere geesten onder leiding van Ari&euml;l, den geest der lucht,
+hebben den vermoeiden lijder opgenomen en op een bloemenrijken
+grasgrond uitgestrekt; zij zingen hem in slaap en zweven om hem heen,
+terwijl zij de rust in zijn gemoed herstellen: &ldquo;Nu is de nacht
+neergezonken en heilig verbindt ster aan sterre zich; groote lichten,
+en kleine glinsteren nabij en ter verte, glinsteren weerspiegeld in het
+meer, glanzen in de heldere hoogten des nachts. Het geluk van diepe
+rust wordt door de volle pracht der maan bezegeld.&rdquo; Onder deze
+zegening slaapt Faust een slaap, die tijden duurt; hij doorslaapt het
+tijdperk der nacht; het is de periode der uitrusting uit welke men niet
+met wroeging of ellende ontwaken zal. De zwevende geesten verteederen
+zijn afgepijnd hart, genezen de wonden van het zelfverwijt en reinigen
+zijn innerlijk bestaan van het doorleefde tumult.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Nu kan de nieuwe Morgen komen en hij zal geen morgen van nieuwe
+zorgen zijn. Met welk morgenlied ook vangt het tweede deel van het
+Faust-gedicht aan! Het eerste deel was met den zang der aartsengelen
+ingeluid. Zij zongen het <i>avondlied</i> van de zon, die haar dagreis
+voleindigt, en van de aarde in wier wenteling paradijsglans plaats
+maakt voor diepen nacht&mdash;maar de geesten, die het tweede gedicht
+openen, zingen het lied van de juichende ontwaking des Lichts:
+&ldquo;Schouw, zoo roepen zij tot den slapenden Faust, naar den glans,
+die ginds verschijnt! Slechts lichtelijk zijt gij met slaap omvangen:
+slaap is als een schaal, werp haar af; verzuim niet u te verkloeken,
+terwijl de menigte talmend aarzelt: alles vermag de edele mensch, die
+verstaat en snel handelt.&rdquo; En bij dit woord verkondigt een
+geweldig gedruis de nadering der zon: &ldquo;hoort o hoort naar het
+aanstormen der <span class="pagenum">[<a id="pb44" href="#pb44" name=
+"pb44">44</a>]</span>Horen; voor geestes-ooren blinkend wordt geboren
+de nieuwe dag.&rdquo;</p>
+<p>Met dezen aanroep is Faust ontwaakt.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch4.2"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven en
+zelfbevrijding).</h3>
+<p class="firstpar">En hiermede begint zijn nieuwe weg. De inhoud van
+het tweede Faust-po&euml;em bevat meer dan de vertooning en verbeelding
+van dezen weg; geheel het denken van Goethe&rsquo;s tijd en vooral de
+natuurfilosofie voeren er het dichterlijke woord; maar wij laten dit
+ter zijde en zoeken te bepalen den weg dien Faust ging. In het eerste
+deel hebben wij Faust, teleurgesteld in zijn oneindige verlangst naar
+kennis, zich zien storten in het levensgenot: door de oneindigheid, die
+hij in zich beseft, heeft eerst zijn natuurweten schipbreuk geleden.
+Daarna in het leven gekomen, leed zijn genieten dezelfde schipbreuk op
+de onvoldaanheid zijner hoogere natuur. Faust heeft den oneindigen
+eisch gesteld en daarop is zoowel zijn kennis als zijn levensvreugd
+gestrand. Niets was bestand tegen dezen drang naar het absolute, die
+tegen alle beperktheid stoot en voor welks aangezicht alle levens-vrede
+tot verwoesting keert.</p>
+<p>De vraag, welke wij thans stellen, is: welke weg blijft voor Faust
+over na dit twee-ledig bankroet? Er is een mogelijkheid van klein te
+eindigen, nadat men groot begonnen is. De aanstichter van een nieuwe
+wereldbeweging kan mislukken in zijn grootschen toeleg en&mdash;na
+eenige jaren teruggevonden worden als vreedzaam burger van een klein
+dorp bij de grenzen; na het eerste hoofdstuk van den nieuwen bijbel der
+menschheid geschreven te hebben, is de vlaag der genialiteit gedoofd,
+en men biedt, na wat verpoozens, litteratuur van derden rang. Indien
+Mefistofeles den Faust geschreven had, ware er geen ironischer vervolg
+<span class="pagenum">[<a id="pb45" href="#pb45" name=
+"pb45">45</a>]</span>van het eerste boek geweest dan den held te laten
+optreden als gevierd middelpunt van een dorpskring, bemind op
+soci&euml;teit en letterkundigen krans. De overmacht van de negatie had
+zich dan bewezen in de uitsterving van dien oneindigen drang, die
+Faust&rsquo;s wezen uitmaakt. Zoo er echter een weg voor Faust is, moet
+het een weg zijn, waarop hij zijn wezen bewaart en tegen Mefistofeles
+de geheele diepte van zijn menschelijk karakter volhoudt. De
+weddenschap blijft gelden: zoodra Faust het mindere aanvaardt als
+voldoend en zijn oneindigen drang ontkent, is hij verloren; maar dus
+ook: zoolang hij wezenlijke mensch blijft en zijn eeuwigheidsnatuur
+door eenig voorloopig resultaat van zijn streven niet wordt
+vervuld&mdash;zoolang is zijn streven zelf zijn levensweg. <i>Het
+oneindig streven is de weg van Faust.</i></p>
+<p>Deze uitspraak gelijkt op rhetoriek, maar zij bevat een diepen
+inhoud en is vol wijsheid. In haar is de nieuwe zedelijkheid uitgedrukt
+in tegenstelling met de oude.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Met oude zedelijkheid bedoel ik de levensopvatting der Zeventiende
+Eeuw; met nieuwe zedelijkheid het begrip van persoonlijkheid en leven,
+dat in de Negentiende Eeuw is gangbaar geworden. Faust is geen
+zeventiend&rsquo; eeuwsche, maar een moderne mensch. De oude
+zedelijkheid is Isra&euml;litisch gestempeld, en door ontkoming aan het
+Isra&euml;litisme is Faust een mensch van den nieuwen tijd. De
+tegenstelling, die hier geldt is een andere dan de vaak genoemde
+tusschen de twee geestelijke standpunten: Isra&euml;l en Hellas. De
+Isra&euml;liet is vooral zedelijke mensch, doch in dezen bizonderen zin
+van te staan onder de zedewet, waarbij het schuldgevoel des menschen
+tegenover de heiligheid Gods de grondtoon der geheele gezindheid
+bepaalt. Deze mensch weet niet dat in hem een goddelijk licht brandt:
+hij kent zich als zondaar en ontleent uit een <span class=
+"pagenum">[<a id="pb46" href="#pb46" name=
+"pb46">46</a>]</span>geschreven wetgeving den maatstaf der
+zelfbeoordeeling. De Helleen daarentegen is aesthetische mensch, die
+geen onvoorwaardelijkheid kent op zedelijk gebied, geen zedelijk gebod,
+maar een zedelijke intu&iuml;tie; in schoonen arbeid geniet hij het
+geluk zijns levens.</p>
+<p>Deze tegenstelling nu kan niet rechtstreeks op die tusschen oude en
+nieuwe zedelijkheid worden overgedragen, al is er overeenkomst: de oude
+(zeventiend&rsquo; eeuwsche) zedelijkheid is Isra&euml;litisch
+gestempeld; de nieuwe is aan Hellas verwant doordat zij het recht der
+vrije persoonlijkheid erkent.</p>
+<p>In den oud-Germaanschen vrijheidszin is de nieuwe zedelijkheid
+voorgeschaduwd. Reeds Parzival, de Germaansche held, wordt uit zijn
+verwildering gered, doordat &ldquo;in hem een vaste zin was en
+onversaagde mannenmoed, die niet gebroken werd door harden druk.&rdquo;
+Zijn zedelijkheid was de vastberadenheid van een streven, dat de
+vertwijfeling overwon. Faust is een tweede Parzival, de vernieuwer
+dezer Germaansche zelfbevrijding. Aan het einde van zijn levensloop
+wordt over hem gesproken: &ldquo;wie altijd strevend werkzaam is, dien
+kunnen wij verlossen<span class="corr" id="xd20e699" title=
+"Niet in bron">&rdquo;</span> (<span lang="de">wer immer strebend sich
+bem&uuml;ht, den k&ouml;nnen wir erl&ouml;sen</span>).</p>
+<p>Het onderscheid van oude moraliteit en nieuwe bestaat hierin, dat de
+oude moraal het zwaartepunt der deugd buiten den mensch legt, de nieuwe
+moraliteit stelt het in ons; d. i. in de menschelijke persoonlijkheid,
+genomen in den vollen en diepen zin van dit begrip. De Zeventiende Eeuw
+is, binnen de nieuwe Geschiedenis gelijk wij zeiden, de
+vertegenwoordigster der oude zedelijkheid, hoewel juist toen een der
+groote scheppers der nieuwe leer geleefd heeft: Spinoza. De oude moraal
+stelt de zedelijkheid in deugden, plichten, werken, die als meer of min
+afgepaste en aangewezen geestelijke grootheden door een zedelijke
+wetgeving zijn afgekondigd en gekodificeerd. Dat alle deugden, plichten
+en werken de openbaring <span class="pagenum">[<a id="pb47" href=
+"#pb47" name="pb47">47</a>]</span>zijn van &eacute;en innerlijk
+levensbeginsel, en dat er dus geen zedelijkheid is dan als een
+verwerkelijking van dit; dat zedelijkheid de verwerkelijking is van het
+eeuwige zelf des menschen, vermoedt zij niet. De oude zedelijkheid is
+gedrag volgens de zedewet, en deze zedewet is een goddelijke
+<i>instelling</i>, geen opwelling uit het menschenhart zelf.</p>
+<p>De Zeventiende Eeuw heeft het <i>mechanisch</i> denken tot
+overwinning gevoerd; zij stelde de mechanika vast als methode der
+natuurleer, en bestreed de Middeleeuwsche opvatting, volgens welke de
+natuur met verborgen eigenschappen en geestelijke krachten werkte. Het
+mechanische denken rekent met uitwendige oorzaken alleen en behandelt
+alle gebeurtenissen in de natuur als toepassingen van algemeene wetten,
+die wiskunstig moeten berekend worden. De astronomie is het zuiverste
+voorbeeld van mechanische natuurwetenschap. Huyghens, Harvey en zoovele
+natuurkundige ontdekkers der 17de en 18de eeuw hebben door de
+mechanische methode de natuurwetenschap tot haar hoogte gebracht. De
+wiskunde is het hart der mechanika en Cartesius had de wiskundige
+methode van denken ook op de geestelijke wetenschappen van toepassing
+verklaard. Zoo is dan ook de opvatting dat zedelijkheid een gedrag is
+volgens de ingestelde zedewet, de vrucht van een mechanisch denken: de
+zedewet werd evenals de natuurwet geacht door den schepper der wereld
+te zijn ingesteld. Aan deze voor de levensleer noodlottige opvatting
+beantwoordde het Calvinisme, deze algemeen geldige geestelijke richting
+des tijds. Het Calvinisme is een herleving van den Isra&euml;litischen
+geest in het Christendom, gekeerd tegen de idee der vrije
+individualiteit volgens Grieksch en tegen die der zelfberaden
+persoonlijkheid volgens Germaansch begrip. Het Calvinisme immers hield
+de zedelijkheid voor een gehoorzaming aan een zedewet, van bovenaf aan
+de menschen gedekreteerd op het <span class="pagenum">[<a id="pb48"
+href="#pb48" name="pb48">48</a>]</span>ontoegankelijkste rotsgebergte,
+de Sinai, alsof de zedewet van ergens anders stamde dan van onze
+menschelijkheid zelf!</p>
+<p>De Zeventiende Eeuw is theologisch: het aanvangspunt van denken is
+er de tegenstelling tusschen God en mensch. Spinoza, die haar niet
+erkende, werd voor athe&iuml;st gescholden. In deze tegenstelling komt
+de mensch ontledigd tegenover God te staan, waarbij een negatief
+begrip, het zonde-begrip<span class="corr" id="xd20e721" title=
+"Niet in bron">,</span> het uitgangspunt der levensbeschouwing wordt.
+Het dwars-verkeerde dezer beschouwing is niet meer goed te maken. Zij
+berooft den mensch van de waarheid zijns wezens. De heilsleer der
+Zeventiende Eeuw is hetero-soterisch; d. i. de krachten die het leven
+tot heil brengen werken van buiten af. Calvinisme, Pi&euml;tisme,
+Lutheranisme zijn in dit opzicht gelijk. Deze hoofdstroomingen der
+Zeventiend&rsquo; Eeuwsche levensleer mogen onderling verschillen als
+meer intellektualistisch of meer empiristisch gekleurd&mdash;in de
+levensleer is aller opvatting op het door ons genoemde punt gelijk.
+Inzonderheid het Pi&euml;tisme, dat aan Lutheranisme en aan Calvinisme
+de gemoedswarmte gaf en een <span class="corr" id="xd20e724" title=
+"Bron: religieuse">religieuze</span> ervaringsleer kan heeten, heeft in
+zijn heilige boek <i lang="en">Bunyans Pilgrims Progress</i> een uiting
+geleverd, die de zedelijk-<span class="corr" id="xd20e730" title=
+"Bron: religieuse">religieuze</span> opvatting des tijds op het
+duidelijkst uitsprak. Het Engelsche Pi&euml;tisme dat in dit boek tot
+uiting komt, heet gewoonlijk Methodisme. Bunyans &ldquo;Christenreize
+naar de Eeuwigheid&rdquo; is het Zeventiend&rsquo; Eeuwsche heilsboek;
+het heeft zijn verdienste in groote menschenkennis en is <i>het
+tegendeel van Faust</i>. Geen boek ter wereld is zoozeer in tegenspraak
+met de moderne levensopvatting. De mensch is er ongeniaal, uit zichzelf
+voelt hij alleen onmacht en ellende. Uit een boek, dat hem van elders
+in de handen komt, leest hij den beteren levensweg; andere wezens
+leiden hem; alles komt van buiten behalve de zonde; in zichzelf is hij
+negatief. Hij is geen persoonlijkheid, hij is alleen maar <span class=
+"pagenum">[<a id="pb49" href="#pb49" name=
+"pb49">49</a>]</span>behoefte. Het Pi&euml;tisme is de leer eener reeks
+van gevoelservaringen, die doorloopen moeten worden, en die niet uiting
+zijn van eigen geestelijk streven, maar waar de mensch, de lijdelijke,
+wordt doorheen-geleid. Het geestelijk leven als stroomend uit den eigen
+innerlijken bronwel en zijn rijkdommen uit zichzelf
+voortbrengend&mdash;dit nieuwer levensbegrip is er onbekend.</p>
+<p>Dat zedelijkheid niet is een gehoorzaamheid aan een wil die van
+buiten af beveelt, maar des menschen eigen aspiratie, wordt door deze
+oude leer niet bevroed.</p>
+<p>Maar ziehier juist de kern der nieuwe levensgedachte. Spinoza reeds
+had de stelling uitgesproken, dat des menschen &ldquo;streven om in
+eigen zijn te volharden&rdquo; het eenige fondament der deugd is. In
+deze uitspraak klinken de bazuinen der nieuwe levensleer. De mensch,
+aan banden eener ingestelde zedewet vastgelegd, zal opnieuw ontwaren,
+dat zijn eigen wezen de zedewet inhoudt. Dat beteekent: de geestelijke
+natuur van den mensch zelf is de grond aller deugd, en er is geen
+andere deugd dan deze: onze geestelijke natuur verwerkelijken;
+zich-<i>zelf</i>-zijn. Voorheen gold de zedewet door bedreiging en
+belofte, als door dwangmiddelen; des menschen vrijheid beteekende de
+vrijwilligheid, waarme&ecirc; hij dezen band verdroeg of niet verdroeg:
+nu geldt de gedachte andersom: er is geen ander beginsel van zedelijk
+leven, dan de idealiteit onzes wezens: de zedewet niet heerschappij
+voerend over den mensch, maar de mensch als voortbrenger van de
+zedewet. Deze moraal is die der vrije persoonlijkheid, die de zedewet
+niet boven zich, maar in zich heeft.</p>
+<p>De levensopvatting, hier geldig is niet de mechanische, maar de
+<i>organische</i>. Terwijl de steenen op elkaar gezet worden en
+uitwendig door de kalk saamgebonden tot een muur, volgens het plan van
+den <span class="pagenum">[<a id="pb50" href="#pb50" name=
+"pb50">50</a>]</span>metselaar, die ze behandelt&mdash;groeit het zaad
+tot een plant niet door uitwendige toevoeging, maar krachtens een
+innerlijk beginsel en volgens een wet, die in het leven en den groei
+des zaads is vervat. Het geestelijk leven als de oprichting van dezen
+muur te begrijpen is de mechanische opvatting der oude moraliteit: maar
+dat het zedelijke aan een innerlijke levenswet, veeleer op den groei
+der plant gelijkt, organisch, is de Negentiend&rsquo; Eeuwsche
+gedachte.</p>
+<p>Het Nieuwe Testament heeft menige uitspraak in deze richting; de
+middel-eeuwsche mystieken en Luther hebben dergelijke tonen van hun
+instrument doen klinken; in geen tijdperk der Christelijke
+kultuur-geschiedenis heeft de stem der zedelijke vrijheid geheel
+gezwegen: maar de andere opvatting heeft deze nieuwere telkens
+overstemd en de &ldquo;oude&rdquo; zedelijkheid heeft zich als de
+kettermeester der nieuwe gedragen.</p>
+<p>Goethe&rsquo;s Faust vertoont deze levensleer op de meest klare
+wijze in het dichterlijke beeld. De Faust is een kultuurboek, waarin
+niet slechts de geest van Goethe, maar vooral de geest der aangevangen
+Negentiende Eeuw zich spiegelt.</p>
+<p>De dichter van Faust heeft den overgang tot den nieuwen tijd in zich
+meegeleefd en de groote revolutie gadegeslagen. Nu is zijn gedicht
+breed geworden, encyclopaedisch van opzet, daar het den nieuwen mensch
+vertoont in zijn zedelijk streven en dit streven naar alle zijden
+ontwikkelt: de nieuwe zedelijkheid heeft haar verhouding tot staat en
+maatschappij, kunst, natuur en godsdienst.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch4.3"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">3. Het besluit tot daden.</h3>
+<p class="firstpar">&ldquo;In den beginne was de Daad&rdquo;, zoo heeft
+reeds in zijn studeercel Faust gefilosofeerd. Er staat geschreven:
+&ldquo;in den beginne was het Woord&rdquo;, maar het <span class=
+"pagenum">[<a id="pb51" href="#pb51" name="pb51">51</a>]</span>woord
+kon hij zoo hoogelijk niet vereeren; evenmin de rede, ook niet de
+kracht.</p>
+<p>Het zedelijk streven, waarin hij Mefisto zal te boven komen, zal
+voor Faust bestaan in het uitoefenen van de levende daad.</p>
+<p>In het eerste Faust-gedicht overheerscht de negatie, Mefistofeles.
+Faust wordt er door Mefisto geleid en geeft zich aan zijn inspraken
+over; alleenlijk bewaart hij zichzelf tegen dien leidsman, zoodat hij
+nooit ten onder gaat. Zijn leven is nog bewogen door den levensnood; de
+passie overheerscht, de levensgang is verwilderd. Dit is de noodwendige
+aanvang van elk zedelijk leven: het leven begint in laagtestand en gaat
+door het heilsgemis naar het heilsbezit, evenals in Carlyle&rsquo;s
+Sartor Resartus Professor Teufelsdr&ouml;kh door het <span lang=
+"en">Everlasting No</span> heen moet om het <span lang="en">Everlasting
+Yea</span> te bereiken. Maar hiermee is het leven niet verloren: zijn
+de negatieve wateren doorkliefd, dan komt het schip in positieven
+stroom. Mefisto heeft zich aan Faust onmachtig gemaakt, doordat Faust
+in de volgzaamheid aan zijn leidsman, zichzelf tegen hem heeft
+vastgehouden, de weddenschap op geene wijze verliezende.</p>
+<p>Eindelijk is het positief beginsel in Fausts natuur voldoende tot
+eigen kracht van daden gerijpt, zoodat Mefisto niet meer den weg
+behoeft aan te wijzen, doch alleen als Faust&rsquo;s dienaar kan
+blijven geduld. In het tweede po&euml;em is Faust zijn eigen meester en
+betreedt door eigen streven den weg van het levensheil.</p>
+<p>Faust&rsquo;s moraliteit is dus: zichzelf te zijn, en het aktueel
+beginsel van zijn streven is het <i>besluit tot de levende daad</i>. De
+daad is uiting der inwendige aktiviteit; in haar betoont de mensch
+zichzelf; zij is niet wat de oude moraliteit bedoelt: een gedraging of
+werk volgens de zedewet; geen &ldquo;werk der dankbaarheid&rdquo; of
+wat ook, waarbij een handeling uitgevoerd wordt, die reeds tevoren was
+voorgeschreven in een kodex <span class="pagenum">[<a id="pb52" href=
+"#pb52" name="pb52">52</a>]</span>van deugdwerken; neen maar de daad
+als <i>getuigenis</i>. De daden waartoe Faust besluit, zijn pure
+uitingen van inwendigen drang; zij zijn niet te voren bij eenige
+zedelijke wetgeving bepaald; zij zijn de betooningen van den zedelijken
+mensch die zijn moreele persoonlijkheid doet gelden: &ldquo;dit
+aardegebied verschaft nog ruimte tot groote daden; tot het doen van
+koene en verbazingwekkende werken voel ik de kracht.&rdquo;</p>
+<p>Misschien acht menigeen zulke ide&euml;ele moraliteit geen degelijke
+zedelijkheid te zijn. Het schijnt of het Faust-po&euml;em het lied is
+van den aesthetischen mensch Goethe, die zichzelf bezingt. Men wil een
+meer ge&euml;ikte deugd. Het besluit tot daden, niet eens tot bepaalde
+en als zedelijk goed voorgeschrevene, maar het besluit tot
+<i>zelf-uiting in de daad</i> schijnt den menschen, die aan
+konventioneeler deugd gewend zijn, nevelig en onbestemd. Zij begrijpen
+niet dat er geen vruchten zijn dan uit de groeikracht van den boom en
+dat er evenmin deugden, plichten, werken, zedelijke handelingen zijn
+dan als levensopwelling van een menschenhart zelf. Er is misschien voor
+een dogmatisch verstand geen houvast aan een zedelijkheid, die van
+binnen stamt, gelijk er een zeer gemakkelijk houvast is aan
+zedelijkheid, die een bestaande wetgeving opvolgt. De Muzelman heeft
+aan zijn trias van aalmoes doen, bidden, vasten, een algemeen
+begrijpelijker deugdsysteem, dan de Germaansche strever aan zijn
+besluit tot de loutere daad. Dit verhindert niet dat de zedelijkheid in
+laatstgenoemden vorm de ware is.</p>
+<p>Aan Faust&rsquo;s besluit tot daad (het positief moreel princiep)
+gaat vooraf het <i>berouw</i>. Het berouw is de reaktie na het verblijf
+in de wildernis. Als de negatie is doorgemaakt, blijft een nijpend
+gevoel van leegheid over; de mensch beseft de laagte, waarin hij heeft
+geleefd en klaagt zichzelf aan om zijn verblindheid. Deze negatieve
+moraliteit volgt op het negatieve levensgedrag en is de weerslag op
+Mefistofeles&rsquo; <span class="pagenum">[<a id="pb53" href="#pb53"
+name="pb53">53</a>]</span>leiding, de terugschrik na de zelfherkenning.
+Het Pi&euml;tisme zou dit zedelijk moment, het berouw van Faust, hebben
+doen aanzwellen tot hoofdbelang; in litteratuur kon het in &rsquo;t
+breede ge&euml;xploiteerd worden als tijdperk van zelfverwijt en
+zelfontreddering; de Zeventiend&rsquo; Eeuwsche moraal althans had met
+voorliefde op deze negatieve zijde van het zedelijk leven de schrilste
+lichten geworpen&mdash;Goethe is te zeer menschkundig om het berouw te
+ontkennen in zijn heilzame werking, te schoon van geest, dan dat hij er
+zwaarder gewicht aan gaf dan als overgang uit lager tot hooger
+levensstand. Het berouw van Faust wordt ondervonden in de diepte van
+het naar binnen gekeerde bewustzijn, aanvaard als krisis des inwendigen
+levens. Zoo volstaat Goethe ook met een fijnvoelige vingerwijzing, die
+den begrijpers genoeg is: in den aanvang van het tweede Deel spreekt
+Ari&euml;l tot de geesten: &ldquo;brengt den grimmigen strijd zijns
+harten tot rust, verwijdert de scherpe pijlen van zijn zelfverwijt; en
+reinigt zijn innerlijk van doorleefden schrik.&rdquo; Hier is het
+geestelijk herstel van Faust geteekend. En als hiermee de negatieve
+faze zijns levens (de wildernis) voorbij is, zie! daar ontwaakt
+&ldquo;een krachtig besluit om volhardend naar den hoogsten levensstaat
+te streven.&rdquo;</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch4.4"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">4. De klassieke beschaving als
+leerschool.&mdash;geestelijke vorming.&mdash;de idee der
+schoonheid.</h3>
+<p class="firstpar">Faust heeft dan besloten tot de zedelijke daad,
+<span class="abbr" title="dat is"><abbr title="dat is">d.
+i.</abbr></span> tot de betooning zijns innerlijken wezens. En waarin
+deze ook besta&mdash;een streven rechtstreeks naar het absolute, gelijk
+hem eenmaal vervulde, is niet meer te wachten: hij getuigt dat het
+geestenlicht hem heeft verblind, en roept nu uit: &ldquo;den waterval,
+die het rotsrif doorbruist, beschouw ik met toenemende vreugd; in
+<span class="pagenum">[<a id="pb54" href="#pb54" name=
+"pb54">54</a>]</span>duizend en meer dan duizend stroomen giet hij zich
+uit al nederstortende, zijn schuim in de lucht spattend. Die spiegelt
+het menschelijke streven af; overpeins hem en begrijp dat wij het leven
+hebben in den kleurigen weerglans der zon.&rdquo; De waterval werpt
+zich in de aardsche wereld, en weerkaatst in zijn stralen het zonlicht,
+zonder het licht te gemoet te streven: zoo zal Faust doen; hij zal zijn
+drang naar het absolute verwerkelijken in de lichtende daden van zijn
+hart. Ziehier zijn weg.</p>
+<p>Faust zoekt op dien weg te komen; maar hoe? Wij vinden hem aan het
+keizerlijk hof genoodigd wegens den roem zijner geleerdheid. Het
+keizerlijk aanzoek heeft hij opgevolgd in de hoop aldaar gelegenheid te
+vinden tot heilzame daden. Maar het is niet in deze omgeving dat hij
+slagen zal. De toestand van het Keizerrijk is verre van fraai;
+uiterlijk vol glans is het rijk innerlijk krachteloos en vervallen; de
+keizer zelf leeft voor het genot in de grootste verkwisting en de
+schatkist is tot den bodem geleegd.</p>
+<p>Faust, die nog naar zijn weg zoekt, moet in deze omgeving tot
+inzicht komen, dat de zedelijke daad des menschen vrij is tegenover
+alle bestaande ordening. Voor den Jood uit Jezus&rsquo; tijd is het
+godsdienstig volks-instituut de sfeer, die het zedelijke bepaalt; voor
+den oud-Indi&euml;r de kaste; voor den Griek het staatsverband, zoodat
+hij zedelijk mensch is in dit opzicht, dat hij zijn arbeid doet voor
+het staatsgeheel. De Middel-Eeuwer, over &rsquo;t algemeen genomen,
+acht zich zedelijk handelend volgens voorschrift van en in dienst aan
+de kerk. Zijn barmhartigheid, eedstrouw en gerechtigheid zijn een
+verplichting, die de kerk hem oplegt. Voor Faust echter zal al zulke
+instelling wegvallen. Geen bestaande ordening zal als verplichtende
+macht zich aan hem voordoen: in de sfeer van het keizerrijk valt voor
+hem niets van zedelijke beteekenis uit te richten. Tegelijk blijkt hem,
+dat deze keizerlijke <span class="pagenum">[<a id="pb55" href="#pb55"
+name="pb55">55</a>]</span>staatsordening (en daarmee alle
+&ldquo;instituut&rdquo;) de echte nooden der gemeenschap niet lenigt,
+en een van boven opgelegde figuur is, die met het ware leven der
+volkeren in geen verband staat. Wie zedelijk werken wil, doe het niet
+ten dienste aan eenige instelling of organisatie, maar doe het voor de
+menschelijke schare, dat is voor het <i>gemoed</i> der menigte, want
+dit is voor zedelijke weldaden ontvankelijk.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Maar om tot machtige daden bekwaam te zijn moet Faust een scholing
+doorloopen. Het &ldquo;strevend in werking zijn&rdquo; (<span lang=
+"de">strebend sich bem&uuml;hen</span>) moet voortkomen uit een
+welgeordenden en evenredigen geest, want anders is het werk chaotisch,
+vormeloos. Faust moet nu niet in een wildernis rondwaden, maar zich een
+weg banen in het leven, en de dichter van Faust acht, dat hiertoe geen
+betere scholing is dan het verkeer met de klassieke Grieksche kultuur
+en hare schoonheid. Door deze zal Faust de mateloosheid van zijn
+strevenden drang te boven komen en dien louteren. Immers, zooals het
+moderne, Germaansche, romantische streven zich <i>uitleeft</i>, zoo wil
+het Grieksche <i>zich inhouden</i>. Werther is de romantische mensch,
+subjektief en onbegrensd in zijn aandoeningen; maar hij zou in de
+Grieksche zelfbepaling tot vruchtbaarheid zijn gekomen, terwijl hij
+zonder deze kwam tot ondergang. Faust zal niet als Werther lijden, maar
+hijzelf weet welke leerschool hij behoeft.</p>
+<p>Het verkeer van Faust aan het keizerlijk hof wordt bekroond met een
+maskerade, waarin de krachten en faktoren van het menschelijk leven en
+der maatschappij in symbolische gestalten worden vertoond: een
+schouwspel, waarin Faust een tegengestelde houding aanneemt, dan die
+hij in het leven wil voeren: hij is er werklooze toeschouwer. De keizer
+ziet de fraaiheid van de vertooning, maar de aldus gesymboleerde
+werkelijkheid heeft veel onschoons en op &rsquo;t einde gaat
+<span class="pagenum">[<a id="pb56" href="#pb56" name=
+"pb56">56</a>]</span>de geheele maskerade in vlammen op. De keizer,
+wiens lust naar schoone vertooning aldus ontstoken is, wil zich nog
+meer vermaken en wenscht het meest uitgezochte voorbeeld van
+menschenschoon te zien vertoond: Paris en Helena uit het doodenrijk te
+voorschijn geroepen, moeten voor zijn oogen verschijnen!</p>
+<p>Deze vertooning is voor hem niet meer dan een lichtzinnig amusement.
+Maar in Faust heeft de gedachte aan de klassieke schoonheid, in Helena
+vertegenwoordigd, een horizont van inzicht geopend. Hijzelf zal naar de
+diepte der wereld afdalen en door de macht zijns geestes de
+Helena-gestalte te voorschijn roepen. Waarheen zal hij afdalen? Men
+daalt slechts in zichzelven af en deze afdaling heet de
+<i>bezinning</i>, maar de bezinning brengt den bezinner tot de
+algemeene gronden waar het leven, waar elk geestesleven, ontspringt. In
+de dichterlijke voorstelling heeten deze gronden: de Moeders en van hen
+wordt met plechtig geluid verzekerd: &ldquo;godinnen tronen verheven in
+hun eenzaamheid; rondom hen is alle Ruimte opgeheven, geen Tijd is
+daar; over hen kan niet gesproken worden: de Moeders zijn zij. Welke
+weg leidt tot hen? geen weg! De weg tot hen gaat in het onbetreden en
+niet te betreden gebied; door geen navraag vindbaar: zijt gij bereid?
+geen sloten en geen grendels behoeven weggeschoven; door eenzaamheden
+wordt gij heen gedreven: hebt gij begrip van het verlatene en van de
+eenzaamheid?&rdquo; Het is Mefistofeles, die deze aanwijzing geeft, en
+zij is gegeven uit zijn zienswijs: de levensdiepte geldt voor hem niet;
+maar met kloeke verzekerdheid antwoordt Faust: &ldquo;in uw Niets hoop
+ik het Al te vinden.&rdquo; Wanneer het aan Faust gelukt om uit de
+diepe bezinning op het leven de idee der schoonheid op te roepen, staat
+hij aan den aanvang zijner geestelijke scholing. Wat hij gedaan heeft
+is bij zichzelf de noodzaak en onmisbaarheid der leerschool
+vaststellen, die hij doorloopen moet. <span class="pagenum">[<a id=
+"pb57" href="#pb57" name="pb57">57</a>]</span></p>
+<p>Uit de diepe gronden zijns levens brengt hij de idee der schoonheid
+te voorschijn, maar de enthousiaste omhelzing daarvan werpt alsnog de
+idee zelve in verbrijzeling. Faust verliest Helena terwijl hij haar
+aangrijpt.</p>
+<p>Niet als bloote gedachte lichtend voor hem uit, doch als duurzame
+levenservaring moet de schoonheid aan zijn bestaan deelnemen: daartoe
+neme Faust de klassieke beschaving in zich op: het <i>huwelijk met
+Helena</i> zal hem tot de zedelijke daad bekwamen.</p>
+<p>Maar de klassieke beschaving moet recht begrepen worden. Ook zij
+heeft haar excessen en verwarringen. Geen kultuur is feitelijk
+volmaakt, en het is niet meer dan de geest en de idee der klassieke
+beschaving, welke Faust zich eigen make. Hij moet zich beschermen tegen
+de spookgestalten, die ook hier zich voordoen; in de &ldquo;Klassieke
+Walpurgisnacht&rdquo; moet hij tot het inzicht komen, dat niet overal
+waar Griekenland is Helena woont. Niet de spookachtige fantasie, die
+griffioenen, sfinxen, sirenen, centauren, <span class="corr" id=
+"xd20e852" title="Bron: pygmaeen">pygmae&euml;n</span> en wat
+half-dierlijks er meer zij, voortbracht&mdash;maar de klare en zuivere
+geest, die de gestalte van Helena opriep, is de ware geest der
+Grieksche beschaving. Om Faust rond te leiden in de spokenwereld,
+daartoe is Homunculus, een kunstmatig menschje, in chemische retorten
+bewerkt, voldoende: voor zijn huwelijk met Helena drage hij zelf
+zorg.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch4.5"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie en
+maat.</h3>
+<p class="firstpar">De schoonheidszin is van het geestesleven een
+integreerend deel. Geen geestesleven is gaaf zonder deze. Aan de
+&ldquo;oude zedelijkheid&rdquo; heeft de schoonheidszin ontbroken; de
+Calvinist heeft nooit beseft dat er verband is tusschen het goede en
+het schoone. De theologische, mechanische aanleg van het
+Zeventiend&rsquo; <span class="pagenum">[<a id="pb58" href="#pb58"
+name="pb58">58</a>]</span>Eeuwsche denken, sluit den schoonheidszin eer
+buiten dan in zich.</p>
+<p>Het Pi&euml;tisme is vaak vijandig gestemd tegenover hem, daar het
+de wereld verwerpt; zelfs Spinoza heeft zich zeventiende-eeuwer betoond
+door van hem niet te gewagen. Onze groote schilderkunst heeft geen
+verband gehouden met het zedelijk bewustzijn des volks, en het zedelijk
+bewustzijn heeft zich niet geopend voor de kunst noch voor de
+aesthetische ontroering. Eerst het geslacht, waartoe Goethe behoorde,
+begreep het verband tusschen schoonheid en levensbestemming. Faust
+treedt in het huwelijk met Helena, en dit huwelijk is een noodzaak tot
+zijn volmaking.</p>
+<p>Het is hier niet te doen om een aesthetische beschaving in de plaats
+der ethische, een oppervlakkig schoonheidsbehagen, dat met de diepe
+gronden des levens zich niet afgeeft. Zulk aestheticisme, dat de kunst
+tot zijn godsdienst heeft, is in de Negentiende Eeuw opgekomen; maar
+het huwelijk van Faust en Helena heeft diepere waarde: het is de
+scholing in de klassieke kultuur, de vorming van den zedelijken mensch
+door harmonie, klaarheid en innerlijke orde. Faust heeft aanraking met
+den <i>geest</i> der Grieksche beschaving.</p>
+<p>Het huwelijk met Helena is voor den zedelijken mensch noodig, omdat
+hij, naar de nieuwe opvatting, de wet zijns eigenen wezens te vervullen
+heeft. Moet de mensch zichzelf verwerkelijken, dan loopt hij daarbij
+het gevaar eener redelooze emancipatie en afzondering uit het geheel.
+Zoo hij de nieuwe moraal als een wil tot macht opvat en meent, dat aan
+zijn eigen wil alles geoorloofd is, ware het beter dat hij nog onder
+het toezicht der oude wetgeving stond. Met dergelijke Nietzschiaansche
+op de spits drijving zijner individualiteit is de wonderbare harmonie
+des bestaans verbroken. Wie slechts eigen macht erkent is tyran en
+tyranniseert de wereldorde, in welke wij <span class="pagenum">[<a id=
+"pb59" href="#pb59" name="pb59">59</a>]</span>omvat zijn en waarin ons
+leven redelijkheid bezit. Juist daar de wereld-orde in ons bewustzijn
+inwoont zijn wij onszelf ten wet. Zoo behoort de mensch der nieuwe
+moraliteit van de idee der orde en harmonie doordrongen te zijn. Geen
+wild-romantieke vrij-machtigheid besture zijn daden. De student, die in
+Faust&rsquo;s studeercel kwam verkondigen, dat hij persoonlijk het
+superieure subjekt der wereld was, en dat het op- en ondergaan der zon
+van zijn denken afhing, vertoont de nieuwe moraliteit als karikatuur.
+Maar Faust zal innerlijk rijpen en zich van de idee van orde en wet
+doordringen, opdat zijn streven niet romantisch zij.</p>
+<p>Het altijd-durende streven gaat verloren, zoo daaraan de rust der
+zelfbeheersching ontbreekt; de fantasie vindt willekeurige slingerwegen
+maar niet den weg tot het doel. Zoo moet het streven zich scholen door
+de schoonheid, die niet anders is dan de evenredigheid en algemeene
+orde der wereld. Griekenland heeft de wereld als &ldquo;kosmos&rdquo;
+opgevat. De schoonheidszin is uit Griekenland geboren. Overal liggen
+zijne voorteekenen verspreid: Indi&euml;, Egypte, Assyri&euml;, Babel,
+Isra&euml;l, Phoenici&euml;, Germani&euml; zijn vol voorteekenen die de
+geboorte van den schoonheidszin aanzeggen; maar eerst Hellas heeft de
+schoonheid <i>geweten</i> en het vormelooze verworpen voor de erkenning
+van harmonie en maat. Eerst Hellas heeft dit inzicht tot beginsel eener
+geheele kultuur gemaakt.</p>
+<p>Dit is dus de vrucht van Faust&rsquo;s scholing door de klassieke
+kultuur, dat hij leert innerlijk maatvol zijn, en dat zijn strevende
+werkzaamheid daardoor planmatig en doelmatig wordt.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Maar het huwelijk met Helena is leerschool en niet meer. Evenmin als
+een leerschool is het tot bestendigheid beschikt. Zal Faust tot
+uitvoering der zedelijke daad komen, dan moet dit huwelijk achter hem
+liggen, al is ook de leering, daarin ondergaan, van blijvende
+<span class="pagenum">[<a id="pb60" href="#pb60" name=
+"pb60">60</a>]</span>beteekenis. Zoo zien wij Helena aan Faust&rsquo;s
+armen ontzinken. Wat zij hem verwekt heeft is de <i>po&euml;zie</i>.
+Immers deze is niet anders dan maatvolle gedachte en Goethe noemt haar
+Euforion. Voor hem was de po&euml;zie niet een kunstvol spel, maar een
+innerlijk vermogen, om het leven en de werkelijkheid als een kunstwerk
+te zien en te beleven; zij was hem een scheppende macht, die zich uitte
+in denken en doen. Zal Faust tot zedelijken werker worden, dan moet hij
+door de po&euml;zie bezield zijn tot dienst aan de wereldorde en door
+haar tot maatvolle wijsheid zijn bekwaamd. Deze vrucht zal blijken,
+wanneer de huwelijkstijd met Helena voorbij is; tijdens het huwelijk
+zal zij hem verschijnen als lichtende beeld. De lichtende gestalte
+Euforion, in het huwelijk van Faust en Helena verwekt, blinkt voor
+beider verwonderde oogen, maar gaat als een meteoor voorbij, waarna ook
+Helena&rsquo;s oogenblik van verscheiden is gekomen. Wanneer zij aan
+Faust ontzinkt, blijven als aandenken, kleed, mantel en lier achter.
+Dit beteekent dat de nieuwe zedelijkheid de sporen bewaart van hare
+scholing in de klassieke kultuur, maar dat zij toch een andere is,
+zelfstandig, en uit haar leerschool is verrezen als een vrije macht,
+stichtster harer eigen beschaving.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch4.6"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en
+ontoereikendheid der zedelijke daad.</h3>
+<p class="firstpar">Het oneindig streven, Germaansch van oorsprong maar
+geadeld in de leerschool der klassieke beschaving; de zedelijke
+zelfbetooning, door het besef van maatvolle orde
+verhelderd&mdash;ziehier den <i>weg van Faust</i>: op deze wijze zal
+hij zijn Mefistofeles te boven komen.</p>
+<p>Maar waarin bestaat het dat Faust Mefisto te boven komt? Indien hij
+in het zedelijk streven, dat toch ook naar bepaalde doeleinden uitgaat
+<i>bevredigd</i> wordt, is <span class="pagenum">[<a id="pb61" href=
+"#pb61" name="pb61">61</a>]</span>dan de oneindige drang, deze richting
+naar het Absolute, niet t&ograve;ch verloochend? en wie heeft dan
+overwonnen: Faust, die beweerde met niets te zullen bevredigd zijn, of
+Mefisto die daar al te gemakkelijken raad op wist?</p>
+<p>Ziehier de vraag, die de ontknooping van het Faust-drama
+beheerscht.</p>
+<p>De zedelijke daad, die Faust uitvoert is grootsch, bovenal zoo zij
+in haar symbolische beteekenis doorzien wordt. &ldquo;Mijn oog was
+gericht, zoo spreekt Faust, naar de hooge zee; zij zwol op om in
+zichzelve omhoog te streven&mdash;dan zonk zij in en schudde haar
+golven om daarmede de breedte der vlakke oevers te bestormen. En dat
+verdroot mij, gelijk de overmoed door zijn hartstochtelijk opgezweepten
+zin den vrijen geest, die slechts het recht waardeert, ergert.</p>
+<p><span class="corr" id="xd20e909" title=
+"Niet in bron">&ldquo;</span>Ik achtte het toeval, scherpte mijn oog:
+de golf stond op en rolde dan terug, trok weg van het trotsch bereikte
+doel; het oogenblik komt en hij herhaalt zijn spel. Dan sluipt hij weer
+aan op duizend plaatsen, de onvruchtbare, om overal onvruchtbaarheid
+uit te strooien. Het is een zwellen en toenemen en uitstorten over het
+woeste gebied, en dan weder terugtrekken en er is niets volvoerd. Mij
+beangstigt dit schouwspel tot vertwijfeling; doellooze kracht van
+bandelooze elementen! Hier waagt mijn geest het boven zijn macht te
+streven: hier wil ik strijden en hier wil ik overwinnen! En dit is
+mogelijk: zoo vloedend als zij is, golft de zee langs elken heuvel
+heen; al beweegt zij zich nog zoo overmoedig: een geringe opgeworpen
+hoogte weerstaat haar trots en een geringe diepte trekt haar machtig
+tot zich neer. Toen heb ik snel in mijn geest het plan gevormd: verwerf
+het kostelijk genot om de heerschzuchtige zee van den oever af te
+sluiten, het gebied dier vloeiende massa in te krimpen, en haar diep
+binnenwaarts terug te dringen in haarzelf. Van schrede tot schrede heb
+ik mij het plan voor den geest <span class="pagenum">[<a id="pb62"
+href="#pb62" name="pb62">62</a>]</span>geroepen: dit te volvoeren is
+mijn wensch, waag het de uitvoering te bevorderen.&rdquo;</p>
+<p>Faust wil de zee aan banden leggen en het onvruchtbaar zeegebied
+herscheppen tot vruchtbaar land; daar wil hij een door menschen
+veroverde woonplaats stichten, een vrijen grond voor een vrij volk, dat
+zich in vrije werkzaamheid oefent.</p>
+<p>Het veld zal vruchtbaar zijn, een land als een paradijs; laat aan
+zijn buitenkant de vloed den dijk bestormen: de samenwerking eener
+schare is haastig bereid om de kleinste scheur te versperren. De
+symboliek dezer Faustische daad is duidelijk: de zee is de negatie der
+vruchtbare aarde; terwijl deze uit een onbegrensden levensdrang het
+leven voortbrengt, plant, dier en mensch ontspruiten doet, en uit haar
+schoot de delfstoffen opwerpt&mdash;doet de zee niets dan verzwelgen;
+in haar diepte schuilen monsters en de kolk van gevaar blijft zij voor
+ieder, die zich op haar bedriegelijke vlakten waagt. De zee is het
+verstorend element; zij is de Mefistofeles in de aardsche schepping;
+van den oer-chaos overgebleven. Nu zal Faust de zee terugdrijven.
+Zinrijke daad! Ziehier het heilswerk, in eigen geestelijke vrijheid
+uitgedacht en volvoerd, geheel anders dan de &ldquo;goede werken&rdquo;
+voorgeschreven door een gekodificeerde moraal. Deze daad beteekent
+Faust&rsquo;s overwinning over Mefistofeles.</p>
+<p>Een bekoorlijk tafereel schildert het welslagen dezer daad van
+Faust: een vroeger schipbreukeling, eenmaal aan deze kust gespoeld en
+verpleegd in de hut van Philemon en Baucis zoekt nu, jaren later, zijn
+weldoeners op, en aanschouwt van hun in &rsquo;t duin gelegen
+woonplaats af, geen zee maar een vruchtbaar land: hetgeen u grimmig
+mishandeld heeft, de zee met haar schuimend wilde golven, ziet gij in
+een tuin herschapen: een tafereel als een paradijs! Koene knechten van
+verstandige heeren groeven en dijkten de zee in, verminderden haar
+rechtsgebied en werden heerscher <span class="pagenum">[<a id="pb63"
+href="#pb63" name="pb63">63</a>]</span>in hare plaats. Zie toch hoe
+weide naast weide groent, beemd, tuin, woud en dorp! rechts en links
+over groote uitgestrektheid is het gebied dichtbevolkt!</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Maar is Faust nu voldaan? en heeft in deze daad zijn oneindige
+drang, d. i. zijn drang naar het Oneindige vervulling gevonden? Indien
+ja, dan is eenerzijds Mefistofeles overwonnen, omdat niet in de
+verlokkingen van dezen, maar in Faust&rsquo;s eigen gevonden en
+geschapen taak zijn drang vervuld is.</p>
+<p>Mefisto heeft Faust in de wildernis gevoerd.. Nu heeft hij zelf uit
+de wilde zee een bewoonbaar en vruchtbaar land geschapen!</p>
+<p>Anderzijds heeft toch Faust een voldoening gevonden beneden het
+Oneindige. Eenmaal heeft hij het wezen der wereld gezocht met het
+denkend intellekt; de magie is door hem te hulp geroepen; hij heeft den
+dood gewild om langs dezen weg in de eeuwige waarheid in te dringen;
+diep en ontroerend was de klacht over zijn onvermogen; in zijn
+ongeleschten kendorst dreigde hij te zullen bezwijken, en heeft
+gezworen dat niets hem ooit zou bevredigen: &ldquo;zal ik ooit
+gerustgesteld mij neerleggen op het bed der ledigheid, dan zij het
+tegelijk met mij ten einde; kunt gij mij zoo beliegen dat ik mijzelf
+behaag, mijn laatste dag zij aangebroken; zal ik tot het oogenblik
+spreken: blijf toch want gij zijt schoon genoeg, dan wil ik te gronde
+gaan.&rdquo;</p>
+<p>Faust is voldaan.... maar z&oacute;o dat hij het niet is. Dat is:
+hij heeft de daad gedaan die de meest zuivere <i>omzetting</i> is van
+zijn oneindigen drang in de aardsche omgeving. Maar deze daad is op elk
+oogenblik nog slechts een <i>betrekkelijke</i> uitdrukking van zijn
+drang, en om haar volledig te denken, denkt hij haar verlengd in het
+toekomstige. Bovendien: aan het werk zelf heeft Mefistofeles deel en
+zoo is het een onvolkomen werk. <span class="pagenum">[<a id="pb64"
+href="#pb64" name="pb64">64</a>]</span></p>
+<p>Wat dit laatste aangaat: in het werk mengt zich onrecht; dus houdt
+het een bewijs zijner onvolmaaktheid in. De Faust-dichter schildert
+deze ongerechtigheid in den aanval van Mefisto met drie gevaarlijke
+gezellen op het huisje van Philemon en Baucis. Faust ergert zich aan
+het oud-modisch klokgebengel, waarme&ecirc; deze oudjes nog steeds den
+verleden tijd dienen. Hij heeft hun in &rsquo;t nieuwe gebied een beter
+woning en welvarender landgoed aangeboden; maar vond slechts weigering.
+Mefisto volgt Faust&rsquo;s wenk op eigen manier en.... de hut gaat in
+vlammen op, terwijl de bewoners omkomen. Voor Faust geeft deze
+handeling stof tot bepeinzing. Ook de werken van zedelijke bezieling,
+naar bepaalde doeleinden uitgaand, kunnen de eeuwigheidswaarde van den
+mensch niet vervangen; zij zijn eindige grootheden, heilzame doch
+begrensde gewrochten en zij houden den mensch binnen zijn eindige
+levensvoorwaarden besloten. Evenmin als de opstapeling der
+wetenschappelijke resultaten, bereikt de vermenigvuldiging der
+zedelijke daden het eeuwige. Waar de Wagners juichen zijn de Fausten
+onvoldaan. Dat de zedelijke handelingen den mensch niet vergoddelijken
+bewijst het onrecht dat ongewild ook daarin binnensluipt.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Toch heeft Faust <i>zijn weg</i> gevonden. Maar de weg is niet het
+doel, doch het middel. Na de scholing door de oude kultuur heeft hij in
+een nieuwe zedelijkheid <i>zich tot het hoogste voorbereid</i>.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Nog is, gelijk wij zagen, Mefistofeles niet geheel overwonnen. In
+beginsel is zijn macht over Faust gebroken, hierme&ecirc; dat Faust in
+de zedelijke daad zijn ware zelf verwerkelijkt. Niet meer leider maar
+dienaar van Faust is hij, maar ook in deze verhouding is hij nog de
+medgezel. Weldra doet zich het verstorend element zijns persoons aan
+Faust gelden; want reeds <span class="pagenum">[<a id="pb65" href=
+"#pb65" name="pb65">65</a>]</span>in den proloog in den hemel is deze
+onontkoombare waarheid over hen uitgesproken: de mensch dwaalt zoolang
+hij streeft.</p>
+<p>Voor den strevenden mensch is er geen mogelijkheid om de negatie, de
+verstoring, het kwaad, den Mefistofeles te niet te doen&mdash;zoolang
+hij streeft. Maar in beginsel is hij, zoodra zijn strevenden wil zich
+verheft, hem te boven. Nu nadert tot den oud geworden Faust een
+gestalte, die lang afwezig is gebleven, maar toch op hem geloerd heeft
+zoolang Mefisto met hem ging: de Zorg.</p>
+<p>Is iemand hier? vraagt Faust. De vraag vereischt een ja, antwoordt
+zij.&mdash;En gij wie zijt gij dan?&mdash;Ik ben nu
+hier.&mdash;Verwijder u!&mdash;Ik ben ter rechter plaats.&mdash;Neem u
+in acht! zegt Faust, en spreek geen tooverwoord! En zij: al zou mij
+geen oor vernemen, toch weerklink ik in de harten; op wegen, op de
+zeetochten ben ik de steeds beangstigende medgezel. Steeds gevonden,
+nooit gezocht, ik wordt gevleid en gevloekt. Hebt ge nooit de zorg
+gekend? &ldquo;Uw macht erken ik niet&rdquo; roept Faust haar toe, maar
+zij blaast haar adem over hem uit en Faust wordt blind.</p>
+<p>Hij buigt zich niet voor de tegenstandster, zooals hij zich niet
+buigt voor Mefistofeles; hij is zichzelf en handelt uit aansporing van
+zijn eigen wezen, maar tegelijk vervult hem zijn grootsche daad met
+onbevredigdheid. &ldquo;Nog heb ik mij niet opgeworsteld tot de
+vrijheid&rdquo; roept hij uit; en: &ldquo;de mensch doorreize zijn
+aardschen dag; als geesten spoken ga hij zijn vrijen gang. In het
+voortschrijden vinde hij smart en geluk, hij, onbevredigd elk
+oogenblik.&rdquo;</p>
+<p>De beperktheid van zijn kunnen en het te-kort van zijn zedelijk
+streven wordt aan den mensch te ondervinden gegeven door de macht, die
+zich tegenover hem stelt. Maar in zichzelf vindt hij zijn streven en de
+geestelijke kracht, die hem daarbij geleidt. Faust wordt door de zorg
+weerstaan, maar in zichzelf beseft <span class="pagenum">[<a id="pb66"
+href="#pb66" name="pb66">66</a>]</span>hij den aandrang tot
+voortzetting zijner grootsche daad en voor zijn innerlijke oogen
+spiegelt het vizioen der voltooiing. Terwijl Mefisto&rsquo;s gezellen
+bezig zijn het graf te delven, waarin hij Faust hoopt te vangen, (want
+vernietiging acht hij het einde ook van dit leven), hoort de
+blindgeworden strever in het geklank der spaden het werk der arbeiders,
+die hij geroepen heeft. Immers een kanaal graven zij om een moeras af
+te leiden en aldus de gezondheid der streek voor haar bewoners te
+verhoogen? Het volk dat hier in vrijheid woont, zal zich uitbreiden.
+Het gevaar kennend en afwerend zal jeugd, manschap en grijsheid hier
+zijn lange leven in noeste werkzaamheid volvoeren!</p>
+<p>Deze gedachte is het die Faust vervult en als vizioen voor zijn
+blinde oogen zweeft, en in het licht daarvan roept hij uit: &ldquo;nu
+waag ik tot het oogenblik te zeggen: blijf, want gij zijt schoon
+genoeg. In aeonen kan het spoor van mijn aardsche dagen niet vergaan.
+In het voorgevoel van zulk verheven geluk, geniet ik thans het hoogste
+oogenblik.&rdquo;</p>
+<p>Deze woorden zijn de laatste en Faust zinkt stervend op den grond.
+Dat hij de weddenschap met Mefistofeles slechts naar den klank des
+woords verloren heeft, is duidelijk. Hij zelf, aan Mefisto ontgroeid,
+is van hem vrijgekomen. Hij heeft zijn oneindig wezen tegen den
+ondergang bewaard.... maar niet verwerkelijkt. Het zedelijke streven is
+niet het hoogste bereik der menschelijke persoonlijkheid. &ldquo;Wiens
+geest altijd strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen&rdquo; zal
+van Faust gelden: dat de zedelijke streving zelve de voltooiing van het
+menschelijk bestaan inhoudt, is daarmee niet gezegd! <span class=
+"pagenum">[<a id="pb67" href="#pb67" name="pb67">67</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch5" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">V Faust&rsquo;s voleindiging</h2>
+<div class="div2" id="ch5.1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">1. De liefdemacht. God en mensch. Overschrijding der
+begrensdheid.</h3>
+<p class="xd20e132"><span class="xd20e132init">&ldquo;G</span>od kennen
+is de hoogste deugd&rdquo; leert Spinoza. Dit &ldquo;hoogste&rdquo;
+noemt hij summa virtus, hetgeen nog iets anders beteekent dan
+&ldquo;hoogste&rdquo; <span class="abbr" title="namelijk"><abbr title=
+"namelijk">nl.</abbr></span> toppunt der deugd. Het begrip
+&ldquo;hoogste&rdquo; duidt aan iets betrekkelijks, zijnde de uitkomst
+eener vergelijking; het beteekent niet, dat het n&ograve;g-hoogere is
+uitgesloten; slechts over het thans-voorhandene doet het uitspraak.
+Maar &ldquo;toppunt&rdquo; beteekent het logisch uiteinde der
+opstreving, waarbij het n&ograve;g-hoogere niet gedacht kan worden.
+Hier is het streven ten einde in zijn bereikte doel.</p>
+<p>De oude zedelijkheid erkende niet dat het geestesleven zijn
+(natuurlijke) voltooiing had in de eenheid met God en op deze eenheid
+was aangelegd. Zij geloofde aan de tegenstelling tusschen mensch en God
+(door de zonde) en hoopte te eindigen bij een verzoening. Dit is de
+oude religie, die uitgaat van het zondebesef, en met alle middelen de
+overtuiging hunner onwaardigheid bij de menschen aankweekt. Maar de
+ware religie, die zoo oud is als de beschaving, al bleef ze in het
+verborgen, beleed de fundamenteele identiteit des menschen met God
+(zooals de zonnestralen fundamenteel &eacute;&eacute;n zijn met de zon)
+en erkent dat in de bewuste eenheid met God het leven tot zijn waarheid
+is gekomen. <span class="pagenum">[<a id="pb68" href="#pb68" name=
+"pb68">68</a>]</span></p>
+<p>Deze eenheid met God is een verheffing des bewustzijns, waarin het
+betrekkelijke is overwonnen; zij is onze vereeniging, die door de
+mystische denkers zelfs &ldquo;vergoding&rdquo; (theosis) is genoemd.
+De <span class="corr" id="xd20e989" title=
+"Bron: religieuse">religieuze</span> zielkunde handelt over haar in een
+diepzinnig hoofdstuk en het is deze vergoding als een voleindiging van
+het geestesleven, welke de Faust-dichter in de slot-sc&egrave;ne van
+het gedicht heeft in beeld en klank en woord gebracht. In haar is geen
+Mefistofeles die het bewustzijn der oneindigheid tracht af te leiden of
+uit te dooven.</p>
+<p>Een bergwand rotsachtig met kloven en met bosch begroeid; niet
+bewoond dan door eenige kluizenaars; een geest van diepe
+geheimzinnigheid hangt daar; de berg is in lagere en hoogere gebieden
+verdeeld; geestelijke wezens zweven af en aan, en een koor van zalige
+knapen beweegt zich kringvormig om den hoogsten top; engelen van
+mindere en van meerdere volmaking gaan zingend om, terwijl zwevend de
+Mater gloriosa nadert op den aanroep van haar grootsten vereerder.
+Zalige vrouwen onder wie eene (weleer Gretchen genoemd) aanbidden haar,
+terwijl het onsterfelijk deel van Faust door Engelen wordt opwaarts
+gedragen en het geheele tafereel met een mystisch koor eindigt, waarin
+de eeuwigheid als voltooiing van den tijd bezongen wordt.</p>
+<p>Dit alles heeft de beteekenis van aanwijzing van een hoogere
+werkelijkheid. Deze berg is onttrokken aan de aardsche natuur en
+natuurwet; de wezens, die er vertoeven, zijn in zwevende beweging en de
+geheele berg is een heilige schuilplaats der liefde. Ook het streven en
+de zedelijke strijd bestaan hier niet. Wat in de wereld niet geldt,
+geldt hier: het is de almachtige Liefde die alles vormt en alles
+koestert.</p>
+<p>In deze sfeer wordt het wonder voltrokken der voleindiging van het
+geestesleven. De voltooiing moge een logisch gevolg zijn van de
+voorafwerkende krachten, zoodat het geestesleven uit zichzelf naar haar
+<span class="pagenum">[<a id="pb69" href="#pb69" name=
+"pb69">69</a>]</span>heenwijst&mdash;toch is haar werkelijkheid een
+<i>nieuwe</i> daad. Beter nog: in de voltooiing komt aan het licht
+welke kracht in het geestesleven verborgen was: de liefdekracht van
+God. De zedelijke houding van Faust was een strevende zelfwerkzaamheid,
+en het is dit streven, dat hem tot de volmaking voert (&ldquo;wie
+altijd strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen&rdquo; zingen de
+engelen)&mdash;maar nu blijkt dat dit menschelijke streven nog een
+andere waarde heeft dan het streven van een m&egrave;nsch te zijn: het
+is de ervaarbare keerzijde der Godskracht: de eeuwige
+scheppingshandeling Gods draagt het geheele leven, gelijk zij draagt de
+geheele wereld en waar w&igrave;j van zedelijk streven gewagen is
+&rsquo;t in waarheid deze groote kracht, die zich in menschen
+openbaart. De groeikracht, waarmee de plant zich uit den aardbodem
+opheft, is niet haar speciale eigendom, maar is de Natuur zelve in haar
+werkzaamheid: zoo is het niet anders dan de Kosmische Liefde, die zich
+in Faust voordeed en vermomde als zijn eigen strevende wil. Zoo lang de
+mensch nog in zijn streven is bevangen en de Mefistofeles hem
+begeleidt, weet hij niet anders of het is zijn eigen zedelijke natuur
+die handelt.... maar dit wordt anders in de voleindiging.</p>
+<p>Ja dit is de voleindiging dat hij zich bewust is van de Godskracht
+als zijn eigen wezen. Op eens aanschouwt hij in zich niet zijn eigen
+persoon, maar het groote Wezen. Dit is de Godskennis waarvan Spinoza
+zegt dat zij het einde is der deugd, God schouwende met een helderheid
+als waarmee wij te voren van ons eigen streven bewust waren.</p>
+<p>Want de mensch leeft in het Wereldgeheel en de geheele wereldorde,
+die is de geest van God, woont in hem. Deze is de &ldquo;eeuwige Liefde
+die alle dingen vormt&rdquo; en in de voleindiging des levens hebben
+wij niet het partikuliere zelfbewustzijn, maar het bewustzijn van God,
+dat is van de eeuwige Liefde. Wij z&igrave;jn ons bewust van de
+Oneindige Tegenwoordigheid. Als <span class="pagenum">[<a id="pb70"
+href="#pb70" name="pb70">70</a>]</span>&ldquo;de Liefde van boven aan
+ons deelneemt roept de heilige schaar ons het welkom toe.&rdquo; De
+Pater Seraphicus, langs den berg zwevend, roept op tot deze
+ondervinding: &ldquo;Stijgt opwaarts tot hooger gebied, groeit
+ongemerkt, want hier versterkt u de zuivere tegenwoordigheid van God.
+Dit is het voedsel der geesten, regeerend in het vrije hemelruim; dit
+is de openbaring der eeuwige Liefde, die zich in ons tot zaligheid
+ontvouwt.&rdquo;</p>
+<p>De beteekenis van Faust&rsquo;s oneindigen drang wordt nu verstaan:
+wat hem drong is het Oneindige zelf: zijn strevende natuur is van den
+beginne aan niets anders geweest dan de oneindige kracht Gods in haar
+menschelijke keerzij: datgene waarvan de Wagners onbewust waren, werd
+door de Fausten beseft; maar met een v&oacute;&oacute;rbesef dat zich
+nu eerst tot levend inzicht voltooit.</p>
+<p>Nu eerst.... De mensch streeft zoolang hij leeft en zoolang hij
+streeft dwaalt hij en is door Mefistofeles vergezeld. Faust wordt
+voleindigd door den dood heen. De ingang in het groote Mysterie is de
+voorwaarde tot de voleindiging. Faust zelf heeft nog in zijn laatste
+levensstonde verzekerd, dat het &ldquo;uitzicht naar boven&rdquo; hem
+is afgesloten en dus de <i>kennis</i> van het oneindige, waarnaar hij
+tevoren zoo vurig smachtte, niet verkregen is. Maar het onbekende is
+niet het onwerkelijke, en gelijk hij eenmaal den dood heeft willen
+roepen om hem in het mysterie in te wijden, zoo komt nu de dood met het
+mysterie en wijdt hem in. Slechts de dood geeft die zuivering waarbij
+de geest des menschen tot zichzelven komt, de uitwendigheid der wereld
+aan de aandacht ontzinkt. &ldquo;Reeds is hij schoon en groot van
+heilig leven&rdquo; zingt over Faust een schare van zalige knapen.</p>
+<p>Het zedelijk streven van den mensch is, in zijn grond beschouwd,
+niet eigen werk, maar de Godskracht in hare werkzaamheid; want naar ons
+wezen <span class="pagenum">[<a id="pb71" href="#pb71" name=
+"pb71">71</a>]</span>zijn wij het Algemeene, en de Geest des Geheels
+heeft hier zijne inwoning. Het streven opwaarts is, alzoo beschouwd, de
+aantrekkingskracht die van boven werkt, en de Faust-dichter noemt deze
+aantrekkingskracht: <i>het eeuwig-vrouwelijke</i>. &ldquo;Het
+eeuwig-vrouwelijke trekt ons opwaarts&rdquo; luiden de slotwoorden van
+het Faust-gedicht:</p>
+<div lang="de" class="lgouter">
+<p class="line">&ldquo;Das ewig-weibliche zieht uns hinan.&rdquo;</p>
+</div>
+<p class="firstpar">Wat is de beteekenis dezer uitspraak? Naar ons
+voorkomt deze: tot nu toe kenmerkt Faust zich door de strevende
+werkzaamheid. Het streven is het eeuwig-mannelijke; deze drang tot
+werken, deze voortschrijdende daadkracht is de scheppende macht,
+gewrochten voortbrengend en van den eenen tot den anderen arbeid
+voortgaand. Maar, &ldquo;wie immer in strevende werking is dien kunnen
+wij verlossen&rdquo;; hetgeen beteekent dat niet deze mannelijke
+gezindheid zelve de verlossing is: in haar wordt Mefistofeles
+geleidelijk overwonnen, maar het eindpunt der overwinning wordt niet
+bereikt. Doch in &rsquo;t einde moet de mensch inzien, dat niet
+hijzelf, dat is niet zijn individueele eigen-persoon, de voleindiging
+toebereidt, maar dat hij haar verwerft krachtens de Godheid die zijne
+werkende macht is. Hij, als eigenpersoon<span class="corr" id=
+"xd20e1029" title="Niet in bron">,</span> <i>geeft zich over</i>. Hier
+treedt het passieve moment in, dat de aktiviteit bekroont. Wat hem
+tevoren werk toescheen schijnt hem nu rust.</p>
+<p>Daarom is de Godheid in dit opzicht dat zij het geestesleven
+voleindigt, voor hem niet de werkzame Man, maar degene in wien het werk
+ten einde is en bij wien de mannenkracht uitrust: zijn tegendeel: het
+eeuwig-Vrouwelijke. Man en Vrouw, Mannelijkheid en Vrouwelijkheid zijn
+symbolische namen en symbolische begrippen om de goddelijke werking aan
+te duiden. In dit opzicht van ten einde zijn des werks <span class=
+"pagenum">[<a id="pb72" href="#pb72" name="pb72">72</a>]</span>en van
+overgave onzer persoonlijkheid aan den Voleinder is het goddelijke
+vrouwelijk gedacht. Hier is een <i>innigheid</i> die tusschen man en
+man niet bestaat. Wat de Middeleeuwen in de Maria-dienst, wat de Griek
+in de Aarde-moeder nabij was, deze aflegging van den menschelijken
+eigen-wil en van het eigen-bewustzijn, vindt Faust in zijn opstijging,
+aangetrokken door het eeuwig-Vrouwelijke der goddelijke Liefde. Hier is
+niet bedoeld een onderdompeling in het onbewuste onzer zinnelijke
+natuur, gelijk men heeft verklaard, maar een opstijging boven het
+bepaalde bewustzijn van ons verstandelijk daglicht.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Het menschenleven voleindigt zich door inkeer tot zijn grond; het
+eindigt bij zijn aanvang. Het Faust-gedicht begint in den hemel
+<span class="abbr" title="dat is"><abbr title="dat is">d.
+i.</abbr></span> in de sfeer van God en vindt er zijn einde. In het
+einde is de eeuwige Dag aangelicht.</p>
+<p>De eerste Dag van Faust was het vale, voorbijgezwoegde tijdperk
+zijner vergeefsche inspanning, eindigend in de klacht. Daarna de avond
+met mysterieuse diepten en zinnelijkheid en eindelijk de voornacht
+bespookt door wroeging en verwijt. Deze eerste Dag is het eerste Deel
+des gedichts. De na-nacht brengt kalmte en geeft den strever
+geestes-rust. Nu verschijnt de nieuwe Morgen van arbeid, de morgen van
+het groote streven en deze morgen geeft zich over aan den Eeuwigen
+Dag.</p>
+<p>In dien Nieuwen Dag der goddelijke Tegenwoordigheid is de Drang naar
+het Absolute bevredigd.<a class="noteref" id="xd20e1053src" href=
+"#xd20e1053" name="xd20e1053src">1</a> <span class="pagenum">[<a id=
+"pb73" href="#pb73" name="pb73">73</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="footnotes">
+<hr class="fnsep">
+<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id=
+"xd20e1053" href="#xd20e1053src" name="xd20e1053">1</a></span> Verg.
+Dr. J. D. Bierens de Haan, Dante&rsquo;s mystische reis (Amsterdam,
+1914), Hoofdstuk XIII, Het kristallijnen bewustzijn en Idee-studies
+(Amsterdam 2de druk 1913): De geestelijke ontroering; en: door de Rede
+tot de Aanschouwing.</p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="back">
+<div id="toc" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">Inhoud</h2>
+<ul>
+<li><a href="#pre">Woord vooraf</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">V</span></li>
+<li><a href="#ch1">I De klacht van Faust</a>: &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">1</span>
+<ul>
+<li><a href="#ch1.1">1. De famulus Wagner, de begrensde mensch</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">1</span></li>
+<li><a href="#ch1.2">2. Wetenschap is herleiding tot het
+Onbegrepene</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">5</span></li>
+<li><a href="#ch1.3">3. Faust zoekt ontkoming bij de magische
+fantasie</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">12</span></li>
+<li><a href="#ch1.4">4. Faust&rsquo;s klacht herhaald (verschijning van
+den Aardegeest)</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">16</span></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#ch2">II Faust en Mefistofeles</a>:
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">19</span>
+<ul>
+<li><a href="#ch2.1">1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in den
+Hemel)</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">19</span></li>
+<li><a href="#ch2.2">2. De verstorende macht. Het noodwendige Tegendeel
+in wereld en leven. Mefistofeles</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">22</span></li>
+<li><a href="#ch2.3">3. Mefistofeles: ontkenning en ironie</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">23</span></li>
+<li><a href="#ch2.4">4. De weddenschap van Faust en Mefistofeles</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">29</span></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#ch3">III Faust in de wildernis</a>:
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">31</span>
+<ul>
+<li><a href="#ch3.1">1. Zelfverlies in den zinnenlust</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">31</span></li>
+<li><a href="#ch3.2">2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in
+Mefisto&rsquo;s leiding)</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">35</span></li>
+</ul>
+<span class="pagenum">[<a id="pb74" href="#pb74" name=
+"pb74">74</a>]</span></li>
+<li><a href="#ch4">IV De weg van Faust</a>: &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">40</span>
+<ul>
+<li><a href="#ch4.1">1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen
+morgen</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">40</span></li>
+<li><a href="#ch4.2">2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven en
+zelfbevrijding.)</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">44</span></li>
+<li><a href="#ch4.3">3. Het besluit tot daden</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">50</span></li>
+<li><a href="#ch4.4">4. De klassieke beschaving als leerschool;
+geestelijke vorming; de idee der schoonheid</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">53</span></li>
+<li><a href="#ch4.5">5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie en
+maat</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">57</span></li>
+<li><a href="#ch4.6">6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en
+ontoereikendheid der zedelijke daad. Het einde van Faust&rsquo;s
+streven</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">60</span></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#ch5">V Faust&rsquo;s voleindiging</a>:
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">67</span>
+<ul>
+<li><a href="#ch5.1">1. Overschrijding onzer begrensdheid in de
+religie; de goddelijke Liefdemacht; de overgave</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">67</span></li>
+</ul>
+</li>
+</ul>
+</div>
+<div class="transcribernote">
+<h2 class="main">Colofon</h2>
+<h3 class="main">Beschikbaarheid</h3>
+<p class="firstpar">Dit eBoek is voor kosteloos gebruik door iedereen
+overal, met vrijwel geen beperkingen van welke soort dan ook. U mag het
+kopi&euml;ren, weggeven of hergebruiken onder de voorwaarden van de
+Project Gutenberg Licentie bij dit eBoek of on-line op <a class=
+"exlink" title="Externe link" href=
+"https://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.</p>
+<p>Dit eBoek is geproduceerd door Jeroen Hellingman en het on-line
+gedistribueerd correctie team op <a class="exlink" title="Externe link"
+href="https://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.</p>
+<p lang="en">This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost
+and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it
+away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License
+included with this eBook or online at <a class="exlink" title=
+"Externe link" href=
+"https://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.</p>
+<p lang="en">This eBook is produced by Jeroen Hellingman and the Online
+Distributed Proofreading Team at <a class="exlink" title="Externe link"
+href="https://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.</p>
+<p>Project Gutenberg catalogus pagina: <a class="pglink" href=
+"https://www.gutenberg.org/etext/23018">23018</a>.</p>
+<h3 class="main">Codering</h3>
+<p class="firstpar">Dit bestand is in een verouderde spelling. Er is
+geen poging gedaan de tekst te moderniseren. Afgebroken woorden aan het
+einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in
+het origineel zijn gecorrigeerd. Dergelijke correcties zijn gemarkeerd
+met het corr-element.</p>
+<p>Hoewel in het origineel laag liggende aanhalingstekens openen
+gebruikt, zijn deze in dit bestand gecodeerd met &ldquo;. Geneste
+dubbele aanhalingstekens zijn stilzwijgend veranderd in enkele
+aanhalingstekens.</p>
+<h3 class="main">Documentgeschiedenis</h3>
+<ul>
+<li>20-SEP-2007 begonnen.</li>
+</ul>
+<h3 class="main">Externe Referenties</h3>
+<p>Dit Project Gutenberg eBoek bevat externe referenties. Het kan zijn
+dat deze links voor u niet werken.</p>
+<h3 class="main">Verbeteringen</h3>
+<p>De volgende verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:</p>
+<table width="75%" summary=
+"Overzicht van verbeteringen aangebracht in de tekst.">
+<tr>
+<th>Bladzijde</th>
+<th>Bron</th>
+<th>Verbetering</th>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e213">5</a></td>
+<td class="width40">monsters</td>
+<td class="width40">Monsters</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e232">7</a></td>
+<td class="width40">zoo</td>
+<td class="width40">Zoo</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e248">8</a></td>
+<td class="width40">;</td>
+<td class="width40">:</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e260">8</a></td>
+<td class="width40">over</td>
+<td class="width40">Over</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e295">10</a></td>
+<td class="width40">Sokrates</td>
+<td class="width40">Socrates</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e319">13</a></td>
+<td class="width40">of</td>
+<td class="width40">Of</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e331">13</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">&ldquo;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e334">13</a></td>
+<td class="width40">ach</td>
+<td class="width40">Ach</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e337">13</a></td>
+<td class="width40">fe&euml;enland</td>
+<td class="width40">fee&euml;nland</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e351">14</a></td>
+<td class="width40">,,</td>
+<td class="width40">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e360">15</a></td>
+<td class="width40">en</td>
+<td class="width40">En</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e407">19</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e508">26</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e535">29</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e539">29</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e571">32</a></td>
+<td class="width40">illuzie</td>
+<td class="width40">illusie</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e578">33</a></td>
+<td class="width40">:</td>
+<td class="width40">;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e590">34</a></td>
+<td class="width40">menschefiguur</td>
+<td class="width40">menschenfiguur</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e609">37</a></td>
+<td class="width40">moet ruimte maken</td>
+<td class="width40">ruimte moet maken</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e616">38</a></td>
+<td class="width40">Gretchen&rsquo;s</td>
+<td class="width40">Gretchens</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e653">42</a></td>
+<td class="width40">Gretchen&rsquo;s</td>
+<td class="width40">Gretchens</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e699">46</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">&rdquo;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e721">48</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e724">48</a></td>
+<td class="width40">religieuse</td>
+<td class="width40">religieuze</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e730">48</a></td>
+<td class="width40">religieuse</td>
+<td class="width40">religieuze</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e852">57</a></td>
+<td class="width40">pygmaeen</td>
+<td class="width40">pygmae&euml;n</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e909">61</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">&ldquo;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e989">68</a></td>
+<td class="width40">religieuse</td>
+<td class="width40">religieuze</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e1029">71</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">,</td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+</div>
+
+<div style='display:block; margin-top:4em'>*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***</div>
+<div style='text-align:left'>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+Updated editions will replace the previous one&#8212;the old editions will
+be renamed.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
+law means that no one owns a United States copyright in these works,
+so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United
+States without permission and without paying copyright
+royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
+of this license, apply to copying and distributing Project
+Gutenberg&#8482; electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG&#8482;
+concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
+and may not be used if you charge for an eBook, except by following
+the terms of the trademark license, including paying royalties for use
+of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for
+copies of this eBook, complying with the trademark license is very
+easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation
+of derivative works, reports, performances and research. Project
+Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away&#8212;you may
+do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected
+by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark
+license, especially commercial redistribution.
+</div>
+
+<div style='margin-top:1em; font-size:1.1em; text-align:center'>START: FULL LICENSE</div>
+<div style='text-align:center;font-size:0.9em'>THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE</div>
+<div style='text-align:center;font-size:0.9em'>PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+To protect the Project Gutenberg&#8482; mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase &#8220;Project
+Gutenberg&#8221;), you agree to comply with all the terms of the Full
+Project Gutenberg&#8482; License available with this file or online at
+www.gutenberg.org/license.
+</div>
+
+<div style='display:block; font-size:1.1em; margin:1em 0; font-weight:bold'>
+Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg&#8482; electronic works
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg&#8482;
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or
+destroy all copies of Project Gutenberg&#8482; electronic works in your
+possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
+Project Gutenberg&#8482; electronic work and you do not agree to be bound
+by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person
+or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.B. &#8220;Project Gutenberg&#8221; is a registered trademark. It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg&#8482; electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement. See
+paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg&#8482; electronic works if you follow the terms of this
+agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg&#8482;
+electronic works. See paragraph 1.E below.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (&#8220;the
+Foundation&#8221; or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
+of Project Gutenberg&#8482; electronic works. Nearly all the individual
+works in the collection are in the public domain in the United
+States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
+United States and you are located in the United States, we do not
+claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
+displaying or creating derivative works based on the work as long as
+all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
+that you will support the Project Gutenberg&#8482; mission of promoting
+free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg&#8482;
+works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
+Project Gutenberg&#8482; name associated with the work. You can easily
+comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
+same format with its attached full Project Gutenberg&#8482; License when
+you share it without charge with others.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
+in a constant state of change. If you are outside the United States,
+check the laws of your country in addition to the terms of this
+agreement before downloading, copying, displaying, performing,
+distributing or creating derivative works based on this work or any
+other Project Gutenberg&#8482; work. The Foundation makes no
+representations concerning the copyright status of any work in any
+country other than the United States.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
+immediate access to, the full Project Gutenberg&#8482; License must appear
+prominently whenever any copy of a Project Gutenberg&#8482; work (any work
+on which the phrase &#8220;Project Gutenberg&#8221; appears, or with which the
+phrase &#8220;Project Gutenberg&#8221; is associated) is accessed, displayed,
+performed, viewed, copied or distributed:
+</div>
+
+<blockquote>
+  <div style='display:block; margin:1em 0'>
+    This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most
+    other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
+    whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
+    of the Project Gutenberg License included with this eBook or online
+    at <a href="https://www.gutenberg.org">www.gutenberg.org</a>. If you
+    are not located in the United States, you will have to check the laws
+    of the country where you are located before using this eBook.
+  </div>
+</blockquote>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.E.2. If an individual Project Gutenberg&#8482; electronic work is
+derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
+contain a notice indicating that it is posted with permission of the
+copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
+the United States without paying any fees or charges. If you are
+redistributing or providing access to a work with the phrase &#8220;Project
+Gutenberg&#8221; associated with or appearing on the work, you must comply
+either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
+obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg&#8482;
+trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.E.3. If an individual Project Gutenberg&#8482; electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
+additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
+will be linked to the Project Gutenberg&#8482; License for all works
+posted with the permission of the copyright holder found at the
+beginning of this work.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg&#8482;
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg&#8482;.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg&#8482; License.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
+any word processing or hypertext form. However, if you provide access
+to or distribute copies of a Project Gutenberg&#8482; work in a format
+other than &#8220;Plain Vanilla ASCII&#8221; or other format used in the official
+version posted on the official Project Gutenberg&#8482; website
+(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
+to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
+of obtaining a copy upon request, of the work in its original &#8220;Plain
+Vanilla ASCII&#8221; or other form. Any alternate format must include the
+full Project Gutenberg&#8482; License as specified in paragraph 1.E.1.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg&#8482; works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg&#8482; electronic works
+provided that:
+</div>
+
+<div style='margin-left:0.7em;'>
+    <div style='text-indent:-0.7em'>
+        &#8226; You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+        the use of Project Gutenberg&#8482; works calculated using the method
+        you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
+        to the owner of the Project Gutenberg&#8482; trademark, but he has
+        agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
+        Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
+        within 60 days following each date on which you prepare (or are
+        legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
+        payments should be clearly marked as such and sent to the Project
+        Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
+        Section 4, &#8220;Information about donations to the Project Gutenberg
+        Literary Archive Foundation.&#8221;
+    </div>
+
+    <div style='text-indent:-0.7em'>
+        &#8226; You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+        you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+        does not agree to the terms of the full Project Gutenberg&#8482;
+        License. You must require such a user to return or destroy all
+        copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
+        all use of and all access to other copies of Project Gutenberg&#8482;
+        works.
+    </div>
+
+    <div style='text-indent:-0.7em'>
+        &#8226; You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
+        any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+        electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
+        receipt of the work.
+    </div>
+
+    <div style='text-indent:-0.7em'>
+        &#8226; You comply with all other terms of this agreement for free
+        distribution of Project Gutenberg&#8482; works.
+    </div>
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
+Gutenberg&#8482; electronic work or group of works on different terms than
+are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
+from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of
+the Project Gutenberg&#8482; trademark. Contact the Foundation as set
+forth in Section 3 below.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.F.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
+Gutenberg&#8482; collection. Despite these efforts, Project Gutenberg&#8482;
+electronic works, and the medium on which they may be stored, may
+contain &#8220;Defects,&#8221; such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
+or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
+intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
+other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
+cannot be read by your equipment.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the &#8220;Right
+of Replacement or Refund&#8221; described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg&#8482; trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg&#8482; electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from. If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium
+with your written explanation. The person or entity that provided you
+with the defective work may elect to provide a replacement copy in
+lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
+or entity providing it to you may choose to give you a second
+opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
+the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
+without further opportunities to fix the problem.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you &#8216;AS-IS&#8217;, WITH NO
+OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
+LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of
+damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
+violates the law of the state applicable to this agreement, the
+agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
+limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
+unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
+remaining provisions.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg&#8482; electronic works in
+accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
+production, promotion and distribution of Project Gutenberg&#8482;
+electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
+including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
+the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
+or any Project Gutenberg&#8482; work, (b) alteration, modification, or
+additions or deletions to any Project Gutenberg&#8482; work, and (c) any
+Defect you cause.
+</div>
+
+<div style='display:block; font-size:1.1em; margin:1em 0; font-weight:bold'>
+Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg&#8482;
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+Project Gutenberg&#8482; is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of
+computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
+exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
+from people in all walks of life.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg&#8482;&#8217;s
+goals and ensuring that the Project Gutenberg&#8482; collection will
+remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg&#8482; and future
+generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
+Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org.
+</div>
+
+<div style='display:block; font-size:1.1em; margin:1em 0; font-weight:bold'>
+Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service. The Foundation&#8217;s EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
+U.S. federal laws and your state&#8217;s laws.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+The Foundation&#8217;s business office is located at 809 North 1500 West,
+Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up
+to date contact information can be found at the Foundation&#8217;s website
+and official page at www.gutenberg.org/contact
+</div>
+
+<div style='display:block; font-size:1.1em; margin:1em 0; font-weight:bold'>
+Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+Project Gutenberg&#8482; depends upon and cannot survive without widespread
+public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine-readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment. Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements. We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
+DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state
+visit <a href="https://www.gutenberg.org/donate/">www.gutenberg.org/donate</a>.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+Please check the Project Gutenberg web pages for current donation
+methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
+ways including checks, online payments and credit card donations. To
+donate, please visit: www.gutenberg.org/donate
+</div>
+
+<div style='display:block; font-size:1.1em; margin:1em 0; font-weight:bold'>
+Section 5. General Information About Project Gutenberg&#8482; electronic works
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
+Gutenberg&#8482; concept of a library of electronic works that could be
+freely shared with anyone. For forty years, he produced and
+distributed Project Gutenberg&#8482; eBooks with only a loose network of
+volunteer support.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+Project Gutenberg&#8482; eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
+the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
+necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
+edition.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+Most people start at our website which has the main PG search
+facility: <a href="https://www.gutenberg.org">www.gutenberg.org</a>.
+</div>
+
+<div style='display:block; margin:1em 0'>
+This website includes information about Project Gutenberg&#8482;,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
+</div>
+</div>
+
+</body>
+</html>
diff --git a/23018-h/images/book.png b/23018-h/images/book.png
new file mode 100644
index 0000000..963d165
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/book.png
diff --git a/23018-h/images/card.png b/23018-h/images/card.png
new file mode 100644
index 0000000..1ffbe1a
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/card.png
diff --git a/23018-h/images/cover.jpg b/23018-h/images/cover.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a485c4d
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/cover.jpg
diff --git a/23018-h/images/external.png b/23018-h/images/external.png
new file mode 100644
index 0000000..ba4f205
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/external.png
diff --git a/23018-h/images/id.gif b/23018-h/images/id.gif
new file mode 100644
index 0000000..232321e
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/id.gif
diff --git a/23018-h/images/id.png b/23018-h/images/id.png
new file mode 100644
index 0000000..232321e
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/id.png
diff --git a/23018-h/images/if.gif b/23018-h/images/if.gif
new file mode 100644
index 0000000..ee9a092
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/if.gif
diff --git a/23018-h/images/if.png b/23018-h/images/if.png
new file mode 100644
index 0000000..ee9a092
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/if.png
diff --git a/23018-h/images/ig.gif b/23018-h/images/ig.gif
new file mode 100644
index 0000000..1f7b9eb
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/ig.gif
diff --git a/23018-h/images/ig.png b/23018-h/images/ig.png
new file mode 100644
index 0000000..1f7b9eb
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/ig.png
diff --git a/23018-h/images/in.gif b/23018-h/images/in.gif
new file mode 100644
index 0000000..077d7e5
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/in.gif
diff --git a/23018-h/images/in.png b/23018-h/images/in.png
new file mode 100644
index 0000000..077d7e5
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/in.png
diff --git a/23018-h/images/iz.gif b/23018-h/images/iz.gif
new file mode 100644
index 0000000..33b7732
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/iz.gif
diff --git a/23018-h/images/iz.png b/23018-h/images/iz.png
new file mode 100644
index 0000000..33b7732
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/iz.png
diff --git a/23018-h/images/titlepage1.gif b/23018-h/images/titlepage1.gif
new file mode 100644
index 0000000..0ea1162
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/titlepage1.gif
diff --git a/23018-h/images/titlepage1.png b/23018-h/images/titlepage1.png
new file mode 100644
index 0000000..0ea1162
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/titlepage1.png
diff --git a/23018-h/images/titlepage2.gif b/23018-h/images/titlepage2.gif
new file mode 100644
index 0000000..c67a293
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/titlepage2.gif
diff --git a/23018-h/images/titlepage2.png b/23018-h/images/titlepage2.png
new file mode 100644
index 0000000..c67a293
--- /dev/null
+++ b/23018-h/images/titlepage2.png
diff --git a/23018-page-images/f001.png b/23018-page-images/f001.png
new file mode 100644
index 0000000..bbbb173
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/f001.png
diff --git a/23018-page-images/f002.png b/23018-page-images/f002.png
new file mode 100644
index 0000000..bbff01f
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/f002.png
diff --git a/23018-page-images/f003.png b/23018-page-images/f003.png
new file mode 100644
index 0000000..3e6a57f
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/f003.png
diff --git a/23018-page-images/f004.png b/23018-page-images/f004.png
new file mode 100644
index 0000000..c928943
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/f004.png
diff --git a/23018-page-images/f005.png b/23018-page-images/f005.png
new file mode 100644
index 0000000..deed137
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/f005.png
diff --git a/23018-page-images/p001.png b/23018-page-images/p001.png
new file mode 100644
index 0000000..5f2bbf6
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p001.png
diff --git a/23018-page-images/p002.png b/23018-page-images/p002.png
new file mode 100644
index 0000000..12dea70
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p002.png
diff --git a/23018-page-images/p003.png b/23018-page-images/p003.png
new file mode 100644
index 0000000..d864dcc
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p003.png
diff --git a/23018-page-images/p004.png b/23018-page-images/p004.png
new file mode 100644
index 0000000..c0c66df
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p004.png
diff --git a/23018-page-images/p005.png b/23018-page-images/p005.png
new file mode 100644
index 0000000..ddc75aa
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p005.png
diff --git a/23018-page-images/p006.png b/23018-page-images/p006.png
new file mode 100644
index 0000000..765e9fa
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p006.png
diff --git a/23018-page-images/p007.png b/23018-page-images/p007.png
new file mode 100644
index 0000000..29b6d0a
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p007.png
diff --git a/23018-page-images/p008.png b/23018-page-images/p008.png
new file mode 100644
index 0000000..657ce7c
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p008.png
diff --git a/23018-page-images/p009.png b/23018-page-images/p009.png
new file mode 100644
index 0000000..d2a8226
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p009.png
diff --git a/23018-page-images/p010.png b/23018-page-images/p010.png
new file mode 100644
index 0000000..f9f3983
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p010.png
diff --git a/23018-page-images/p011.png b/23018-page-images/p011.png
new file mode 100644
index 0000000..c7ec6fc
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p011.png
diff --git a/23018-page-images/p012.png b/23018-page-images/p012.png
new file mode 100644
index 0000000..baf71d8
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p012.png
diff --git a/23018-page-images/p013.png b/23018-page-images/p013.png
new file mode 100644
index 0000000..e024db7
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p013.png
diff --git a/23018-page-images/p014.png b/23018-page-images/p014.png
new file mode 100644
index 0000000..cfa2955
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p014.png
diff --git a/23018-page-images/p015.png b/23018-page-images/p015.png
new file mode 100644
index 0000000..5f336f1
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p015.png
diff --git a/23018-page-images/p016.png b/23018-page-images/p016.png
new file mode 100644
index 0000000..4e8fe9a
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p016.png
diff --git a/23018-page-images/p017.png b/23018-page-images/p017.png
new file mode 100644
index 0000000..a970df9
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p017.png
diff --git a/23018-page-images/p018.png b/23018-page-images/p018.png
new file mode 100644
index 0000000..f88ffc7
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p018.png
diff --git a/23018-page-images/p019.png b/23018-page-images/p019.png
new file mode 100644
index 0000000..8cb0910
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p019.png
diff --git a/23018-page-images/p020.png b/23018-page-images/p020.png
new file mode 100644
index 0000000..7fd6963
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p020.png
diff --git a/23018-page-images/p021.png b/23018-page-images/p021.png
new file mode 100644
index 0000000..15f3a99
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p021.png
diff --git a/23018-page-images/p022.png b/23018-page-images/p022.png
new file mode 100644
index 0000000..d7da5ab
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p022.png
diff --git a/23018-page-images/p023.png b/23018-page-images/p023.png
new file mode 100644
index 0000000..e3a9668
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p023.png
diff --git a/23018-page-images/p024.png b/23018-page-images/p024.png
new file mode 100644
index 0000000..e124d8c
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p024.png
diff --git a/23018-page-images/p025.png b/23018-page-images/p025.png
new file mode 100644
index 0000000..42d05f7
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p025.png
diff --git a/23018-page-images/p026.png b/23018-page-images/p026.png
new file mode 100644
index 0000000..7025aac
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p026.png
diff --git a/23018-page-images/p027.png b/23018-page-images/p027.png
new file mode 100644
index 0000000..dea2bb6
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p027.png
diff --git a/23018-page-images/p028.png b/23018-page-images/p028.png
new file mode 100644
index 0000000..62ceec3
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p028.png
diff --git a/23018-page-images/p029.png b/23018-page-images/p029.png
new file mode 100644
index 0000000..5fe85ef
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p029.png
diff --git a/23018-page-images/p030.png b/23018-page-images/p030.png
new file mode 100644
index 0000000..865c6f7
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p030.png
diff --git a/23018-page-images/p031.png b/23018-page-images/p031.png
new file mode 100644
index 0000000..2ba30a2
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p031.png
diff --git a/23018-page-images/p032.png b/23018-page-images/p032.png
new file mode 100644
index 0000000..909ec5d
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p032.png
diff --git a/23018-page-images/p033.png b/23018-page-images/p033.png
new file mode 100644
index 0000000..8c0dc56
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p033.png
diff --git a/23018-page-images/p034.png b/23018-page-images/p034.png
new file mode 100644
index 0000000..ec1a7d9
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p034.png
diff --git a/23018-page-images/p035.png b/23018-page-images/p035.png
new file mode 100644
index 0000000..a30bd8d
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p035.png
diff --git a/23018-page-images/p036.png b/23018-page-images/p036.png
new file mode 100644
index 0000000..8e42525
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p036.png
diff --git a/23018-page-images/p037.png b/23018-page-images/p037.png
new file mode 100644
index 0000000..8519346
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p037.png
diff --git a/23018-page-images/p038.png b/23018-page-images/p038.png
new file mode 100644
index 0000000..de74057
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p038.png
diff --git a/23018-page-images/p039.png b/23018-page-images/p039.png
new file mode 100644
index 0000000..5c53221
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p039.png
diff --git a/23018-page-images/p040.png b/23018-page-images/p040.png
new file mode 100644
index 0000000..bf3b564
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p040.png
diff --git a/23018-page-images/p041.png b/23018-page-images/p041.png
new file mode 100644
index 0000000..eb2917c
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p041.png
diff --git a/23018-page-images/p042.png b/23018-page-images/p042.png
new file mode 100644
index 0000000..ebeebb0
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p042.png
diff --git a/23018-page-images/p043.png b/23018-page-images/p043.png
new file mode 100644
index 0000000..eabdb7b
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p043.png
diff --git a/23018-page-images/p044.png b/23018-page-images/p044.png
new file mode 100644
index 0000000..6a7c874
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p044.png
diff --git a/23018-page-images/p045.png b/23018-page-images/p045.png
new file mode 100644
index 0000000..7fa5471
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p045.png
diff --git a/23018-page-images/p046.png b/23018-page-images/p046.png
new file mode 100644
index 0000000..6db71dd
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p046.png
diff --git a/23018-page-images/p047.png b/23018-page-images/p047.png
new file mode 100644
index 0000000..a013930
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p047.png
diff --git a/23018-page-images/p048.png b/23018-page-images/p048.png
new file mode 100644
index 0000000..bd3d1cc
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p048.png
diff --git a/23018-page-images/p049.png b/23018-page-images/p049.png
new file mode 100644
index 0000000..eb02be2
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p049.png
diff --git a/23018-page-images/p050.png b/23018-page-images/p050.png
new file mode 100644
index 0000000..7d0b40f
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p050.png
diff --git a/23018-page-images/p051.png b/23018-page-images/p051.png
new file mode 100644
index 0000000..3164515
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p051.png
diff --git a/23018-page-images/p052.png b/23018-page-images/p052.png
new file mode 100644
index 0000000..6e7741c
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p052.png
diff --git a/23018-page-images/p053.png b/23018-page-images/p053.png
new file mode 100644
index 0000000..1dd76ce
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p053.png
diff --git a/23018-page-images/p054.png b/23018-page-images/p054.png
new file mode 100644
index 0000000..b5acbe7
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p054.png
diff --git a/23018-page-images/p055.png b/23018-page-images/p055.png
new file mode 100644
index 0000000..c6eece6
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p055.png
diff --git a/23018-page-images/p056.png b/23018-page-images/p056.png
new file mode 100644
index 0000000..423453a
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p056.png
diff --git a/23018-page-images/p057.png b/23018-page-images/p057.png
new file mode 100644
index 0000000..57fc2dc
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p057.png
diff --git a/23018-page-images/p058.png b/23018-page-images/p058.png
new file mode 100644
index 0000000..fba417e
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p058.png
diff --git a/23018-page-images/p059.png b/23018-page-images/p059.png
new file mode 100644
index 0000000..55e7158
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p059.png
diff --git a/23018-page-images/p060.png b/23018-page-images/p060.png
new file mode 100644
index 0000000..684d4b2
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p060.png
diff --git a/23018-page-images/p061.png b/23018-page-images/p061.png
new file mode 100644
index 0000000..8c45487
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p061.png
diff --git a/23018-page-images/p062.png b/23018-page-images/p062.png
new file mode 100644
index 0000000..6ac99e8
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p062.png
diff --git a/23018-page-images/p063.png b/23018-page-images/p063.png
new file mode 100644
index 0000000..1a54f06
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p063.png
diff --git a/23018-page-images/p064.png b/23018-page-images/p064.png
new file mode 100644
index 0000000..e563564
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p064.png
diff --git a/23018-page-images/p065.png b/23018-page-images/p065.png
new file mode 100644
index 0000000..446c52a
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p065.png
diff --git a/23018-page-images/p066.png b/23018-page-images/p066.png
new file mode 100644
index 0000000..0a7efe9
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p066.png
diff --git a/23018-page-images/p067.png b/23018-page-images/p067.png
new file mode 100644
index 0000000..25b63df
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p067.png
diff --git a/23018-page-images/p068.png b/23018-page-images/p068.png
new file mode 100644
index 0000000..80447ca
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p068.png
diff --git a/23018-page-images/p069.png b/23018-page-images/p069.png
new file mode 100644
index 0000000..cdf08a5
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p069.png
diff --git a/23018-page-images/p070.png b/23018-page-images/p070.png
new file mode 100644
index 0000000..ce55d51
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p070.png
diff --git a/23018-page-images/p071.png b/23018-page-images/p071.png
new file mode 100644
index 0000000..4675344
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p071.png
diff --git a/23018-page-images/p072.png b/23018-page-images/p072.png
new file mode 100644
index 0000000..41b281d
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p072.png
diff --git a/23018-page-images/p073.png b/23018-page-images/p073.png
new file mode 100644
index 0000000..ad91799
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p073.png
diff --git a/23018-page-images/p074.png b/23018-page-images/p074.png
new file mode 100644
index 0000000..cb0e8a8
--- /dev/null
+++ b/23018-page-images/p074.png
diff --git a/LICENSE.txt b/LICENSE.txt
new file mode 100644
index 0000000..6312041
--- /dev/null
+++ b/LICENSE.txt
@@ -0,0 +1,11 @@
+This eBook, including all associated images, markup, improvements,
+metadata, and any other content or labor, has been confirmed to be
+in the PUBLIC DOMAIN IN THE UNITED STATES.
+
+Procedures for determining public domain status are described in
+the "Copyright How-To" at https://www.gutenberg.org.
+
+No investigation has been made concerning possible copyrights in
+jurisdictions other than the United States. Anyone seeking to utilize
+this eBook outside of the United States should confirm copyright
+status under the laws that apply to them.
diff --git a/README.md b/README.md
new file mode 100644
index 0000000..4070066
--- /dev/null
+++ b/README.md
@@ -0,0 +1,2 @@
+Project Gutenberg (https://www.gutenberg.org) public repository for
+eBook #23018 (https://www.gutenberg.org/ebooks/23018)
diff --git a/old/20071012-23018-8.txt b/old/20071012-23018-8.txt
new file mode 100644
index 0000000..d518305
--- /dev/null
+++ b/old/20071012-23018-8.txt
@@ -0,0 +1,2751 @@
+Project Gutenberg's Goethe's Faust, by Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.net
+
+
+Title: Goethe's Faust
+
+Author: Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+Release Date: October 12, 2007 [EBook #23018]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: ISO-8859-1
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***
+
+
+
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at http://www.pgdp.net/
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+               Handboekjes Elck 't Beste
+
+              Onder leiding van L. Simons
+
+
+                   Uitgegeven door de
+      Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur
+                       Amsterdam
+
+
+
+
+
+                     Goethe's Faust
+
+                      Studie door
+
+               Dr. J. D. Bierens de Haan
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+          Gedrukt ter drukkerij "De Degel", Amsterdam.
+
+
+
+
+
+
+WOORD VOORAF
+
+
+Goethe heeft in de twee gedeelten van den Faust aan zijn lezers het
+beeld voor oogen gesteld van den mensch en zijn hoogste streven. Niet
+een historisch bepaalden persoon, gelijk in menig drama, noch een
+zielkundig merkwaardig wezen, als genie of "Uebermensch" heeft
+hij geschilderd; maar den mensch, die wij allen zijn. Al het
+fantastisch eigenaardige van het Faust-gedicht is dichterlijke
+verbeeldingswijze. Het zal ons, die over de Faust-figuur gaan
+filosofeeren te doen zijn, om het menschelijke in dezen mensch,
+en om niets anders.
+
+
+B. de H.
+
+_Aerdenhout_, Oktober 1914.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+I DE KLACHT VAN FAUST
+
+
+
+1. De famulus Wagner, de begrensde mensch.
+
+
+Nauwelijks verschijnt ons de figuur van Faust of wij vernemen zijn
+klacht, een klacht zoo zeer uit de geheele persoonlijkheid opgeweld,
+dat wij Faust niet kennen, zoolang wij de klacht niet verstaan. En
+door in haar te verwijlen, zoodat de snaren onzer ziel meetrillen,
+verstaan wij haar. Niet slechts muziek of roman willen genoten worden
+door medeleving, maar ook de wijsheid, en ook datgene wat aan de
+wijsheid voorafgaat.
+
+Terwijl wij nu de klacht van Faust zullen uitspreken, en bepeinzen wat
+zij inhoudt--zie daar ontmoeten wij een mensch in Faust's omgeving en
+met wien hij elken dag verkeert: zijn eigen famulus, den helper bij
+zijn natuurkundige proeven, Wagner. Hij is een mensch (of zeggen wij:
+hij is "de" mensch) die de klacht van Faust niet kent en haar niet
+begrijpt en die te dezen opzichte het niet verder brengt dan tot een
+schamele verzuchting. Het is langs den famulus Wagner, dat wij tot
+Faust naderen; het is door tegenstelling dat wij de beteekenis van
+Faust's klacht duidelijk maken.
+
+
+
+"Reeds weet ik veel doch gaarne wist ik alles" (Zwar weiss ich viel,
+doch m�cht ich alles wissen). Met deze woorden treedt de famulus
+Wagner uit Faust's studeercel af; zij zijn kort en wel de prachtigste
+karakteristiek van een benepen mensch. De man wien deze woorden in
+den mond gelegd zijn, is voorgoed belachelijk en met hem het heele
+ras der zijnen; de kordate weetvastheid van zoo'n schepsel, zijn
+beslist voornemen om de weterij van dag tot dag te vermeerderen, en de
+volkomen argeloosheid van zulk gemoed zijn zoo heerlijk bijeengebracht
+in dat ��ne volzinnetje, dat wij Goethe den oprechten dank onzer
+harten schuldig zijn, die zoo treffend de heele bent van weetwijzen
+heeft gekarakteriseerd.
+
+Deze menschen hebben �en eerbied, en die is groot, voor degenen die
+nog meer weten dan zij; zij hebben ��n verlangen en dat is groot: hun
+medewetenden voorbij te streven of althans in te halen; hoe gaarne
+zouden ze twee honderd jaren oud worden, wanneer dat hun hielp om
+alles te weten. Zij zijn het die de opstapeling der leervakken hebben
+uitgevonden en de vergelijkende examens.
+
+Wagner is de _begrensde_ mensch. Maar waarin bestaat dan wel zijn
+begrensdheid, terwijl toch zijn verlangen z�o ver reikt? Tevreden met
+halve maatregelen vinden wij hem niet en de hoeveelheid weten, door hem
+verzameld, is hem nooit genoeg, daar hij immers tot de al-wetendheid
+toe zou willen voortwerken. Respektabel is de kennis der Wagners, en
+zij gelijken in hoeveelheid van opgezamelde wetenschap op musea. Hun
+vatbaarheid schijnt onbegrensd. Zijn zij niettegenstaande dit een
+begrensd type van menschen, waarin ligt deze begrensdheid dan?
+
+Zij ligt in een eigenschap huns geestes waardoor zij den zin en
+beteekenis van hun eigen weten misverstaan. In een misverstand ligt
+hun begrensdheid; en het misverstand is van dien aard, dat hij die het
+opeens inziet, tot de klacht van Faust vervalt. Maar ook van dien aard
+is het misverstand dat men slechts krachtens geestelijke beperktheid
+daarbij blijven kan en dat de ware, ruime en diepe geest niet anders
+kan dan het misverstand ontsluieren en dus komen moet tot de klacht
+van Faust. En deze klacht verwoest de vorige vreugde en spreekt het
+vonnis uit over de schoone illusie van voorheen.
+
+Wat de famulus Wagner niet verstaat is: dat al deze kennis een nadering
+is tot het Onbegrepene. Ja: de diepere _waarheid_ der kennis ligt
+hierin--een waarheid die vooralsnog verbijstert en verblindt, zooals ze
+aan Faust doet, maar die later wordt verstaan, wanneer het Onbegrepene
+niet zonder meer on-begrepen blijft. De Wagners echter verstaan niets
+van dezen geestelijken zin en wonderbare waarde der menschelijke
+kennis: hun is het te doen om de verzameling der weetzaken. Zij
+kloppen begeerig aan de deur van Faust's denkvertrek "om met hem te
+treden in geleerde overweging," maar niet om wijsheid. De vrees, die
+hen een enkelen maal bij hun wetenschap overvalt, is niet de vrees
+of ook al het weten de toenadering is tot een ontzaglijk geheim,
+te groot voor menschenhart. Maar hun vrees is dat het korte leven
+niet genoeg zij om de hoeveelheid der weetbaarheden te verzamelen:
+"de kunst is lang en kort het leven" "eer de halve weg is afgelegd moet
+een arme drommel misschien sterven." De _kwantiteit_ van het weetbare
+verontrust hen soms; en zoo ze ooit over de begrensdheid onzer kennis
+hebben nagedacht, dan is het om deze grenzen verkeerd te stellen:
+de begrensdheid onzer zintuigen en van ons geheugen en der werktuigen
+die wij aanwenden, de kwantitatieve onvolmaaktheid van het menschelijk
+verstand is de eenige grens, die zij zich indenken: maar dat mogelijk
+het verstand zelf (ook het ver-reikendste) niet levert wat wij ons
+inbeelden, dat het verstand zelf _voert tot het onbegrepene_; dat aldus
+het verstand eindigt niet bij het doel, waarvoor wij 't inspanden,
+maar bij de ontkenning des doels--d�t te verstaan is verre buiten het
+vermogen der famuli Wagner. Zoo verstaan zij ook niet wat w�l de zin
+der verstandswerking mag zijn. In hun mond past de volgende lofspraak:
+
+Wij hebben met nauwlettendheid de bewegingen van gemoed en verstand
+gadegeslagen, geklassificeerd en ingedeeld onder psychische wet. Wij
+hebben de bronnen der historie van volken en geslachten geopend
+en bestudeerd. Wij hebben de aarde opgegraven en daar de archieven
+aangetroffen voor de prae-historische geschiedenis der menschheid; wij
+hebben door geologische onderzoekingen den ouderdom van onze aardsche
+woonplaats berekend en een algemeene voorstelling harer wordingsfazen
+verkregen; de afstanden vastgesteld in het stelsel der planeten; onze
+blik reikt tot eindlooze verten heen; de richting is aangewezen waarin
+het menschelijk verstand nog jaren en jaren zijn onderzoekingswerk
+kan voortzetten: zwar weiss ich viel, doch m�cht ich alles wissen!
+
+Oefent de verrukking der Wagners niet zekere verlokking uit en zou
+men haar uitspraak niet liever aanhooren dan de klacht van Faust,
+de bittere en doodelijke klacht: "Ik zie dat wij niets kunnen weten"
+(ich sehe dass wir nichts wissen k�nnen)?
+
+"Nu heb ik, ach, filosofie, rechtswetenschap en medicijnen, en
+ook helaas theologie met vurigen ijver bestudeerd. Daar sta ik nu,
+een arme dwaas en ben zoo wijs als bij 't begin. Ik heet Magister,
+Doctor zelfs en trek nu al een tiental jaren, omhoog omlaag en scheef
+en krom scholieren bij hun neuzen rond en zie dat wij niets weten
+kunnen: dat brandt mijn hart met felle pijnen."
+
+Aldus luidt de klacht, waarme� Fausts nachtelijke alleenspraak in de
+studeercel aanvangt en waarvan geen famulus Wagner iets verstaat.
+
+Voor dezen is wetenschap nog niets anders dan lofwaardige geleerdheid,
+streelend voor het menschelijk gevoel van eigenwaarde. Dat wereld
+en leven _raadsel_ zijn vermoedt hij niet. Tegenover de klacht van
+Faust klinkt zijn tevredenheid als onbewuste bespotting van zichzelf:
+"het is een groot genot zich in den geest der tijden te verplaatsen,
+toeziende hoe voorheen een wijs man heeft gedacht, hoe heerlijk ver
+ten laatste wij gekomen zijn."
+
+
+
+2. Wetenschap is herleiding tot het Onbegrepene.
+
+
+De klacht van Faust betreft niet de kwantiteit van het weten: het
+te weinig aan kennis. Deze kwaal ware wellicht door den arbeid van
+duizend jaren te verhelpen, waarna de klacht kon worden te boek
+gesteld als bewijs van het te kort in een voorafgaand stadium der
+menschelijke ontwikkeling.
+
+De klacht van Faust houdt in dat de kennis een nadering is tot het
+Onbegrepene. Dit is het wat hem kwelt: hoemeer deze schipper zijn
+vaart bespoedigt, zoo dichter nabij den kolk wordt hij gedreven,
+waarin elk vaartuig vergaat. Juist het tegenovergestelde van wat
+hij wenscht bereikt hij; het licht waarnaar hij versmacht blijkt
+duisternis. Tevoren, toen hij als onwetende door het leven liep, was
+hij niet ongelukkig; zijn behoefte aan kennis hield nog de belofte
+in eener toekomstige vervulling. Thans echter is hij de kennis
+deelachtig en ziet: het kennen drijft hem ijlings in de ellende:
+het Onbegrepene is voor zijn oog verrezen. Het is alsof nevels den
+horizont onzichtbaar maken zoodat wie kunnen leven zonder horizont,
+tevreden zijn met het beperkte bestaan hun gegund. Maar zij, wie
+de beperktheid het leven benauwt, doorwaden de nevelen en wat zien
+zij? Monsters die het bestaan bedreigen.
+
+Wij willen uit het begrip der wetenschap, de wetenschap van natuur
+en zielsleven, nagaan waardoor Faust tot zijn klacht gedreven is.
+
+Faust heeft op alle gebied van het menschelijk weten zijn kennis
+uitgebreid: wat wil het zeggen: de uitbreiding der kennis? Het wil
+zeggen dat de waargenomen stof, die eerst een voorwerp was voor
+de tuchtlooze fantasie, al meer onder algemeene gezichtspunten des
+verstands gebracht wordt: de zonnekar met de vurige rossen en den
+kloeken menner, die eertijds de fantastische behoefte der jeugdige
+volken bevredigde, heeft de plaats geruimd voor een mechanische wet van
+beweging naar de eischen van het tucht-lievend verstand. Nu zijn wij
+verstandiger en wij zijn vooruit gegaan; wij hebben voldaan aan den
+eisch onzer eigen bewustheid. Maar _begrijpen_ wij nu? Het voorbarig
+"ja" als antwoord op deze vraag past in den mond der famuli Wagner.
+
+Ons verstand leert ons de bizondere gevallen begrijpen uit het
+algemeene; den val van een steen begrijpen we uit de algemeene wet der
+aantrekking; het ontkiemen van een zaad begrijpen wij uit de algemeene
+wet der organische ontwikkeling. In zoover kan men zeggen dat wij door
+het verstand iets begrijpen. Maar zal dit begrijpen volledig zijn en
+niet een verwijzing naar het onbegrijpbare, dan moeten wij ook het
+Algemeene begrijpen--en dat kunnen wij niet. Zoo is er dan deze reden,
+om welke ons verstand niet in staat is tot wezenlijk begrijpen: dat het
+verstand de waargenomen wereld der bizondere gevallen (verschijnselen,
+gebeurtenissen) herleidt tot het Algemeene (algemeene wetten) en het
+Algemeene is voor hem onbegrijpelijk.
+
+
+
+Voorbeeldig in ijver werkt het verstand voort aan zijn matelooze
+taak, om de veelvormige en veelvervige stof der waarneming te brengen
+onder de tucht van het Algemeene. Maar bij nadere bepeinzing wordt
+ons duidelijk dat wij niet vermogen raadsels op te lossen, doch
+te klassificeeren. Wij herleiden de raadseltjes tot raadsels;
+de bizondere raadseltjes tot algemeene raadsels; het bizondere
+raadseltje van het vallen eener steen tot het algemeene raadsel der
+aantrekkingskracht. Ons verstand is de ondernemer van een dierentuin,
+die zijn kooien in regelmatige orde bouwt naast elkaar en geleidelijk
+den toeschouwer door de opklimmende rang-orde der dierenwereld
+voortleidt; elke kooi draagt een welgeschilderd opschrift, waar
+geslacht en soort van het vertoonde schepsel te lezen staat. Maar
+het wezen zelf dat als representant der soort zich hier voordoet, is
+een onoplosbaar raadsel. Hier is de tijger, felis tigris, gevaarlijk
+roofdier, exemplaar der katten-familie; orde: roofdieren (carnivora);
+onderklasse: eigenlijke zoogdieren (monodelphia); klasse der zoogdieren
+(mammalia) en behoorend tot de eerste type van het dierenrijk: de
+gewervelde (animalia vertebrata.) Maar ik vraag u: wat loert in dat
+oog? Zoo gij mij dat dier wilt vertoonen, bij de goden leg mij uit
+wat de natuur is, dat zij zulke wezens schiep en wat de _zin_ der
+schepping is, waarin dit dier zijn plaats heeft en: wat beteekent de
+tijger in de rangorde der wezens die gij mij zoo keurig benaamdet? Of
+zie dien dommen papegaai, bij welken de uil waard is vogel van Athene
+te zijn: wat wil de natuur dat zij dezen papegaai in haar bosschen
+laat. Zonder raadsels kwam ik in uw dierentuin, waarin ge mij de wereld
+zoudt vertoonen gekatalogiseerd: ik zou uitgaan als een begrijpende;
+maar gij hebt mij alleen vertoond geklassificeerde raadselen.
+
+Ons verstand is de ondernemer van dien dierentuin. Het heeft een
+tweeledigen arbeid: _vooreerst_ de klassifikatie (schematisatie)
+der waargenomen voorwerpen naar hun eigenschappen. Wanneer wij een
+slak, een olifant en een nijlpaard beschouwen, blijkt al dadelijk,
+dat de eigenschappen der laatste twee meer onderling overeenstemmend
+zijn dan der eerste twee. Zoo ontstaat een indeeling der waargenomen
+wereld in verscheidene rangen: de anorganische wereld; de organische
+(plantenrijk), de bewuste wereld (dierenrijk) en de wereld der
+redelijke wezens. De _tweede_ taak van het verstand is: het leven
+der voorwerpen van elke klasse na te sporen; herleidend het verschil
+der eigenschappen tot verschil van levensfunktie: in de anorganische
+wereld is dit leven twee�rlei: chemische verbinding en ontbinding
+der stoffen �n mechanische beweging; in de organische wereld is dit
+leven: groei (voeding, procreatie, sterven); in de bewuste wereld:
+bewust-zijn; in de redelijke wereld: denken en wil.
+
+En wanneer wij nu de gekompliceerde verschijnselen, die zich overal
+voordoen, herleid hebben tot de _enkelvoudige algemeene gevallen_
+(wetten) van het leven eener toebehoorende klasse, dan mag ons verstand
+even voldaan zijn als de famulus Wagner.
+
+Maar nu begint de klacht van Faust: want, het algemeene geval der
+aantrekkingskracht of van den groei of van het bewust-zijn of van
+den wil: dat is juist het onbegrepene.
+
+In het eerste zijn wij voldaan. Zoolang wij de waarnemingswereld voor
+oogen hebben zijn wij voldaan met de wetenschap, dat de veelvuldige
+werkingen, elk met hun eigen aanschijn, berusten op een zelfde
+algemeenheid; de groei van deze lelie gaat evenzoo als de groei van
+honderd andere planten, die gij reeds kent; bevruchting en voeding
+hier geschieden gelijk als daar. Herkennen wij in het aanschouwde
+natuurverschijnsel een algemeene wet, dan bevinden wij ons in
+een aangename situatie daar tegenover; wij zijn niet verbijsterd
+als tegenover het ongewone; wij weten heel wel het verschijnsel te
+plaatsen. Te zijnen opzichte zijn wij voldaan als Wagner.... Totdat we
+gaan peinzen over dat Algemeene! Over den groei zelf; over ontstaan en
+bevruchting en voeding en sterven. En nu niet meer over een bepaald
+geval ervan, maar over deze dingen zelf; hier helpt geen analogie
+noch verwijzing naar iets anders, tenzij naar een hooger Algemeene,
+dat alsdan aan uw verbijsterd oog zich vertoont. Staat ge nu niet
+met uw aangezicht voor het Onbegrepene? Een steen valt.... ziedaar
+de bizondere verschijning van het algemeen geval: de (wet der)
+aantrekking. Ge noemt het algemeene: de aantrekkings_kracht_. Kracht
+beteekent mysterie.
+
+Wilt ge u verwonderen? Aanschouw gindsche pompoenstruik; voor drie
+maanden ging een nietig zaad in de aarde. Thans staat daar een
+plant van vollen en schoonen vorm; de groene hoekige stengels dragen
+fraaie en breede bladeren, sierlijk generfd en zacht-behaard; oranje
+bloemkelken pronken tusschen het groen en reeds begint zich een geel
+en groen gevlekte vrucht te ronden. Bedenk nu niet de analogie met
+andere gevallen van gelijken aard: bedenk het Algemeene,--den groei;
+de verbandstelling tusschen het nietig ovaalvormig zaadje, dat gij
+nederwierpt �n deze schoone volle plant; er is niet ��n overeenkomst;
+het is even wonderlijk als dat een krokodil een eikeboom werd of
+een paddestoel veranderde in een mensch. Wij zijn er aan _gewoon_;
+maar het gewone is even groot wonder als het ongewone; het Algemeene
+is puur mysterie en ondoordringbaar voor ons wetenschappelijk verstand.
+
+In het Algemeene (de algemeene wet) is niets geschied dan de
+vereenvoudiging van het bizondere; het verwarde beeld, dat door de
+aanschouwing voor onze oogen komt, is er tot zijn enkelvoudigen vorm,
+d. i. tot denkbeeld, gereinigd. Het verstand, tot zijn grens genaderd,
+heeft principieel en duidelijk het onkenbare voor den dag gebracht, dat
+zich bij de onoverwogen aanschouwing der dingen alsnog verborgen hield.
+
+Wetenschap is een herleiding tot het Onbegrepene. Vandaar de klacht van
+Faust: Zij die van haar de openbaring der waarheid verwacht hadden en
+teleurgesteld uitkwamen, hebben gesproken van haar bankroet. Volkomen
+ten onrechte; wat zij ondervonden hebben is het bankroet hunner
+verwachting. Het positivisme heeft zijn belofte niet gehouden waar het
+de wetenschap tot een religie maakte. Maar de menschheid, van welke
+Faust lid is, behoeft de verheldering van het innerlijk en deze is
+het die zij op den moeilijken weg der wetenschap heeft gezocht.
+
+Konden nu maar de Fausten inzien dat het Algemeene een poort is, wel
+gesloten, maar aan den ingang van het rijk der Waarheid gebouwd, dan
+zouden zij, op den weg van hun nadenken voortgeschreden hun klacht
+uiten met berusting, maar nu ten einde raad, klagen zij "dat wij
+niets kunnen weten."
+
+De scepticus houdt bij dit inzicht halt, en acht het _wijsheid_. Zijn
+karakter brengt den eisch van intellektueele zekerheid niet voort; het
+negatieve besluit is hem te meer welkom, omdat hij nu met handhaving
+zijner verstandelijke reputatie het deel des gemaks kan kiezen in het
+leven. En zeker: de klacht van Faust klinkt als wijsheid tegenover de
+wetenswaan der Wagners; maar toch is zij op die wijze niet bedoeld. In
+den mond der kleinere geesten is Faust's klacht de uitspraak van het
+zelftevreden intellekt, dat nu met zijne wetenschap van het niet-weten
+een eindpunt heeft bereikt. "Que sais-je" vraagt Montaigne en wordt
+door zijn onwetendheid niet verontrust. Hij was een verstandig mensch
+en een elegante geest, niet zonder bekoring; maar hij was geen Faust.
+
+Ook de groote zoekers van ons geslacht, Socrates zoowel als Paulus,
+hebben beleden dat de kennis waarop een menigte van halfwetenden zich
+verhoovaardigt, voor den d��rschouwer een oorzaak der vertwijfeling
+zou zijn, zoo hij niet tot nog hooger gezichtspunt klom. Van Paulus
+is de uitspraak: zoo iemand meent iets te weten, die heeft nog
+niets gekend gelijk men behoort te kennen. En Socrates zegt: ik,
+daar ik niets weet, zoo meen ik ook niet te weten. Doch de God is
+wel in waarheid wijs en meent dat de menschelijke wetenschap weinig
+waard is, als zeide hij: Deze o menschen is de wijste van u, die,
+gelijk Socrates heeft ingezien, dat hij niets waard is in wetenschap.
+
+Faust is geen scepticus, geen twijfelaar tevreden met zijn
+twijfelkunst. Het hoogere gezichtspunt, waarin de waarheid opengaat,
+is hem alsnog gesluierd. Zijn klacht klinkt tegen het gewelf van zijn
+studeercel in deze nacht van onderzoek en versmachting. Hoe zal deze
+man aan zijn klacht ontkomen?
+
+
+
+Een weg der ontkoming is er en die niet maar de vlucht is van een
+moedelooze. De tot twijfel en vertwijfeling vervallene kan vluchten
+in den schoot der moederkerk; maar een echte ontkoming ware dat niet:
+veeleer een insluimering, het moede hoofd op zijden kussen neergelegd,
+terwijl de groote klokken der beschermende kathedraal de gedachten
+bedwelmen en het gelijkmatig rythme den slaap begeleidt. Maar de
+vlucht is voor Faust de weg der ontkoming niet. Hij zal niet ontkomen,
+maar te boven komen.
+
+De weg, dien men niet aanstonds vindt is deze: het leven zelf
+samenvatten en verheffen tot zedelijke daad en op die wijze van
+binnen uit met nieuwe energie het denken sterken. Het denken, door
+de zedelijke daad des levens tot redelijkheid verdiept, heeft het
+richtsnoer der waarheid in zich. Is de beschouwing over de wereld,
+natuur, en historie uitgeloopen in de klacht der onwetendheid, dan
+zal nu de aandacht, van deze "buiten"-wereld afgeleid, zich tot den
+denkenden mensch zelf bepalen en binnen-in-zich zal men werkelijkheid
+vinden en een geestelijke levensbeschouwing wordt gewonnen. De wereld
+blijft dan het kleurig gordijn, waarvoor zich het leven afspeelt. In
+eigen boezem wordt werkelijkheid wat daarbuiten tot tastlooze
+onzekerheid versplinterd is: "gij hebt haar verwoest de schoone wereld,
+in eigen boezem bouw haar op". Zoo komt de geest zijn twijfel te boven
+en vestigt zijne zekerheid; hij komend tot de innerlijkheid des levens,
+komt tot de redelijkheid van het denken en de klacht wordt omgezet
+in gejuich. Er is noodig een omzetting des levens, die niet in �en
+moment, maar in een innerlijke geschiedenis zich voltrekt. Niet een
+"bekeering" maar een verdieping en bevinding onzer innerlijke waarde.
+
+
+
+3. Faust zoekt ontkoming bij de magische fantasie.
+
+
+Maar zoover is Faust nog niet, en juist de pogingen om tot waarheid
+te geraken �er hij zich in het leven werpt, zoekend naar zijne
+daad--juist zijn voorafgaande pogingen hebben een enorme bekoring. Want
+daarin komen groote en zinvolle vermoedens van het menschenhart tot
+uitspraak. De waarheid, door het verstand niet bereikt, wordt misschien
+bereikt door.... de fantasie? En ziehier de gedachte vleugelen
+aandoen om fantastisch in de geestelijke waarheid der wereld op te
+stijgen. Mogelijk wordt het mysterie der natuur aldus geopend? Mogelijk
+heeft de fantasie den gouden sleutel der poort, waarvan 't verstand
+niet anders vermag dan de konstruktie te bestudeeren.
+
+De vooruitgang der kennis is geweest een gaan van de fantasie
+tot het verstand. De oude mythologische verbeelding verklaart de
+natuurverschijnselen door goden en nimfen, terwijl het latere verstand
+de natuurverschijnselen verklaart door het algemeene (de algemeene
+natuurwetten). Het in de aarde geworpen zaad ontkiemt volgens een
+algemeene wet van organischen groei, zoo leert het verstand; maar de
+mythologische fantasie houdt het daarvoor, dat een fee des nachts
+met haar tooverstaf de zaden aanroert en het leven eruit opwekt,
+zoodat ze ontkiemen. Wanneer dan de mensch, ten einde des verstands en
+uitgekomen bij de klacht der onwetendheid, eens v�n het verstand t�t
+de fantasie terugkeerde? Of neen niet terugkeerde, maar v��rtging:
+een nieuwe mythologie, een natuurfilosofische mythologie uitvond,
+waarin de resultaten der wetenschap omgewerkt werden in mythologischen
+zin? Het algemeene des verstands omgezet in het persoons-beeld der
+fantasie? De algemeene werkingen der natuur toegeschreven aan de
+energie van geesten?....
+
+Ziehier een weg, die schijnt een weg der ontkoming aan de klacht.
+
+Het onpersoonlijk-Algemeene was de troostelooze uitkomst van het
+overdenken der natuur; tegenover het Algemeene staat de mensch als
+tegenover het steenen aangezicht der Sfinx. Maar deze uitkomst wordt
+blij-eindig omgezet, indien het Algemeene niet meer het troostelooze
+einde onzer gedachten is, doch daarin een verwantschap aan onzen
+eigen geest wordt vermoed.
+
+Heeft ook Schiller niet in zijn gedicht "Die G�tter Griechenlands"
+met weemoed deze orde der fantasie verheerlijkt en uitgeroepen:
+"Schoone wereld, waar zijt Gij? Keer terug o bloeiende jeugd der
+natuur! Ach slechts in het fee�nland der dichtkunst is uw fabelachtig
+spoor thans te herkennen. Uitgestorven treurt het zaadveld en aan
+mijn blik vertoont zich geen godheid meer" ....wanneer zich nu w�l
+in het zaadveld een god vertoonde en de wereldkrachten geestelijke
+machten waren, die mijn voetspoor omringden....
+
+Gij weet wat het is.... magie? Zij is niet hetzelfde als de
+mythologische fantasie en wanneer misschien aan den Faustischen mensch
+de dichterlijke en mythologische fantasie een oogenblik het brein
+doorkruist, dan wijst hij haar toch af voor die andere: de _magische_,
+zooveel zinvoller dan haar zuster. De mythologische fantasie zingt,
+maar de magische fluistert; de dichterlijke fantasie speelt, maar de
+magische werkt. Zij verheft zich, belooft, bezweert en dreigt. Zij
+is vol angst en vol belofte, geheimzinnig als de slaap en majestueus
+als de dood.
+
+Verzeker dat de aantrekkingskracht liefde is, en noem de electriciteit
+ijver; blijf niet bij deze verklaringen in het algemeen, maar vat
+alle natuurwerking op als streven van geestelijke oer-wezens. Zeg
+dat de liefde een liefde is van elementen-geesten en dat een
+geheimzinnig huwelijk de tegengestelde krachten verbindt.... Zeg
+deze inzichten tot uzelf in het half-duister van den maannacht, in uw
+studeercel. Zeg ze tot uzelf, o Faust, te midden der oude perkamenten,
+retorten en instrumenten, terwijl ge onrustig in vergeten geschriften
+bladert.... en bevind dan de uitwerking uwer gedachten, terwijl de
+smeulende lamp knettert en de nachtwind door het geopende hooge venster
+steunt. Om u heen bewegen de ritselingen van opgeroepen geesten.
+
+Het is de Neo-Platonische en -Pythagoreische mystiek, die aldus het
+geheim der natuur wilde lezen. In de eerste eeuwen onzer jaartelling,
+toen de menschelijke gedachte een bewegelijkheid had als nooit
+tevoren en op alle wegen uitging om waarheid te zoeken, vond ook
+de magie grooten aanhang. Jamblichus (� 300) had een beroemden naam
+als filosoof, maar ook als wonderdoener en bezweerder der geesten en
+van hem vertelde men, dat hij Eros en Anteros, geesten van liefde en
+wederliefde, in levende gestalten uit twee bronnen van zijn syrisch
+vaderland te voorschijn riep. In den tijd der Renaissance, toen het
+kerkelijk systeem was losgemaakt en het denken ongehinderd op vrije
+wegen ging, was ook aanstonds de geesten-theorie gevonden als middel
+tot doorgronding van het bestaande. Heel de natuur is een werk van
+geestelijke machten welke men kan leeren kennen en op welke men kan
+invloed oefenen door de magie. De naam Paracelsus zegt genoeg: maar
+er is een andere naam, die in verband met Faust meer zegt: Agrippa
+von Nettesheim (� 1535), want deze man is niet slechts een belijder
+der natuurmystiek, maar is ertoe gekomen langs den weg van Faust. En
+terwijl zijn eene geschrift den titel draagt: "over de onzekerheid
+en ijdelheid der wetenschappen" heet het andere "okkulte filosofie";
+de weg d��r het verstand tot de klacht "ik zie dat ik niets weet"
+en v�n de klacht tot de fantasie.
+
+Nu is voor Faust de wereld veranderd en de kennis geen herleiding meer
+tot het Onbegrepene. Ons eigen streven begrijpen wij: tenminste is het
+feit onzer eigen strevende natuur ons z�� vertrouwd, dat wij hier geen
+geheimenis achter zoeken, dan welke wij rechtstreeks verstaan. Hetgeen
+aan ons streven verwant is en tot vorm van streven kan herleid worden,
+achten wij ook begrijpelijk. Welke nieuwe zienswijs, wanneer op eens
+de geheele natuur met haar werkingen wordt voorgesteld als aan ons
+streven verwant!
+
+"Wanneer de natuur u onderwijst, dan gaat de zielenkracht voor
+u open en verstaat ge hoe de eene geest tot den andere spreekt";
+"de geestenwereld is niet toegesloten; uw verstand is toe en dood
+uw hart. Rijs op leerling! En baad onbezwaard uw aardsche borst in
+het geestes-morgenrood." Bij de aanschouwing der magische teekens,
+waardoor de beschouwer in rechtstreeksche aanraking komt met de
+aangeduide geestelijke kracht, vloeit zaligheid door alle zintuigen,
+een jong en vernieuwd levensgeluk stroomt nieuwgloeiend door Faust's
+zenuwen. Is het een God die in het magisch teeken die macht heeft
+neergelegd? Is hij, Faust, zelf een godheid? Hem wordt het tot licht
+van binnen en de werkende natuur ligt voor zijn ziel geopend!
+
+
+
+4. Faust's klacht herhaald (verschijning van den Aardegeest).
+
+
+Deze toenadering tot het wezen der natuur, en waarbij de magi�r
+niet slechts de natuur bedoelt, maar het hart der wereld en der
+werkelijkheid zelve, heeft het kenmerk der voorbarigheid. Wat Faust van
+het daglicht der wetenschap verzekert, kan ook van het nachtlicht der
+magie gelden: "De geheimenvolle natuur laat in het licht des daags
+zich van haar sluier niet ontdoen en wat zij niet verkiest aan uw
+geest te openbaren, dat ontwringt gij haar niet met hevels en met
+schroeven". Ook voor de magische fantasie opent zij haar geheim niet.
+
+De geestesverrukking van Faust, als hij uitroept "o welke weelde welt
+in dezen aanblik" is begrijpelijk. "Welke weelde vloeit door al mijn
+zinnen! Ik gevoel jong en heilig levensgeluk gloeiend door zenuwen en
+aderen stroomen. Was het een God, die deze teekens schreef, die mijn
+innerlijke bruising bedaren, mijn arme hart vervullen met vreugde, en
+met geheimzinnigen drang de krachten der natuur rondom ontsluieren? Ben
+ik een God? ik gevoel mij zoo licht!" De geestesverrukking van
+Faust is begrijpelijk, omdat zij de opstijging der ziel is uit de
+neerslachtigheid tot de hoop. Terwijl plotseling de klacht staakt
+en een nieuw vergezicht geopend wordt, trilt de aandoening door alle
+zenuwen en wordt de gang der gedachten rythmisch; de ziel is alreeds
+door het nieuwe licht omstraald--zoolang de opwekking duurt. Weldra
+zal de weg der fantasie een pad van vergissing blijken, wanneer het
+spiedend oog ook daar de richting kwijt raakt. De denker Faust zal
+ontwaren, dat deze wereld niet de gelijke is van den menschegeest en
+dat het Onbegrepene ook hier mensch en wereld uit elkaar scheidt. De
+droomen der magie voeren eerst recht het Onbegrepene tot vlak nabij
+en ontstellen den geest, die waarheid zoekt.
+
+Het was de vraag om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap met
+den menschengeest: dan zou hun zin ontsluierd zijn en het geheim der
+dingen openbaar. Maar het spreekt vanzelf, dat deze verwantschap,
+al bestaat ze ook, dieper ligt dan ons _bewustzijn_. Maar zou
+er sprake zijn om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap
+met den menschengeest, dan zou deze verwantschap bestaan moeten
+juist met ons _bewuste_ zieleleven. Wat hielp het, zoo de natuur
+verwantschap aanwees met de _onbewuste_ gronden van ons menschelijk
+wezen? Maar zie: het kleine gebied van ons innerlijk leven, dat met
+onze eigen lantaren wordt toegelicht, is niet meer dan een oppervlakte:
+afgronden liggen in ons en berghoogten verrijzen, waarvan nu en dan
+een vermoeden en zelfs een innerlijke ervaring in ons ontwaakt. Wij
+die onszelf niet kennen, ontberen die zelfkennis, waarbij het heelal
+wordt toegelicht, en waardoor God, wereld en natuur voor ons kenbaar
+zijn. Uit verwantschap met onzen onbewusten en diepen geest zou
+de groote wereld door ons begrepen worden.... zoo wij niet beperkt
+waren tot het kleine land van ons eigen bewustzijn. Hier blijkt de
+magie met haar verbeelding van mensch-gelijke krachten in de natuur,
+een fantasie van kinderlijke dwazen en gevaarlijk misbruik onzer
+krachten. De volledige zelfkenner zou de ware Magi�r zijn, die alsdan
+de magie zou verachten en in de spiegel zijns eigenen geestes de
+eeuwige wereld kennen zou zonder toovermiddel. Maar _deze_ zelfkenner
+is onder de menschen niet te vinden, en met de groote teleurstelling
+staat Faust voor het Onbegrepene.
+
+"Hoe voel ik mij u nabij" durft Faust den Aardegeest toeroepen, die het
+leven en den zin der historie van aarde en menschheid in zijn werking
+samenvat. "Uw gelijke ben ik!"--maar deze moed is overmoed, of het
+is de moed der wanhoop die op dit ��ne oogenblik alles te winnen of
+alles te verliezen heeft. Het antwoord is verpletterend "gij gelijkt
+den geest _dien gij begrijpt_, niet mij".... en de geest verdwijnt.
+
+Zoo eindigt de eerste weg van Faust, waar hij begon, hij eindigt
+bij de klacht; en het einde is smartelijker dan het begin; de tweede
+klacht overtreft de eerste; zij is roerender en dieper; zij heeft geen
+melancholie en geen droefheidshumor; zij heeft alleen verschrikking:
+"Ik gelijk niet u? Wien dan? Ik, evenbeeld der Godheid.... ik gelijk
+niet eens op u!"
+
+
+
+In diepe neerslachtigheid blijft Faust achter, wanneer de
+geest der aarde, door zijne magische fantasie opgeroepen, hem
+verlaat.... "o gelukkig wie nog hopen kan aan deze zee van dwaling
+te ontkomen. Wat men niet weet, dat juist kan men ontberen, en wat
+men weet is overbodig."--Zoo spreekt hij tot zijn famulus Wagner,
+die tot geen hooger gezichtspunt stijgt dan van het interessante. De
+onbewust-komische kracht van deze Wagners is een troost, waaraan de
+Fausten zich laven een kortstondig oogenblik.
+
+
+
+
+
+II FAUST EN MEFISTOFELES
+
+
+
+1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in den Hemel).
+
+
+De denker Faust wil een kennis van het absolute. Met niets minder
+is hij voldaan, want wat in hem leeft en beweegt is de _oneindige
+drang_. Faust is eeuwigheidsmensch. De oneindige drang is het wezen
+zijner menschelijkheid.
+
+Hiermede is Faust niet "Uebermensch" maar _mensch_. Hij is, zoo ge
+wilt, de geniale mensch. Maar het genie is niet een menschensoort,
+die, buiten de kondities van het menschelijke bestaan levend, een
+eigene roeping vervult en eigen karakter heeft. Het genie is de
+mensch in zijn volheid, en bestaat in een zuiverder uitdrukking van
+het mensch-zijn. Het genie is zich op dieper wijze van het algemeen
+en waar menschelijke bewust. Zoo ook Faust: hij is zich bewust van
+den oneindigen drang, die ongeweten ook in Wagner werkt. Hij is zich
+bewust van de eeuwigheid in hem en daardoor streeft zijn denkerschap
+naar het allerhoogste.
+
+In dit opzicht zijn wij aan Faust verwant. Waarlijk, noch Faust,
+noch zijn streven zouden ons belang inboezemen, zoo wij ons niet aan
+hem verwant wisten en zoo niet in zijn lot een beeld van het onze
+geschilderd was, hoewel in blinkender kleuren. Het loutere verhaal
+boeit slechts kinderen; de geschiedenis van iemands worstelingen zonder
+meer houdt ons eenige uren bezig; maar wat in het Faust-gedicht een
+eeuw lang de lezende en denkende menschheid geboeid en verwonderd
+heeft, is de aanschouwing van haar eigen streven en haar eigen
+levensdrang in dichterlijk beeld. Zoo is de oneindige drang het wezen
+ook onzer menschlijkheid.
+
+Tot het begrijpen van de Faustfiguur dalen wij af naar de _gronden_
+onzer menschelijkheid; de dichter zelf heeft ons dezen weg gewezen
+door aan het optreden van zijn figuur een "proloog in den hemel"
+te doen voorafgaan.
+
+Hier zien wij God op den hemelschen troon gezeten en door engelen
+omringd. Wij hooren het gezang der aartsengelen, verheerlijkend de
+werken der natuur, den omloop der zon, die instemt in den reizang der
+planeten en haar dagreis met donderslag voltooit. De engelen ontvangen
+sterkte uit dezen aanblik en de onbegrijpelijk verhevene werken Gods
+zijn heerlijk als op den eersten scheppingsdag. Ook de aarde wentelt
+in de ruimte met haar pracht in snelle beweging om en de helderheid
+als van het paradijs wisselt af met diepe huiveringwekkende nacht;
+de zee schuimt met haar breede vloeden; rots en zee bewegen mede
+in de omwenteling der planeet, en stormen bruisen, een verband van
+ingrijpende werkingen uitoefenend en bliksemende verwoesting vlamt
+vooruit op het pad des donders. Maar Gods boden verheerlijken het
+zachte wandelen van den dag.
+
+Terwijl aldus de Aartsengelen als wereldmachten de kosmische
+werkzaamheid Gods verkondigen, verschijnt Mefistofeles met zijn
+ironisch beklag over den mensch. Hij kent ze de menschen, wezens die
+zich aftobben, bedeeld met de rede, die een valsche schijn is van
+het hemelsche licht en waarvan ze niet anders kunnen dan misbruik
+maken. Een hunner is de doctor Faust, die in zijn onbevredigd zoeken
+de schoonste ster van den hemel vordert en de hoogste lust van de
+aarde. Al het verhevene, dat God in dien mensch ziet, is niet anders
+dan dwaze waan: zoo Mefistofeles hem maar eens mocht meenemen op
+z�jne wegen, zou hij volgaarne afstand doen van zijn dusgewaande
+hoogere natuur.
+
+Welaan! zoo spreekt de goddelijke wijsheid over dezen mensch: hij zij
+overgegeven aan Mefistofeles om van zijn oorsprong te worden afgerukt;
+hij worde omlaag gevoerd op Mefistofeles' weg: eindelijk zal de
+verleider beschaamd staan wanneer hij moet erkennen: een goede mensch
+blijft in het duistere gedrang zich van den rechten weg welbewust.
+
+En hieraan voegt de goddelijke wijsheid toe: al te licht verslapt des
+menschen werkkracht en bemint hij de onbepaalde rust; daarom geef ik
+hem den medgezel, die aanspoort en drijft en die als duivel zijn moet
+in gestadige werking.
+
+In dezen "proloog in den hemel" wordt dus Faust genoemd in
+een ander verband dan van zijn studeercel. Eerst worden ons het
+kosmisch leven en de groote werkingen der wereldmachten voor oogen
+gevoerd en aanstonds daarna wordt de mensch herdacht als lid in dit
+wereldgeheel. Het is God zelf, die na het gezang der aartsengelen
+den naam van Faust uitspreekt. In de groote werkingen des heelals is
+hij ingedacht; hij heet onafscheidbaar van zijn eeuwigen oorsprong
+en treedt ons dus voor oogen als eeuwigheidswezen. Niet maar een
+vergankelijk deel der aardsche verschijning is hij, maar een door
+God met hoogeren inhoud toegeruste; en terwijl Mefistofeles hem
+vatbaar waant voor verderf en ondergang, weet God, dat in hem een
+kracht woont, door geen verderf aantastbaar. In den mensch is het
+oneindige; krachtens den onuitputtelijken, oneindigen drang is hij
+_mensch_. In iederen mensch is het _bovenpersoonlijke_, algemeene
+en kosmische. Het wereldgeheel is in hem vertegenwoordigd, zooals de
+val van een voorwerp de aantrekkingskracht in het algemeen beduidt,
+en zooals in een enkele plant de geheele natuur werkzaam is.
+
+
+
+2. De verstorende macht.
+
+
+Faust dan is vergezeld door _Mefistofeles_. Reeds in den proloog is
+deze figuur toegelicht; te duidelijker blijkt zijn wezen waar hij
+zich aan Faust onthult in de studeercel en in den omgang, dien hij
+met zijn geleider pleegt.
+
+De inkleeding der Mefisto-gedachte is evenals het Gods- en hemelbegrip
+in den proloog aan de Middeleeuwsche voorstelling ontleend; maar de
+gedachte zelf is mijlen ver van het Middeleeuwsche geloof verwijderd.
+
+Het Middeleeuwsche geeft hier zijn magisch-dichterlijken glans af:
+de booze geest in een zwarten poedel ge�nkarneerd, loopt op Faust,
+die met Wagner langs de velden wandelt, in al nauwer kring toe, een
+vuurspoor achterlatend. Daarna in de studeercel van Faust meegekomen
+en door magische spreuken gedwongen, onthult hij zich als Mefistofeles
+in de gedaante van een reizend scholier, zooals de Middeleeuwen ze bij
+menigte telde en aan wier reputatie vaak een geheimzinnig verdachte
+bijsmaak was.
+
+Welke nu is de beteekenis van Mefistofeles in het Faustgedicht? Want
+deze figuur heeft een zeer bepaalde beteekenis voor Faust. De dichter
+heeft in het Middeleeuwsche beeld de Middeleeuwsche gedachte verlaten,
+niet bedoeld een persoonlijken duivel, boozen geest of zelfstandig
+wezen, maar een faktor van Faust's menschelijkheid zelf, een element
+_in_ den menschegeest. Geen wezen naast Faust maar een wezen in Faust.
+
+In Faust vindt, gelijk ieder mensch, de goddelijke geest (die het
+menschelijk _wezen_ zelf is in zijn hoogere Algemeenheid) eene
+belichaming, en Faust is zich hiervan als van een oneindigen drang
+bewust. Dit hoogere en algemeene wezen is in ons een aanleg, die
+zich moet verwerkelijken. Niet in eens zijn wij die wij _zijn_. De
+majesteit van ons wezen is nog omhuld. Het is nog niet openbaar
+wat wij zijn zullen, zegt de apostel Paulus. Dit beteekent dat de
+bepaalde persoonlijkheid, die wij zijn, een grond en diepte verbergt,
+die eerst in de voltooiing des levens tot volle verschijning komt.
+
+Deze oneindige drang nu verwerkelijkt zich door eerst zijn _tegendeel_
+te stellen en in zich zijn tegendeel te overwinnen. Is niet de
+mannelijke wijsheid veroverd op de dwaasheid der jeugd en wordt niet
+de innerlijke vrijheid gewonnen na het bewustzijn van benauwing en
+onmacht, zoodat alle schoonheid en waarheid onzes geestes tot stand
+komen door een overwicht over het leelijke en over de leugen? Het
+licht schept de duisternis, die niet anders is dan een tegenstelling
+des lichts, maar daarna zal het licht de duisternis overwinnen. Daar
+nu de mensch een kosmisch wezen is, doorleeft hij dezen wereldstrijd
+in zichzelf; zijn oneindige drang, een werkende en scheppende macht,
+roept zijn eigen tegendeel, het begrenzend en verstorend element
+te voorschijn. In de triomf over dit zal de oneindige natuur zich
+verwerkelijken. Faust brengt zijn Mefistofeles voort om over hem te
+triomfeeren. Bij de onthulling in de studeercel verklaart Mefisto,
+dat hij is een deel van die kracht, die steeds het booze wil en het
+goede voortbrengt. Hij is het Faustisch deel van deze; de kracht zelve
+is het duister element dat de Goddelijke scheppingsdrang voortbrengt
+uit zichzelf, afscheidt en overwint; deze wil ten kwade wordt tot
+het goede aangewend. In de menschelijkheid van Faust heeft hetzelfde
+plaats. Faust's titanisch wezen, werpt een duistere schaduw van zich
+af, gelijk iedere mensch zijn schaduw heeft. En gelijk een schaduw
+met ons is totdat ze verbleekt, zoo is Mefisto de reisgezel van
+Faust. Mefisto is de negatieve zijde van Faust's wezen.
+
+Ook het denken van Faust is een kamp tegen Mefistofeles. En hier is
+Mefisto de ontkenner van de waarheid. Tegenover den wil tot waarheid,
+stelt hij de ironie en den twijfel. De twijfel is zijn beginsel
+omdat daarin de oneindige waarheidsdrang is verloochend en om den
+waarheidsdrang te fnuiken leert hij tevens een pedante voldaanheid
+met het beetje ordinaire wetenschap, alreeds verzameld.... bij welke
+voldaanheid het hooggestemd gemoed zal inslapen en ten gronde gaan.
+
+De verstandsheld is met zijn wetenschap tevreden en bemerkt niet eens,
+dat het denken zijn grenzen heeft. De famulus Wagner met zijn beperkten
+geestesaard is nog steeds aan het verzamelen van feiten. De grazende
+koeien zijn zich niet bewust, dat de natuur, die hen van gras voorziet,
+mysteries in haar schoot omvat. Wie chemische formules toepast op de
+stof vindt werk en bemerkt van geen grond des geheims in deze formules
+zelf omsloten. Maar de eeuwigheidsmensch die ook den lust kent van
+het nijvere weten, en de verleiding om zich daaraan te vergasten,
+onbekommerd over diepte, hoogte en mysterie--de eeuwigheidsmensch
+heeft toch verkozen de klacht over de onkenbaarheid der wereld en wil
+worstelend naar de verborgen waarheid zoeken. Voldaanheid met minder
+dan het volstrekte zou voor hem een _ontkenning_ van de waarheid
+zijn, een verderving van zijn hoogste verlangen, een Mefistofelische
+leugen. Zijn eigen hoogere wezen ware daardoor getroffen en te gronde
+gericht. De titanische natuur van Faust verlangt geen gemakkelijke
+voldaanheid, maar streven.
+
+De onvoldaanheid van Faust, die een bewustzijn is van onze
+oneindigheid, wie heeft haar niet op eigen wijze nagevoeld? Zelfs
+de famulus Wagner zuchtte eens: ach God, de kunst is lang en kort
+is ons leven, ook hij besefte de ons opgelegde taak te groot voor
+verwerkelijking. Als wij teleurgesteld zijn om het onbereikbare, of
+mismoedigd ons werktuig neerleggen, over het werk ontevreden, dat wij
+toch niet opgeven; als onze hoop met vreeze is vervuld.... telkens
+weder schrijnt de onvoldaanheid onze worstelende natuur. Zooals een
+laat-zomer-avond ons met zijn melancholie overvalt, zoo stort het
+leven een droefheid om het oneindige in ons uit. Ons bepalen bij
+de genoegens en voldoeningen, die het menschelijk bestaan meebrengt
+kunnen wij niet. Zoo wij onszelven toestonden voldaan te zijn, het
+ware een onderwerping aan Mefistofeles.
+
+Mefistofeles is een verleider, die ons poogt af te leiden van
+onze hooge menscheroeping; maar zijn oogmerk ligt verder dan een
+verleiding zonder meer; de verleiding is niet meer dan middel en
+het doel, waarheen hij streeft is _verstoring_. Hij wil verderven,
+te niet doen. Hij wil den waren levensdrang vernietigen.
+
+"Ik ben de geest die steeds ontkent" roept hij tot Faust. Wel is waar
+is het onmogelijk om louter ontkennend te zijn en niet anders dan
+ontkennend en verstorend te werken; want de ontkenning staat in dienst
+van een erkenning (nl. de erkenning van het tegenovergestelde)--maar
+dit is bewijs te meer, dat Mefisto niet als zelfstandige grootheid
+bedoeld is, maar als een deel van Faust's persoonlijkheid. Van
+zijn standpunt uit "is alles wat bestaat waard om te gronde te
+gaan". Immers al wat bestaat, bestaat krachtens een drang van leven,
+en deze drang zelf wordt door Mefisto verstoord. Hij, die in allen
+menschelijken arbeid het teeken ziet van den drang ten leven, acht het
+beter dat niets ontstond; en daar het booze de verwoesting is van het
+levensgeluk, noemt hij het booze zijn eigenlijke element. Let wel: niet
+om het kwaad als zoodanig, maar om de verstorende uitwerking daarvan.
+
+Met plechtiger gebaar dan men van dezen ironischen verwoester
+verwachten zou, redeneert hij tot Faust: "Ik ben een deel des deels,
+dat in den aanvang het al was: een deel der duisternis, waaruit het
+licht geboren werd, het trotsche licht, dat nu aan zijn moeder de nacht
+den ouden rang en plaats misgunt." Ja, Mefistofeles is het tegendeel
+der goddelijke scheppingskracht, en waar deze uit den chaos het licht
+als levenskracht doet verrijzen, daar zal eens, gelijk hij hoopt,
+het licht tot den duisteren chaos terugkeeren en alle schepping des
+lichts zal zijn vergaan.
+
+
+
+3. Mefistofeles: ontkenning en ironie.
+
+
+Wij komen hier nog eenmaal terug op onze bewering, dat Mefistofeles
+een deel is van Faust zelf. De oneindige levensdrang stelt zijn
+tegendeel om in de overwinning hierover zichzelf te bevestigen, en
+aldus het oneindige en eeuwige in ons te verwerkelijken. De zin tot
+hoogste waarheid moet eerst den twijfel doorleven en deze komt niet van
+elders, maar is een voortbrengsel van ons eigen wezen. Worstelend met
+haar eigen negatie komt onze diepe menschelijkheid tot de overwinning.
+
+Is het raadselachtig, dat Faust-zelf zijn Mefistofeles
+voortbrengt? Zeker niet, wanneer wij bedenken dat in de wereld
+tegenstrijdige beginselen noodwendiglijk met elkaar verbonden zijn,
+en dat het eene de ontkenning is van het andere. De oneindigheid is
+ons wezen en wij leven onder eindige voorwaarden: zoo moeten deze
+laatste zich tegen ons keeren. Wij bestaan uit eindige faktoren,
+al onze daden zijn pogingen, onze liefde is maar betrekkelijk en ons
+kunnen is begrensd; geen kunstenaar die in eigen werk meer ziet dan de
+halfgeslaagde uitdrukking zijner idee. Het werk keert zich tegen hem en
+al onze pogingen verschijnen ons als een ontkenning onzer oneindigheid.
+
+Op hoeveel hooger trap onze levensuitingen bedoeld zijn, zooveel te
+meer zijn ze mislukt: is er ��n godsdienstige vorm, die niet jammerlijk
+achterblijft bij de religieuze idee? Zoo ooit dan treft ons hier de
+Mefistofelische ironie, die onze hoogste bedoelingen verstoort. De
+menschegeest is een oceaan, die moet omvat worden in een vijver: de
+eindigheid onzer levensvoering keert zich als een verstorend geweld
+tegen ons hooger ik.
+
+Dat in onze levensvoering een ontkenning schuilt tegenover ons hoogere
+wezen, is voor iedereen ondervindbaar, die niet, als de hero�n, alle
+verleiding te boven is. Maar wij menschen pogen het eindige met het
+oneindige te verzoenen; wij regelen voorloopig onzen wil naar ons
+vermogen, aldus den oneindigen levensdrang niet ontkennend, maar
+hem tijd gevende en een toekomst belovend, om zijn vollen aanleg te
+verwerkelijken. Daarbij komt, dat de geestelijke verrichtingen, die
+het meest dien drang aanzetten, natuurbewondering, kunst, wijsbegeerte,
+godsdienst, dezelfde zijn, die hem bevredigen, zoodat een geleidelijk
+te vervullen taak, die zich tot in verre verschieten verlengt, de
+gelukkige afleiding is voor een al te hevig innerlijk konflikt.
+
+Maar toch blijft de tegenstelling bestaan en zoo ons eeuwige wezen
+zich bedreigd weet door de Mefistofelische verleiding, rijst het
+op en keert zich tegen Mefistofeles en zijn arglistige ontkenning,
+ja keert zich tegen alle zinnelijke voldaanheid, als waarin zich
+Mefistofeles met de bedoeling om het oneindige te belagen, vermomd
+heeft. De Indische leer der begoocheling, die de geheele zichtbare
+wereld als onware schijnwerkelijkheid verwerpt; de Neo-platonische
+leer, dat de ziel zich in deze wereld bevindt als in een gevangenschap;
+het christelijke ascetisme, dat alle zingenot verwerpt; de mystische
+versmachting van een heilige Theresia; het oneindigheidsverlangen
+der duitsche Romantiek en niet het minst de wijsgeerige benadering
+van het Absolute, waarbij de menschegeest zich van de eindigheid
+der ervaarbare wereld bevrijdt--zij alle zijn de poging van den
+oneindigheidsdrang om de aardsche begrenzing omver te stooten. Zij zijn
+een tebovenstijging boven de aardsche voldaanheid, door Mefistofeles
+aangepraat en waarme� hij ons innerlijke wezen verstoren wil. De
+hooggestegen geesteskracht getuigt alsdan tegen maatschappij,
+bestaanden godsdienstvorm, overlevering, zede, instelling, kerk,
+eigendom, huisgezin, zinnenschoon. Alle voorwaarden der gewone
+levensvreugd moeten het ontgelden, omdat Mefistofeles zich in hen
+heeft vermomd als vijand onzer oneindigheid. De oneindigheidsdrang
+zegeviert; verscheurt de begoocheling, bevrijdt de ziel en verzaakt de
+wereld, met alle historisch gegroeide en betrekkelijke werkelijkheid in
+botsing. Het absolute bevestigt zich door het nietige en betrekkelijke
+te verstoren. Zoo overwint de oneindigheid in ons den Mefistofeles.
+
+Maar voorloopig is de verhouding nog andersom en kant zich Mefisto met
+verstorende bedoeling tegen Faust, Meesterlijk hanteert hij de ironie,
+dit ide�ele middel om de waarheid omver te loopen; de ironie rukt alles
+uit zijn hooge verband en brengt het verhevene tot het alledaagsche
+terug. Zij is het vuur van den wereldbrand, de verwoestende vlam,
+dienaresse van het Niet. Mefisto zegt, na zijn uitspraak dat uit
+alle wereldelementen het leven ontspringt: "had ik mij niet de
+vlam voorbehouden, er ware niets eigens voor mij overgebleven." Dat
+echter de ironie wondt, maar niet kan dooden wat leeft, dat zij geen
+macht is, maar een onmacht, is niet aan Mefistofeles, maar wel aan
+Faust bekend. Op juiste wijze karakteriseert Faust het vergeefsche
+werk van zijn tegenstander: "Zoo heft gij tegen de eeuwig werkzame
+heilzaam-scheppende macht de koude duivelsvuist op, die gij boosaardig
+balt, doch vergeefs".
+
+
+
+4. De weddenschap van Faust en Mefistofeles.
+
+
+Maar Faust zal eerst gaan op den weg van Mefistofeles, alvorens hij
+zijn tegenstander overwint. Hij die in het zoeken naar de absolute
+kennis is teleurgesteld en geschokt is in het bewustzijn van zijn
+oneindige menschewaarde, is te meer vatbaar voor de Mefistofelische
+verleiding. Mefisto acht dat Faust op dit oogenblik gaarne een
+weinig zinnenroes als surrogaat voor zijn oneindigheidsverlangen
+zal aanvaarden en dat dan de oneindigheidsdrang wel bezwijken
+zal. Inderdaad is Faust, ook al zal hij met Mefisto meegaan, zich
+van de onverstoorbaarheid zijner hoogere natuur bewust, zooals in den
+proloog verklaard werd: een goede mensch is in het duistere gedrang
+toch zich van den rechten weg bewust. Nooit zal Faust bevredigd bij
+den zinnenlust, die de negatie zijns wezens is, verwijlen. Nooit zal
+hij de oneindigheid vergeten. Werd hij inderdaad bevredigd, dan zou
+hij verzinken in de macht van het onwezen, dat tot hem sprak: al wat
+ontstaat is waard om te gronde te gaan.
+
+Hier ligt de beteekenis der weddenschap tusschen Faust en Mefisto. Uit
+Mefisto's oogpunt schijnt het mogelijk den levensdrang van Faust in de
+ontkenning te doen ondergaan. Immers zoodra hij met bevrediging in het
+betrekkelijke en in den zinnenlust verwijlt, doet Faust afstand van
+zijn ware menschelijkheid. Mefisto, de negatieve, acht dit mogelijk,
+daar hij den inhoud van het menschelijk wezen niet begrijpt. Indien
+maar Faust's geest zich een weinig beperken wil, meent hij, is het
+geen reuzenwerk hem te voeren tot die zelfvoldaanheid waarmee hij ten
+ondergaat. Met verleidende woorden poogt Mefisto den oneindigen drang
+te binden. "Wat gij wilt, zoo spreekt hij tot Faust, het al-tegelijk,
+dat is slechts voor een God gemaakt. Gij zijt tenslotte.... wat gij
+zijt, ook al zet ge u een pruik van millioen lokken op het hoofd en
+zet uw voet op hakken van meters hoog."
+
+Faust daarentegen ontkent bij zichzelf de mogelijkheid van
+vernietiging; hij weet dat de oceaan niet in een drinkbeker kan
+geledigd worden en dat het oneindige bewustzijn niet bevredigd wordt
+in een oogenblik van zinnenlust. Daarom durft hij zonder aarzeling
+de weddenschap met Mefisto aan: "wanneer ik ooit bevredigd mij op
+het bed der traagheid neerleg, zoo zij het met mij gedaan; kunt gij
+mij door vleierij beliegen en mij bedriegen door het genot, zoodat
+ik mijzelf behaag, dan zij mijn laatste dag aangebroken. Wanneer ik
+tot het oogenblik zeg: blijf, want gij waart schoon genoeg, sla mij
+dan in boeien, want dan mag ik te gronde gaan. Deze weddenschap ga
+ik aan met u!"
+
+De zinnelijkheid, eensdeels het uitingsmiddel onzer geestelijke
+natuur, is anderzijds een ontkenning onzer hoogste waarde. De mensch
+als geestelijk wezen is zich van de ontoereikendheid en onmacht der
+zinnelijke natuur bewust. Krachtens dit hooge besef durft Faust de
+weddenschap met Mefistofeles aan.
+
+
+
+
+
+III FAUST IN DE WILDERNIS
+
+
+
+1. Zelfverlies in den zinnenlust
+
+
+Faust heeft door zijn klacht om het hoogere weten het geloof betoond
+aan zijn oneindige wezenheid. En toen zelfs de magie hem niet tot
+het inzicht der waarheid leidde, heeft hij waarheid gezocht bij
+den dood. Faust wil sterven opdat de dood hem wijs make: hij wil
+dat duister ingaan, dat bij het binnendringen misschien zich als het
+geopenbaarde geheim onthullen zal. Door den dood heen grijpen naar het
+absolute. Vandaar dat hij plotseling in jubel uitbreekt: de aardgeest
+heeft hem verbijsterd, maar desniettegenstaande heeft hij zelf den
+weg der waarheid gevonden. En waarlijk niet in wanhoop, maar in den
+triomf begroet hij den giftbeker: "ik groet u gij kristallen schaal,
+die ik nu met eerbied aanvat; in u vereer ik menschelijk vernuft en
+kunst. Gij samenvatting der zoete sluimersappen, uittreksel aller
+doodelijke krachten, bewijs thans uw gunst aan den meester! Ik zie
+u, de smart verzacht; ik vat u aan: ik voel mijn jacht verminderen;
+de vloed des geestes gaat over in eb en wijst mij naar de volle zee
+henen; het spiegelende water glanst aan mijne voeten en tot nieuwe
+oevers lokt een nieuwe dag.... bereid gevoel ik mij op nieuwe baan
+het luchtruim te doordringen naar sferen van nieuwe werkzaamheid. O
+hooge leven, o godenweelde! Te voren nog een worm en nu reeds verdien
+ik deze. Keer vastbesloten den rug toe aan de aardsche zon; vermeet
+u slechts de poort te openen langs welke ieder mensch het liefst
+voorbijsluipt! Hier is het oogenblik gekomen om door daden te bewijzen,
+dat mannenwaarde niet voor godenhoogte terugwijkt!"
+
+Nochtans bezwijkt dit doodsenthousiasme voor den zang des levens, die
+stroomend van de Paaschklokken in Faust's studeercel binnendringt. De
+weg door den dood tot het mysterie is op eens versperd. Een andere
+weg moet zich openen. Deze ligt van de studeercel in de _menschelijke
+samenleving_. De oneindige drang, welke Faust's natuur is, zal hier
+niet ondergaan, slechts anders gericht worden. In het leven waar hij
+nu ingaat, geldt zijn weddenschap met Mefistofeles.
+
+In de menschenwereld, waarin Faust door Mefisto geleid wordt, had
+zijn oneindigheidsdrang zich kunnen voordoen als een Napoleontische
+heerschzucht of als de zucht naar apotheose, zooals der Romeinsche
+Caesaren; zelfs had hij naar het wonderbaarlijke kunnen streven
+gelijk Apollonius en Cagliostro. Immers op deze wijze kon Mefisto
+gepoogd hebben aan zijn hevige verlangen te gemoet te komen. Maar
+de oneindigheidsdrang onder Mefisto's leiding openbaart zich in een
+_onstuimige zinnelijkheid_: "de draad van het denken is doorgebroken;
+van alle wetenschap walg ik: laat ons in de diepte der zinlijkheid
+gloeiende hartstochten stillen! Storten wij ons in den roes des
+tijds en in de wenteling der gebeurtenissen!" Meen echter niet dat
+Faust in deze razernij een voldoening zoekt en zich aan Mefistofeles
+zal gevangen geven. Veeleer zal hij als een stormwind alle geluk en
+geluksvoorwerp uiteen blazen en eerste stort hij zich in het niets
+dan zich te vleien met begoocheling. Vandaar ook zijn schrikwekkend
+woord: "ik vervloek alles wat de ziel omspant met lokwerk van
+begoocheling! vervloekt zij de hooge illusie van den menschelijken
+geest, vervloekt de verblindende schijn; vervloekt de bedriegelijke
+droom van roem en bezit, van vrouw en kind en knecht en heer; vervloekt
+het balsemsap der druiven en vervloekt de zaligheid der min; vloek
+over de hoop en over het geloof en vloek voor alles over het geduld!"
+
+De zinnenbegeerte van Faust is geheel anders dan Mefistofeles
+bedoelt. Zij stamt uit den oneindigen drang naar zielsverzadiging
+en kenmerkt zich door voorbijstreving van haar doel. Zij wil niet
+genieten, maar zich verliezen. Tevoren was Faust's leven ontbering;
+nu wil hij niet-ontberen en zijn geweldig streven tot het uiterste der
+gevoels-spanning voortzetten en in zielsverrukking sterven. "Zalig wien
+de dood in den glans der overwinning de bloedige lauwers om de slapen
+windt; zalig wien hij na de razernij van den dans in de armen van een
+meisje aantreft." Of anders verkiest hij een snerpende ontgoocheling,
+die met zijn geestesaard beter overeenstemt dan de voldoening welke
+Mefisto belooft: "Hebt gij spijs die niet verzadigt, rood goud dat
+als kwikzilver mij in de hand ontloopt; een spel waarbij men nimmer
+wint; een meisje dat aan mijn borst gelegen, zich reeds met het wenken
+der oogen aan mijn nabuur verbindt; de godenlust der eer die als een
+meteoor verdwijnt--geef ze mij! Toon mij de vrucht die verrot eer men
+haar plukt!" Faust wijdt zich aan de dronkenheid en het genot dat met
+smarten zegent, aan den haat der liefde, aan het verdriet, dat de ziel
+verkwikt. Voor geen smart gesloten, wil hij genieten wat toebedeeld is
+aan de gansche menschheid, haar vreugd �n jammer; zijn eigen zelf tot
+het zelf der menschheid verbreeden, en met haar wil hij ten onder gaan.
+
+Ziehier de zinnenbegeerte van dezen titanischen mensch. Het is geen
+genot dat hij zoekt. "Gij hoort toch: om vreugd is het mij niet te
+doen." Het is zelf-verlies; gelijk hij door een teug uit den giftbeker
+zichzelven gewelddadig wou inslingeren in het mysterie des doods,
+zoo werpt hij zich thans in de zinnelijkheid met de onstuimigheid van
+zijn rusteloos gemoed. Hoe zou het mogelijk zijn dat Mefistofeles
+dezen stormenman in zijne bedwelming ving! Onder de leiding echter
+van zijn verstorende macht is het voor Faust niet anders mogelijk
+dan te vertoeven in een wildernis.
+
+Het omslaan uit den weetdrang naar den zinnenlust heeft vele lezers
+van Goethe's gedicht verwonderd; het kwam hun voor dat de Faust van
+den eersten monoloog, de uitspreker van de klacht, �n de Faust, die
+Gretchen verleidt niet meer gemeen hebben dan den naam, en dat wij in
+waarheid een geheel ander karakter voor oogen hebben hier en daar. Bij
+deze beoordeeling vergeet men echter dat de Faust geen psychologisch
+persoonsdrama is, gelijk in de school der Fransche klassieke gegeven
+werd; maar een symbolisch gedicht. Racine had zeker van den Faust niets
+begrepen en hem uit een oogpunt van dramatische kompositie dubbel
+en dwars afgekeurd. De eenheid van gedrag des hoofdpersoons is ver
+te zoeken. Faust is geen bepaalde persoon; maar hij is de _mensch_
+en de mensch in verscheidene fasen van het oneindigheidsbewustzijn;
+de tafereelen van het dichtstuk hangen niet samen als voorvallen uit
+het leven eener bepaalde menschenfiguur. Het geestelijk leven kan
+zich verjeugdigen. Het kan zijn dat een grijsaard voller idealist is
+dan een jonkman, die zijn levenslust verloor; men kan eerst oud zijn
+naar den geest en daarna jong. Zoo verschijnt Faust in het begin als
+bejaard man en in de Gretchen-episode als een jeugdig kavalier. Hier
+zijn geestelijke fasen in beeld gebracht. De verjongingsdrank, dien de
+dichter aan zijn held in de heksenkeuken te genieten geeft, is niet
+anders dan de aanwijzing van overgang tot nieuwe geestesfase. Moge
+hierdoor het Faust-drama een onwaarschijnlijkheid hebben en verwarring
+stichten voor een uitwendigen verstaander, de inwendige toedracht is
+zoo geheel waar en de inwendige eenheid des poe�ems zoo onbestrijdbaar,
+dat de verbazing over verschillende gestalten van Faust allen grond
+verliest.
+
+
+
+2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in Mefisto's leiding)
+
+
+De wildernis waarin Mefistofeles Faust vergezelt heeft verschillende
+gebieden; Faust vertoeft tusschen de drinkende boeren in
+Auerbachs wijnkelder, bezoekt de heksenkeuken, verwijlt in de
+zoete vreugde van Gretchens liefde en komt te gast met de heksen
+in Walpurgisnacht. Alleenlijk het verkeer met Gretchen oefent een
+schoone verleiding uit en daarin schijnt het soms als zal Faust de
+weddenschap verliezen door tot het oogenblik te zeggen: houd stand,
+want gij zijt schoon genoeg. Voor Gretchen misschien zal hij den
+oneindigheidsdrang verloochenen. Is zij niet het toonbeeld der lieve
+onschuld van het aardsche geluk? In haar is de wereld op haar schoonst,
+gelijk in den bloei der vruchtboomen op een zonnigen Meimorgen. Zoo er
+onbetwist geluk is en zijn mag, en zoo wij met de wereld en het leven
+ons verzoenen, en de vraag naar het oneindige met reden tot zwijgen
+gebracht wordt--het is bij de aanschouwing eener zoo landelijke en
+vredige lieflijkheid, als wij in hare verschijning belichaamd zien.
+
+Maar ach, nu Faust's oneindigheidsdrang in Mefistofeles' leiding tot
+een verstorend geweld werd en nu zijn begeerte zoo hevig brandt als
+te voren zijn drang naar kennis, nu kan het niet anders of het geheele
+geluk van Faust en van Gretchen moet als tot een wildernis vergaan.
+
+Het meisje, wier leven door den storm van Faust's hartstocht
+verwoest wordt, staat niet als een vreemdeling buiten Faust, maar
+houdt verband met de aardsch-nederige en tevredene zijde van Faust's
+eigen karakter. Het levensproces eens menschen is een proces in de
+ziel en de dichter stelt het in beelden voor en laat het dus buiten
+den mensch voorvallen. Maar in deze beelden ligt de aanduiding van de
+worstelingen des karakters. Faust's karakter heeft de lieflijke, humane
+zijde evenzeer als de titanische, maar zij is geen hoofdeigenschap
+en zal dus door den oneindigen drang worden aangestormd. De behoefte
+aan levensgeluk is hem gelijk allen menschen eigen. Hoe vrij heeft
+hij geademd in de voorjaarsnatuur van den Paaschmorgen, terwijl de
+vroolijke menigte de wegen vult. Te midden van deze heeft hij zich
+mensch gevoeld en zijn recht op het leven erkend. In de liefde voor
+Gretchen eindelijk werden de teerste snaren van het menschelijk
+gemoed aangeslagen. Het konflikt tusschen den oneindigen drang en
+den aardschen vrede, is een konflikt, waarmede wel de bestaande orde
+der maatschappij wordt aangetast, maar dat ten slotte in de ziel
+van dien titanischen mensch zelf wordt uitgestreden. De woede der
+titanische zinnelijkheid komt aldus Faust, in het beeld van Gretchen,
+op een ondergang van alle aardsche vreugd te staan; hij verstoort
+zijn aardsche bestaan door den drang der oneindigheid en eindigt
+hier met nog heviger klacht, dan welke hij ophief na de verschijning
+van den aardgeest; een klacht welke ditmaal een aanklacht is tegen
+de macht der verstoring: "Hond, afschuwelijk ondier, word o slang
+veranderd in de hondgestalte waarin gij mij verscheent; verander in
+uw lievelingsbeeld en kruip op den buik in het stof, en ik trap u met
+den voet, verworpeling. Ellende, door geen menschenziel te vatten,
+dat meer dan �en ziel in de diepte van zulken jammer verzinken
+moest...." "O ware ik nimmer geboren."
+
+Het einde van dezen weg in de wildernis van het leven bereikt
+Faust in zijn wilden dans met de heksen op den Blocksberg in
+Walpurgisnacht. Alleenlijk deze fantastische spookwereld blijft
+nog over, nu Faust in Gretchens omgang het verlangde oogenblik der
+voldaanheid niet heeft beleefd. Mefisto zal hier hem tot het laagste
+punt des levens heenvoeren. Mogelijk dat het walgelijke aan zijn
+titanischen drang voldoet, nu hij het bekoorlijke verwierp. Aan den
+heksendans is tenminste een diabolisch genot te beleven, en daar
+niets anders overblijft zal misschien Faust zich hier gewonnen
+geven. Bereidwillig laat hij zich meevoeren. Door een dwaallicht
+geleid, schrijden Faust en Mefisto de tooversfeer binnen, de rotsen
+hebben menschen-neuzen, spookvogel, kievit en ekster zijn wakker
+gebleven en de hagedissen kruipen met de muizen door het struikenbosch,
+terwijl boomwortels uit den bodem steken en glimwormen een verwarrend
+geleide geven. Onderwijl draait het geheele landschap en is het alsof
+rots en boomen gezichten trekken; vuurgloed en lichtstrepen maken
+de wereld geheimzinnig; vonken storten zich uit als fonteinstralen
+en de geheele rotswand is verlicht. Onderwijl steekt de storm op en
+schudden de denneboomen, wier takken afbreken al krakend; gegier,
+gesis en geraas doorblaast de lucht en langs den geheelen berg stroomt
+woedend een tooverzang. Een menigte van heksen nadert door de lucht
+varende, zoodat Mefisto voor Faust ruimte moet maken opdat hij niet
+worde omvergeworpen. Zij wijken ter zijde en terwijl bij uitgegloeide
+kolen een klein gezelschap van oude heeren zitten, vinden zij weldra
+twee heksen, een oude en een jonge; en terwijl Mefisto de oude grijpt
+voor den dans dwingt hij Faust om met de jonge om te springen.
+
+Dit oogenblik is het dieptepunt der leidingen van Mefistofeles. Hij
+meene echter niet, dat de Faustische geest hier iets anders zal
+beseffen dan afkeer. Reeds zoovele malen is Mefisto's onmacht gebleken
+om Faust te verderven. Elke periode zijner werking eindigt met een
+zelfbevrijding. In den wijnkelder van Auerbach, heeft Faust het gansche
+schouwspel met onverschilligheid bijgewoond, en wanneer ten slotte
+de lustige drinkers uitroepen "wij voelen ons heelemaal kanibalisch
+lekker gelijk aan vijfhonderd varkens" heeft hij nog slechts �en
+wensch te uiten: ik verlang nu heen te gaan. In de heksenkeuken wordt
+Faust geboeid door het in den spiegel aanschouwde beeld van Helena:
+een nieuw verlangen wordt in hem levend, maar voor het overige vindt
+hij in al het gedoe dezer onsympathieke wezens niets dan smakeloos
+bedrog. Daarop volgt de Gretchen-episode. Ongekende gevoelens van
+teedere bekoring stillen de machtige levensdorst van Faust; en
+misschien zou hij hier het gevaarlijk oogenblik bereiken, zoo niet
+een geheimzinnige aantrekkingskracht hem uit de oase naar de woestijn
+terugtrok. Deze vreugde moet eindigen in wanhoop; ook terwijl Gretchen
+zijn gemoed en zinnen bevredigt, verkeert Faust in de wildernis, die
+weldra zich in groot onheil openbaren zal. De scala der aandoeningen
+van Gretchens gemoed teekent deze afzinking naar het jammer, waarin
+Faust aan Mefisto ontkomt; terwijl de genotsbevrediging hem aan Mefisto
+zou hebben overgeleverd. Bezorgdheid is de grondtoon van haar liefde,
+sedert haar ontboezeming "mijn rust is henen, mijn hart is bezwaard"
+en het klagende lied voor het beeld der Mater Dolorosa is z�o van
+leed vervuld, dat wij hier het ergste voorzien: "help en red mij
+van smaad en dood! ach buig gij smartenrijke genadig uw aangezicht
+tot mijn ellende neer!" Het leed van Gretchen zal het leed van Faust
+blijken; het is niet anders dan de afspiegeling van zijn titanische
+natuur, die alle aardsche verhoudingen verbreekt en wiens geluk
+vanzelf in ongeluk omslaat. Wanneer dan Gretchens broeder Valentin
+in een tweegevecht met Faust is omgekomen, nadat ook haar moeder,
+niet zonder schuld der gelieven, gestorven is en bij den lijkdienst
+in de domkerk het dreunend orgel den donkeren choorzang begeleidt,
+den zang van het goddelijk oordeel--dan is niets meer te wachten van
+levenslust of liefdevreugd en aan Mefistofeles zal zeker de macht over
+Faust ontgaan: in d�ze wildernis des gemoeds weet geen Mefisto den weg.
+
+Maar nu de Walpurgisnacht op den Blocksberg: terwijl Faust zijn
+tijdelijke laagten doorwaadt in vergetelheid van Gretchens liefde
+en haar ongeluk, wordt hij plotseling door de gedachte aan haar
+opgeschrikt. Weelde en wanhoop doorkruisen zijn gemoed en terwijl
+hij van de bepeinzing niet scheiden kan doorflikkert de gedachte aan
+dood en straf zijn overdenking. "Een in lange niet gevoelde afschuw,
+de gansche ellende der menschheid grijpt mij aan. Hier toeft zij
+achter vochtige muren", roept hij uit, staande voor de gevangenis,
+waarin zij om den in waanzin gepleegden moord op haar kind geworpen is;
+"haar misdaad was het verkeeren in zoeten waan. Gij aarzelt tot haar
+te gaan? Gij vreest haar weder te zien! Voort! uw talmen brengt haar
+dood naderbij!"
+
+Zoo verscheurt Faust het net dat Mefisto over hem heenwerpt. Het
+woord uit den proloog in den hemel wordt bewaarheid: de goede mensch
+blijft in het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. Bij
+alle omdwaling in de wildernis blijft Faust de ware richting des
+levens beseffen en zijn verheven menschelijkheid gaat niet ten onder.
+
+
+
+
+
+IV DE WEG VAN FAUST
+
+
+
+1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen morgen
+
+
+Zoo Goethe aan zijn Faust-drama den ondertitel "een tragedie"
+heeft toegevoegd, is deze benaming toch niet in eigenlijken zin
+aangewend. De onmogelijkheid om dit gedicht bij een der bestaande
+dichtsoorten in te deelen, verontschuldigt de halftoepasselijke
+aanwijzing. In een tragedie traden van oudsher figuren op van
+grootscher bouw dan die van het dagelijksch leven; de beweegkrachten
+en ondervindingen waren eer heroisch dan gewoon en het levenslot dier
+"helden" was het lot der enkelen die naar het uiterste streefden. In
+zoover kan Faust een tragische figuur heeten. Maar in de tragedie is
+de held tot den ondergang geroepen: zijn grootsche aanleg, grootsch
+in deugd of ondeugd, bestemt hem tot een lijden, dat zich niet meer
+te zijnen gunste wenden laat. Van den beginne af hangt over zijn
+leven het noodlot. In dit opzicht waarin juist het tragische der
+tragedie bestaat, kon het Faust-drama niet bij deze dichtsoort worden
+gerekend; wat niet voor den tragischen lijder, maar wel voor Faust
+bestaat is: de weg der ontkoming aan de wildernis. Evenmin als om de
+helsche ondervindingen van Dante de Divina Commedia een tragedie is,
+evenmin is Faust zulks om het eerste deel des gedichts; en het tweede
+deel, dat "den weg van Faust" bezingt, is niet maar een toevoegsel,
+waarin de oorspronkelijke opzet van het poeem verloochend wordt,
+maar een van den aanvang af bedoelde voortzetting en de uitwerking
+der grondgedachte waarmee het gedicht opent: een goed mensch blijft in
+het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. De kontinu�teit
+der beide gedeelten is onmiskenbaar.
+
+Toch is het verschil tusschen den tweeden Faust en den eerste op vele
+manieren groot: een andere toon wordt vernomen, een andere omgeving
+geschapen, andere figuren treden op. Een veel meer bedachte kompositie,
+een verstandelijker konstruktie kenmerkt het tweede gedeelte tegenover
+het eerste. Terwijl de eerste Faust den indruk maakt van een gedicht
+uit des levens bloeitijd, schijnt de tweede een gedicht van den
+ouderdom. Is het ook niet begrijpelijk, dat ouder wijsheid den _weg_
+vindt, terwijl de jeugd avontuurt in de _wildernis_? Faust II heeft
+kunstmatigheid waar het eerste gedicht vrijheid heeft.
+
+
+
+Faust II is een heden na het gisteren van Faust I. Tusschen beide
+gedeelten van het Faust-poeem ligt een _nacht_, een nacht van
+vergetelheid en diepen slaap. Het geheele Eerste Deel kan beschouwd
+worden als een avondgebeurtenis na een voorafgeganen dag van zware
+inspanning en overladen werk. De monoloog, waarmede het eerste
+Faustgedicht aanvangt, geeft aanstonds een blik op dezen voltooiden
+en vermoeienden werkdag: "nu heb ik ach, filosofie, rechtswetenschap
+en medicijnen en helaas ook theologie grondig bestudeerd met vurigen
+ijver." Ziehier de al te zware dagtaak, welke Faust achter zich heeft,
+wanneer wij met hem kennismaken. Op dit oogenblik gaat zijn geest
+den avond in, den avond met zijn geheimzinnige aanspraak tot het
+menschelijk gemoed, een avond reeds aangekondigd in den "proloog"
+met de schildering van de zon, die haar voorgeschreven dagreis met
+donderslag voltooit. In dien zielsavond neigt hij tot de wereld
+der geesten met hun duistere wetenschap en verlangt hij naar den
+dood, die een hooger licht dan het aardsche daglicht over hem zal
+uitgieten. De dood wenkt hem verlokkend toe uit kristallen schaal. De
+magische heksenkeuken, het spiegelbeeld van Helena zijn verschrikkende
+en verteederende avondfantasie�n. De zucht naar weelde en genot
+herleeft: de zinlijkheid bekoort met haar schaduwzwarte diepten;
+Faust verlangt het al der wereld te doorleven en zijn ziel daarin te
+laten vervloeien. Gretchens liefde is zijn avondweelde en avondtroost
+en in haar nabijheid verdoezelt zich zijn godsdienstig gevoel tot
+panthe�sme, avondgodsdienst zonder omtrekken, welks leuze is: naam is
+klank en rook; wees in gevoelens zalig en noem het zooals gij wilt:
+geluk, hart, liefde, God. De zachte stemming �n vreemde fantasie zijn
+de terugwerking op een dag van vruchtelooze moraliteit des werks. De
+vergeefsche inspanning van den harden werker verkeert zich tot deze
+maatlooze zieletoestanden.
+
+Maar het einde des avonds, en waar hij tot nacht wordt is zwaar
+en van jammer vol. Het is de wilde spooknacht der wroeging en der
+radeloosheid, die met waanzin dreigt. De hevigste onrust als van een
+heksendans op den Blocksberg is het laatste loon van dezen langen
+dagtijd vol ondervinding.
+
+Het zestiend'eeuwsche Faust-gedicht laat Faust ter helle varen;
+de hel is het hopelooze en onherstelbare, en het schijnt wel of
+na Faust's ondervindingen geen anderen uitweg bestaat. Immers, wat
+is er te herstellen voor een man, die zoowel in het denken als in
+het verkeer, in het waarheidsverlangen als in de liefde op ellende
+uitkwam? Nu staat de strever naar het hoogste voor het Niet, het
+ledige Duister der sterrenlooze middernacht.
+
+Maar na de middernacht breekt de na-nacht aan, en de na-nacht zal
+Faust's rusttijd zijn. Nu is het spookuur voorbij en hoogere geesten
+onder leiding van Ari�l, den geest der lucht, hebben den vermoeiden
+lijder opgenomen en op een bloemenrijken grasgrond uitgestrekt;
+zij zingen hem in slaap en zweven om hem heen, terwijl zij de rust
+in zijn gemoed herstellen: "Nu is de nacht neergezonken en heilig
+verbindt ster aan sterre zich; groote lichten, en kleine glinsteren
+nabij en ter verte, glinsteren weerspiegeld in het meer, glanzen in
+de heldere hoogten des nachts. Het geluk van diepe rust wordt door
+de volle pracht der maan bezegeld." Onder deze zegening slaapt Faust
+een slaap, die tijden duurt; hij doorslaapt het tijdperk der nacht;
+het is de periode der uitrusting uit welke men niet met wroeging of
+ellende ontwaken zal. De zwevende geesten verteederen zijn afgepijnd
+hart, genezen de wonden van het zelfverwijt en reinigen zijn innerlijk
+bestaan van het doorleefde tumult.
+
+
+
+Nu kan de nieuwe Morgen komen en hij zal geen morgen van nieuwe
+zorgen zijn. Met welk morgenlied ook vangt het tweede deel van het
+Faust-gedicht aan! Het eerste deel was met den zang der aartsengelen
+ingeluid. Zij zongen het _avondlied_ van de zon, die haar dagreis
+voleindigt, en van de aarde in wier wenteling paradijsglans plaats
+maakt voor diepen nacht--maar de geesten, die het tweede gedicht
+openen, zingen het lied van de juichende ontwaking des Lichts:
+"Schouw, zoo roepen zij tot den slapenden Faust, naar den glans,
+die ginds verschijnt! Slechts lichtelijk zijt gij met slaap omvangen:
+slaap is als een schaal, werp haar af; verzuim niet u te verkloeken,
+terwijl de menigte talmend aarzelt: alles vermag de edele mensch, die
+verstaat en snel handelt." En bij dit woord verkondigt een geweldig
+gedruis de nadering der zon: "hoort o hoort naar het aanstormen der
+Horen; voor geestes-ooren blinkend wordt geboren de nieuwe dag."
+
+Met dezen aanroep is Faust ontwaakt.
+
+
+
+2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven en zelfbevrijding).
+
+
+En hiermede begint zijn nieuwe weg. De inhoud van het tweede
+Faust-po�em bevat meer dan de vertooning en verbeelding van dezen weg;
+geheel het denken van Goethe's tijd en vooral de natuurfilosofie
+voeren er het dichterlijke woord; maar wij laten dit ter zijde
+en zoeken te bepalen den weg dien Faust ging. In het eerste deel
+hebben wij Faust, teleurgesteld in zijn oneindige verlangst naar
+kennis, zich zien storten in het levensgenot: door de oneindigheid,
+die hij in zich beseft, heeft eerst zijn natuurweten schipbreuk
+geleden. Daarna in het leven gekomen, leed zijn genieten dezelfde
+schipbreuk op de onvoldaanheid zijner hoogere natuur. Faust heeft
+den oneindigen eisch gesteld en daarop is zoowel zijn kennis als zijn
+levensvreugd gestrand. Niets was bestand tegen dezen drang naar het
+absolute, die tegen alle beperktheid stoot en voor welks aangezicht
+alle levens-vrede tot verwoesting keert.
+
+De vraag, welke wij thans stellen, is: welke weg blijft voor Faust
+over na dit twee-ledig bankroet? Er is een mogelijkheid van klein te
+eindigen, nadat men groot begonnen is. De aanstichter van een nieuwe
+wereldbeweging kan mislukken in zijn grootschen toeleg en--na eenige
+jaren teruggevonden worden als vreedzaam burger van een klein dorp
+bij de grenzen; na het eerste hoofdstuk van den nieuwen bijbel der
+menschheid geschreven te hebben, is de vlaag der genialiteit gedoofd,
+en men biedt, na wat verpoozens, litteratuur van derden rang. Indien
+Mefistofeles den Faust geschreven had, ware er geen ironischer
+vervolg van het eerste boek geweest dan den held te laten optreden
+als gevierd middelpunt van een dorpskring, bemind op soci�teit
+en letterkundigen krans. De overmacht van de negatie had zich dan
+bewezen in de uitsterving van dien oneindigen drang, die Faust's wezen
+uitmaakt. Zoo er echter een weg voor Faust is, moet het een weg zijn,
+waarop hij zijn wezen bewaart en tegen Mefistofeles de geheele diepte
+van zijn menschelijk karakter volhoudt. De weddenschap blijft gelden:
+zoodra Faust het mindere aanvaardt als voldoend en zijn oneindigen
+drang ontkent, is hij verloren; maar dus ook: zoolang hij wezenlijke
+mensch blijft en zijn eeuwigheidsnatuur door eenig voorloopig resultaat
+van zijn streven niet wordt vervuld--zoolang is zijn streven zelf
+zijn levensweg. _Het oneindig streven is de weg van Faust._
+
+Deze uitspraak gelijkt op rhetoriek, maar zij bevat een diepen inhoud
+en is vol wijsheid. In haar is de nieuwe zedelijkheid uitgedrukt in
+tegenstelling met de oude.
+
+
+
+Met oude zedelijkheid bedoel ik de levensopvatting der Zeventiende
+Eeuw; met nieuwe zedelijkheid het begrip van persoonlijkheid en
+leven, dat in de Negentiende Eeuw is gangbaar geworden. Faust is geen
+zeventiend' eeuwsche, maar een moderne mensch. De oude zedelijkheid
+is Isra�litisch gestempeld, en door ontkoming aan het Isra�litisme
+is Faust een mensch van den nieuwen tijd. De tegenstelling, die hier
+geldt is een andere dan de vaak genoemde tusschen de twee geestelijke
+standpunten: Isra�l en Hellas. De Isra�liet is vooral zedelijke mensch,
+doch in dezen bizonderen zin van te staan onder de zedewet, waarbij het
+schuldgevoel des menschen tegenover de heiligheid Gods de grondtoon
+der geheele gezindheid bepaalt. Deze mensch weet niet dat in hem een
+goddelijk licht brandt: hij kent zich als zondaar en ontleent uit een
+geschreven wetgeving den maatstaf der zelfbeoordeeling. De Helleen
+daarentegen is aesthetische mensch, die geen onvoorwaardelijkheid kent
+op zedelijk gebied, geen zedelijk gebod, maar een zedelijke intu�tie;
+in schoonen arbeid geniet hij het geluk zijns levens.
+
+Deze tegenstelling nu kan niet rechtstreeks op die tusschen oude en
+nieuwe zedelijkheid worden overgedragen, al is er overeenkomst: de
+oude (zeventiend' eeuwsche) zedelijkheid is Isra�litisch gestempeld;
+de nieuwe is aan Hellas verwant doordat zij het recht der vrije
+persoonlijkheid erkent.
+
+In den oud-Germaanschen vrijheidszin is de nieuwe zedelijkheid
+voorgeschaduwd. Reeds Parzival, de Germaansche held, wordt uit zijn
+verwildering gered, doordat "in hem een vaste zin was en onversaagde
+mannenmoed, die niet gebroken werd door harden druk." Zijn zedelijkheid
+was de vastberadenheid van een streven, dat de vertwijfeling
+overwon. Faust is een tweede Parzival, de vernieuwer dezer Germaansche
+zelfbevrijding. Aan het einde van zijn levensloop wordt over hem
+gesproken: "wie altijd strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen"
+(wer immer strebend sich bem�ht, den k�nnen wir erl�sen).
+
+Het onderscheid van oude moraliteit en nieuwe bestaat hierin, dat
+de oude moraal het zwaartepunt der deugd buiten den mensch legt,
+de nieuwe moraliteit stelt het in ons; d. i. in de menschelijke
+persoonlijkheid, genomen in den vollen en diepen zin van dit begrip. De
+Zeventiende Eeuw is, binnen de nieuwe Geschiedenis gelijk wij zeiden,
+de vertegenwoordigster der oude zedelijkheid, hoewel juist toen een der
+groote scheppers der nieuwe leer geleefd heeft: Spinoza. De oude moraal
+stelt de zedelijkheid in deugden, plichten, werken, die als meer of
+min afgepaste en aangewezen geestelijke grootheden door een zedelijke
+wetgeving zijn afgekondigd en gekodificeerd. Dat alle deugden, plichten
+en werken de openbaring zijn van �en innerlijk levensbeginsel, en dat
+er dus geen zedelijkheid is dan als een verwerkelijking van dit; dat
+zedelijkheid de verwerkelijking is van het eeuwige zelf des menschen,
+vermoedt zij niet. De oude zedelijkheid is gedrag volgens de zedewet,
+en deze zedewet is een goddelijke _instelling_, geen opwelling uit
+het menschenhart zelf.
+
+De Zeventiende Eeuw heeft het _mechanisch_ denken tot overwinning
+gevoerd; zij stelde de mechanika vast als methode der natuurleer,
+en bestreed de Middeleeuwsche opvatting, volgens welke de natuur
+met verborgen eigenschappen en geestelijke krachten werkte. Het
+mechanische denken rekent met uitwendige oorzaken alleen en behandelt
+alle gebeurtenissen in de natuur als toepassingen van algemeene wetten,
+die wiskunstig moeten berekend worden. De astronomie is het zuiverste
+voorbeeld van mechanische natuurwetenschap. Huyghens, Harvey en
+zoovele natuurkundige ontdekkers der 17de en 18de eeuw hebben door de
+mechanische methode de natuurwetenschap tot haar hoogte gebracht. De
+wiskunde is het hart der mechanika en Cartesius had de wiskundige
+methode van denken ook op de geestelijke wetenschappen van toepassing
+verklaard. Zoo is dan ook de opvatting dat zedelijkheid een gedrag is
+volgens de ingestelde zedewet, de vrucht van een mechanisch denken: de
+zedewet werd evenals de natuurwet geacht door den schepper der wereld
+te zijn ingesteld. Aan deze voor de levensleer noodlottige opvatting
+beantwoordde het Calvinisme, deze algemeen geldige geestelijke richting
+des tijds. Het Calvinisme is een herleving van den Isra�litischen geest
+in het Christendom, gekeerd tegen de idee der vrije individualiteit
+volgens Grieksch en tegen die der zelfberaden persoonlijkheid volgens
+Germaansch begrip. Het Calvinisme immers hield de zedelijkheid
+voor een gehoorzaming aan een zedewet, van bovenaf aan de menschen
+gedekreteerd op het ontoegankelijkste rotsgebergte, de Sinai, alsof
+de zedewet van ergens anders stamde dan van onze menschelijkheid zelf!
+
+De Zeventiende Eeuw is theologisch: het aanvangspunt van denken is
+er de tegenstelling tusschen God en mensch. Spinoza, die haar niet
+erkende, werd voor athe�st gescholden. In deze tegenstelling komt de
+mensch ontledigd tegenover God te staan, waarbij een negatief begrip,
+het zonde-begrip, het uitgangspunt der levensbeschouwing wordt. Het
+dwars-verkeerde dezer beschouwing is niet meer goed te maken. Zij
+berooft den mensch van de waarheid zijns wezens. De heilsleer der
+Zeventiende Eeuw is hetero-soterisch; d. i. de krachten die het
+leven tot heil brengen werken van buiten af. Calvinisme, Pi�tisme,
+Lutheranisme zijn in dit opzicht gelijk. Deze hoofdstroomingen der
+Zeventiend' Eeuwsche levensleer mogen onderling verschillen als meer
+intellektualistisch of meer empiristisch gekleurd--in de levensleer
+is aller opvatting op het door ons genoemde punt gelijk. Inzonderheid
+het Pi�tisme, dat aan Lutheranisme en aan Calvinisme de gemoedswarmte
+gaf en een religieuze ervaringsleer kan heeten, heeft in zijn
+heilige boek _Bunyans Pilgrims Progress_ een uiting geleverd,
+die de zedelijk-religieuze opvatting des tijds op het duidelijkst
+uitsprak. Het Engelsche Pi�tisme dat in dit boek tot uiting komt,
+heet gewoonlijk Methodisme. Bunyans "Christenreize naar de Eeuwigheid"
+is het Zeventiend' Eeuwsche heilsboek; het heeft zijn verdienste in
+groote menschenkennis en is _het tegendeel van Faust_. Geen boek ter
+wereld is zoozeer in tegenspraak met de moderne levensopvatting. De
+mensch is er ongeniaal, uit zichzelf voelt hij alleen onmacht en
+ellende. Uit een boek, dat hem van elders in de handen komt, leest
+hij den beteren levensweg; andere wezens leiden hem; alles komt van
+buiten behalve de zonde; in zichzelf is hij negatief. Hij is geen
+persoonlijkheid, hij is alleen maar behoefte. Het Pi�tisme is de leer
+eener reeks van gevoelservaringen, die doorloopen moeten worden,
+en die niet uiting zijn van eigen geestelijk streven, maar waar de
+mensch, de lijdelijke, wordt doorheen-geleid. Het geestelijk leven
+als stroomend uit den eigen innerlijken bronwel en zijn rijkdommen
+uit zichzelf voortbrengend--dit nieuwer levensbegrip is er onbekend.
+
+Dat zedelijkheid niet is een gehoorzaamheid aan een wil die van buiten
+af beveelt, maar des menschen eigen aspiratie, wordt door deze oude
+leer niet bevroed.
+
+Maar ziehier juist de kern der nieuwe levensgedachte. Spinoza
+reeds had de stelling uitgesproken, dat des menschen "streven om in
+eigen zijn te volharden" het eenige fondament der deugd is. In deze
+uitspraak klinken de bazuinen der nieuwe levensleer. De mensch, aan
+banden eener ingestelde zedewet vastgelegd, zal opnieuw ontwaren, dat
+zijn eigen wezen de zedewet inhoudt. Dat beteekent: de geestelijke
+natuur van den mensch zelf is de grond aller deugd, en er is geen
+andere deugd dan deze: onze geestelijke natuur verwerkelijken;
+zich-_zelf_-zijn. Voorheen gold de zedewet door bedreiging en
+belofte, als door dwangmiddelen; des menschen vrijheid beteekende
+de vrijwilligheid, waarme� hij dezen band verdroeg of niet verdroeg:
+nu geldt de gedachte andersom: er is geen ander beginsel van zedelijk
+leven, dan de idealiteit onzes wezens: de zedewet niet heerschappij
+voerend over den mensch, maar de mensch als voortbrenger van de
+zedewet. Deze moraal is die der vrije persoonlijkheid, die de zedewet
+niet boven zich, maar in zich heeft.
+
+De levensopvatting, hier geldig is niet de mechanische, maar de
+_organische_. Terwijl de steenen op elkaar gezet worden en uitwendig
+door de kalk saamgebonden tot een muur, volgens het plan van den
+metselaar, die ze behandelt--groeit het zaad tot een plant niet
+door uitwendige toevoeging, maar krachtens een innerlijk beginsel en
+volgens een wet, die in het leven en den groei des zaads is vervat. Het
+geestelijk leven als de oprichting van dezen muur te begrijpen is
+de mechanische opvatting der oude moraliteit: maar dat het zedelijke
+aan een innerlijke levenswet, veeleer op den groei der plant gelijkt,
+organisch, is de Negentiend' Eeuwsche gedachte.
+
+Het Nieuwe Testament heeft menige uitspraak in deze richting; de
+middel-eeuwsche mystieken en Luther hebben dergelijke tonen van
+hun instrument doen klinken; in geen tijdperk der Christelijke
+kultuur-geschiedenis heeft de stem der zedelijke vrijheid geheel
+gezwegen: maar de andere opvatting heeft deze nieuwere telkens
+overstemd en de "oude" zedelijkheid heeft zich als de kettermeester
+der nieuwe gedragen.
+
+Goethe's Faust vertoont deze levensleer op de meest klare wijze in
+het dichterlijke beeld. De Faust is een kultuurboek, waarin niet
+slechts de geest van Goethe, maar vooral de geest der aangevangen
+Negentiende Eeuw zich spiegelt.
+
+De dichter van Faust heeft den overgang tot den nieuwen tijd in zich
+meegeleefd en de groote revolutie gadegeslagen. Nu is zijn gedicht
+breed geworden, encyclopaedisch van opzet, daar het den nieuwen
+mensch vertoont in zijn zedelijk streven en dit streven naar alle
+zijden ontwikkelt: de nieuwe zedelijkheid heeft haar verhouding tot
+staat en maatschappij, kunst, natuur en godsdienst.
+
+
+
+3. Het besluit tot daden.
+
+
+"In den beginne was de Daad", zoo heeft reeds in zijn studeercel Faust
+gefilosofeerd. Er staat geschreven: "in den beginne was het Woord",
+maar het woord kon hij zoo hoogelijk niet vereeren; evenmin de rede,
+ook niet de kracht.
+
+Het zedelijk streven, waarin hij Mefisto zal te boven komen, zal voor
+Faust bestaan in het uitoefenen van de levende daad.
+
+In het eerste Faust-gedicht overheerscht de negatie,
+Mefistofeles. Faust wordt er door Mefisto geleid en geeft zich aan zijn
+inspraken over; alleenlijk bewaart hij zichzelf tegen dien leidsman,
+zoodat hij nooit ten onder gaat. Zijn leven is nog bewogen door den
+levensnood; de passie overheerscht, de levensgang is verwilderd. Dit
+is de noodwendige aanvang van elk zedelijk leven: het leven begint in
+laagtestand en gaat door het heilsgemis naar het heilsbezit, evenals in
+Carlyle's Sartor Resartus Professor Teufelsdr�kh door het Everlasting
+No heen moet om het Everlasting Yea te bereiken. Maar hiermee is
+het leven niet verloren: zijn de negatieve wateren doorkliefd, dan
+komt het schip in positieven stroom. Mefisto heeft zich aan Faust
+onmachtig gemaakt, doordat Faust in de volgzaamheid aan zijn leidsman,
+zichzelf tegen hem heeft vastgehouden, de weddenschap op geene wijze
+verliezende.
+
+Eindelijk is het positief beginsel in Fausts natuur voldoende tot
+eigen kracht van daden gerijpt, zoodat Mefisto niet meer den weg
+behoeft aan te wijzen, doch alleen als Faust's dienaar kan blijven
+geduld. In het tweede po�em is Faust zijn eigen meester en betreedt
+door eigen streven den weg van het levensheil.
+
+Faust's moraliteit is dus: zichzelf te zijn, en het aktueel beginsel
+van zijn streven is het _besluit tot de levende daad_. De daad is
+uiting der inwendige aktiviteit; in haar betoont de mensch zichzelf;
+zij is niet wat de oude moraliteit bedoelt: een gedraging of werk
+volgens de zedewet; geen "werk der dankbaarheid" of wat ook, waarbij
+een handeling uitgevoerd wordt, die reeds tevoren was voorgeschreven in
+een kodex van deugdwerken; neen maar de daad als _getuigenis_. De daden
+waartoe Faust besluit, zijn pure uitingen van inwendigen drang; zij
+zijn niet te voren bij eenige zedelijke wetgeving bepaald; zij zijn de
+betooningen van den zedelijken mensch die zijn moreele persoonlijkheid
+doet gelden: "dit aardegebied verschaft nog ruimte tot groote daden;
+tot het doen van koene en verbazingwekkende werken voel ik de kracht."
+
+Misschien acht menigeen zulke ide�ele moraliteit geen degelijke
+zedelijkheid te zijn. Het schijnt of het Faust-po�em het lied is van
+den aesthetischen mensch Goethe, die zichzelf bezingt. Men wil een meer
+ge�ikte deugd. Het besluit tot daden, niet eens tot bepaalde en als
+zedelijk goed voorgeschrevene, maar het besluit tot _zelf-uiting in de
+daad_ schijnt den menschen, die aan konventioneeler deugd gewend zijn,
+nevelig en onbestemd. Zij begrijpen niet dat er geen vruchten zijn dan
+uit de groeikracht van den boom en dat er evenmin deugden, plichten,
+werken, zedelijke handelingen zijn dan als levensopwelling van een
+menschenhart zelf. Er is misschien voor een dogmatisch verstand geen
+houvast aan een zedelijkheid, die van binnen stamt, gelijk er een zeer
+gemakkelijk houvast is aan zedelijkheid, die een bestaande wetgeving
+opvolgt. De Muzelman heeft aan zijn trias van aalmoes doen, bidden,
+vasten, een algemeen begrijpelijker deugdsysteem, dan de Germaansche
+strever aan zijn besluit tot de loutere daad. Dit verhindert niet
+dat de zedelijkheid in laatstgenoemden vorm de ware is.
+
+Aan Faust's besluit tot daad (het positief moreel princiep) gaat
+vooraf het _berouw_. Het berouw is de reaktie na het verblijf in de
+wildernis. Als de negatie is doorgemaakt, blijft een nijpend gevoel
+van leegheid over; de mensch beseft de laagte, waarin hij heeft geleefd
+en klaagt zichzelf aan om zijn verblindheid. Deze negatieve moraliteit
+volgt op het negatieve levensgedrag en is de weerslag op Mefistofeles'
+leiding, de terugschrik na de zelfherkenning. Het Pi�tisme zou dit
+zedelijk moment, het berouw van Faust, hebben doen aanzwellen tot
+hoofdbelang; in litteratuur kon het in 't breede ge�xploiteerd worden
+als tijdperk van zelfverwijt en zelfontreddering; de Zeventiend'
+Eeuwsche moraal althans had met voorliefde op deze negatieve zijde
+van het zedelijk leven de schrilste lichten geworpen--Goethe is te
+zeer menschkundig om het berouw te ontkennen in zijn heilzame werking,
+te schoon van geest, dan dat hij er zwaarder gewicht aan gaf dan als
+overgang uit lager tot hooger levensstand. Het berouw van Faust wordt
+ondervonden in de diepte van het naar binnen gekeerde bewustzijn,
+aanvaard als krisis des inwendigen levens. Zoo volstaat Goethe ook
+met een fijnvoelige vingerwijzing, die den begrijpers genoeg is:
+in den aanvang van het tweede Deel spreekt Ari�l tot de geesten:
+"brengt den grimmigen strijd zijns harten tot rust, verwijdert
+de scherpe pijlen van zijn zelfverwijt; en reinigt zijn innerlijk
+van doorleefden schrik." Hier is het geestelijk herstel van Faust
+geteekend. En als hiermee de negatieve faze zijns levens (de wildernis)
+voorbij is, zie! daar ontwaakt "een krachtig besluit om volhardend
+naar den hoogsten levensstaat te streven."
+
+
+
+4. De klassieke beschaving als leerschool.--geestelijke vorming.--de
+idee der schoonheid.
+
+
+Faust heeft dan besloten tot de zedelijke daad, d. i. tot de betooning
+zijns innerlijken wezens. En waarin deze ook besta--een streven
+rechtstreeks naar het absolute, gelijk hem eenmaal vervulde, is niet
+meer te wachten: hij getuigt dat het geestenlicht hem heeft verblind,
+en roept nu uit: "den waterval, die het rotsrif doorbruist, beschouw
+ik met toenemende vreugd; in duizend en meer dan duizend stroomen giet
+hij zich uit al nederstortende, zijn schuim in de lucht spattend. Die
+spiegelt het menschelijke streven af; overpeins hem en begrijp dat
+wij het leven hebben in den kleurigen weerglans der zon." De waterval
+werpt zich in de aardsche wereld, en weerkaatst in zijn stralen het
+zonlicht, zonder het licht te gemoet te streven: zoo zal Faust doen;
+hij zal zijn drang naar het absolute verwerkelijken in de lichtende
+daden van zijn hart. Ziehier zijn weg.
+
+Faust zoekt op dien weg te komen; maar hoe? Wij vinden hem aan het
+keizerlijk hof genoodigd wegens den roem zijner geleerdheid. Het
+keizerlijk aanzoek heeft hij opgevolgd in de hoop aldaar gelegenheid
+te vinden tot heilzame daden. Maar het is niet in deze omgeving dat
+hij slagen zal. De toestand van het Keizerrijk is verre van fraai;
+uiterlijk vol glans is het rijk innerlijk krachteloos en vervallen;
+de keizer zelf leeft voor het genot in de grootste verkwisting en de
+schatkist is tot den bodem geleegd.
+
+Faust, die nog naar zijn weg zoekt, moet in deze omgeving tot
+inzicht komen, dat de zedelijke daad des menschen vrij is tegenover
+alle bestaande ordening. Voor den Jood uit Jezus' tijd is het
+godsdienstig volks-instituut de sfeer, die het zedelijke bepaalt;
+voor den oud-Indi�r de kaste; voor den Griek het staatsverband,
+zoodat hij zedelijk mensch is in dit opzicht, dat hij zijn arbeid doet
+voor het staatsgeheel. De Middel-Eeuwer, over 't algemeen genomen,
+acht zich zedelijk handelend volgens voorschrift van en in dienst
+aan de kerk. Zijn barmhartigheid, eedstrouw en gerechtigheid zijn een
+verplichting, die de kerk hem oplegt. Voor Faust echter zal al zulke
+instelling wegvallen. Geen bestaande ordening zal als verplichtende
+macht zich aan hem voordoen: in de sfeer van het keizerrijk valt
+voor hem niets van zedelijke beteekenis uit te richten. Tegelijk
+blijkt hem, dat deze keizerlijke staatsordening (en daarmee alle
+"instituut") de echte nooden der gemeenschap niet lenigt, en een
+van boven opgelegde figuur is, die met het ware leven der volkeren
+in geen verband staat. Wie zedelijk werken wil, doe het niet ten
+dienste aan eenige instelling of organisatie, maar doe het voor de
+menschelijke schare, dat is voor het _gemoed_ der menigte, want dit
+is voor zedelijke weldaden ontvankelijk.
+
+
+
+Maar om tot machtige daden bekwaam te zijn moet Faust een scholing
+doorloopen. Het "strevend in werking zijn" (strebend sich bem�hen)
+moet voortkomen uit een welgeordenden en evenredigen geest, want anders
+is het werk chaotisch, vormeloos. Faust moet nu niet in een wildernis
+rondwaden, maar zich een weg banen in het leven, en de dichter van
+Faust acht, dat hiertoe geen betere scholing is dan het verkeer
+met de klassieke Grieksche kultuur en hare schoonheid. Door deze zal
+Faust de mateloosheid van zijn strevenden drang te boven komen en dien
+louteren. Immers, zooals het moderne, Germaansche, romantische streven
+zich _uitleeft_, zoo wil het Grieksche _zich inhouden_. Werther is de
+romantische mensch, subjektief en onbegrensd in zijn aandoeningen;
+maar hij zou in de Grieksche zelfbepaling tot vruchtbaarheid zijn
+gekomen, terwijl hij zonder deze kwam tot ondergang. Faust zal niet
+als Werther lijden, maar hijzelf weet welke leerschool hij behoeft.
+
+Het verkeer van Faust aan het keizerlijk hof wordt bekroond met
+een maskerade, waarin de krachten en faktoren van het menschelijk
+leven en der maatschappij in symbolische gestalten worden vertoond:
+een schouwspel, waarin Faust een tegengestelde houding aanneemt, dan
+die hij in het leven wil voeren: hij is er werklooze toeschouwer. De
+keizer ziet de fraaiheid van de vertooning, maar de aldus gesymboleerde
+werkelijkheid heeft veel onschoons en op 't einde gaat de geheele
+maskerade in vlammen op. De keizer, wiens lust naar schoone vertooning
+aldus ontstoken is, wil zich nog meer vermaken en wenscht het meest
+uitgezochte voorbeeld van menschenschoon te zien vertoond: Paris en
+Helena uit het doodenrijk te voorschijn geroepen, moeten voor zijn
+oogen verschijnen!
+
+Deze vertooning is voor hem niet meer dan een lichtzinnig
+amusement. Maar in Faust heeft de gedachte aan de klassieke schoonheid,
+in Helena vertegenwoordigd, een horizont van inzicht geopend. Hijzelf
+zal naar de diepte der wereld afdalen en door de macht zijns geestes
+de Helena-gestalte te voorschijn roepen. Waarheen zal hij afdalen? Men
+daalt slechts in zichzelven af en deze afdaling heet de _bezinning_,
+maar de bezinning brengt den bezinner tot de algemeene gronden waar
+het leven, waar elk geestesleven, ontspringt. In de dichterlijke
+voorstelling heeten deze gronden: de Moeders en van hen wordt
+met plechtig geluid verzekerd: "godinnen tronen verheven in hun
+eenzaamheid; rondom hen is alle Ruimte opgeheven, geen Tijd is daar;
+over hen kan niet gesproken worden: de Moeders zijn zij. Welke weg
+leidt tot hen? geen weg! De weg tot hen gaat in het onbetreden en niet
+te betreden gebied; door geen navraag vindbaar: zijt gij bereid? geen
+sloten en geen grendels behoeven weggeschoven; door eenzaamheden
+wordt gij heen gedreven: hebt gij begrip van het verlatene en van de
+eenzaamheid?" Het is Mefistofeles, die deze aanwijzing geeft, en zij
+is gegeven uit zijn zienswijs: de levensdiepte geldt voor hem niet;
+maar met kloeke verzekerdheid antwoordt Faust: "in uw Niets hoop
+ik het Al te vinden." Wanneer het aan Faust gelukt om uit de diepe
+bezinning op het leven de idee der schoonheid op te roepen, staat hij
+aan den aanvang zijner geestelijke scholing. Wat hij gedaan heeft is
+bij zichzelf de noodzaak en onmisbaarheid der leerschool vaststellen,
+die hij doorloopen moet.
+
+Uit de diepe gronden zijns levens brengt hij de idee der schoonheid
+te voorschijn, maar de enthousiaste omhelzing daarvan werpt alsnog
+de idee zelve in verbrijzeling. Faust verliest Helena terwijl hij
+haar aangrijpt.
+
+Niet als bloote gedachte lichtend voor hem uit, doch als duurzame
+levenservaring moet de schoonheid aan zijn bestaan deelnemen: daartoe
+neme Faust de klassieke beschaving in zich op: het _huwelijk met
+Helena_ zal hem tot de zedelijke daad bekwamen.
+
+Maar de klassieke beschaving moet recht begrepen worden. Ook zij
+heeft haar excessen en verwarringen. Geen kultuur is feitelijk
+volmaakt, en het is niet meer dan de geest en de idee der klassieke
+beschaving, welke Faust zich eigen make. Hij moet zich beschermen
+tegen de spookgestalten, die ook hier zich voordoen; in de "Klassieke
+Walpurgisnacht" moet hij tot het inzicht komen, dat niet overal
+waar Griekenland is Helena woont. Niet de spookachtige fantasie,
+die griffioenen, sfinxen, sirenen, centauren, pygmae�n en wat
+half-dierlijks er meer zij, voortbracht--maar de klare en zuivere
+geest, die de gestalte van Helena opriep, is de ware geest der
+Grieksche beschaving. Om Faust rond te leiden in de spokenwereld,
+daartoe is Homunculus, een kunstmatig menschje, in chemische retorten
+bewerkt, voldoende: voor zijn huwelijk met Helena drage hij zelf zorg.
+
+
+
+5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie en maat.
+
+
+De schoonheidszin is van het geestesleven een integreerend deel. Geen
+geestesleven is gaaf zonder deze. Aan de "oude zedelijkheid" heeft
+de schoonheidszin ontbroken; de Calvinist heeft nooit beseft dat
+er verband is tusschen het goede en het schoone. De theologische,
+mechanische aanleg van het Zeventiend' Eeuwsche denken, sluit den
+schoonheidszin eer buiten dan in zich.
+
+Het Pi�tisme is vaak vijandig gestemd tegenover hem, daar het
+de wereld verwerpt; zelfs Spinoza heeft zich zeventiende-eeuwer
+betoond door van hem niet te gewagen. Onze groote schilderkunst heeft
+geen verband gehouden met het zedelijk bewustzijn des volks, en het
+zedelijk bewustzijn heeft zich niet geopend voor de kunst noch voor de
+aesthetische ontroering. Eerst het geslacht, waartoe Goethe behoorde,
+begreep het verband tusschen schoonheid en levensbestemming. Faust
+treedt in het huwelijk met Helena, en dit huwelijk is een noodzaak
+tot zijn volmaking.
+
+Het is hier niet te doen om een aesthetische beschaving in de plaats
+der ethische, een oppervlakkig schoonheidsbehagen, dat met de diepe
+gronden des levens zich niet afgeeft. Zulk aestheticisme, dat de
+kunst tot zijn godsdienst heeft, is in de Negentiende Eeuw opgekomen;
+maar het huwelijk van Faust en Helena heeft diepere waarde: het is
+de scholing in de klassieke kultuur, de vorming van den zedelijken
+mensch door harmonie, klaarheid en innerlijke orde. Faust heeft
+aanraking met den _geest_ der Grieksche beschaving.
+
+Het huwelijk met Helena is voor den zedelijken mensch noodig,
+omdat hij, naar de nieuwe opvatting, de wet zijns eigenen wezens te
+vervullen heeft. Moet de mensch zichzelf verwerkelijken, dan loopt
+hij daarbij het gevaar eener redelooze emancipatie en afzondering uit
+het geheel. Zoo hij de nieuwe moraal als een wil tot macht opvat en
+meent, dat aan zijn eigen wil alles geoorloofd is, ware het beter dat
+hij nog onder het toezicht der oude wetgeving stond. Met dergelijke
+Nietzschiaansche op de spits drijving zijner individualiteit is de
+wonderbare harmonie des bestaans verbroken. Wie slechts eigen macht
+erkent is tyran en tyranniseert de wereldorde, in welke wij omvat zijn
+en waarin ons leven redelijkheid bezit. Juist daar de wereld-orde
+in ons bewustzijn inwoont zijn wij onszelf ten wet. Zoo behoort
+de mensch der nieuwe moraliteit van de idee der orde en harmonie
+doordrongen te zijn. Geen wild-romantieke vrij-machtigheid besture
+zijn daden. De student, die in Faust's studeercel kwam verkondigen,
+dat hij persoonlijk het superieure subjekt der wereld was, en dat het
+op- en ondergaan der zon van zijn denken afhing, vertoont de nieuwe
+moraliteit als karikatuur. Maar Faust zal innerlijk rijpen en zich
+van de idee van orde en wet doordringen, opdat zijn streven niet
+romantisch zij.
+
+Het altijd-durende streven gaat verloren, zoo daaraan de rust der
+zelfbeheersching ontbreekt; de fantasie vindt willekeurige slingerwegen
+maar niet den weg tot het doel. Zoo moet het streven zich scholen
+door de schoonheid, die niet anders is dan de evenredigheid en
+algemeene orde der wereld. Griekenland heeft de wereld als "kosmos"
+opgevat. De schoonheidszin is uit Griekenland geboren. Overal liggen
+zijne voorteekenen verspreid: Indi�, Egypte, Assyri�, Babel, Isra�l,
+Phoenici�, Germani� zijn vol voorteekenen die de geboorte van den
+schoonheidszin aanzeggen; maar eerst Hellas heeft de schoonheid
+_geweten_ en het vormelooze verworpen voor de erkenning van harmonie
+en maat. Eerst Hellas heeft dit inzicht tot beginsel eener geheele
+kultuur gemaakt.
+
+Dit is dus de vrucht van Faust's scholing door de klassieke kultuur,
+dat hij leert innerlijk maatvol zijn, en dat zijn strevende
+werkzaamheid daardoor planmatig en doelmatig wordt.
+
+
+
+Maar het huwelijk met Helena is leerschool en niet meer. Evenmin
+als een leerschool is het tot bestendigheid beschikt. Zal Faust tot
+uitvoering der zedelijke daad komen, dan moet dit huwelijk achter
+hem liggen, al is ook de leering, daarin ondergaan, van blijvende
+beteekenis. Zoo zien wij Helena aan Faust's armen ontzinken. Wat
+zij hem verwekt heeft is de _po�zie_. Immers deze is niet anders
+dan maatvolle gedachte en Goethe noemt haar Euforion. Voor hem
+was de po�zie niet een kunstvol spel, maar een innerlijk vermogen,
+om het leven en de werkelijkheid als een kunstwerk te zien en te
+beleven; zij was hem een scheppende macht, die zich uitte in denken
+en doen. Zal Faust tot zedelijken werker worden, dan moet hij door
+de po�zie bezield zijn tot dienst aan de wereldorde en door haar tot
+maatvolle wijsheid zijn bekwaamd. Deze vrucht zal blijken, wanneer
+de huwelijkstijd met Helena voorbij is; tijdens het huwelijk zal zij
+hem verschijnen als lichtende beeld. De lichtende gestalte Euforion,
+in het huwelijk van Faust en Helena verwekt, blinkt voor beider
+verwonderde oogen, maar gaat als een meteoor voorbij, waarna ook
+Helena's oogenblik van verscheiden is gekomen. Wanneer zij aan Faust
+ontzinkt, blijven als aandenken, kleed, mantel en lier achter. Dit
+beteekent dat de nieuwe zedelijkheid de sporen bewaart van hare
+scholing in de klassieke kultuur, maar dat zij toch een andere is,
+zelfstandig, en uit haar leerschool is verrezen als een vrije macht,
+stichtster harer eigen beschaving.
+
+
+
+6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en ontoereikendheid der
+zedelijke daad.
+
+
+Het oneindig streven, Germaansch van oorsprong maar geadeld in de
+leerschool der klassieke beschaving; de zedelijke zelfbetooning, door
+het besef van maatvolle orde verhelderd--ziehier den _weg van Faust_:
+op deze wijze zal hij zijn Mefistofeles te boven komen.
+
+Maar waarin bestaat het dat Faust Mefisto te boven komt? Indien hij in
+het zedelijk streven, dat toch ook naar bepaalde doeleinden uitgaat
+_bevredigd_ wordt, is dan de oneindige drang, deze richting naar het
+Absolute, niet t�ch verloochend? en wie heeft dan overwonnen: Faust,
+die beweerde met niets te zullen bevredigd zijn, of Mefisto die daar
+al te gemakkelijken raad op wist?
+
+Ziehier de vraag, die de ontknooping van het Faust-drama beheerscht.
+
+De zedelijke daad, die Faust uitvoert is grootsch, bovenal zoo zij in
+haar symbolische beteekenis doorzien wordt. "Mijn oog was gericht,
+zoo spreekt Faust, naar de hooge zee; zij zwol op om in zichzelve
+omhoog te streven--dan zonk zij in en schudde haar golven om daarmede
+de breedte der vlakke oevers te bestormen. En dat verdroot mij,
+gelijk de overmoed door zijn hartstochtelijk opgezweepten zin den
+vrijen geest, die slechts het recht waardeert, ergert.
+
+"Ik achtte het toeval, scherpte mijn oog: de golf stond op en rolde dan
+terug, trok weg van het trotsch bereikte doel; het oogenblik komt en
+hij herhaalt zijn spel. Dan sluipt hij weer aan op duizend plaatsen,
+de onvruchtbare, om overal onvruchtbaarheid uit te strooien. Het
+is een zwellen en toenemen en uitstorten over het woeste gebied,
+en dan weder terugtrekken en er is niets volvoerd. Mij beangstigt
+dit schouwspel tot vertwijfeling; doellooze kracht van bandelooze
+elementen! Hier waagt mijn geest het boven zijn macht te streven:
+hier wil ik strijden en hier wil ik overwinnen! En dit is mogelijk:
+zoo vloedend als zij is, golft de zee langs elken heuvel heen; al
+beweegt zij zich nog zoo overmoedig: een geringe opgeworpen hoogte
+weerstaat haar trots en een geringe diepte trekt haar machtig tot
+zich neer. Toen heb ik snel in mijn geest het plan gevormd: verwerf
+het kostelijk genot om de heerschzuchtige zee van den oever af te
+sluiten, het gebied dier vloeiende massa in te krimpen, en haar diep
+binnenwaarts terug te dringen in haarzelf. Van schrede tot schrede
+heb ik mij het plan voor den geest geroepen: dit te volvoeren is mijn
+wensch, waag het de uitvoering te bevorderen."
+
+Faust wil de zee aan banden leggen en het onvruchtbaar zeegebied
+herscheppen tot vruchtbaar land; daar wil hij een door menschen
+veroverde woonplaats stichten, een vrijen grond voor een vrij volk,
+dat zich in vrije werkzaamheid oefent.
+
+Het veld zal vruchtbaar zijn, een land als een paradijs; laat aan
+zijn buitenkant de vloed den dijk bestormen: de samenwerking eener
+schare is haastig bereid om de kleinste scheur te versperren. De
+symboliek dezer Faustische daad is duidelijk: de zee is de negatie
+der vruchtbare aarde; terwijl deze uit een onbegrensden levensdrang
+het leven voortbrengt, plant, dier en mensch ontspruiten doet,
+en uit haar schoot de delfstoffen opwerpt--doet de zee niets dan
+verzwelgen; in haar diepte schuilen monsters en de kolk van gevaar
+blijft zij voor ieder, die zich op haar bedriegelijke vlakten
+waagt. De zee is het verstorend element; zij is de Mefistofeles in
+de aardsche schepping; van den oer-chaos overgebleven. Nu zal Faust
+de zee terugdrijven. Zinrijke daad! Ziehier het heilswerk, in eigen
+geestelijke vrijheid uitgedacht en volvoerd, geheel anders dan de
+"goede werken" voorgeschreven door een gekodificeerde moraal. Deze
+daad beteekent Faust's overwinning over Mefistofeles.
+
+Een bekoorlijk tafereel schildert het welslagen dezer daad van
+Faust: een vroeger schipbreukeling, eenmaal aan deze kust gespoeld
+en verpleegd in de hut van Philemon en Baucis zoekt nu, jaren later,
+zijn weldoeners op, en aanschouwt van hun in 't duin gelegen woonplaats
+af, geen zee maar een vruchtbaar land: hetgeen u grimmig mishandeld
+heeft, de zee met haar schuimend wilde golven, ziet gij in een
+tuin herschapen: een tafereel als een paradijs! Koene knechten van
+verstandige heeren groeven en dijkten de zee in, verminderden haar
+rechtsgebied en werden heerscher in hare plaats. Zie toch hoe weide
+naast weide groent, beemd, tuin, woud en dorp! rechts en links over
+groote uitgestrektheid is het gebied dichtbevolkt!
+
+
+
+Maar is Faust nu voldaan? en heeft in deze daad zijn oneindige drang,
+d. i. zijn drang naar het Oneindige vervulling gevonden? Indien ja, dan
+is eenerzijds Mefistofeles overwonnen, omdat niet in de verlokkingen
+van dezen, maar in Faust's eigen gevonden en geschapen taak zijn
+drang vervuld is.
+
+Mefisto heeft Faust in de wildernis gevoerd.. Nu heeft hij zelf uit
+de wilde zee een bewoonbaar en vruchtbaar land geschapen!
+
+Anderzijds heeft toch Faust een voldoening gevonden beneden het
+Oneindige. Eenmaal heeft hij het wezen der wereld gezocht met het
+denkend intellekt; de magie is door hem te hulp geroepen; hij heeft
+den dood gewild om langs dezen weg in de eeuwige waarheid in te
+dringen; diep en ontroerend was de klacht over zijn onvermogen; in
+zijn ongeleschten kendorst dreigde hij te zullen bezwijken, en heeft
+gezworen dat niets hem ooit zou bevredigen: "zal ik ooit gerustgesteld
+mij neerleggen op het bed der ledigheid, dan zij het tegelijk met
+mij ten einde; kunt gij mij zoo beliegen dat ik mijzelf behaag,
+mijn laatste dag zij aangebroken; zal ik tot het oogenblik spreken:
+blijf toch want gij zijt schoon genoeg, dan wil ik te gronde gaan."
+
+Faust is voldaan.... maar z�o dat hij het niet is. Dat is: hij
+heeft de daad gedaan die de meest zuivere _omzetting_ is van zijn
+oneindigen drang in de aardsche omgeving. Maar deze daad is op
+elk oogenblik nog slechts een _betrekkelijke_ uitdrukking van zijn
+drang, en om haar volledig te denken, denkt hij haar verlengd in het
+toekomstige. Bovendien: aan het werk zelf heeft Mefistofeles deel en
+zoo is het een onvolkomen werk.
+
+Wat dit laatste aangaat: in het werk mengt zich onrecht; dus houdt
+het een bewijs zijner onvolmaaktheid in. De Faust-dichter schildert
+deze ongerechtigheid in den aanval van Mefisto met drie gevaarlijke
+gezellen op het huisje van Philemon en Baucis. Faust ergert zich
+aan het oud-modisch klokgebengel, waarme� deze oudjes nog steeds
+den verleden tijd dienen. Hij heeft hun in 't nieuwe gebied een
+beter woning en welvarender landgoed aangeboden; maar vond slechts
+weigering. Mefisto volgt Faust's wenk op eigen manier en.... de hut
+gaat in vlammen op, terwijl de bewoners omkomen. Voor Faust geeft deze
+handeling stof tot bepeinzing. Ook de werken van zedelijke bezieling,
+naar bepaalde doeleinden uitgaand, kunnen de eeuwigheidswaarde van
+den mensch niet vervangen; zij zijn eindige grootheden, heilzame
+doch begrensde gewrochten en zij houden den mensch binnen zijn
+eindige levensvoorwaarden besloten. Evenmin als de opstapeling
+der wetenschappelijke resultaten, bereikt de vermenigvuldiging der
+zedelijke daden het eeuwige. Waar de Wagners juichen zijn de Fausten
+onvoldaan. Dat de zedelijke handelingen den mensch niet vergoddelijken
+bewijst het onrecht dat ongewild ook daarin binnensluipt.
+
+
+
+Toch heeft Faust _zijn weg_ gevonden. Maar de weg is niet het doel,
+doch het middel. Na de scholing door de oude kultuur heeft hij in
+een nieuwe zedelijkheid _zich tot het hoogste voorbereid_.
+
+
+
+Nog is, gelijk wij zagen, Mefistofeles niet geheel overwonnen. In
+beginsel is zijn macht over Faust gebroken, hierme� dat Faust in de
+zedelijke daad zijn ware zelf verwerkelijkt. Niet meer leider maar
+dienaar van Faust is hij, maar ook in deze verhouding is hij nog de
+medgezel. Weldra doet zich het verstorend element zijns persoons
+aan Faust gelden; want reeds in den proloog in den hemel is deze
+onontkoombare waarheid over hen uitgesproken: de mensch dwaalt zoolang
+hij streeft.
+
+Voor den strevenden mensch is er geen mogelijkheid om de negatie,
+de verstoring, het kwaad, den Mefistofeles te niet te doen--zoolang
+hij streeft. Maar in beginsel is hij, zoodra zijn strevenden wil
+zich verheft, hem te boven. Nu nadert tot den oud geworden Faust
+een gestalte, die lang afwezig is gebleven, maar toch op hem geloerd
+heeft zoolang Mefisto met hem ging: de Zorg.
+
+Is iemand hier? vraagt Faust. De vraag vereischt een ja, antwoordt
+zij.--En gij wie zijt gij dan?--Ik ben nu hier.--Verwijder u!--Ik
+ben ter rechter plaats.--Neem u in acht! zegt Faust, en spreek geen
+tooverwoord! En zij: al zou mij geen oor vernemen, toch weerklink
+ik in de harten; op wegen, op de zeetochten ben ik de steeds
+beangstigende medgezel. Steeds gevonden, nooit gezocht, ik wordt
+gevleid en gevloekt. Hebt ge nooit de zorg gekend? "Uw macht erken
+ik niet" roept Faust haar toe, maar zij blaast haar adem over hem
+uit en Faust wordt blind.
+
+Hij buigt zich niet voor de tegenstandster, zooals hij zich niet
+buigt voor Mefistofeles; hij is zichzelf en handelt uit aansporing van
+zijn eigen wezen, maar tegelijk vervult hem zijn grootsche daad met
+onbevredigdheid. "Nog heb ik mij niet opgeworsteld tot de vrijheid"
+roept hij uit; en: "de mensch doorreize zijn aardschen dag; als geesten
+spoken ga hij zijn vrijen gang. In het voortschrijden vinde hij smart
+en geluk, hij, onbevredigd elk oogenblik."
+
+De beperktheid van zijn kunnen en het te-kort van zijn zedelijk
+streven wordt aan den mensch te ondervinden gegeven door de macht,
+die zich tegenover hem stelt. Maar in zichzelf vindt hij zijn streven
+en de geestelijke kracht, die hem daarbij geleidt. Faust wordt door
+de zorg weerstaan, maar in zichzelf beseft hij den aandrang tot
+voortzetting zijner grootsche daad en voor zijn innerlijke oogen
+spiegelt het vizioen der voltooiing. Terwijl Mefisto's gezellen
+bezig zijn het graf te delven, waarin hij Faust hoopt te vangen,
+(want vernietiging acht hij het einde ook van dit leven), hoort
+de blindgeworden strever in het geklank der spaden het werk der
+arbeiders, die hij geroepen heeft. Immers een kanaal graven zij om
+een moeras af te leiden en aldus de gezondheid der streek voor haar
+bewoners te verhoogen? Het volk dat hier in vrijheid woont, zal zich
+uitbreiden. Het gevaar kennend en afwerend zal jeugd, manschap en
+grijsheid hier zijn lange leven in noeste werkzaamheid volvoeren!
+
+Deze gedachte is het die Faust vervult en als vizioen voor zijn blinde
+oogen zweeft, en in het licht daarvan roept hij uit: "nu waag ik tot
+het oogenblik te zeggen: blijf, want gij zijt schoon genoeg. In aeonen
+kan het spoor van mijn aardsche dagen niet vergaan. In het voorgevoel
+van zulk verheven geluk, geniet ik thans het hoogste oogenblik."
+
+Deze woorden zijn de laatste en Faust zinkt stervend op den grond. Dat
+hij de weddenschap met Mefistofeles slechts naar den klank des woords
+verloren heeft, is duidelijk. Hij zelf, aan Mefisto ontgroeid, is van
+hem vrijgekomen. Hij heeft zijn oneindig wezen tegen den ondergang
+bewaard.... maar niet verwerkelijkt. Het zedelijke streven is niet het
+hoogste bereik der menschelijke persoonlijkheid. "Wiens geest altijd
+strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen" zal van Faust gelden:
+dat de zedelijke streving zelve de voltooiing van het menschelijk
+bestaan inhoudt, is daarmee niet gezegd!
+
+
+
+
+
+V FAUST'S VOLEINDIGING
+
+
+
+1. De liefdemacht. God en mensch. Overschrijding der begrensdheid.
+
+
+"God kennen is de hoogste deugd" leert Spinoza. Dit "hoogste"
+noemt hij summa virtus, hetgeen nog iets anders beteekent dan
+"hoogste" nl. toppunt der deugd. Het begrip "hoogste" duidt aan
+iets betrekkelijks, zijnde de uitkomst eener vergelijking; het
+beteekent niet, dat het n�g-hoogere is uitgesloten; slechts over het
+thans-voorhandene doet het uitspraak. Maar "toppunt" beteekent het
+logisch uiteinde der opstreving, waarbij het n�g-hoogere niet gedacht
+kan worden. Hier is het streven ten einde in zijn bereikte doel.
+
+De oude zedelijkheid erkende niet dat het geestesleven zijn
+(natuurlijke) voltooiing had in de eenheid met God en op deze eenheid
+was aangelegd. Zij geloofde aan de tegenstelling tusschen mensch en God
+(door de zonde) en hoopte te eindigen bij een verzoening. Dit is de
+oude religie, die uitgaat van het zondebesef, en met alle middelen de
+overtuiging hunner onwaardigheid bij de menschen aankweekt. Maar de
+ware religie, die zoo oud is als de beschaving, al bleef ze in het
+verborgen, beleed de fundamenteele identiteit des menschen met God
+(zooals de zonnestralen fundamenteel ��n zijn met de zon) en erkent dat
+in de bewuste eenheid met God het leven tot zijn waarheid is gekomen.
+
+Deze eenheid met God is een verheffing des bewustzijns, waarin het
+betrekkelijke is overwonnen; zij is onze vereeniging, die door
+de mystische denkers zelfs "vergoding" (theosis) is genoemd. De
+religieuze zielkunde handelt over haar in een diepzinnig hoofdstuk
+en het is deze vergoding als een voleindiging van het geestesleven,
+welke de Faust-dichter in de slot-sc�ne van het gedicht heeft in
+beeld en klank en woord gebracht. In haar is geen Mefistofeles die
+het bewustzijn der oneindigheid tracht af te leiden of uit te dooven.
+
+Een bergwand rotsachtig met kloven en met bosch begroeid; niet bewoond
+dan door eenige kluizenaars; een geest van diepe geheimzinnigheid
+hangt daar; de berg is in lagere en hoogere gebieden verdeeld;
+geestelijke wezens zweven af en aan, en een koor van zalige knapen
+beweegt zich kringvormig om den hoogsten top; engelen van mindere
+en van meerdere volmaking gaan zingend om, terwijl zwevend de Mater
+gloriosa nadert op den aanroep van haar grootsten vereerder. Zalige
+vrouwen onder wie eene (weleer Gretchen genoemd) aanbidden haar,
+terwijl het onsterfelijk deel van Faust door Engelen wordt opwaarts
+gedragen en het geheele tafereel met een mystisch koor eindigt,
+waarin de eeuwigheid als voltooiing van den tijd bezongen wordt.
+
+Dit alles heeft de beteekenis van aanwijzing van een hoogere
+werkelijkheid. Deze berg is onttrokken aan de aardsche natuur en
+natuurwet; de wezens, die er vertoeven, zijn in zwevende beweging
+en de geheele berg is een heilige schuilplaats der liefde. Ook het
+streven en de zedelijke strijd bestaan hier niet. Wat in de wereld
+niet geldt, geldt hier: het is de almachtige Liefde die alles vormt
+en alles koestert.
+
+In deze sfeer wordt het wonder voltrokken der voleindiging van
+het geestesleven. De voltooiing moge een logisch gevolg zijn van de
+voorafwerkende krachten, zoodat het geestesleven uit zichzelf naar haar
+heenwijst--toch is haar werkelijkheid een _nieuwe_ daad. Beter nog:
+in de voltooiing komt aan het licht welke kracht in het geestesleven
+verborgen was: de liefdekracht van God. De zedelijke houding van
+Faust was een strevende zelfwerkzaamheid, en het is dit streven,
+dat hem tot de volmaking voert ("wie altijd strevend werkzaam is,
+dien kunnen wij verlossen" zingen de engelen)--maar nu blijkt dat dit
+menschelijke streven nog een andere waarde heeft dan het streven van
+een m�nsch te zijn: het is de ervaarbare keerzijde der Godskracht: de
+eeuwige scheppingshandeling Gods draagt het geheele leven, gelijk zij
+draagt de geheele wereld en waar w�j van zedelijk streven gewagen is
+'t in waarheid deze groote kracht, die zich in menschen openbaart. De
+groeikracht, waarmee de plant zich uit den aardbodem opheft, is niet
+haar speciale eigendom, maar is de Natuur zelve in haar werkzaamheid:
+zoo is het niet anders dan de Kosmische Liefde, die zich in Faust
+voordeed en vermomde als zijn eigen strevende wil. Zoo lang de mensch
+nog in zijn streven is bevangen en de Mefistofeles hem begeleidt,
+weet hij niet anders of het is zijn eigen zedelijke natuur die
+handelt.... maar dit wordt anders in de voleindiging.
+
+Ja dit is de voleindiging dat hij zich bewust is van de Godskracht
+als zijn eigen wezen. Op eens aanschouwt hij in zich niet zijn eigen
+persoon, maar het groote Wezen. Dit is de Godskennis waarvan Spinoza
+zegt dat zij het einde is der deugd, God schouwende met een helderheid
+als waarmee wij te voren van ons eigen streven bewust waren.
+
+Want de mensch leeft in het Wereldgeheel en de geheele wereldorde,
+die is de geest van God, woont in hem. Deze is de "eeuwige Liefde
+die alle dingen vormt" en in de voleindiging des levens hebben wij
+niet het partikuliere zelfbewustzijn, maar het bewustzijn van God,
+dat is van de eeuwige Liefde. Wij z�jn ons bewust van de Oneindige
+Tegenwoordigheid. Als "de Liefde van boven aan ons deelneemt roept de
+heilige schaar ons het welkom toe." De Pater Seraphicus, langs den
+berg zwevend, roept op tot deze ondervinding: "Stijgt opwaarts tot
+hooger gebied, groeit ongemerkt, want hier versterkt u de zuivere
+tegenwoordigheid van God. Dit is het voedsel der geesten, regeerend
+in het vrije hemelruim; dit is de openbaring der eeuwige Liefde,
+die zich in ons tot zaligheid ontvouwt."
+
+De beteekenis van Faust's oneindigen drang wordt nu verstaan: wat
+hem drong is het Oneindige zelf: zijn strevende natuur is van den
+beginne aan niets anders geweest dan de oneindige kracht Gods in haar
+menschelijke keerzij: datgene waarvan de Wagners onbewust waren, werd
+door de Fausten beseft; maar met een v��rbesef dat zich nu eerst tot
+levend inzicht voltooit.
+
+Nu eerst.... De mensch streeft zoolang hij leeft en zoolang hij
+streeft dwaalt hij en is door Mefistofeles vergezeld. Faust wordt
+voleindigd door den dood heen. De ingang in het groote Mysterie
+is de voorwaarde tot de voleindiging. Faust zelf heeft nog in zijn
+laatste levensstonde verzekerd, dat het "uitzicht naar boven" hem is
+afgesloten en dus de _kennis_ van het oneindige, waarnaar hij tevoren
+zoo vurig smachtte, niet verkregen is. Maar het onbekende is niet het
+onwerkelijke, en gelijk hij eenmaal den dood heeft willen roepen om
+hem in het mysterie in te wijden, zoo komt nu de dood met het mysterie
+en wijdt hem in. Slechts de dood geeft die zuivering waarbij de geest
+des menschen tot zichzelven komt, de uitwendigheid der wereld aan de
+aandacht ontzinkt. "Reeds is hij schoon en groot van heilig leven"
+zingt over Faust een schare van zalige knapen.
+
+Het zedelijk streven van den mensch is, in zijn grond beschouwd,
+niet eigen werk, maar de Godskracht in hare werkzaamheid; want naar
+ons wezen zijn wij het Algemeene, en de Geest des Geheels heeft
+hier zijne inwoning. Het streven opwaarts is, alzoo beschouwd, de
+aantrekkingskracht die van boven werkt, en de Faust-dichter noemt deze
+aantrekkingskracht: _het eeuwig-vrouwelijke_. "Het eeuwig-vrouwelijke
+trekt ons opwaarts" luiden de slotwoorden van het Faust-gedicht:
+
+
+    "Das ewig-weibliche zieht uns hinan."
+
+
+Wat is de beteekenis dezer uitspraak? Naar ons voorkomt deze: tot nu
+toe kenmerkt Faust zich door de strevende werkzaamheid. Het streven is
+het eeuwig-mannelijke; deze drang tot werken, deze voortschrijdende
+daadkracht is de scheppende macht, gewrochten voortbrengend en van
+den eenen tot den anderen arbeid voortgaand. Maar, "wie immer in
+strevende werking is dien kunnen wij verlossen"; hetgeen beteekent dat
+niet deze mannelijke gezindheid zelve de verlossing is: in haar wordt
+Mefistofeles geleidelijk overwonnen, maar het eindpunt der overwinning
+wordt niet bereikt. Doch in 't einde moet de mensch inzien, dat niet
+hijzelf, dat is niet zijn individueele eigen-persoon, de voleindiging
+toebereidt, maar dat hij haar verwerft krachtens de Godheid die zijne
+werkende macht is. Hij, als eigenpersoon, _geeft zich over_. Hier
+treedt het passieve moment in, dat de aktiviteit bekroont. Wat hem
+tevoren werk toescheen schijnt hem nu rust.
+
+Daarom is de Godheid in dit opzicht dat zij het geestesleven
+voleindigt, voor hem niet de werkzame Man, maar degene in wien het werk
+ten einde is en bij wien de mannenkracht uitrust: zijn tegendeel: het
+eeuwig-Vrouwelijke. Man en Vrouw, Mannelijkheid en Vrouwelijkheid zijn
+symbolische namen en symbolische begrippen om de goddelijke werking
+aan te duiden. In dit opzicht van ten einde zijn des werks en van
+overgave onzer persoonlijkheid aan den Voleinder is het goddelijke
+vrouwelijk gedacht. Hier is een _innigheid_ die tusschen man en man
+niet bestaat. Wat de Middeleeuwen in de Maria-dienst, wat de Griek
+in de Aarde-moeder nabij was, deze aflegging van den menschelijken
+eigen-wil en van het eigen-bewustzijn, vindt Faust in zijn opstijging,
+aangetrokken door het eeuwig-Vrouwelijke der goddelijke Liefde. Hier
+is niet bedoeld een onderdompeling in het onbewuste onzer zinnelijke
+natuur, gelijk men heeft verklaard, maar een opstijging boven het
+bepaalde bewustzijn van ons verstandelijk daglicht.
+
+
+
+Het menschenleven voleindigt zich door inkeer tot zijn grond; het
+eindigt bij zijn aanvang. Het Faust-gedicht begint in den hemel
+d. i. in de sfeer van God en vindt er zijn einde. In het einde is de
+eeuwige Dag aangelicht.
+
+De eerste Dag van Faust was het vale, voorbijgezwoegde tijdperk zijner
+vergeefsche inspanning, eindigend in de klacht. Daarna de avond
+met mysterieuse diepten en zinnelijkheid en eindelijk de voornacht
+bespookt door wroeging en verwijt. Deze eerste Dag is het eerste
+Deel des gedichts. De na-nacht brengt kalmte en geeft den strever
+geestes-rust. Nu verschijnt de nieuwe Morgen van arbeid, de morgen van
+het groote streven en deze morgen geeft zich over aan den Eeuwigen Dag.
+
+In dien Nieuwen Dag der goddelijke Tegenwoordigheid is de Drang naar
+het Absolute bevredigd. [1]
+
+
+
+
+
+
+
+INHOUD
+
+
+    WOORD VOORAF
+
+    I DE KLACHT VAN FAUST:
+
+            1. De famulus Wagner, de begrensde mensch
+
+            2. Wetenschap is herleiding tot het
+               Onbegrepene
+            3. Faust zoekt ontkoming bij de magische
+               fantasie
+            4. Faust's klacht herhaald (verschijning van
+               den Aardegeest)
+
+    II Faust en Mefistofeles:
+
+            1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in
+               den Hemel)
+            2. De verstorende macht. Het noodwendige
+               Tegendeel in wereld en leven. Mefistofeles
+            3. Mefistofeles: ontkenning en ironie
+            4. De weddenschap van Faust en Mefistofeles
+
+
+    III FAUST IN DE WILDERNIS:
+
+            1. Zelfverlies in den zinnenlust
+            2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in
+               Mefisto's leiding)
+
+    IV DE WEG VAN FAUST:
+
+            1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen
+               morgen
+            2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven
+               en zelfbevrijding.)
+            3. Het besluit tot daden
+            4. De klassieke beschaving als leerschool;
+               geestelijke vorming; de idee der schoonheid
+            5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie
+               en maat
+            6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en
+               ontoereikendheid der zedelijke daad. Het
+               einde van Faust's streven
+
+    V FAUST'S VOLEINDIGING:
+
+            1. Overschrijding onzer begrensdheid in
+               de religie; de goddelijke Liefdemacht; de
+               overgave
+
+
+
+
+
+
+AANTEEKENING
+
+
+[1] Verg. Dr. J. D. Bierens de Haan, Dante's mystische reis (Amsterdam,
+1914), Hoofdstuk XIII, Het kristallijnen bewustzijn en Idee-studies
+(Amsterdam 2de druk 1913): De geestelijke ontroering; en: door de
+Rede tot de Aanschouwing.
+
+
+
+
+
+
+End of Project Gutenberg's Goethe's Faust, by Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***
+
+***** This file should be named 23018-8.txt or 23018-8.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        http://www.gutenberg.org/2/3/0/1/23018/
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at http://www.pgdp.net/
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+http://gutenberg.net/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.net
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.net),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at http://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit http://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including including checks, online payments and credit card
+donations.  To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     http://www.gutenberg.net
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
diff --git a/old/20071012-23018-8.zip b/old/20071012-23018-8.zip
new file mode 100644
index 0000000..27ce7ca
--- /dev/null
+++ b/old/20071012-23018-8.zip
diff --git a/old/20071012-23018-h.zip b/old/20071012-23018-h.zip
new file mode 100644
index 0000000..b3a9049
--- /dev/null
+++ b/old/20071012-23018-h.zip
diff --git a/old/20071012-23018-h/20071012-23018-h.htm b/old/20071012-23018-h/20071012-23018-h.htm
new file mode 100644
index 0000000..a2384f9
--- /dev/null
+++ b/old/20071012-23018-h/20071012-23018-h.htm
@@ -0,0 +1,2797 @@
+
+<!DOCTYPE html
+PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN" "http://www.w3.org/TR/html4/loose.dtd">
+
+<!-- This HTML file has been automatically generated from an XML source, using XSLT. If you find any mistakes, please edit the XML source. -->
+<html lang="nl-1900">
+<head>
+<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=ISO-8859-1">
+
+<title>Goethe's Faust</title>
+<link rel="schema.DC" href="http://dublincore.org/documents/1998/09/dces/">
+<meta name="author" content="J. D. Bierens de Haan">
+<meta name="DC.Creator" content="J. D. Bierens de Haan">
+<meta name="DC.Title" content="Goethe's Faust">
+<meta name="DC.Date" content="#####">
+<meta name="DC.Language" content="nl-1900"><style type="text/css">
+/* Standard CSS stylesheet */
+
+
+
+body
+{
+font: 100%/1.2em "Times New Roman", Times, serif;
+margin: 1.58em 16%;
+text-align: left;
+}
+
+.titlePage
+{
+border: #DDDDDD 2px solid;
+margin: 3em 0% 7em 0%;
+padding: 5em 10% 6em 10%;
+}
+
+h1.docTitle
+{
+font-size:1.6em;
+line-height:2em;
+}
+
+h2.byline
+{
+font-size:1.1em;
+font-weight:normal;
+line-height:1.44em;
+}
+
+span.docAuthor
+{
+font-size:1.2em;
+font-weight:bold;
+}
+
+h2.docImprint
+{
+font-size:1.2em;
+font-weight:normal;
+}
+
+.transcribernote
+{
+background-color:#DDE;
+border:black 1px dotted;
+color:#000;
+font-family:sans-serif;
+font-size:80%;
+margin:2em 5%;
+padding:1em;
+}
+
+.div0
+{
+padding-top: 5.6em;
+}
+
+.div1
+{
+padding-top: 4.8em;
+}
+
+.index
+{
+font-size: 80%;
+}
+
+.div2
+{
+padding-top: 3.6em;
+}
+
+.div3, .div4, .div5
+{
+padding-top: 2.4em;
+}
+
+.footnotes .body,
+.footnotes .div1
+{
+padding: 0;
+}
+
+h1, h2, h3, h4, h5, h6
+{
+clear: both;
+font-style: normal;
+text-transform: none;
+}
+
+h3
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+}
+
+h3.label
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+
+h4
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+}
+
+h4.lghead
+{
+margin-left:10%;
+margin-right:10%;
+}
+
+.alignleft
+{
+text-align:left;
+}
+
+.alignright
+{
+text-align:right;
+}
+
+.alignblock
+{
+text-align:justify;
+}
+
+p.tb, hr.tb
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+text-align: center;
+}
+
+p.poetry
+{
+margin:0 10% 1.58em;
+}
+
+p.line
+{
+margin:0 10%;
+}
+
+p.argument, p.note, p.tocArgument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+text-indent:0;
+}
+
+p.argument, p.tocArgument
+{
+margin:1.58em 10%;
+}
+
+p.tocChapter
+{
+margin:1.58em 0%;
+}
+
+p.tocSection
+{
+margin:0.7em 5%;
+}
+
+
+div.epigraph
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+width: 60%;
+margin-left: auto;
+}
+
+.epigraph .bibl
+{
+text-align: right;
+}
+
+.epigraph .poem
+{
+margin-left: 0;
+}
+
+.epigraph .line
+{
+margin-left: 0;
+text-indent: 0;
+}
+
+.trailer
+{
+clear: both;
+padding-top: 2.4em;
+padding-bottom: 1.6em;
+}
+
+.floatLeft
+{
+float:left;
+margin:10px 10px 10px 0;
+}
+
+.floatRight
+{
+float:right;
+margin:10px 0 10px 10px;
+}
+
+p.figureHead
+{
+font-size:100%;
+text-align:center;
+}
+
+.figure p
+{
+font-size:80%;
+margin-top:0;
+text-align:center;
+}
+
+p.smallprint,li.smallprint
+{
+color:#666666;
+font-size:80%;
+}
+
+span.parnum
+{
+font-weight: bold;
+}
+
+.leftnote
+{
+font-size:0.8em;
+height:0;
+left:1%;
+line-height:1.2em;
+position:absolute;
+text-indent:0;
+width:14%;
+}
+
+.pagenum
+{
+display:inline;
+font-size:70%;
+font-style:normal;
+margin:0;
+padding:0;
+position:absolute;
+right:1%;
+text-align:right;
+}
+
+a.noteref
+{
+font-size: 80%;
+text-decoration: none;
+vertical-align: 0.25em;
+}
+
+
+.displayfootnote
+{
+display: none;
+}
+
+div.footnotes
+{
+margin-top: 1em;
+padding: 0;
+}
+
+hr.fnsep
+{
+margin-left: 0;
+margin-right: 0;
+text-align: left;
+width: 25%;
+}
+
+p.footnote
+{
+font-size: 80%;
+margin-bottom: 0.5em;
+margin-top: 0.5em;
+}
+
+p.footnote .label
+{
+float: left;
+text-align:left;
+width:2em;
+}
+
+.footnotes td, .footnotes th, .footnotes .tablecaption
+{
+font-size: 80%;
+}
+
+
+.poem
+{
+margin-left:5%;
+position:relative;
+text-align:left;
+width:90%;
+}
+
+.poem h4
+{
+font-weight:normal;
+margin-left:5em;
+text-decoration:underline;
+}
+
+.poem .linenum
+{
+color:#777;
+font-size:90%;
+left:-2.5em;
+margin:0;
+position:absolute;
+text-align:center;
+text-indent:0;
+top:auto;
+width:1.75em;
+}
+
+.versenum
+{
+font-weight:bold;
+}
+
+.footnotes .line
+{
+font-size:80%;
+margin:0 5%;
+}
+
+.poem .i0
+{
+display:block;
+margin-left:2em;
+}
+
+.poem .i1
+{
+display:block;
+margin-left:3em;
+}
+
+.poem .i2
+{
+display:block;
+margin-left:4em;
+}
+
+.poem .i3
+{
+display:block;
+margin-left:5em;
+}
+
+.poem .i4
+{
+display:block;
+margin-left:6em;
+}
+
+.poem .i5
+{
+display:block;
+margin-left:7em;
+}
+
+.poem .i6
+{
+display:block;
+margin-left:8em;
+}
+
+.poem .i7
+{
+display:block;
+margin-left:9em;
+}
+
+.poem .i8
+{
+display:block;
+margin-left:10em;
+}
+
+.poem .i9
+{
+display:block;
+margin-left:11em;
+}
+
+span.corr
+{
+border-bottom:1px dotted red;
+}
+
+span.abbr
+{
+border-bottom:1px dotted gray;
+}
+
+span.measure
+{
+border-bottom:1px dotted green;
+}
+
+.letterspaced
+{
+letter-spacing:0.2em;
+}
+
+.smallcaps
+{
+font-variant:small-caps;
+}
+
+hr
+{
+clear:both;
+height:1px;
+margin-left:auto;
+margin-right:auto;
+margin-top:1em;
+text-align:center;
+width:45%;
+}
+
+h2.docImprint,h1.docTitle,h2.byline,h2.docTitle,.aligncenter,div.figure
+{
+text-align:center;
+}
+
+h1,h2
+{
+font-size:1.44em;
+line-height:1.5em;
+}
+
+h1.label,h2.label
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+
+h5,h6
+{
+font-size:1em;
+font-style:italic;
+line-height:1em;
+}
+
+p,p.initial
+{
+text-indent:0;
+}
+
+.poem .stanza
+{
+padding: .5em 0% .5em 0%;
+}
+
+p.quote,div.blockquote,div.argument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+margin:1.58em 5%;
+}
+
+.pagenum a, a.noteref:hover, a.hidden:hover, a.hidden
+{
+text-decoration:none;
+}
+
+
+
+
+/* Supplement CSS stylesheet "style/arctic.css.xml
+" */
+
+
+
+body
+{
+background: #FFFFFF;
+font-family: "Times New Roman", Times, serif;
+}
+
+body, a.hidden
+{
+color: black;
+}
+
+h1, h2, h3, h4, h5, h6
+{
+color: #001FA4;
+font-family: Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;
+}
+
+p.byline
+{
+font-style: italic;
+margin-bottom: 2em;
+}
+
+.figureHead, .noteref, span.leftnote, p.legend, .versenum
+{
+color: #001FA4;
+}
+
+.rightnote, .pagenum, .linenum, .pagenum a
+{
+color: #AAAAAA;
+}
+
+a.hidden:hover, a.noteref:hover
+{
+color: red;
+}
+
+
+</style></head>
+<body>
+
+
+<pre>
+
+Project Gutenberg's Goethe's Faust, by Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.net
+
+
+Title: Goethe's Faust
+
+Author: Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+Release Date: October 12, 2007 [EBook #23018]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: ISO-8859-1
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***
+
+
+
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at http://www.pgdp.net/
+
+
+
+
+
+
+</pre>
+
+
+<div class="front"><div class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><p class="aligncenter">Goethe&#700;s Faust
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="titlePage">
+<h1 class="docTitle">Handboekjes Elck &#700;t Beste</h1>
+<h2 class="byline">Onder leiding van L. Simons</h2>
+<h2 class="docImprint">Uitgegeven door de Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur Amsterdam</h2>
+</div><div class="titlePage">
+<h1 class="docTitle">Goethe&#700;s Faust</h1>
+<h2 class="byline">Studie door
+<br>
+<span class="docAuthor">Dr. J. D. Bierens de Haan</span></h2>
+</div><div class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><p class="aligncenter">Gedrukt ter drukkerij &#8220;De Degel&#8221;, Amsterdam.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div id="d0e112" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">Woord vooraf</h2>
+<p>Goethe heeft in de twee gedeelten van den Faust aan zijn lezers het beeld voor oogen gesteld van den mensch en zijn hoogste
+streven. Niet een historisch bepaalden persoon, gelijk in menig drama, noch een zielkundig merkwaardig wezen, als genie of
+&#8220;Uebermensch&#8221; heeft hij geschilderd; maar den mensch, die wij allen zijn. Al het fantastisch eigenaardige van het Faust-gedicht
+is dichterlijke verbeeldingswijze. Het zal ons, die over de Faust-figuur gaan filosofeeren te doen zijn, om het menschelijke
+in dezen mensch, en om niets anders.
+
+
+</p>
+<p>B. de H.
+
+</p>
+<p><span class="letterspaced">Aerdenhout</span>, Oktober 1914.
+
+
+
+
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="body"><a id="d0e124"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e124">1</a>]</span><div id="d0e125" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">I De klacht van Faust</h2>
+<div class="div2" id="d0e128">
+<h3 class="normal">1. De famulus Wagner, de begrensde mensch.</h3>
+<p>Nauwelijks verschijnt ons de figuur van Faust of wij vernemen zijn klacht, een klacht zoo zeer uit de geheele persoonlijkheid
+opgeweld, dat wij Faust niet kennen, zoolang wij de klacht niet verstaan. En door in haar te verwijlen, zoodat de snaren onzer
+ziel meetrillen, verstaan wij haar. Niet slechts muziek of roman willen genoten worden door medeleving, maar ook de wijsheid,
+en ook datgene wat aan de wijsheid voorafgaat.
+
+</p>
+<p>Terwijl wij nu de klacht van Faust zullen uitspreken, en bepeinzen wat zij inhoudt&#8212;zie daar ontmoeten wij een mensch in Faust&#700;s
+omgeving en met wien hij elken dag verkeert: zijn eigen famulus, den helper bij zijn natuurkundige proeven, Wagner. Hij is
+een mensch (of zeggen wij: hij is &#8220;de&#8221; mensch) die de klacht van Faust niet kent en haar niet begrijpt en die te dezen opzichte
+het niet verder brengt dan tot een schamele verzuchting. Het is langs den famulus Wagner, dat wij tot Faust naderen; het is
+door tegenstelling dat wij de beteekenis van Faust&#700;s klacht duidelijk maken.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>&#8220;Reeds weet ik veel doch gaarne wist ik alles&#8221; (<span lang="de">Zwar weiss ich viel, doch m&ouml;cht ich alles wissen</span>). Met deze woorden treedt de famulus Wagner uit <a id="d0e142"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e142">2</a>]</span>Faust&#700;s studeercel af; zij zijn kort en wel de prachtigste karakteristiek van een benepen mensch. De man wien deze woorden
+in den mond gelegd zijn, is voorgoed belachelijk en met hem het heele ras der zijnen; de kordate weetvastheid van zoo&#700;n schepsel,
+zijn beslist voornemen om de weterij van dag tot dag te vermeerderen, en de volkomen argeloosheid van zulk gemoed zijn zoo
+heerlijk bijeengebracht in dat &eacute;&eacute;ne volzinnetje, dat wij Goethe den oprechten dank onzer harten schuldig zijn, die zoo treffend
+de heele bent van weetwijzen heeft gekarakteriseerd.
+
+</p>
+<p>Deze menschen hebben &eacute;en eerbied, en die is groot, voor degenen die nog meer weten dan zij; zij hebben &eacute;&eacute;n verlangen en dat
+is groot: hun medewetenden voorbij te streven of althans in te halen; hoe gaarne zouden ze twee honderd jaren oud worden,
+wanneer dat hun hielp om alles te weten. Zij zijn het die de opstapeling der leervakken hebben uitgevonden en de vergelijkende
+examens.
+
+</p>
+<p>Wagner is de <i>begrensde</i> mensch. Maar waarin bestaat dan wel zijn begrensdheid, terwijl toch zijn verlangen z&oacute;o ver reikt? Tevreden met halve maatregelen
+vinden wij hem niet en de hoeveelheid weten, door hem verzameld, is hem nooit genoeg, daar hij immers tot de al-wetendheid
+toe zou willen voortwerken. Respektabel is de kennis der Wagners, en zij gelijken in hoeveelheid van opgezamelde wetenschap
+op musea. Hun vatbaarheid schijnt onbegrensd. Zijn zij niettegenstaande dit een begrensd type van menschen, waarin ligt deze
+begrensdheid dan?
+
+</p>
+<p>Zij ligt in een eigenschap huns geestes waardoor zij den zin en beteekenis van hun eigen weten misverstaan. In een misverstand
+ligt hun begrensdheid; en het misverstand is van dien aard, dat hij die het opeens inziet, tot de klacht van Faust vervalt.
+Maar ook van dien aard is het misverstand dat men slechts krachtens geestelijke beperktheid daarbij blijven kan <a id="d0e153"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e153">3</a>]</span>en dat de ware, ruime en diepe geest niet anders kan dan het misverstand ontsluieren en dus komen moet tot de klacht van Faust.
+En deze klacht verwoest de vorige vreugde en spreekt het vonnis uit over de schoone illusie van voorheen.
+
+</p>
+<p>Wat de famulus Wagner niet verstaat is: dat al deze kennis een nadering is tot het Onbegrepene. Ja: de diepere <i>waarheid</i> der kennis ligt hierin&#8212;een waarheid die vooralsnog verbijstert en verblindt, zooals ze aan Faust doet, maar die later wordt
+verstaan, wanneer het Onbegrepene niet zonder meer on-begrepen blijft. De Wagners echter verstaan niets van dezen geestelijken
+zin en wonderbare waarde der menschelijke kennis: hun is het te doen om de verzameling der weetzaken. Zij kloppen begeerig
+aan de deur van Faust&#700;s denkvertrek &#8220;om met hem te treden in geleerde overweging,&#8221; maar niet om wijsheid. De vrees, die hen
+een enkelen maal bij hun wetenschap overvalt, is niet de vrees of ook al het weten de toenadering is tot een ontzaglijk geheim,
+te groot voor menschenhart. Maar hun vrees is dat het korte leven niet genoeg zij om de hoeveelheid der weetbaarheden te verzamelen:
+&#8220;de kunst is lang en kort het leven&#8221; &#8220;eer de halve weg is afgelegd moet een arme drommel misschien sterven.&#8221; De <i>kwantiteit</i> van het weetbare verontrust hen soms; en zoo ze ooit over de begrensdheid onzer kennis hebben nagedacht, dan is het om deze
+grenzen verkeerd te stellen: de begrensdheid onzer zintuigen en van ons geheugen en der werktuigen die wij aanwenden, de kwantitatieve
+onvolmaaktheid van het menschelijk verstand is de eenige grens, die zij zich indenken: maar dat mogelijk het verstand zelf
+(ook het ver-reikendste) niet levert wat wij ons inbeelden, dat het verstand zelf <i>voert tot het onbegrepene</i>; dat aldus het verstand eindigt niet bij het doel, waarvoor wij &#700;t inspanden, maar bij de ontkenning des doels&#8212;d&agrave;t te verstaan
+is verre <a id="d0e166"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e166">4</a>]</span>buiten het vermogen der famuli Wagner. Zoo verstaan zij ook niet wat w&egrave;l de zin der verstandswerking mag zijn. In hun mond
+past de volgende lofspraak:
+
+</p>
+<p>Wij hebben met nauwlettendheid de bewegingen van gemoed en verstand gadegeslagen, geklassificeerd en ingedeeld onder psychische
+wet. Wij hebben de bronnen der historie van volken en geslachten geopend en bestudeerd. Wij hebben de aarde opgegraven en
+daar de archieven aangetroffen voor de prae-historische geschiedenis der menschheid; wij hebben door geologische onderzoekingen
+den ouderdom van onze aardsche woonplaats berekend en een algemeene voorstelling harer wordingsfazen verkregen; de afstanden
+vastgesteld in het stelsel der planeten; onze blik reikt tot eindlooze verten heen; de richting is aangewezen waarin het menschelijk
+verstand nog jaren en jaren zijn onderzoekingswerk kan voortzetten: <span lang="de">zwar weiss ich viel, doch m&ouml;cht ich alles wissen!</span>
+
+</p>
+<p>Oefent de verrukking der Wagners niet zekere verlokking uit en zou men haar uitspraak niet liever aanhooren dan de klacht
+van Faust, de bittere en doodelijke klacht: &#8220;Ik zie dat wij niets kunnen weten&#8221; (<span lang="de">ich sehe dass wir nichts wissen k&ouml;nnen</span>)?
+
+</p>
+<p>&#8220;Nu heb ik, ach, filosofie, rechtswetenschap en medicijnen, en ook helaas theologie met vurigen ijver bestudeerd. Daar sta
+ik nu, een arme dwaas en ben zoo wijs als bij &#700;t begin. Ik heet Magister, Doctor zelfs en trek nu al een tiental jaren, omhoog
+omlaag en scheef en krom scholieren bij hun neuzen rond en zie dat wij niets weten kunnen: dat brandt mijn hart met felle
+pijnen.&#8221;
+
+</p>
+<p>Aldus luidt de klacht, waarme&ecirc; Fausts nachtelijke alleenspraak in de studeercel aanvangt en waarvan geen famulus Wagner iets
+verstaat.
+
+</p>
+<p>Voor dezen is wetenschap nog niets anders dan lofwaardige geleerdheid, streelend voor het menschelijk gevoel van eigenwaarde.
+Dat wereld en leven <a id="d0e184"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e184">5</a>]</span><i>raadsel</i> zijn vermoedt hij niet. Tegenover de klacht van Faust klinkt zijn tevredenheid als onbewuste bespotting van zichzelf: &#8220;het
+is een groot genot zich in den geest der tijden te verplaatsen, toeziende hoe voorheen een wijs man heeft gedacht, hoe heerlijk
+ver ten laatste wij gekomen zijn.&#8221;
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e188">
+<h3 class="normal">2. Wetenschap is herleiding tot het Onbegrepene.</h3>
+<p>De klacht van Faust betreft niet de kwantiteit van het weten: het te weinig aan kennis. Deze kwaal ware wellicht door den
+arbeid van duizend jaren te verhelpen, waarna de klacht kon worden te boek gesteld als bewijs van het te kort in een voorafgaand
+stadium der menschelijke ontwikkeling.
+
+</p>
+<p>De klacht van Faust houdt in dat de kennis een nadering is tot het Onbegrepene. Dit is het wat hem kwelt: hoemeer deze schipper
+zijn vaart bespoedigt, zoo dichter nabij den kolk wordt hij gedreven, waarin elk vaartuig vergaat. Juist het tegenovergestelde
+van wat hij wenscht bereikt hij; het licht waarnaar hij versmacht blijkt duisternis. Tevoren, toen hij als onwetende door
+het leven liep, was hij niet ongelukkig; zijn behoefte aan kennis hield nog de belofte in eener toekomstige vervulling. Thans
+echter is hij de kennis deelachtig en ziet: het kennen drijft hem ijlings in de ellende: het Onbegrepene is voor zijn oog
+verrezen. Het is alsof nevels den horizont onzichtbaar maken zoodat wie kunnen leven zonder horizont, tevreden zijn met het
+beperkte bestaan hun gegund. Maar zij, wie de beperktheid het leven benauwt, doorwaden de nevelen en wat zien zij? <span id="d0e195" class="corr" title="Bron: monsters">Monsters</span> die het bestaan bedreigen.
+
+</p>
+<p>Wij willen uit het begrip der wetenschap, de wetenschap van natuur en zielsleven, nagaan waardoor Faust tot zijn klacht gedreven
+is.
+<a id="d0e200"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e200">6</a>]</span></p>
+<p>Faust heeft op alle gebied van het menschelijk weten zijn kennis uitgebreid: wat wil het zeggen: de uitbreiding der kennis?
+Het wil zeggen dat de waargenomen stof, die eerst een voorwerp was voor de tuchtlooze fantasie, al meer onder algemeene gezichtspunten
+des verstands gebracht wordt: de zonnekar met de vurige rossen en den kloeken menner, die eertijds de fantastische behoefte
+der jeugdige volken bevredigde, heeft de plaats geruimd voor een mechanische wet van beweging naar de eischen van het tucht-lievend
+verstand. Nu zijn wij verstandiger en wij zijn vooruit gegaan; wij hebben voldaan aan den eisch onzer eigen bewustheid. Maar
+<i>begrijpen</i> wij nu? Het voorbarig &#8220;ja&#8221; als antwoord op deze vraag past in den mond der famuli Wagner.
+
+</p>
+<p>Ons verstand leert ons de bizondere gevallen begrijpen uit het algemeene; den val van een steen begrijpen we uit de algemeene
+wet der aantrekking; het ontkiemen van een zaad begrijpen wij uit de algemeene wet der organische ontwikkeling. In zoover
+kan men zeggen dat wij door het verstand iets begrijpen. Maar zal dit begrijpen volledig zijn en niet een verwijzing naar
+het onbegrijpbare, dan moeten wij ook het Algemeene begrijpen&#8212;en dat kunnen wij niet. Zoo is er dan deze reden, om welke ons
+verstand niet in staat is tot wezenlijk begrijpen: dat het verstand de waargenomen wereld der bizondere gevallen (verschijnselen,
+gebeurtenissen) herleidt tot het Algemeene (algemeene wetten) en het Algemeene is voor hem onbegrijpelijk.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Voorbeeldig in ijver werkt het verstand voort aan zijn matelooze taak, om de veelvormige en veelvervige stof der waarneming
+te brengen onder de tucht van het Algemeene. Maar bij nadere bepeinzing wordt ons duidelijk dat wij niet vermogen raadsels
+op te lossen, doch te klassificeeren. Wij herleiden de raadseltjes tot <a id="d0e212"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e212">7</a>]</span>raadsels; de bizondere raadseltjes tot algemeene raadsels; het bizondere raadseltje van het vallen eener steen tot het algemeene
+raadsel der aantrekkingskracht. Ons verstand is de ondernemer van een dierentuin, die zijn kooien in regelmatige orde bouwt
+naast elkaar en geleidelijk den toeschouwer door de opklimmende rang-orde der dierenwereld voortleidt; elke kooi draagt een
+welgeschilderd opschrift, waar geslacht en soort van het vertoonde schepsel te lezen staat. Maar het wezen zelf dat als representant
+der soort zich hier voordoet, is een onoplosbaar raadsel. Hier is de tijger, felis tigris, gevaarlijk roofdier, exemplaar
+der katten-familie; orde: roofdieren (carnivora); onderklasse: eigenlijke zoogdieren (monodelphia); klasse der zoogdieren
+(mammalia) en behoorend tot de eerste type van het dierenrijk: de gewervelde (animalia vertebrata.) Maar ik vraag u: wat loert
+in dat oog? <span id="d0e214" class="corr" title="Bron: zoo">Zoo</span> gij mij dat dier wilt vertoonen, bij de goden leg mij uit wat de natuur is, dat zij zulke wezens schiep en wat de <i>zin</i> der schepping is, waarin dit dier zijn plaats heeft en: wat beteekent de tijger in de rangorde der wezens die gij mij zoo
+keurig benaamdet? Of zie dien dommen papegaai, bij welken de uil waard is vogel van Athene te zijn: wat wil de natuur dat
+zij dezen papegaai in haar bosschen laat. Zonder raadsels kwam ik in uw dierentuin, waarin ge mij de wereld zoudt vertoonen
+gekatalogiseerd: ik zou uitgaan als een begrijpende; maar gij hebt mij alleen vertoond geklassificeerde raadselen.
+
+</p>
+<p>Ons verstand is de ondernemer van dien dierentuin. Het heeft een tweeledigen arbeid: <i>vooreerst</i> de klassifikatie (schematisatie) der waargenomen voorwerpen naar hun eigenschappen. Wanneer wij een slak, een olifant en
+een nijlpaard beschouwen, blijkt al dadelijk, dat de eigenschappen der laatste twee meer onderling overeenstemmend zijn dan
+der eerste twee. Zoo ontstaat een indeeling der waargenomen wereld in verscheidene <a id="d0e225"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e225">8</a>]</span>rangen: de anorganische wereld; de organische (plantenrijk), de bewuste wereld (dierenrijk) en de wereld der redelijke wezens.
+De <i>tweede</i> taak van het verstand is: het leven der voorwerpen van elke klasse na te sporen; herleidend het verschil der eigenschappen
+tot verschil van levensfunktie: in de anorganische wereld is dit leven twee&euml;rlei<span id="d0e230" class="corr" title="Bron: ;">:</span> chemische verbinding en ontbinding der stoffen &egrave;n mechanische beweging; in de organische wereld is dit leven: groei (voeding,
+procreatie, sterven); in de bewuste wereld: bewust-zijn; in de redelijke wereld: denken en wil.
+
+</p>
+<p>En wanneer wij nu de gekompliceerde verschijnselen, die zich overal voordoen, herleid hebben tot de <i>enkelvoudige algemeene gevallen</i> (wetten) van het leven eener toebehoorende klasse, dan mag ons verstand even voldaan zijn als de famulus Wagner.
+
+</p>
+<p>Maar nu begint de klacht van Faust: want, het algemeene geval der aantrekkingskracht of van den groei of van het bewust-zijn
+of van den wil: dat is juist het onbegrepene.
+
+</p>
+<p>In het eerste zijn wij voldaan. Zoolang wij de waarnemingswereld voor oogen hebben zijn wij voldaan met de wetenschap, dat
+de veelvuldige werkingen, elk met hun eigen aanschijn, berusten op een zelfde algemeenheid; de groei van deze lelie gaat evenzoo
+als de groei van honderd andere planten, die gij reeds kent; bevruchting en voeding hier geschieden gelijk als daar. Herkennen
+wij in het aanschouwde natuurverschijnsel een algemeene wet, dan bevinden wij ons in een aangename situatie daar tegenover;
+wij zijn niet verbijsterd als tegenover het ongewone; wij weten heel wel het verschijnsel te plaatsen. Te zijnen opzichte
+zijn wij voldaan als Wagner.... Totdat we gaan peinzen over dat Algemeene! <span id="d0e242" class="corr" title="Bron: over">Over</span> den groei zelf; over ontstaan en bevruchting en voeding en sterven. En nu niet meer over een bepaald geval ervan, maar over
+deze dingen zelf; hier helpt geen analogie noch verwijzing <a id="d0e245"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e245">9</a>]</span>naar iets anders, tenzij naar een hooger Algemeene, dat alsdan aan uw verbijsterd oog zich vertoont. Staat ge nu niet met
+uw aangezicht voor het Onbegrepene? Een steen valt.... ziedaar de bizondere verschijning van het algemeen geval: de (wet der)
+aantrekking. Ge noemt het algemeene: de aantrekkings<i>kracht</i>. Kracht beteekent mysterie.
+
+</p>
+<p>Wilt ge u verwonderen? Aanschouw gindsche pompoenstruik; voor drie maanden ging een nietig zaad in de aarde. Thans staat daar
+een plant van vollen en schoonen vorm; de groene hoekige stengels dragen fraaie en breede bladeren, sierlijk generfd en zacht-behaard;
+oranje bloemkelken pronken tusschen het groen en reeds begint zich een geel en groen gevlekte vrucht te ronden. Bedenk nu
+niet de analogie met andere gevallen van gelijken aard: bedenk het Algemeene,&#8212;den groei; de verbandstelling tusschen het nietig
+ovaalvormig zaadje, dat gij nederwierpt &egrave;n deze schoone volle plant; er is niet &eacute;&eacute;n overeenkomst; het is even wonderlijk als
+dat een krokodil een eikeboom werd of een paddestoel veranderde in een mensch. Wij zijn er aan <i>gewoon</i>; maar het gewone is even groot wonder als het ongewone; het Algemeene is puur mysterie en ondoordringbaar voor ons wetenschappelijk
+verstand.
+
+</p>
+<p>In het Algemeene (de algemeene wet) is niets geschied dan de vereenvoudiging van het bizondere; het verwarde beeld, dat door
+de aanschouwing voor onze oogen komt, is er tot zijn enkelvoudigen vorm, <span class="abbr" title="dat is"><abbr title="dat is">d. i.</abbr></span> tot denkbeeld, gereinigd. Het verstand, tot zijn grens genaderd, heeft principieel en duidelijk het onkenbare voor den dag
+gebracht, dat zich bij de onoverwogen aanschouwing der dingen alsnog verborgen hield.
+
+</p>
+<p>Wetenschap is een herleiding tot het Onbegrepene. Vandaar de klacht van Faust: Zij die van haar de openbaring der waarheid
+verwacht hadden en teleurgesteld <a id="d0e262"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e262">10</a>]</span>uitkwamen, hebben gesproken van haar bankroet. Volkomen ten onrechte; wat zij ondervonden hebben is het bankroet hunner verwachting.
+Het positivisme heeft zijn belofte niet gehouden waar het de wetenschap tot een religie maakte. Maar de menschheid, van welke
+Faust lid is, behoeft de verheldering van het innerlijk en deze is het die zij op den moeilijken weg der wetenschap heeft
+gezocht.
+
+</p>
+<p>Konden nu maar de Fausten inzien dat het Algemeene een poort is, wel gesloten, maar aan den ingang van het rijk der Waarheid
+gebouwd, dan zouden zij, op den weg van hun nadenken voortgeschreden hun klacht uiten met berusting, maar nu ten einde raad,
+klagen zij &#8220;dat wij niets kunnen weten.&#8221;
+
+</p>
+<p>De scepticus houdt bij dit inzicht halt, en acht het <i>wijsheid</i>. Zijn karakter brengt den eisch van intellektueele zekerheid niet voort; het negatieve besluit is hem te meer welkom, omdat
+hij nu met handhaving zijner verstandelijke reputatie het deel des gemaks kan kiezen in het leven. En zeker: de klacht van
+Faust klinkt als wijsheid tegenover de wetenswaan der Wagners; maar toch is zij op die wijze niet bedoeld. In den mond der
+kleinere geesten is Faust&#700;s klacht de uitspraak van het zelftevreden intellekt, dat nu met zijne wetenschap van het niet-weten
+een eindpunt heeft bereikt. &#8220;<span lang="fr">Que sais-je</span>&#8221; vraagt Montaigne en wordt door zijn onwetendheid niet verontrust. Hij was een verstandig mensch en een elegante geest, niet
+zonder bekoring; maar hij was geen Faust.
+
+</p>
+<p>Ook de groote zoekers van ons geslacht, <span id="d0e276" class="corr" title="Bron: Sokrates">Socrates</span> zoowel als Paulus, hebben beleden dat de kennis waarop een menigte van halfwetenden zich verhoovaardigt, voor den d&oacute;&oacute;rschouwer
+een oorzaak der vertwijfeling zou zijn, zoo hij niet tot nog hooger gezichtspunt klom. Van Paulus is de uitspraak: zoo iemand
+meent iets te weten, die heeft nog niets gekend gelijk men behoort te kennen. En Socrates zegt: <a id="d0e279"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e279">11</a>]</span>ik, daar ik niets weet, zoo meen ik ook niet te weten. Doch de God is wel in waarheid wijs en meent dat de menschelijke wetenschap
+weinig waard is, als zeide hij: Deze o menschen is de wijste van u, die, gelijk Socrates heeft ingezien, dat hij niets waard
+is in wetenschap.
+
+</p>
+<p>Faust is geen scepticus, geen twijfelaar tevreden met zijn twijfelkunst. Het hoogere gezichtspunt, waarin de waarheid opengaat,
+is hem alsnog gesluierd. Zijn klacht klinkt tegen het gewelf van zijn studeercel in deze nacht van onderzoek en versmachting.
+Hoe zal deze man aan zijn klacht ontkomen?
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Een weg der ontkoming is er en die niet maar de vlucht is van een moedelooze. De tot twijfel en vertwijfeling vervallene kan
+vluchten in den schoot der moederkerk; maar een echte ontkoming ware dat niet: veeleer een insluimering, het moede hoofd op
+zijden kussen neergelegd, terwijl de groote klokken der beschermende kathedraal de gedachten bedwelmen en het gelijkmatig
+rythme den slaap begeleidt. Maar de vlucht is voor Faust de weg der ontkoming niet. Hij zal niet ontkomen, maar te boven komen.
+
+</p>
+<p>De weg, dien men niet aanstonds vindt is deze: het leven zelf samenvatten en verheffen tot zedelijke daad en op die wijze
+van binnen uit met nieuwe energie het denken sterken. Het denken, door de zedelijke daad des levens tot redelijkheid verdiept,
+heeft het richtsnoer der waarheid in zich. Is de beschouwing over de wereld, natuur, en historie uitgeloopen in de klacht
+der onwetendheid, dan zal nu de aandacht, van deze &#8220;buiten&#8221;-wereld afgeleid, zich tot den denkenden mensch zelf bepalen en
+binnen-in-zich zal men werkelijkheid vinden en een geestelijke levensbeschouwing wordt gewonnen. De wereld blijft dan het
+kleurig gordijn, waarvoor zich het leven afspeelt. In eigen boezem wordt werkelijkheid wat daarbuiten tot tastlooze <a id="d0e289"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e289">12</a>]</span>onzekerheid versplinterd is: &#8220;gij hebt haar verwoest de schoone wereld, in eigen boezem bouw haar op&#8221;. Zoo komt de geest zijn
+twijfel te boven en vestigt zijne zekerheid; hij komend tot de innerlijkheid des levens, komt tot de redelijkheid van het
+denken en de klacht wordt omgezet in gejuich. Er is noodig een omzetting des levens, die niet in &eacute;en moment, maar in een innerlijke
+geschiedenis zich voltrekt. Niet een &#8220;bekeering&#8221; maar een verdieping en bevinding onzer innerlijke waarde.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e291">
+<h3 class="normal">3. Faust zoekt ontkoming bij de magische fantasie.</h3>
+<p>Maar zoover is Faust nog niet, en juist de pogingen om tot waarheid te geraken &eacute;er hij zich in het leven werpt, zoekend naar
+zijne daad&#8212;juist zijn voorafgaande pogingen hebben een enorme bekoring. Want daarin komen groote en zinvolle vermoedens van
+het menschenhart tot uitspraak. De waarheid, door het verstand niet bereikt, wordt misschien bereikt door.... de fantasie?
+En ziehier de gedachte vleugelen aandoen om fantastisch in de geestelijke waarheid der wereld op te stijgen. Mogelijk wordt
+het mysterie der natuur aldus geopend? Mogelijk heeft de fantasie den gouden sleutel der poort, waarvan &#700;t verstand niet anders
+vermag dan de konstruktie te bestudeeren.
+
+</p>
+<p>De vooruitgang der kennis is geweest een gaan van de fantasie tot het verstand. De oude mythologische verbeelding verklaart
+de natuurverschijnselen door goden en nimfen, terwijl het latere verstand de natuurverschijnselen verklaart door het algemeene
+(de algemeene natuurwetten). Het in de aarde geworpen zaad ontkiemt volgens een algemeene wet van organischen groei, zoo leert
+het verstand; maar de mythologische fantasie houdt het daarvoor, dat een fee des nachts met haar tooverstaf de zaden aanroert
+en het <a id="d0e298"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e298">13</a>]</span>leven eruit opwekt, zoodat ze ontkiemen. Wanneer dan de mensch, ten einde des verstands en uitgekomen bij de klacht der onwetendheid,
+eens v&agrave;n het verstand t&oacute;t de fantasie terugkeerde? <span id="d0e300" class="corr" title="Bron: of">Of</span> neen niet terugkeerde, maar v&oacute;&oacute;rtging: een nieuwe mythologie, een natuurfilosofische mythologie uitvond, waarin de resultaten
+der wetenschap omgewerkt werden in mythologischen zin? Het algemeene des verstands omgezet in het persoons-beeld der fantasie?
+De algemeene werkingen der natuur toegeschreven aan de energie van geesten?....
+
+</p>
+<p>Ziehier een weg, die schijnt een weg der ontkoming aan de klacht.
+
+</p>
+<p>Het onpersoonlijk-Algemeene was de troostelooze uitkomst van het overdenken der natuur; tegenover het Algemeene staat de mensch
+als tegenover het steenen aangezicht der Sfinx. Maar deze uitkomst wordt blij-eindig omgezet, indien het Algemeene niet meer
+het troostelooze einde onzer gedachten is, doch daarin een verwantschap aan onzen eigen geest wordt vermoed.
+
+</p>
+<p>Heeft ook Schiller niet in zijn gedicht &#8220;<span lang="de">Die G&ouml;tter Griechenlands</span>&#8221; met weemoed deze orde der fantasie verheerlijkt en uitgeroepen: <span id="d0e312" class="corr" title="Bron: ">&#8220;</span>Schoone wereld, waar zijt Gij? Keer terug o bloeiende jeugd der natuur! <span id="d0e315" class="corr" title="Bron: ach">Ach</span> slechts in het <span id="d0e318" class="corr" title="Bron: fe&euml;enland">fee&euml;nland</span> der dichtkunst is uw fabelachtig spoor thans te herkennen. Uitgestorven treurt het zaadveld en aan mijn blik vertoont zich
+geen godheid meer&#8221; ....wanneer zich nu w&egrave;l in het zaadveld een god vertoonde en de wereldkrachten geestelijke machten waren,
+die mijn voetspoor omringden....
+
+</p>
+<p>Gij weet wat het is.... magie? Zij is niet hetzelfde als de mythologische fantasie en wanneer misschien aan den Faustischen
+mensch de dichterlijke en mythologische fantasie een oogenblik het brein doorkruist, dan wijst hij haar toch af voor die andere:
+de <i>magische</i>, zooveel zinvoller dan haar zuster. De <a id="d0e326"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e326">14</a>]</span>mythologische fantasie zingt, maar de magische fluistert; de dichterlijke fantasie speelt, maar de magische werkt. Zij verheft
+zich, belooft, bezweert en dreigt. Zij is vol angst en vol belofte, geheimzinnig als de slaap en majestueus als de dood.
+
+</p>
+<p>Verzeker dat de aantrekkingskracht liefde is, en noem de electriciteit ijver; blijf niet bij deze verklaringen in het algemeen,
+maar vat alle natuurwerking op als streven van geestelijke oer-wezens. Zeg dat de liefde een liefde is van elementen-geesten
+en dat een geheimzinnig huwelijk de tegengestelde krachten verbindt.... Zeg deze inzichten tot uzelf in het half-duister van
+den maannacht, in uw studeercel. Zeg ze tot uzelf, o Faust, te midden der oude perkamenten, retorten en instrumenten, terwijl
+ge onrustig in vergeten geschriften bladert.... en bevind dan de uitwerking uwer gedachten, terwijl de smeulende lamp knettert
+en de nachtwind door het geopende hooge venster steunt. Om u heen bewegen de ritselingen van opgeroepen geesten.
+
+</p>
+<p>Het is de Neo-Platonische en -Pythagoreische mystiek, die aldus het geheim der natuur wilde lezen. In de eerste eeuwen onzer
+jaartelling, toen de menschelijke gedachte een bewegelijkheid had als nooit tevoren en op alle wegen uitging om waarheid te
+zoeken, vond ook de magie grooten aanhang. Jamblichus (&plusmn; 300) had een beroemden naam als filosoof, maar ook als wonderdoener
+en bezweerder der geesten en van hem vertelde men, dat hij Eros en Anteros, geesten van liefde en wederliefde, in levende
+gestalten uit twee bronnen van zijn syrisch vaderland te voorschijn riep. In den tijd der Renaissance<span id="d0e332" class="corr" title="Bron: ,,">,</span> toen het kerkelijk systeem was losgemaakt en het denken ongehinderd op vrije wegen ging, was ook aanstonds de geesten-theorie
+gevonden als middel tot doorgronding van het bestaande. Heel de natuur is een werk van geestelijke machten welke men kan leeren
+kennen en <a id="d0e335"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e335">15</a>]</span>op welke men kan invloed oefenen door de magie. De naam Paracelsus zegt genoeg: maar er is een andere naam, die in verband
+met Faust meer zegt: Agrippa von Nettesheim (&#8224; 1535), want deze man is niet slechts een belijder der natuurmystiek, maar is
+ertoe gekomen langs den weg van Faust. En terwijl zijn eene geschrift den titel draagt: &#8220;over de onzekerheid en ijdelheid
+der wetenschappen&#8221; heet het andere &#8220;okkulte filosofie&#8221;; de weg d&oacute;&oacute;r het verstand tot de klacht &#8220;ik zie dat ik niets weet&#8221;
+en v&agrave;n de klacht tot de fantasie.
+
+</p>
+<p>Nu is voor Faust de wereld veranderd en de kennis geen herleiding meer tot het Onbegrepene. Ons eigen streven begrijpen wij:
+tenminste is het feit onzer eigen strevende natuur ons z&oacute;&oacute; vertrouwd, dat wij hier geen geheimenis achter zoeken, dan welke
+wij rechtstreeks verstaan. Hetgeen aan ons streven verwant is en tot vorm van streven kan herleid worden, achten wij ook begrijpelijk.
+Welke nieuwe zienswijs, wanneer op eens de geheele natuur met haar werkingen wordt voorgesteld als aan ons streven verwant!
+
+</p>
+<p>&#8220;Wanneer de natuur u onderwijst, dan gaat de zielenkracht voor u open en verstaat ge hoe de eene geest tot den andere spreekt&#8221;;
+&#8220;de geestenwereld is niet toegesloten; uw verstand is toe en dood uw hart. Rijs op leerling! <span id="d0e341" class="corr" title="Bron: en">En</span> baad onbezwaard uw aardsche borst in het geestes-morgenrood.&#8221; Bij de aanschouwing der magische teekens, waardoor de beschouwer
+in rechtstreeksche aanraking komt met de aangeduide geestelijke kracht, vloeit zaligheid door alle zintuigen, een jong en
+vernieuwd levensgeluk stroomt nieuwgloeiend door Faust&#700;s zenuwen. Is het een God die in het magisch teeken die macht heeft
+neergelegd? Is hij, Faust, zelf een godheid? Hem wordt het tot licht van binnen en de werkende natuur ligt voor zijn ziel
+geopend!
+
+
+<a id="d0e344"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e344">16</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e345">
+<h3 class="normal">4. Faust&#700;s klacht herhaald (verschijning van den Aardegeest).</h3>
+<p>Deze toenadering tot het wezen der natuur, en waarbij de magi&euml;r niet slechts de natuur bedoelt, maar het hart der wereld en
+der werkelijkheid zelve, heeft het kenmerk der voorbarigheid. Wat Faust van het daglicht der wetenschap verzekert, kan ook
+van het nachtlicht der magie gelden: &#8220;De geheimenvolle natuur laat in het licht des daags zich van haar sluier niet ontdoen
+en wat zij niet verkiest aan uw geest te openbaren, dat ontwringt gij haar niet met hevels en met schroeven&#8221;. Ook voor de
+magische fantasie opent zij haar geheim niet.
+
+</p>
+<p>De geestesverrukking van Faust, als hij uitroept &#8220;o welke weelde welt in dezen aanblik&#8221; is begrijpelijk. &#8220;Welke weelde vloeit
+door al mijn zinnen! Ik gevoel jong en heilig levensgeluk gloeiend door zenuwen en aderen stroomen. Was het een God, die deze
+teekens schreef, die mijn innerlijke bruising bedaren, mijn arme hart vervullen met vreugde, en met geheimzinnigen drang de
+krachten der natuur rondom ontsluieren? Ben ik een God? ik gevoel mij zoo licht!&#8221; De geestesverrukking van Faust is begrijpelijk,
+omdat zij de opstijging der ziel is uit de neerslachtigheid tot de hoop. Terwijl plotseling de klacht staakt en een nieuw
+vergezicht geopend wordt, trilt de aandoening door alle zenuwen en wordt de gang der gedachten rythmisch; de ziel is alreeds
+door het nieuwe licht omstraald&#8212;zoolang de opwekking duurt. Weldra zal de weg der fantasie een pad van vergissing blijken,
+wanneer het spiedend oog ook daar de richting kwijt raakt. De denker Faust zal ontwaren, dat deze wereld niet de gelijke is
+van den menschegeest en dat het Onbegrepene ook hier mensch en wereld uit elkaar scheidt. De droomen der magie voeren eerst
+recht het <a id="d0e352"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e352">17</a>]</span>Onbegrepene tot vlak nabij en ontstellen den geest, die waarheid zoekt.
+
+</p>
+<p>Het was de vraag om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap met den menschengeest: dan zou hun zin ontsluierd zijn
+en het geheim der dingen openbaar. Maar het spreekt vanzelf, dat deze verwantschap, al bestaat ze ook, dieper ligt dan ons
+<i>bewustzijn</i>. Maar zou er sprake zijn om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap met den menschengeest, dan zou deze verwantschap
+bestaan moeten juist met ons <i>bewuste</i> zieleleven. Wat hielp het, zoo de natuur verwantschap aanwees met de <i>onbewuste</i> gronden van ons menschelijk wezen? Maar zie: het kleine gebied van ons innerlijk leven, dat met onze eigen lantaren wordt
+toegelicht, is niet meer dan een oppervlakte: afgronden liggen in ons en berghoogten verrijzen, waarvan nu en dan een vermoeden
+en zelfs een innerlijke ervaring in ons ontwaakt. Wij die onszelf niet kennen, ontberen die zelfkennis, waarbij het heelal
+wordt toegelicht, en waardoor God, wereld en natuur voor ons kenbaar zijn. Uit verwantschap met onzen onbewusten en diepen
+geest zou de groote wereld door ons begrepen worden.... zoo wij niet beperkt waren tot het kleine land van ons eigen bewustzijn.
+Hier blijkt de magie met haar verbeelding van mensch-gelijke krachten in de natuur, een fantasie van kinderlijke dwazen en
+gevaarlijk misbruik onzer krachten. De volledige zelfkenner zou de ware Magi&euml;r zijn, die alsdan de magie zou verachten en
+in de spiegel zijns eigenen geestes de eeuwige wereld kennen zou zonder toovermiddel. Maar <i>deze</i> zelfkenner is onder de menschen niet te vinden, en met de groote teleurstelling staat Faust voor het Onbegrepene.
+
+</p>
+<p>&#8220;Hoe voel ik mij u nabij&#8221; durft Faust den Aardegeest toeroepen, die het leven en den zin der historie van aarde en menschheid
+in zijn werking samenvat. &#8220;Uw gelijke ben ik!&#8221;&#8212;maar deze moed is overmoed, <a id="d0e370"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e370">18</a>]</span>of het is de moed der wanhoop die op dit &eacute;&eacute;ne oogenblik alles te winnen of alles te verliezen heeft. Het antwoord is verpletterend
+&#8220;gij gelijkt den geest <i>dien gij begrijpt</i>, niet mij&#8221;.... en de geest verdwijnt.
+
+</p>
+<p>Zoo eindigt de eerste weg van Faust, waar hij begon, hij eindigt bij de klacht; en het einde is smartelijker dan het begin;
+de tweede klacht overtreft de eerste; zij is roerender en dieper; zij heeft geen melancholie en geen droefheidshumor; zij
+heeft alleen verschrikking: &#8220;Ik gelijk niet u? Wien dan? Ik, evenbeeld der Godheid.... ik gelijk niet eens op u!&#8221;
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>In diepe neerslachtigheid blijft Faust achter, wanneer de geest der aarde, door zijne magische fantasie opgeroepen, hem verlaat....
+&#8220;o gelukkig wie nog hopen kan aan deze zee van dwaling te ontkomen. Wat men niet weet, dat juist kan men ontberen, en wat
+men weet is overbodig.&#8221;&#8212;Zoo spreekt hij tot zijn famulus Wagner, die tot geen hooger gezichtspunt stijgt dan van het interessante.
+De onbewust-komische kracht van deze Wagners is een troost, waaraan de Fausten zich laven een kortstondig oogenblik.
+
+
+
+<a id="d0e381"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e381">19</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="d0e382" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">II Faust en Mefistofeles</h2>
+<div class="div2" id="d0e385">
+<h3 class="normal">1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in den Hemel)<span id="d0e388" class="corr" title="Bron: ">.</span></h3>
+<p>De denker Faust wil een kennis van het absolute. Met niets minder is hij voldaan, want wat in hem leeft en beweegt is de <i>oneindige drang</i>. Faust is eeuwigheidsmensch. De oneindige drang is het wezen zijner menschelijkheid.
+
+</p>
+<p>Hiermede is Faust niet &#8220;Uebermensch&#8221; maar <i>mensch</i>. Hij is, zoo ge wilt, de geniale mensch. Maar het genie is niet een menschensoort, die, buiten de kondities van het menschelijke
+bestaan levend, een eigene roeping vervult en eigen karakter heeft. Het genie is de mensch in zijn volheid, en bestaat in
+een zuiverder uitdrukking van het mensch-zijn. Het genie is zich op dieper wijze van het algemeen en waar menschelijke bewust.
+Zoo ook Faust: hij is zich bewust van den oneindigen drang, die ongeweten ook in Wagner werkt. Hij is zich bewust van de eeuwigheid
+in hem en daardoor streeft zijn denkerschap naar het allerhoogste.
+
+</p>
+<p>In dit opzicht zijn wij aan Faust verwant. Waarlijk, noch Faust, noch zijn streven zouden ons belang inboezemen, zoo wij ons
+niet aan hem verwant wisten en zoo niet in zijn lot een beeld van het onze geschilderd was, hoewel in blinkender kleuren.
+Het loutere verhaal boeit slechts kinderen; de geschiedenis van <a id="d0e402"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e402">20</a>]</span>iemands worstelingen zonder meer houdt ons eenige uren bezig; maar wat in het Faust-gedicht een eeuw lang de lezende en denkende
+menschheid geboeid en verwonderd heeft, is de aanschouwing van haar eigen streven en haar eigen levensdrang in dichterlijk
+beeld. Zoo is de oneindige drang het wezen ook onzer menschlijkheid.
+
+</p>
+<p>Tot het begrijpen van de Faustfiguur dalen wij af naar de <i>gronden</i> onzer menschelijkheid; de dichter zelf heeft ons dezen weg gewezen door aan het optreden van zijn figuur een &#8220;proloog in
+den hemel&#8221; te doen voorafgaan.
+
+</p>
+<p>Hier zien wij God op den hemelschen troon gezeten en door engelen omringd. Wij hooren het gezang der aartsengelen, verheerlijkend
+de werken der natuur, den omloop der zon, die instemt in den reizang der planeten en haar dagreis met donderslag voltooit.
+De engelen ontvangen sterkte uit dezen aanblik en de onbegrijpelijk verhevene werken Gods zijn heerlijk als op den eersten
+scheppingsdag. Ook de aarde wentelt in de ruimte met haar pracht in snelle beweging om en de helderheid als van het paradijs
+wisselt af met diepe huiveringwekkende nacht; de zee schuimt met haar breede vloeden; rots en zee bewegen mede in de omwenteling
+der planeet, en stormen bruisen, een verband van ingrijpende werkingen uitoefenend en bliksemende verwoesting vlamt vooruit
+op het pad des donders. Maar Gods boden verheerlijken het zachte wandelen van den dag.
+
+</p>
+<p>Terwijl aldus de Aartsengelen als wereldmachten de kosmische werkzaamheid Gods verkondigen, verschijnt Mefistofeles met zijn
+ironisch beklag over den mensch. Hij kent ze de menschen, wezens die zich aftobben, bedeeld met de rede, die een valsche schijn
+is van het hemelsche licht en waarvan ze niet anders kunnen dan misbruik maken. Een hunner is de doctor Faust, die in zijn
+onbevredigd zoeken de schoonste <a id="d0e413"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e413">21</a>]</span>ster van den hemel vordert en de hoogste lust van de aarde. Al het verhevene, dat God in dien mensch ziet, is niet anders
+dan dwaze waan: zoo Mefistofeles hem maar eens mocht meenemen op z&igrave;jne wegen, zou hij volgaarne afstand doen van zijn dusgewaande
+hoogere natuur.
+
+</p>
+<p>Welaan! zoo spreekt de goddelijke wijsheid over dezen mensch: hij zij overgegeven aan Mefistofeles om van zijn oorsprong te
+worden afgerukt; hij worde omlaag gevoerd op Mefistofeles&#700; weg: eindelijk zal de verleider beschaamd staan wanneer hij moet
+erkennen: een goede mensch blijft in het duistere gedrang zich van den rechten weg welbewust.
+
+</p>
+<p>En hieraan voegt de goddelijke wijsheid toe: al te licht verslapt des menschen werkkracht en bemint hij de onbepaalde rust;
+daarom geef ik hem den medgezel, die aanspoort en drijft en die als duivel zijn moet in gestadige werking.
+
+</p>
+<p>In dezen &#8220;proloog in den hemel&#8221; wordt dus Faust genoemd in een ander verband dan van zijn studeercel. Eerst worden ons het
+kosmisch leven en de groote werkingen der wereldmachten voor oogen gevoerd en aanstonds daarna wordt de mensch herdacht als
+lid in dit wereldgeheel. Het is God zelf, die na het gezang der aartsengelen den naam van Faust uitspreekt. In de groote werkingen
+des heelals is hij ingedacht; hij heet onafscheidbaar van zijn eeuwigen oorsprong en treedt ons dus voor oogen als eeuwigheidswezen.
+Niet maar een vergankelijk deel der aardsche verschijning is hij, maar een door God met hoogeren inhoud toegeruste; en terwijl
+Mefistofeles hem vatbaar waant voor verderf en ondergang, weet God, dat in hem een kracht woont, door geen verderf aantastbaar.
+In den mensch is het oneindige; krachtens den onuitputtelijken, oneindigen drang is hij <i>mensch</i>. In iederen mensch is het <i>bovenpersoonlijke</i>, algemeene en kosmische. Het wereldgeheel is in hem vertegenwoordigd, <a id="d0e427"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e427">22</a>]</span>zooals de val van een voorwerp de aantrekkingskracht in het algemeen beduidt, en zooals in een enkele plant de geheele natuur
+werkzaam is.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e429">
+<h3 class="normal">2. De verstorende macht.</h3>
+<p>Faust dan is vergezeld door <i>Mefistofeles</i>. Reeds in den proloog is deze figuur toegelicht; te duidelijker blijkt zijn wezen waar hij zich aan Faust onthult in de studeercel
+en in den omgang, dien hij met zijn geleider pleegt.
+
+</p>
+<p>De inkleeding der Mefisto-gedachte is evenals het Gods- en hemelbegrip in den proloog aan de Middeleeuwsche voorstelling ontleend;
+maar de gedachte zelf is mijlen ver van het Middeleeuwsche geloof verwijderd.
+
+</p>
+<p>Het Middeleeuwsche geeft hier zijn magisch-dichterlijken glans af: de booze geest in een zwarten poedel ge&iuml;nkarneerd, loopt
+op Faust, die met Wagner langs de velden wandelt, in al nauwer kring toe, een vuurspoor achterlatend. Daarna in de studeercel
+van Faust meegekomen en door magische spreuken gedwongen, onthult hij zich als Mefistofeles in de gedaante van een reizend
+scholier, zooals de Middeleeuwen ze bij menigte telde en aan wier reputatie vaak een geheimzinnig verdachte bijsmaak was.
+
+</p>
+<p>Welke nu is de beteekenis van Mefistofeles in het Faustgedicht? Want deze figuur heeft een zeer bepaalde beteekenis voor Faust.
+De dichter heeft in het Middeleeuwsche beeld de Middeleeuwsche gedachte verlaten, niet bedoeld een persoonlijken duivel, boozen
+geest of zelfstandig wezen, maar een faktor van Faust&#700;s menschelijkheid zelf, een element <i>in</i> den menschegeest. Geen wezen naast Faust maar een wezen in Faust.
+
+</p>
+<p>In Faust vindt, gelijk ieder mensch, de goddelijke geest (die het menschelijk <i>wezen</i> zelf is in zijn hoogere <a id="d0e451"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e451">23</a>]</span>Algemeenheid) eene belichaming, en Faust is zich hiervan als van een oneindigen drang bewust. Dit hoogere en algemeene wezen
+is in ons een aanleg, die zich moet verwerkelijken. Niet in eens zijn wij die wij <i>zijn</i>. De majesteit van ons wezen is nog omhuld. Het is nog niet openbaar wat wij zijn zullen, zegt de apostel Paulus. Dit beteekent
+dat de bepaalde persoonlijkheid, die wij zijn, een grond en diepte verbergt, die eerst in de voltooiing des levens tot volle
+verschijning komt.
+
+</p>
+<p>Deze oneindige drang nu verwerkelijkt zich door eerst zijn <i>tegendeel</i> te stellen en in zich zijn tegendeel te overwinnen. Is niet de mannelijke wijsheid veroverd op de dwaasheid der jeugd en
+wordt niet de innerlijke vrijheid gewonnen na het bewustzijn van benauwing en onmacht, zoodat alle schoonheid en waarheid
+onzes geestes tot stand komen door een overwicht over het leelijke en over de leugen? Het licht schept de duisternis, die
+niet anders is dan een tegenstelling des lichts, maar daarna zal het licht de duisternis overwinnen. Daar nu de mensch een
+kosmisch wezen is, doorleeft hij dezen wereldstrijd in zichzelf; zijn oneindige drang, een werkende en scheppende macht, roept
+zijn eigen tegendeel, het begrenzend en verstorend element te voorschijn. In de triomf over dit zal de oneindige natuur zich
+verwerkelijken. Faust brengt zijn Mefistofeles voort om over hem te triomfeeren. Bij de onthulling in de studeercel verklaart
+Mefisto, dat hij is een deel van die kracht, die steeds het booze wil en het goede voortbrengt. Hij is het Faustisch deel
+van deze; de kracht zelve is het duister element dat de Goddelijke scheppingsdrang voortbrengt uit zichzelf, afscheidt en
+overwint; deze wil ten kwade wordt tot het goede aangewend. In de menschelijkheid van Faust heeft hetzelfde plaats. Faust&#700;s
+titanisch wezen, werpt een duistere schaduw van zich af, gelijk iedere mensch zijn schaduw heeft. En gelijk een schaduw met
+<a id="d0e461"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e461">24</a>]</span>ons is totdat ze verbleekt, zoo is Mefisto de reisgezel van Faust. Mefisto is de negatieve zijde van Faust&#700;s wezen.
+
+</p>
+<p>Ook het denken van Faust is een kamp tegen Mefistofeles. En hier is Mefisto de ontkenner van de waarheid. Tegenover den wil
+tot waarheid, stelt hij de ironie en den twijfel. De twijfel is zijn beginsel omdat daarin de oneindige waarheidsdrang is
+verloochend en om den waarheidsdrang te fnuiken leert hij tevens een pedante voldaanheid met het beetje ordinaire wetenschap,
+alreeds verzameld.... bij welke voldaanheid het hooggestemd gemoed zal inslapen en ten gronde gaan.
+
+</p>
+<p>De verstandsheld is met zijn wetenschap tevreden en bemerkt niet eens, dat het denken zijn grenzen heeft. De famulus Wagner
+met zijn beperkten geestesaard is nog steeds aan het verzamelen van feiten. De grazende koeien zijn zich niet bewust, dat
+de natuur, die hen van gras voorziet, mysteries in haar schoot omvat. Wie chemische formules toepast op de stof vindt werk
+en bemerkt van geen grond des geheims in deze formules zelf omsloten. Maar de eeuwigheidsmensch die ook den lust kent van
+het nijvere weten, en de verleiding om zich daaraan te vergasten, onbekommerd over diepte, hoogte en mysterie&#8212;de eeuwigheidsmensch
+heeft toch verkozen de klacht over de onkenbaarheid der wereld en wil worstelend naar de verborgen waarheid zoeken. Voldaanheid
+met minder dan het volstrekte zou voor hem een <i>ontkenning</i> van de waarheid zijn, een verderving van zijn hoogste verlangen, een Mefistofelische leugen. Zijn eigen hoogere wezen ware
+daardoor getroffen en te gronde gericht. De titanische natuur van Faust verlangt geen gemakkelijke voldaanheid, maar streven.
+
+</p>
+<p>De onvoldaanheid van Faust, die een bewustzijn is van onze oneindigheid, wie heeft haar niet op eigen wijze nagevoeld? Zelfs
+de famulus Wagner zuchtte <a id="d0e472"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e472">25</a>]</span>eens: ach God, de kunst is lang en kort is ons leven, ook hij besefte de ons opgelegde taak te groot voor verwerkelijking.
+Als wij teleurgesteld zijn om het onbereikbare, of mismoedigd ons werktuig neerleggen, over het werk ontevreden, dat wij toch
+niet opgeven; als onze hoop met vreeze is vervuld.... telkens weder schrijnt de onvoldaanheid onze worstelende natuur. Zooals
+een laat-zomer-avond ons met zijn melancholie overvalt, zoo stort het leven een droefheid om het oneindige in ons uit. Ons
+bepalen bij de genoegens en voldoeningen, die het menschelijk bestaan meebrengt kunnen wij niet. Zoo wij onszelven toestonden
+voldaan te zijn, het ware een onderwerping aan Mefistofeles.
+
+</p>
+<p>Mefistofeles is een verleider, die ons poogt af te leiden van onze hooge menscheroeping; maar zijn oogmerk ligt verder dan
+een verleiding zonder meer; de verleiding is niet meer dan middel en het doel, waarheen hij streeft is <i>verstoring</i>. Hij wil verderven, te niet doen. Hij wil den waren levensdrang vernietigen.
+
+</p>
+<p>&#8220;Ik ben de geest die steeds ontkent&#8221; roept hij tot Faust. Wel is waar is het onmogelijk om louter ontkennend te zijn en niet
+anders dan ontkennend en verstorend te werken; want de ontkenning staat in dienst van een erkenning (<span class="abbr" title="namelijk"><abbr title="namelijk">nl.</abbr></span> de erkenning van het tegenovergestelde)&#8212;maar dit is bewijs te meer, dat Mefisto niet als zelfstandige grootheid bedoeld is,
+maar als een deel van Faust&#700;s persoonlijkheid. Van zijn standpunt uit &#8220;is alles wat bestaat waard om te gronde te gaan&#8221;. Immers
+al wat bestaat, bestaat krachtens een drang van leven, en deze drang zelf wordt door Mefisto verstoord. Hij, die in allen
+menschelijken arbeid het teeken ziet van den drang ten leven, acht het beter dat niets ontstond; en daar het booze de verwoesting
+is van het levensgeluk, noemt hij het booze zijn eigenlijke element. Let wel: niet om <a id="d0e484"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e484">26</a>]</span>het kwaad als zoodanig, maar om de verstorende uitwerking daarvan.
+
+</p>
+<p>Met plechtiger gebaar dan men van dezen ironischen verwoester verwachten zou, redeneert hij tot Faust: &#8220;Ik ben een deel des
+deels, dat in den aanvang het al was: een deel der duisternis, waaruit het licht geboren werd, het trotsche licht, dat nu
+aan zijn moeder de nacht den ouden rang en plaats misgunt.&#8221; Ja<span id="d0e488" class="corr" title="Bron: ">,</span> Mefistofeles is het tegendeel der goddelijke scheppingskracht, en waar deze uit den chaos het licht als levenskracht doet
+verrijzen, daar zal eens, gelijk hij hoopt, het licht tot den duisteren chaos terugkeeren en alle schepping des lichts zal
+zijn vergaan.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e491">
+<h3 class="normal">3. Mefistofeles: ontkenning en ironie.</h3>
+<p>Wij komen hier nog eenmaal terug op onze bewering, dat Mefistofeles een deel is van Faust zelf. De oneindige levensdrang stelt
+zijn tegendeel om in de overwinning hierover zichzelf te bevestigen, en aldus het oneindige en eeuwige in ons te verwerkelijken.
+De zin tot hoogste waarheid moet eerst den twijfel doorleven en deze komt niet van elders, maar is een voortbrengsel van ons
+eigen wezen. Worstelend met haar eigen negatie komt onze diepe menschelijkheid tot de overwinning.
+
+</p>
+<p>Is het raadselachtig, dat Faust-zelf zijn Mefistofeles voortbrengt? Zeker niet, wanneer wij bedenken dat in de wereld tegenstrijdige
+beginselen noodwendiglijk met elkaar verbonden zijn, en dat het eene de ontkenning is van het andere. De oneindigheid is ons
+wezen en wij leven onder eindige voorwaarden: zoo moeten deze laatste zich tegen ons keeren. Wij bestaan uit eindige faktoren,
+al onze daden zijn pogingen, onze liefde is maar betrekkelijk en ons kunnen is begrensd; geen kunstenaar die in eigen werk
+meer ziet dan de halfgeslaagde uitdrukking zijner idee. Het werk keert <a id="d0e498"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e498">27</a>]</span>zich tegen hem en al onze pogingen verschijnen ons als een ontkenning onzer oneindigheid.
+
+</p>
+<p>Op hoeveel hooger trap onze levensuitingen bedoeld zijn, zooveel te meer zijn ze mislukt: is er &eacute;&eacute;n godsdienstige vorm, die
+niet jammerlijk achterblijft bij de religieuze idee? Zoo ooit dan treft ons hier de Mefistofelische ironie, die onze hoogste
+bedoelingen verstoort. De menschegeest is een oceaan, die moet omvat worden in een vijver: de eindigheid onzer levensvoering
+keert zich als een verstorend geweld tegen ons hooger ik.
+
+</p>
+<p>Dat in onze levensvoering een ontkenning schuilt tegenover ons hoogere wezen, is voor iedereen ondervindbaar, die niet, als
+de hero&euml;n, alle verleiding te boven is. Maar wij menschen pogen het eindige met het oneindige te verzoenen; wij regelen voorloopig
+onzen wil naar ons vermogen, aldus den oneindigen levensdrang niet ontkennend, maar hem tijd gevende en een toekomst belovend,
+om zijn vollen aanleg te verwerkelijken. Daarbij komt, dat de geestelijke verrichtingen, die het meest dien drang aanzetten,
+natuurbewondering, kunst, wijsbegeerte, godsdienst, dezelfde zijn, die hem bevredigen, zoodat een geleidelijk te vervullen
+taak, die zich tot in verre verschieten verlengt, de gelukkige afleiding is voor een al te hevig innerlijk konflikt.
+
+</p>
+<p>Maar toch blijft de tegenstelling bestaan en zoo ons eeuwige wezen zich bedreigd weet door de Mefistofelische verleiding,
+rijst het op en keert zich tegen Mefistofeles en zijn arglistige ontkenning, ja keert zich tegen alle zinnelijke voldaanheid,
+als waarin zich Mefistofeles met de bedoeling om het oneindige te belagen, vermomd heeft. De Indische leer der begoocheling,
+die de geheele zichtbare wereld als onware schijnwerkelijkheid verwerpt; de Neo-platonische leer, dat de ziel zich in deze
+wereld bevindt als in een gevangenschap; het christelijke ascetisme, dat alle zingenot <a id="d0e506"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e506">28</a>]</span>verwerpt; de mystische versmachting van een heilige Theresia; het oneindigheidsverlangen der duitsche Romantiek en niet het
+minst de wijsgeerige benadering van het Absolute, waarbij de menschegeest zich van de eindigheid der ervaarbare wereld bevrijdt&#8212;zij
+alle zijn de poging van den oneindigheidsdrang om de aardsche begrenzing omver te stooten. Zij zijn een tebovenstijging boven
+de aardsche voldaanheid, door Mefistofeles aangepraat en waarme&ecirc; hij ons innerlijke wezen verstoren wil. De hooggestegen geesteskracht
+getuigt alsdan tegen maatschappij, bestaanden godsdienstvorm, overlevering, zede, instelling, kerk, eigendom, huisgezin, zinnenschoon.
+Alle voorwaarden der gewone levensvreugd moeten het ontgelden, omdat Mefistofeles zich in hen heeft vermomd als vijand onzer
+oneindigheid. De oneindigheidsdrang zegeviert; verscheurt de begoocheling, bevrijdt de ziel en verzaakt de wereld, met alle
+historisch gegroeide en betrekkelijke werkelijkheid in botsing. Het absolute bevestigt zich door het nietige en betrekkelijke
+te verstoren. Zoo overwint de oneindigheid in ons den Mefistofeles.
+
+</p>
+<p>Maar voorloopig is de verhouding nog andersom en kant zich Mefisto met verstorende bedoeling tegen Faust, Meesterlijk hanteert
+hij de ironie, dit ide&euml;ele middel om de waarheid omver te loopen; de ironie rukt alles uit zijn hooge verband en brengt het
+verhevene tot het alledaagsche terug. Zij is het vuur van den wereldbrand, de verwoestende vlam, dienaresse van het Niet.
+Mefisto zegt, na zijn uitspraak dat uit alle wereldelementen het leven ontspringt: &#8220;had ik mij niet de vlam voorbehouden,
+er ware niets eigens voor mij overgebleven.&#8221; Dat echter de ironie wondt, maar niet kan dooden wat leeft, dat zij geen macht
+is, maar een onmacht, is niet aan Mefistofeles, maar wel aan Faust bekend. Op juiste wijze karakteriseert Faust het vergeefsche
+werk van zijn tegenstander: &#8220;Zoo heft gij <a id="d0e510"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e510">29</a>]</span>tegen de eeuwig werkzame heilzaam-scheppende macht de koude duivelsvuist op, die gij boosaardig balt, doch vergeefs&#8221;.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e512">
+<h3 class="normal">4. De weddenschap van Faust en Mefistofeles<span id="d0e515" class="corr" title="Bron: ">.</span></h3>
+<p>Maar Faust zal eerst gaan op den weg van Mefistofeles, alvorens hij zijn tegenstander overwint. Hij die in het zoeken naar
+de absolute kennis is teleurgesteld en geschokt is in het bewustzijn van zijn oneindige menschewaarde, is te meer vatbaar
+voor de Mefistofelische verleiding. Mefisto acht dat Faust op dit oogenblik gaarne een weinig zinnenroes als surrogaat voor
+zijn oneindigheidsverlangen zal aanvaarden en dat dan de oneindigheidsdrang wel bezwijken zal. Inderdaad is Faust, ook al
+zal hij met Mefisto meegaan, zich van de onverstoorbaarheid zijner hoogere natuur bewust, zooals in den proloog verklaard
+werd: een goede mensch is in het duistere gedrang toch zich van den rechten weg bewust. Nooit zal Faust bevredigd bij den
+zinnenlust, die de negatie zijns wezens is<span id="d0e519" class="corr" title="Bron: ">,</span> verwijlen. Nooit zal hij de oneindigheid vergeten. Werd hij inderdaad bevredigd, dan zou hij verzinken in de macht van het
+onwezen, dat tot hem sprak: al wat ontstaat is waard om te gronde te gaan.
+
+</p>
+<p>Hier ligt de beteekenis der weddenschap tusschen Faust en Mefisto. Uit Mefisto&#700;s oogpunt schijnt het mogelijk den levensdrang
+van Faust in de ontkenning te doen ondergaan. Immers zoodra hij met bevrediging in het betrekkelijke en in den zinnenlust
+verwijlt, doet Faust afstand van zijn ware menschelijkheid. Mefisto, de negatieve, acht dit mogelijk, daar hij den inhoud
+van het menschelijk wezen niet begrijpt. Indien maar Faust&#700;s geest zich een weinig beperken wil, meent hij, is het geen reuzenwerk
+hem te voeren tot die zelfvoldaanheid waarmee hij ten ondergaat. Met verleidende woorden poogt Mefisto den oneindigen <a id="d0e524"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e524">30</a>]</span>drang te binden. &#8220;Wat gij wilt, zoo spreekt hij tot Faust, het al-tegelijk, dat is slechts voor een God gemaakt. Gij zijt
+tenslotte.... wat gij zijt, ook al zet ge u een pruik van millioen lokken op het hoofd en zet uw voet op hakken van meters
+hoog.&#8221;
+
+</p>
+<p>Faust daarentegen ontkent bij zichzelf de mogelijkheid van vernietiging; hij weet dat de oceaan niet in een drinkbeker kan
+geledigd worden en dat het oneindige bewustzijn niet bevredigd wordt in een oogenblik van zinnenlust. Daarom durft hij zonder
+aarzeling de weddenschap met Mefisto aan: &#8220;wanneer ik ooit bevredigd mij op het bed der traagheid neerleg, zoo zij het met
+mij gedaan; kunt gij mij door vleierij beliegen en mij bedriegen door het genot, zoodat ik mijzelf behaag, dan zij mijn laatste
+dag aangebroken. Wanneer ik tot het oogenblik zeg: blijf, want gij waart schoon genoeg, sla mij dan in boeien, want dan mag
+ik te gronde gaan. Deze weddenschap ga ik aan met u!&#8221;
+
+</p>
+<p>De zinnelijkheid, eensdeels het uitingsmiddel onzer geestelijke natuur, is anderzijds een ontkenning onzer hoogste waarde.
+De mensch als geestelijk wezen is zich van de ontoereikendheid en onmacht der zinnelijke natuur bewust. Krachtens dit hooge
+besef durft Faust de weddenschap met Mefistofeles aan.
+
+
+
+<a id="d0e530"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e530">31</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="d0e531" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">III Faust in de wildernis</h2>
+<div class="div2" id="d0e534">
+<h3 class="normal">1. Zelfverlies in den zinnenlust</h3>
+<p>Faust heeft door zijn klacht om het hoogere weten het geloof betoond aan zijn oneindige wezenheid. En toen zelfs de magie
+hem niet tot het inzicht der waarheid leidde, heeft hij waarheid gezocht bij den dood. Faust wil sterven opdat de dood hem
+wijs make: hij wil dat duister ingaan, dat bij het binnendringen misschien zich als het geopenbaarde geheim onthullen zal.
+Door den dood heen grijpen naar het absolute. Vandaar dat hij plotseling in jubel uitbreekt: de aardgeest heeft hem verbijsterd,
+maar desniettegenstaande heeft hij zelf den weg der waarheid gevonden. En waarlijk niet in wanhoop, maar in den triomf begroet
+hij den giftbeker: &#8220;ik groet u gij kristallen schaal, die ik nu met eerbied aanvat; in u vereer ik menschelijk vernuft en
+kunst. Gij samenvatting der zoete sluimersappen, uittreksel aller doodelijke krachten, bewijs thans uw gunst aan den meester!
+Ik zie u, de smart verzacht; ik vat u aan: ik voel mijn jacht verminderen; de vloed des geestes gaat over in eb en wijst mij
+naar de volle zee henen; het spiegelende water glanst aan mijne voeten en tot nieuwe oevers lokt een nieuwe dag.... bereid
+gevoel ik mij op nieuwe baan het luchtruim te doordringen naar sferen van nieuwe werkzaamheid. O hooge leven, <a id="d0e539"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e539">32</a>]</span>o godenweelde! Te voren nog een worm en nu reeds verdien ik deze. Keer vastbesloten den rug toe aan de aardsche zon; vermeet
+u slechts de poort te openen langs welke ieder mensch het liefst voorbijsluipt! Hier is het oogenblik gekomen om door daden
+te bewijzen, dat mannenwaarde niet voor godenhoogte terugwijkt!&#8221;
+
+</p>
+<p>Nochtans bezwijkt dit doodsenthousiasme voor den zang des levens, die stroomend van de Paaschklokken in Faust&#700;s studeercel
+binnendringt. De weg door den dood tot het mysterie is op eens versperd. Een andere weg moet zich openen. Deze ligt van de
+studeercel in de <i>menschelijke samenleving</i>. De oneindige drang, welke Faust&#700;s natuur is, zal hier niet ondergaan, slechts anders gericht worden. In het leven waar hij
+nu ingaat, geldt zijn weddenschap met Mefistofeles.
+
+</p>
+<p>In de menschenwereld, waarin Faust door Mefisto geleid wordt, had zijn oneindigheidsdrang zich kunnen voordoen als een Napoleontische
+heerschzucht of als de zucht naar apotheose, zooals der Romeinsche Caesaren; zelfs had hij naar het wonderbaarlijke kunnen
+streven gelijk Apollonius en Cagliostro. Immers op deze wijze kon Mefisto gepoogd hebben aan zijn hevige verlangen te gemoet
+te komen. Maar de oneindigheidsdrang onder Mefisto&#700;s leiding openbaart zich in een <i>onstuimige zinnelijkheid</i>: &#8220;de draad van het denken is doorgebroken; van alle wetenschap walg ik: laat ons in de diepte der zinlijkheid gloeiende hartstochten
+stillen! Storten wij ons in den roes des tijds en in de wenteling der gebeurtenissen!&#8221; Meen echter niet dat Faust in deze
+razernij een voldoening zoekt en zich aan Mefistofeles zal gevangen geven. Veeleer zal hij als een stormwind alle geluk en
+geluksvoorwerp uiteen blazen en eerste stort hij zich in het niets dan zich te vleien met begoocheling. Vandaar ook zijn schrikwekkend
+woord: &#8220;ik vervloek alles wat de ziel omspant met lokwerk van begoocheling! vervloekt zij de hooge <span id="d0e551" class="corr" title="Bron: illuzie">illusie</span> van den menschelijken geest, vervloekt <a id="d0e554"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e554">33</a>]</span>de verblindende schijn; vervloekt de bedriegelijke droom van roem en bezit, van vrouw en kind en knecht en heer; vervloekt
+het balsemsap der druiven en vervloekt de zaligheid der min; vloek over de hoop en over het geloof en vloek voor alles over
+het geduld!&#8221;
+
+</p>
+<p>De zinnenbegeerte van Faust is geheel anders dan Mefistofeles bedoelt. Zij stamt uit den oneindigen drang naar zielsverzadiging
+en kenmerkt zich door voorbijstreving van haar doel. Zij wil niet genieten, maar zich verliezen. Tevoren was Faust&#700;s leven
+ontbering<span id="d0e558" class="corr" title="Bron: :">;</span> nu wil hij niet-ontberen en zijn geweldig streven tot het uiterste der gevoels-spanning voortzetten en in zielsverrukking
+sterven. &#8220;Zalig wien de dood in den glans der overwinning de bloedige lauwers om de slapen windt; zalig wien hij na de razernij
+van den dans in de armen van een meisje aantreft.&#8221; Of anders verkiest hij een snerpende ontgoocheling, die met zijn geestesaard
+beter overeenstemt dan de voldoening welke Mefisto belooft: &#8220;Hebt gij spijs die niet verzadigt, rood goud dat als kwikzilver
+mij in de hand ontloopt; een spel waarbij men nimmer wint; een meisje dat aan mijn borst gelegen, zich reeds met het wenken
+der oogen aan mijn nabuur verbindt; de godenlust der eer die als een meteoor verdwijnt&#8212;geef ze mij! Toon mij de vrucht die
+verrot eer men haar plukt!&#8221; Faust wijdt zich aan de dronkenheid en het genot dat met smarten zegent, aan den haat der liefde,
+aan het verdriet, dat de ziel verkwikt. Voor geen smart gesloten, wil hij genieten wat toebedeeld is aan de gansche menschheid,
+haar vreugd &egrave;n jammer; zijn eigen zelf tot het zelf der menschheid verbreeden, en met haar wil hij ten onder gaan.
+
+</p>
+<p>Ziehier de zinnenbegeerte van dezen titanischen mensch. Het is geen genot dat hij zoekt. &#8220;Gij hoort toch: om vreugd is het
+mij niet te doen.&#8221; Het is zelf-verlies; <a id="d0e563"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e563">34</a>]</span>gelijk hij door een teug uit den giftbeker zichzelven gewelddadig wou inslingeren in het mysterie des doods, zoo werpt hij
+zich thans in de zinnelijkheid met de onstuimigheid van zijn rusteloos gemoed. Hoe zou het mogelijk zijn dat Mefistofeles
+dezen stormenman in zijne bedwelming ving! Onder de leiding echter van zijn verstorende macht is het voor Faust niet anders
+mogelijk dan te vertoeven in een wildernis.
+
+</p>
+<p>Het omslaan uit den weetdrang naar den zinnenlust heeft vele lezers van Goethe&#700;s gedicht verwonderd; het kwam hun voor dat
+de Faust van den eersten monoloog, de uitspreker van de klacht, &egrave;n de Faust, die Gretchen verleidt niet meer gemeen hebben
+dan den naam, en dat wij in waarheid een geheel ander karakter voor oogen hebben hier en daar. Bij deze beoordeeling vergeet
+men echter dat de Faust geen psychologisch persoonsdrama is, gelijk in de school der Fransche klassieke gegeven werd; maar
+een symbolisch gedicht. Racine had zeker van den Faust niets begrepen en hem uit een oogpunt van dramatische kompositie dubbel
+en dwars afgekeurd. De eenheid van gedrag des hoofdpersoons is ver te zoeken. Faust is geen bepaalde persoon; maar hij is
+de <i>mensch</i> en de mensch in verscheidene fasen van het oneindigheidsbewustzijn; de tafereelen van het dichtstuk hangen niet samen als
+voorvallen uit het leven eener bepaalde <span id="d0e570" class="corr" title="Bron: menschefiguur">menschenfiguur</span>. Het geestelijk leven kan zich verjeugdigen. Het kan zijn dat een grijsaard voller idealist is dan een jonkman, die zijn
+levenslust verloor; men kan eerst oud zijn naar den geest en daarna jong. Zoo verschijnt Faust in het begin als bejaard man
+en in de Gretchen-episode als een jeugdig kavalier. Hier zijn geestelijke fasen in beeld gebracht. De verjongingsdrank, dien
+de dichter aan zijn held in de heksenkeuken te genieten geeft, is niet anders dan de aanwijzing van overgang tot nieuwe <a id="d0e573"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e573">35</a>]</span>geestesfase. Moge hierdoor het Faust-drama een onwaarschijnlijkheid hebben en verwarring stichten voor een uitwendigen verstaander,
+de inwendige toedracht is zoo geheel waar en de inwendige eenheid des poe&euml;ems zoo onbestrijdbaar, dat de verbazing over verschillende
+gestalten van Faust allen grond verliest.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e575">
+<h3 class="normal">2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in Mefisto&#700;s leiding)</h3>
+<p>De wildernis waarin Mefistofeles Faust vergezelt heeft verschillende gebieden; Faust vertoeft tusschen de drinkende boeren
+in Auerbachs wijnkelder, bezoekt de heksenkeuken, verwijlt in de zoete vreugde van Gretchens liefde en komt te gast met de
+heksen in Walpurgisnacht. Alleenlijk het verkeer met Gretchen oefent een schoone verleiding uit en daarin schijnt het soms
+als zal Faust de weddenschap verliezen door tot het oogenblik te zeggen: houd stand, want gij zijt schoon genoeg. Voor Gretchen
+misschien zal hij den oneindigheidsdrang verloochenen. Is zij niet het toonbeeld der lieve onschuld van het aardsche geluk?
+In haar is de wereld op haar schoonst, gelijk in den bloei der vruchtboomen op een zonnigen Meimorgen. Zoo er onbetwist geluk
+is en zijn mag, en zoo wij met de wereld en het leven ons verzoenen, en de vraag naar het oneindige met reden tot zwijgen
+gebracht wordt&#8212;het is bij de aanschouwing eener zoo landelijke en vredige lieflijkheid, als wij in hare verschijning belichaamd
+zien.
+
+</p>
+<p>Maar ach, nu Faust&#700;s oneindigheidsdrang in Mefistofeles&#700; leiding tot een verstorend geweld werd en nu zijn begeerte zoo hevig
+brandt als te voren zijn drang naar kennis, nu kan het niet anders of het geheele geluk van Faust en van Gretchen moet als
+tot een wildernis vergaan.
+
+</p>
+<p>Het meisje, wier leven door den storm van Faust&#700;s <a id="d0e584"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e584">36</a>]</span>hartstocht verwoest wordt, staat niet als een vreemdeling buiten Faust, maar houdt verband met de aardsch-nederige en tevredene
+zijde van Faust&#700;s eigen karakter. Het levensproces eens menschen is een proces in de ziel en de dichter stelt het in beelden
+voor en laat het dus buiten den mensch voorvallen. Maar in deze beelden ligt de aanduiding van de worstelingen des karakters.
+Faust&#700;s karakter heeft de lieflijke, humane zijde evenzeer als de titanische, maar zij is geen hoofdeigenschap en zal dus
+door den oneindigen drang worden aangestormd. De behoefte aan levensgeluk is hem gelijk allen menschen eigen. Hoe vrij heeft
+hij geademd in de voorjaarsnatuur van den Paaschmorgen, terwijl de vroolijke menigte de wegen vult. Te midden van deze heeft
+hij zich mensch gevoeld en zijn recht op het leven erkend. In de liefde voor Gretchen eindelijk werden de teerste snaren van
+het menschelijk gemoed aangeslagen. Het konflikt tusschen den oneindigen drang en den aardschen vrede, is een konflikt, waarmede
+wel de bestaande orde der maatschappij wordt aangetast, maar dat ten slotte in de ziel van dien titanischen mensch zelf wordt
+uitgestreden. De woede der titanische zinnelijkheid komt aldus Faust, in het beeld van Gretchen, op een ondergang van alle
+aardsche vreugd te staan; hij verstoort zijn aardsche bestaan door den drang der oneindigheid en eindigt hier met nog heviger
+klacht, dan welke hij ophief na de verschijning van den aardgeest; een klacht welke ditmaal een aanklacht is tegen de macht
+der verstoring: &#8220;Hond, afschuwelijk ondier, word o slang veranderd in de hondgestalte waarin gij mij verscheent; verander
+in uw lievelingsbeeld en kruip op den buik in het stof, en ik trap u met den voet, verworpeling. Ellende, door geen menschenziel
+te vatten, dat meer dan &eacute;en ziel in de diepte van zulken jammer verzinken moest....&#8221; &#8220;O ware ik nimmer geboren.&#8221;
+<a id="d0e586"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e586">37</a>]</span></p>
+<p>Het einde van dezen weg in de wildernis van het leven bereikt Faust in zijn wilden dans met de heksen op den Blocksberg in
+Walpurgisnacht. Alleenlijk deze fantastische spookwereld blijft nog over, nu Faust in Gretchens omgang het verlangde oogenblik
+der voldaanheid niet heeft beleefd. Mefisto zal hier hem tot het laagste punt des levens heenvoeren. Mogelijk dat het walgelijke
+aan zijn titanischen drang voldoet, nu hij het bekoorlijke verwierp. Aan den heksendans is tenminste een diabolisch genot
+te beleven, en daar niets anders overblijft zal misschien Faust zich hier gewonnen geven. Bereidwillig laat hij zich meevoeren.
+Door een dwaallicht geleid, schrijden Faust en Mefisto de tooversfeer binnen, de rotsen hebben menschen-neuzen, spookvogel,
+kievit en ekster zijn wakker gebleven en de hagedissen kruipen met de muizen door het struikenbosch, terwijl boomwortels uit
+den bodem steken en glimwormen een verwarrend geleide geven. Onderwijl draait het geheele landschap en is het alsof rots en
+boomen gezichten trekken; vuurgloed en lichtstrepen maken de wereld geheimzinnig; vonken storten zich uit als fonteinstralen
+en de geheele rotswand is verlicht. Onderwijl steekt de storm op en schudden de denneboomen, wier takken afbreken al krakend;
+gegier, gesis en geraas doorblaast de lucht en langs den geheelen berg stroomt woedend een tooverzang. Een menigte van heksen
+nadert door de lucht varende, zoodat Mefisto voor Faust <span id="d0e589" class="corr" title="Bron: moet ruimte maken">ruimte moet maken</span> opdat hij niet worde omvergeworpen. Zij wijken ter zijde en terwijl bij uitgegloeide kolen een klein gezelschap van oude
+heeren zitten, vinden zij weldra twee heksen, een oude en een jonge; en terwijl Mefisto de oude grijpt voor den dans dwingt
+hij Faust om met de jonge om te springen.
+
+</p>
+<p>Dit oogenblik is het dieptepunt der leidingen van Mefistofeles. Hij meene echter niet, dat de Faustische geest hier iets anders
+zal beseffen dan afkeer. Reeds <a id="d0e594"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e594">38</a>]</span>zoovele malen is Mefisto&#700;s onmacht gebleken om Faust te verderven. Elke periode zijner werking eindigt met een zelfbevrijding.
+In den wijnkelder van Auerbach, heeft Faust het gansche schouwspel met onverschilligheid bijgewoond, en wanneer ten slotte
+de lustige drinkers uitroepen &#8220;wij voelen ons heelemaal kanibalisch lekker gelijk aan vijfhonderd varkens&#8221; heeft hij nog slechts
+&eacute;en wensch te uiten: ik verlang nu heen te gaan. In de heksenkeuken wordt Faust geboeid door het in den spiegel aanschouwde
+beeld van Helena: een nieuw verlangen wordt in hem levend, maar voor het overige vindt hij in al het gedoe dezer onsympathieke
+wezens niets dan smakeloos bedrog. Daarop volgt de Gretchen-episode. Ongekende gevoelens van teedere bekoring stillen de machtige
+levensdorst van Faust; en misschien zou hij hier het gevaarlijk oogenblik bereiken, zoo niet een geheimzinnige aantrekkingskracht
+hem uit de oase naar de woestijn terugtrok. Deze vreugde moet eindigen in wanhoop; ook terwijl Gretchen zijn gemoed en zinnen
+bevredigt, verkeert Faust in de wildernis, die weldra zich in groot onheil openbaren zal. De scala der aandoeningen van <span id="d0e596" class="corr" title="Bron: Gretchen&#700;s">Gretchens</span> gemoed teekent deze afzinking naar het jammer, waarin Faust aan Mefisto ontkomt; terwijl de genotsbevrediging hem aan Mefisto
+zou hebben overgeleverd. Bezorgdheid is de grondtoon van haar liefde, sedert haar ontboezeming &#8220;mijn rust is henen, mijn hart
+is bezwaard&#8221; en het klagende lied voor het beeld der Mater Dolorosa is z&oacute;o van leed vervuld, dat wij hier het ergste voorzien:
+&#8220;help en red mij van smaad en dood! ach buig gij smartenrijke genadig uw aangezicht tot mijn ellende neer!&#8221; Het leed van Gretchen
+zal het leed van Faust blijken; het is niet anders dan de afspiegeling van zijn titanische natuur, die alle aardsche verhoudingen
+verbreekt en wiens geluk vanzelf in ongeluk omslaat. Wanneer dan Gretchens broeder Valentin in een <a id="d0e599"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e599">39</a>]</span>tweegevecht met Faust is omgekomen, nadat ook haar moeder, niet zonder schuld der gelieven, gestorven is en bij den lijkdienst
+in de domkerk het dreunend orgel den donkeren choorzang begeleidt, den zang van het goddelijk oordeel&#8212;dan is niets meer te
+wachten van levenslust of liefdevreugd en aan Mefistofeles zal zeker de macht over Faust ontgaan: in d&eacute;ze wildernis des gemoeds
+weet geen Mefisto den weg.
+
+</p>
+<p>Maar nu de Walpurgisnacht op den Blocksberg: terwijl Faust zijn tijdelijke laagten doorwaadt in vergetelheid van Gretchens
+liefde en haar ongeluk, wordt hij plotseling door de gedachte aan haar opgeschrikt. Weelde en wanhoop doorkruisen zijn gemoed
+en terwijl hij van de bepeinzing niet scheiden kan doorflikkert de gedachte aan dood en straf zijn overdenking. &#8220;Een in lange
+niet gevoelde afschuw, de gansche ellende der menschheid grijpt mij aan. Hier toeft zij achter vochtige muren&#8221;, roept hij
+uit, staande voor de gevangenis, waarin zij om den in waanzin gepleegden moord op haar kind geworpen is; &#8220;haar misdaad was
+het verkeeren in zoeten waan. Gij aarzelt tot haar te gaan? Gij vreest haar weder te zien! Voort! uw talmen brengt haar dood
+naderbij!&#8221;
+
+</p>
+<p>Zoo verscheurt Faust het net dat Mefisto over hem heenwerpt. Het woord uit den proloog in den hemel wordt bewaarheid: de goede
+mensch blijft in het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. Bij alle omdwaling in de wildernis blijft Faust de ware
+richting des levens beseffen en zijn verheven menschelijkheid gaat niet ten onder.
+
+
+
+<a id="d0e605"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e605">40</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="d0e606" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">IV De weg van Faust</h2>
+<div class="div2" id="d0e609">
+<h3 class="normal">1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen morgen</h3>
+<p>Zoo Goethe aan zijn Faust-drama den ondertitel &#8220;een tragedie&#8221; heeft toegevoegd, is deze benaming toch niet in eigenlijken
+zin aangewend. De onmogelijkheid om dit gedicht bij een der bestaande dichtsoorten in te deelen, verontschuldigt de halftoepasselijke
+aanwijzing. In een tragedie traden van oudsher figuren op van grootscher bouw dan die van het dagelijksch leven; de beweegkrachten
+en ondervindingen waren eer heroisch dan gewoon en het levenslot dier &#8220;helden&#8221; was het lot der enkelen die naar het uiterste
+streefden. In zoover kan Faust een tragische figuur heeten. Maar in de tragedie is de held tot den ondergang geroepen: zijn
+grootsche aanleg, grootsch in deugd of ondeugd, bestemt hem tot een lijden, dat zich niet meer te zijnen gunste wenden laat.
+Van den beginne af hangt over zijn leven het noodlot. In dit opzicht waarin juist het tragische der tragedie bestaat, kon
+het Faust-drama niet bij deze dichtsoort worden gerekend; wat niet voor den tragischen lijder, maar wel voor Faust bestaat
+is: de weg der ontkoming aan de wildernis. Evenmin als om de helsche ondervindingen van Dante de Divina Commedia een tragedie
+is, evenmin is Faust zulks om het eerste deel des gedichts; en het tweede deel, dat &#8220;den <a id="d0e614"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e614">41</a>]</span>weg van Faust&#8221; bezingt, is niet maar een toevoegsel, waarin de oorspronkelijke opzet van het poeem verloochend wordt, maar
+een van den aanvang af bedoelde voortzetting en de uitwerking der grondgedachte waarmee het gedicht opent: een goed mensch
+blijft in het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. De kontinu&iuml;teit der beide gedeelten is onmiskenbaar.
+
+</p>
+<p>Toch is het verschil tusschen den tweeden Faust en den eerste op vele manieren groot: een andere toon wordt vernomen, een
+andere omgeving geschapen, andere figuren treden op. Een veel meer bedachte kompositie, een verstandelijker konstruktie kenmerkt
+het tweede gedeelte tegenover het eerste. Terwijl de eerste Faust den indruk maakt van een gedicht uit des levens bloeitijd,
+schijnt de tweede een gedicht van den ouderdom. Is het ook niet begrijpelijk, dat ouder wijsheid den <i>weg</i> vindt, terwijl de jeugd avontuurt in de <i>wildernis</i>? Faust II heeft kunstmatigheid waar het eerste gedicht vrijheid heeft.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Faust II is een heden na het gisteren van Faust I. Tusschen beide gedeelten van het Faust-poeem ligt een <i>nacht</i>, een nacht van vergetelheid en diepen slaap. Het geheele Eerste Deel kan beschouwd worden als een avondgebeurtenis na een
+voorafgeganen dag van zware inspanning en overladen werk. De monoloog, waarmede het eerste Faustgedicht aanvangt, geeft aanstonds
+een blik op dezen voltooiden en vermoeienden werkdag: &#8220;nu heb ik ach, filosofie, rechtswetenschap en medicijnen en helaas
+ook theologie grondig bestudeerd met vurigen ijver.&#8221; Ziehier de al te zware dagtaak, welke Faust achter zich heeft, wanneer
+wij met hem kennismaken. Op dit oogenblik gaat zijn geest den avond in, den avond met zijn geheimzinnige aanspraak tot het
+menschelijk gemoed, een avond reeds aangekondigd in den &#8220;proloog&#8221; met de schildering <a id="d0e631"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e631">42</a>]</span>van de zon, die haar voorgeschreven dagreis met donderslag voltooit. In dien zielsavond neigt hij tot de wereld der geesten
+met hun duistere wetenschap en verlangt hij naar den dood, die een hooger licht dan het aardsche daglicht over hem zal uitgieten.
+De dood wenkt hem verlokkend toe uit kristallen schaal. De magische heksenkeuken, het spiegelbeeld van Helena zijn verschrikkende
+en verteederende avondfantasie&euml;n. De zucht naar weelde en genot herleeft: de zinlijkheid bekoort met haar schaduwzwarte diepten;
+Faust verlangt het al der wereld te doorleven en zijn ziel daarin te laten vervloeien. <span id="d0e633" class="corr" title="Bron: Gretchen&#700;s">Gretchens</span> liefde is zijn avondweelde en avondtroost en in haar nabijheid verdoezelt zich zijn godsdienstig gevoel tot panthe&iuml;sme, avondgodsdienst
+zonder omtrekken, welks leuze is: naam is klank en rook; wees in gevoelens zalig en noem het zooals gij wilt: geluk, hart,
+liefde, God. De zachte stemming &egrave;n vreemde fantasie zijn de terugwerking op een dag van vruchtelooze moraliteit des werks.
+De vergeefsche inspanning van den harden werker verkeert zich tot deze maatlooze zieletoestanden.
+
+</p>
+<p>Maar het einde des avonds, en waar hij tot nacht wordt is zwaar en van jammer vol. Het is de wilde spooknacht der wroeging
+en der radeloosheid, die met waanzin dreigt. De hevigste onrust als van een heksendans op den Blocksberg is het laatste loon
+van dezen langen dagtijd vol ondervinding.
+
+</p>
+<p>Het zestiend&#700;eeuwsche Faust-gedicht laat Faust ter helle varen; de hel is het hopelooze en onherstelbare, en het schijnt wel
+of na Faust&#700;s ondervindingen geen anderen uitweg bestaat. Immers, wat is er te herstellen voor een man, die zoowel in het
+denken als in het verkeer, in het waarheidsverlangen als in de liefde op ellende uitkwam? Nu staat de strever naar het hoogste
+voor het Niet, het ledige Duister der sterrenlooze middernacht.
+
+</p>
+<p>Maar na de middernacht breekt de na-nacht aan, <a id="d0e642"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e642">43</a>]</span>en de na-nacht zal Faust&#700;s rusttijd zijn. Nu is het spookuur voorbij en hoogere geesten onder leiding van Ari&euml;l, den geest
+der lucht, hebben den vermoeiden lijder opgenomen en op een bloemenrijken grasgrond uitgestrekt; zij zingen hem in slaap en
+zweven om hem heen, terwijl zij de rust in zijn gemoed herstellen: &#8220;Nu is de nacht neergezonken en heilig verbindt ster aan
+sterre zich; groote lichten, en kleine glinsteren nabij en ter verte, glinsteren weerspiegeld in het meer, glanzen in de heldere
+hoogten des nachts. Het geluk van diepe rust wordt door de volle pracht der maan bezegeld.&#8221; Onder deze zegening slaapt Faust
+een slaap, die tijden duurt; hij doorslaapt het tijdperk der nacht; het is de periode der uitrusting uit welke men niet met
+wroeging of ellende ontwaken zal. De zwevende geesten verteederen zijn afgepijnd hart, genezen de wonden van het zelfverwijt
+en reinigen zijn innerlijk bestaan van het doorleefde tumult.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Nu kan de nieuwe Morgen komen en hij zal geen morgen van nieuwe zorgen zijn. Met welk morgenlied ook vangt het tweede deel
+van het Faust-gedicht aan! Het eerste deel was met den zang der aartsengelen ingeluid. Zij zongen het <i>avondlied</i> van de zon, die haar dagreis voleindigt, en van de aarde in wier wenteling paradijsglans plaats maakt voor diepen nacht&#8212;maar
+de geesten, die het tweede gedicht openen, zingen het lied van de juichende ontwaking des Lichts: &#8220;Schouw, zoo roepen zij
+tot den slapenden Faust, naar den glans, die ginds verschijnt! Slechts lichtelijk zijt gij met slaap omvangen: slaap is als
+een schaal, werp haar af; verzuim niet u te verkloeken, terwijl de menigte talmend aarzelt: alles vermag de edele mensch,
+die verstaat en snel handelt.&#8221; En bij dit woord verkondigt een geweldig gedruis de nadering der zon: &#8220;hoort o hoort naar het
+aanstormen der <a id="d0e651"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e651">44</a>]</span>Horen; voor geestes-ooren blinkend wordt geboren de nieuwe dag.&#8221;
+
+</p>
+<p>Met dezen aanroep is Faust ontwaakt.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e655">
+<h3 class="normal">2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven en zelfbevrijding).</h3>
+<p>En hiermede begint zijn nieuwe weg. De inhoud van het tweede Faust-po&euml;em bevat meer dan de vertooning en verbeelding van dezen
+weg; geheel het denken van Goethe&#700;s tijd en vooral de natuurfilosofie voeren er het dichterlijke woord; maar wij laten dit
+ter zijde en zoeken te bepalen den weg dien Faust ging. In het eerste deel hebben wij Faust, teleurgesteld in zijn oneindige
+verlangst naar kennis, zich zien storten in het levensgenot: door de oneindigheid, die hij in zich beseft, heeft eerst zijn
+natuurweten schipbreuk geleden. Daarna in het leven gekomen, leed zijn genieten dezelfde schipbreuk op de onvoldaanheid zijner
+hoogere natuur. Faust heeft den oneindigen eisch gesteld en daarop is zoowel zijn kennis als zijn levensvreugd gestrand. Niets
+was bestand tegen dezen drang naar het absolute, die tegen alle beperktheid stoot en voor welks aangezicht alle levens-vrede
+tot verwoesting keert.
+
+</p>
+<p>De vraag, welke wij thans stellen, is: welke weg blijft voor Faust over na dit twee-ledig bankroet? Er is een mogelijkheid
+van klein te eindigen, nadat men groot begonnen is. De aanstichter van een nieuwe wereldbeweging kan mislukken in zijn grootschen
+toeleg en&#8212;na eenige jaren teruggevonden worden als vreedzaam burger van een klein dorp bij de grenzen; na het eerste hoofdstuk
+van den nieuwen bijbel der menschheid geschreven te hebben, is de vlaag der genialiteit gedoofd, en men biedt, na wat verpoozens,
+litteratuur van derden rang. Indien Mefistofeles den Faust geschreven had, ware er geen ironischer vervolg <a id="d0e662"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e662">45</a>]</span>van het eerste boek geweest dan den held te laten optreden als gevierd middelpunt van een dorpskring, bemind op soci&euml;teit
+en letterkundigen krans. De overmacht van de negatie had zich dan bewezen in de uitsterving van dien oneindigen drang, die
+Faust&#700;s wezen uitmaakt. Zoo er echter een weg voor Faust is, moet het een weg zijn, waarop hij zijn wezen bewaart en tegen
+Mefistofeles de geheele diepte van zijn menschelijk karakter volhoudt. De weddenschap blijft gelden: zoodra Faust het mindere
+aanvaardt als voldoend en zijn oneindigen drang ontkent, is hij verloren; maar dus ook: zoolang hij wezenlijke mensch blijft
+en zijn eeuwigheidsnatuur door eenig voorloopig resultaat van zijn streven niet wordt vervuld&#8212;zoolang is zijn streven zelf
+zijn levensweg. <i>Het oneindig streven is de weg van Faust.</i>
+
+</p>
+<p>Deze uitspraak gelijkt op rhetoriek, maar zij bevat een diepen inhoud en is vol wijsheid. In haar is de nieuwe zedelijkheid
+uitgedrukt in tegenstelling met de oude.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Met oude zedelijkheid bedoel ik de levensopvatting der Zeventiende Eeuw; met nieuwe zedelijkheid het begrip van persoonlijkheid
+en leven, dat in de Negentiende Eeuw is gangbaar geworden. Faust is geen zeventiend&#700; eeuwsche, maar een moderne mensch. De
+oude zedelijkheid is Isra&euml;litisch gestempeld, en door ontkoming aan het Isra&euml;litisme is Faust een mensch van den nieuwen tijd.
+De tegenstelling, die hier geldt is een andere dan de vaak genoemde tusschen de twee geestelijke standpunten: Isra&euml;l en Hellas.
+De Isra&euml;liet is vooral zedelijke mensch, doch in dezen bizonderen zin van te staan onder de zedewet, waarbij het schuldgevoel
+des menschen tegenover de heiligheid Gods de grondtoon der geheele gezindheid bepaalt. Deze mensch weet niet dat in hem een
+goddelijk licht brandt: hij kent zich als zondaar en ontleent uit een <a id="d0e673"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e673">46</a>]</span>geschreven wetgeving den maatstaf der zelfbeoordeeling. De Helleen daarentegen is aesthetische mensch, die geen onvoorwaardelijkheid
+kent op zedelijk gebied, geen zedelijk gebod, maar een zedelijke intu&iuml;tie; in schoonen arbeid geniet hij het geluk zijns levens.
+
+</p>
+<p>Deze tegenstelling nu kan niet rechtstreeks op die tusschen oude en nieuwe zedelijkheid worden overgedragen, al is er overeenkomst:
+de oude (zeventiend&#700; eeuwsche) zedelijkheid is Isra&euml;litisch gestempeld; de nieuwe is aan Hellas verwant doordat zij het recht
+der vrije persoonlijkheid erkent.
+
+</p>
+<p>In den oud-Germaanschen vrijheidszin is de nieuwe zedelijkheid voorgeschaduwd. Reeds Parzival, de Germaansche held, wordt
+uit zijn verwildering gered, doordat &#8220;in hem een vaste zin was en onversaagde mannenmoed, die niet gebroken werd door harden
+druk.&#8221; Zijn zedelijkheid was de vastberadenheid van een streven, dat de vertwijfeling overwon. Faust is een tweede Parzival,
+de vernieuwer dezer Germaansche zelfbevrijding. Aan het einde van zijn levensloop wordt over hem gesproken: &#8220;wie altijd strevend
+werkzaam is, dien kunnen wij verlossen<span id="d0e679" class="corr" title="Bron: ">&#8221;</span> (<span lang="de">wer immer strebend sich bem&uuml;ht, den k&ouml;nnen wir erl&ouml;sen</span>).
+
+</p>
+<p>Het onderscheid van oude moraliteit en nieuwe bestaat hierin, dat de oude moraal het zwaartepunt der deugd buiten den mensch
+legt, de nieuwe moraliteit stelt het in ons; d. i. in de menschelijke persoonlijkheid, genomen in den vollen en diepen zin
+van dit begrip. De Zeventiende Eeuw is, binnen de nieuwe Geschiedenis gelijk wij zeiden, de vertegenwoordigster der oude zedelijkheid,
+hoewel juist toen een der groote scheppers der nieuwe leer geleefd heeft: Spinoza. De oude moraal stelt de zedelijkheid in
+deugden, plichten, werken, die als meer of min afgepaste en aangewezen geestelijke grootheden door een zedelijke wetgeving
+zijn afgekondigd en gekodificeerd. Dat alle deugden, plichten en werken de openbaring <a id="d0e687"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e687">47</a>]</span>zijn van &eacute;en innerlijk levensbeginsel, en dat er dus geen zedelijkheid is dan als een verwerkelijking van dit; dat zedelijkheid
+de verwerkelijking is van het eeuwige zelf des menschen, vermoedt zij niet. De oude zedelijkheid is gedrag volgens de zedewet,
+en deze zedewet is een goddelijke <i>instelling</i>, geen opwelling uit het menschenhart zelf.
+
+</p>
+<p>De Zeventiende Eeuw heeft het <i>mechanisch</i> denken tot overwinning gevoerd; zij stelde de mechanika vast als methode der natuurleer, en bestreed de Middeleeuwsche opvatting,
+volgens welke de natuur met verborgen eigenschappen en geestelijke krachten werkte. Het mechanische denken rekent met uitwendige
+oorzaken alleen en behandelt alle gebeurtenissen in de natuur als toepassingen van algemeene wetten, die wiskunstig moeten
+berekend worden. De astronomie is het zuiverste voorbeeld van mechanische natuurwetenschap. Huyghens, Harvey en zoovele natuurkundige
+ontdekkers der 17de en 18de eeuw hebben door de mechanische methode de natuurwetenschap tot haar hoogte gebracht. De wiskunde
+is het hart der mechanika en Cartesius had de wiskundige methode van denken ook op de geestelijke wetenschappen van toepassing
+verklaard. Zoo is dan ook de opvatting dat zedelijkheid een gedrag is volgens de ingestelde zedewet, de vrucht van een mechanisch
+denken: de zedewet werd evenals de natuurwet geacht door den schepper der wereld te zijn ingesteld. Aan deze voor de levensleer
+noodlottige opvatting beantwoordde het Calvinisme, deze algemeen geldige geestelijke richting des tijds. Het Calvinisme is
+een herleving van den Isra&euml;litischen geest in het Christendom, gekeerd tegen de idee der vrije individualiteit volgens Grieksch
+en tegen die der zelfberaden persoonlijkheid volgens Germaansch begrip. Het Calvinisme immers hield de zedelijkheid voor een
+gehoorzaming aan een zedewet, van bovenaf aan de menschen gedekreteerd op het <a id="d0e697"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e697">48</a>]</span>ontoegankelijkste rotsgebergte, de Sinai, alsof de zedewet van ergens anders stamde dan van onze menschelijkheid zelf!
+
+</p>
+<p>De Zeventiende Eeuw is theologisch: het aanvangspunt van denken is er de tegenstelling tusschen God en mensch. Spinoza, die
+haar niet erkende, werd voor athe&iuml;st gescholden. In deze tegenstelling komt de mensch ontledigd tegenover God te staan, waarbij
+een negatief begrip, het zonde-begrip<span id="d0e701" class="corr" title="Bron: ">,</span> het uitgangspunt der levensbeschouwing wordt. Het dwars-verkeerde dezer beschouwing is niet meer goed te maken. Zij berooft
+den mensch van de waarheid zijns wezens. De heilsleer der Zeventiende Eeuw is hetero-soterisch; d. i. de krachten die het
+leven tot heil brengen werken van buiten af. Calvinisme, Pi&euml;tisme, Lutheranisme zijn in dit opzicht gelijk. Deze hoofdstroomingen
+der Zeventiend&#700; Eeuwsche levensleer mogen onderling verschillen als meer intellektualistisch of meer empiristisch gekleurd&#8212;in
+de levensleer is aller opvatting op het door ons genoemde punt gelijk. Inzonderheid het Pi&euml;tisme, dat aan Lutheranisme en
+aan Calvinisme de gemoedswarmte gaf en een <span id="d0e704" class="corr" title="Bron: religieuse">religieuze</span> ervaringsleer kan heeten, heeft in zijn heilige boek <i lang="en">Bunyans Pilgrims Progress</i> een uiting geleverd, die de zedelijk-<span id="d0e710" class="corr" title="Bron: religieuse">religieuze</span> opvatting des tijds op het duidelijkst uitsprak. Het Engelsche Pi&euml;tisme dat in dit boek tot uiting komt, heet gewoonlijk
+Methodisme. Bunyans &#8220;Christenreize naar de Eeuwigheid&#8221; is het Zeventiend&#700; Eeuwsche heilsboek; het heeft zijn verdienste in
+groote menschenkennis en is <i>het tegendeel van Faust</i>. Geen boek ter wereld is zoozeer in tegenspraak met de moderne levensopvatting. De mensch is er ongeniaal, uit zichzelf voelt
+hij alleen onmacht en ellende. Uit een boek, dat hem van elders in de handen komt, leest hij den beteren levensweg; andere
+wezens leiden hem; alles komt van buiten behalve de zonde; in zichzelf is hij negatief. Hij is geen persoonlijkheid, hij is
+alleen maar <a id="d0e716"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e716">49</a>]</span>behoefte. Het Pi&euml;tisme is de leer eener reeks van gevoelservaringen, die doorloopen moeten worden, en die niet uiting zijn
+van eigen geestelijk streven, maar waar de mensch, de lijdelijke, wordt doorheen-geleid. Het geestelijk leven als stroomend
+uit den eigen innerlijken bronwel en zijn rijkdommen uit zichzelf voortbrengend&#8212;dit nieuwer levensbegrip is er onbekend.
+
+</p>
+<p>Dat zedelijkheid niet is een gehoorzaamheid aan een wil die van buiten af beveelt, maar des menschen eigen aspiratie, wordt
+door deze oude leer niet bevroed.
+
+</p>
+<p>Maar ziehier juist de kern der nieuwe levensgedachte. Spinoza reeds had de stelling uitgesproken, dat des menschen &#8220;streven
+om in eigen zijn te volharden&#8221; het eenige fondament der deugd is. In deze uitspraak klinken de bazuinen der nieuwe levensleer.
+De mensch, aan banden eener ingestelde zedewet vastgelegd, zal opnieuw ontwaren, dat zijn eigen wezen de zedewet inhoudt.
+Dat beteekent: de geestelijke natuur van den mensch zelf is de grond aller deugd, en er is geen andere deugd dan deze: onze
+geestelijke natuur verwerkelijken; zich-<i>zelf</i>-zijn. Voorheen gold de zedewet door bedreiging en belofte, als door dwangmiddelen; des menschen vrijheid beteekende de vrijwilligheid,
+waarme&ecirc; hij dezen band verdroeg of niet verdroeg: nu geldt de gedachte andersom: er is geen ander beginsel van zedelijk leven,
+dan de idealiteit onzes wezens: de zedewet niet heerschappij voerend over den mensch, maar de mensch als voortbrenger van
+de zedewet. Deze moraal is die der vrije persoonlijkheid, die de zedewet niet boven zich, maar in zich heeft.
+
+</p>
+<p>De levensopvatting, hier geldig is niet de mechanische, maar de <i>organische</i>. Terwijl de steenen op elkaar gezet worden en uitwendig door de kalk saamgebonden tot een muur, volgens het plan van den
+<a id="d0e730"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e730">50</a>]</span>metselaar, die ze behandelt&#8212;groeit het zaad tot een plant niet door uitwendige toevoeging, maar krachtens een innerlijk beginsel
+en volgens een wet, die in het leven en den groei des zaads is vervat. Het geestelijk leven als de oprichting van dezen muur
+te begrijpen is de mechanische opvatting der oude moraliteit: maar dat het zedelijke aan een innerlijke levenswet, veeleer
+op den groei der plant gelijkt, organisch, is de Negentiend&#700; Eeuwsche gedachte.
+
+</p>
+<p>Het Nieuwe Testament heeft menige uitspraak in deze richting; de middel-eeuwsche mystieken en Luther hebben dergelijke tonen
+van hun instrument doen klinken; in geen tijdperk der Christelijke kultuur-geschiedenis heeft de stem der zedelijke vrijheid
+geheel gezwegen: maar de andere opvatting heeft deze nieuwere telkens overstemd en de &#8220;oude&#8221; zedelijkheid heeft zich als de
+kettermeester der nieuwe gedragen.
+
+</p>
+<p>Goethe&#700;s Faust vertoont deze levensleer op de meest klare wijze in het dichterlijke beeld. De Faust is een kultuurboek, waarin
+niet slechts de geest van Goethe, maar vooral de geest der aangevangen Negentiende Eeuw zich spiegelt.
+
+</p>
+<p>De dichter van Faust heeft den overgang tot den nieuwen tijd in zich meegeleefd en de groote revolutie gadegeslagen. Nu is
+zijn gedicht breed geworden, encyclopaedisch van opzet, daar het den nieuwen mensch vertoont in zijn zedelijk streven en dit
+streven naar alle zijden ontwikkelt: de nieuwe zedelijkheid heeft haar verhouding tot staat en maatschappij, kunst, natuur
+en godsdienst.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e738">
+<h3 class="normal">3. Het besluit tot daden.</h3>
+<p>&#8220;In den beginne was de Daad&#8221;, zoo heeft reeds in zijn studeercel Faust gefilosofeerd. Er staat geschreven: &#8220;in den beginne
+was het Woord&#8221;, maar het <a id="d0e743"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e743">51</a>]</span>woord kon hij zoo hoogelijk niet vereeren; evenmin de rede, ook niet de kracht.
+
+</p>
+<p>Het zedelijk streven, waarin hij Mefisto zal te boven komen, zal voor Faust bestaan in het uitoefenen van de levende daad.
+
+</p>
+<p>In het eerste Faust-gedicht overheerscht de negatie, Mefistofeles. Faust wordt er door Mefisto geleid en geeft zich aan zijn
+inspraken over; alleenlijk bewaart hij zichzelf tegen dien leidsman, zoodat hij nooit ten onder gaat. Zijn leven is nog bewogen
+door den levensnood; de passie overheerscht, de levensgang is verwilderd. Dit is de noodwendige aanvang van elk zedelijk leven:
+het leven begint in laagtestand en gaat door het heilsgemis naar het heilsbezit, evenals in Carlyle&#700;s Sartor Resartus Professor
+Teufelsdr&ouml;kh door het <span lang="en">Everlasting No</span> heen moet om het <span lang="en">Everlasting Yea</span> te bereiken. Maar hiermee is het leven niet verloren: zijn de negatieve wateren doorkliefd, dan komt het schip in positieven
+stroom. Mefisto heeft zich aan Faust onmachtig gemaakt, doordat Faust in de volgzaamheid aan zijn leidsman, zichzelf tegen
+hem heeft vastgehouden, de weddenschap op geene wijze verliezende.
+
+</p>
+<p>Eindelijk is het positief beginsel in Fausts natuur voldoende tot eigen kracht van daden gerijpt, zoodat Mefisto niet meer
+den weg behoeft aan te wijzen, doch alleen als Faust&#700;s dienaar kan blijven geduld. In het tweede po&euml;em is Faust zijn eigen
+meester en betreedt door eigen streven den weg van het levensheil.
+
+</p>
+<p>Faust&#700;s moraliteit is dus: zichzelf te zijn, en het aktueel beginsel van zijn streven is het <i>besluit tot de levende daad</i>. De daad is uiting der inwendige aktiviteit; in haar betoont de mensch zichzelf; zij is niet wat de oude moraliteit bedoelt:
+een gedraging of werk volgens de zedewet; geen &#8220;werk der dankbaarheid&#8221; of wat ook, waarbij een handeling uitgevoerd wordt,
+die reeds tevoren was voorgeschreven in een kodex <a id="d0e762"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e762">52</a>]</span>van deugdwerken; neen maar de daad als <i>getuigenis</i>. De daden waartoe Faust besluit, zijn pure uitingen van inwendigen drang; zij zijn niet te voren bij eenige zedelijke wetgeving
+bepaald; zij zijn de betooningen van den zedelijken mensch die zijn moreele persoonlijkheid doet gelden: &#8220;dit aardegebied
+verschaft nog ruimte tot groote daden; tot het doen van koene en verbazingwekkende werken voel ik de kracht.&#8221;
+
+</p>
+<p>Misschien acht menigeen zulke ide&euml;ele moraliteit geen degelijke zedelijkheid te zijn. Het schijnt of het Faust-po&euml;em het lied
+is van den aesthetischen mensch Goethe, die zichzelf bezingt. Men wil een meer ge&euml;ikte deugd. Het besluit tot daden, niet
+eens tot bepaalde en als zedelijk goed voorgeschrevene, maar het besluit tot <i>zelf-uiting in de daad</i> schijnt den menschen, die aan konventioneeler deugd gewend zijn, nevelig en onbestemd. Zij begrijpen niet dat er geen vruchten
+zijn dan uit de groeikracht van den boom en dat er evenmin deugden, plichten, werken, zedelijke handelingen zijn dan als levensopwelling
+van een menschenhart zelf. Er is misschien voor een dogmatisch verstand geen houvast aan een zedelijkheid, die van binnen
+stamt, gelijk er een zeer gemakkelijk houvast is aan zedelijkheid, die een bestaande wetgeving opvolgt. De Muzelman heeft
+aan zijn trias van aalmoes doen, bidden, vasten, een algemeen begrijpelijker deugdsysteem, dan de Germaansche strever aan
+zijn besluit tot de loutere daad. Dit verhindert niet dat de zedelijkheid in laatstgenoemden vorm de ware is.
+
+</p>
+<p>Aan Faust&#700;s besluit tot daad (het positief moreel princiep) gaat vooraf het <i>berouw</i>. Het berouw is de reaktie na het verblijf in de wildernis. Als de negatie is doorgemaakt, blijft een nijpend gevoel van leegheid
+over; de mensch beseft de laagte, waarin hij heeft geleefd en klaagt zichzelf aan om zijn verblindheid. Deze negatieve moraliteit
+volgt op het negatieve levensgedrag en is de weerslag op Mefistofeles&#700; <a id="d0e777"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e777">53</a>]</span>leiding, de terugschrik na de zelfherkenning. Het Pi&euml;tisme zou dit zedelijk moment, het berouw van Faust, hebben doen aanzwellen
+tot hoofdbelang; in litteratuur kon het in &#700;t breede ge&euml;xploiteerd worden als tijdperk van zelfverwijt en zelfontreddering;
+de Zeventiend&#700; Eeuwsche moraal althans had met voorliefde op deze negatieve zijde van het zedelijk leven de schrilste lichten
+geworpen&#8212;Goethe is te zeer menschkundig om het berouw te ontkennen in zijn heilzame werking, te schoon van geest, dan dat
+hij er zwaarder gewicht aan gaf dan als overgang uit lager tot hooger levensstand. Het berouw van Faust wordt ondervonden
+in de diepte van het naar binnen gekeerde bewustzijn, aanvaard als krisis des inwendigen levens. Zoo volstaat Goethe ook met
+een fijnvoelige vingerwijzing, die den begrijpers genoeg is: in den aanvang van het tweede Deel spreekt Ari&euml;l tot de geesten:
+&#8220;brengt den grimmigen strijd zijns harten tot rust, verwijdert de scherpe pijlen van zijn zelfverwijt; en reinigt zijn innerlijk
+van doorleefden schrik.&#8221; Hier is het geestelijk herstel van Faust geteekend. En als hiermee de negatieve faze zijns levens
+(de wildernis) voorbij is, zie! daar ontwaakt &#8220;een krachtig besluit om volhardend naar den hoogsten levensstaat te streven.&#8221;
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e779">
+<h3 class="normal">4. De klassieke beschaving als leerschool.&#8212;geestelijke vorming.&#8212;de idee der schoonheid.</h3>
+<p>Faust heeft dan besloten tot de zedelijke daad, <span class="abbr" title="dat is"><abbr title="dat is">d. i.</abbr></span> tot de betooning zijns innerlijken wezens. En waarin deze ook besta&#8212;een streven rechtstreeks naar het absolute, gelijk hem
+eenmaal vervulde, is niet meer te wachten: hij getuigt dat het geestenlicht hem heeft verblind, en roept nu uit: &#8220;den waterval,
+die het rotsrif doorbruist, beschouw ik met toenemende vreugd; in <a id="d0e787"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e787">54</a>]</span>duizend en meer dan duizend stroomen giet hij zich uit al nederstortende, zijn schuim in de lucht spattend. Die spiegelt het
+menschelijke streven af; overpeins hem en begrijp dat wij het leven hebben in den kleurigen weerglans der zon.&#8221; De waterval
+werpt zich in de aardsche wereld, en weerkaatst in zijn stralen het zonlicht, zonder het licht te gemoet te streven: zoo zal
+Faust doen; hij zal zijn drang naar het absolute verwerkelijken in de lichtende daden van zijn hart. Ziehier zijn weg.
+
+</p>
+<p>Faust zoekt op dien weg te komen; maar hoe? Wij vinden hem aan het keizerlijk hof genoodigd wegens den roem zijner geleerdheid.
+Het keizerlijk aanzoek heeft hij opgevolgd in de hoop aldaar gelegenheid te vinden tot heilzame daden. Maar het is niet in
+deze omgeving dat hij slagen zal. De toestand van het Keizerrijk is verre van fraai; uiterlijk vol glans is het rijk innerlijk
+krachteloos en vervallen; de keizer zelf leeft voor het genot in de grootste verkwisting en de schatkist is tot den bodem
+geleegd.
+
+</p>
+<p>Faust, die nog naar zijn weg zoekt, moet in deze omgeving tot inzicht komen, dat de zedelijke daad des menschen vrij is tegenover
+alle bestaande ordening. Voor den Jood uit Jezus&#700; tijd is het godsdienstig volks-instituut de sfeer, die het zedelijke bepaalt;
+voor den oud-Indi&euml;r de kaste; voor den Griek het staatsverband, zoodat hij zedelijk mensch is in dit opzicht, dat hij zijn
+arbeid doet voor het staatsgeheel. De Middel-Eeuwer, over &#700;t algemeen genomen, acht zich zedelijk handelend volgens voorschrift
+van en in dienst aan de kerk. Zijn barmhartigheid, eedstrouw en gerechtigheid zijn een verplichting, die de kerk hem oplegt.
+Voor Faust echter zal al zulke instelling wegvallen. Geen bestaande ordening zal als verplichtende macht zich aan hem voordoen:
+in de sfeer van het keizerrijk valt voor hem niets van zedelijke beteekenis uit te richten. Tegelijk blijkt hem, dat deze
+keizerlijke <a id="d0e793"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e793">55</a>]</span>staatsordening (en daarmee alle &#8220;instituut&#8221;) de echte nooden der gemeenschap niet lenigt, en een van boven opgelegde figuur
+is, die met het ware leven der volkeren in geen verband staat. Wie zedelijk werken wil, doe het niet ten dienste aan eenige
+instelling of organisatie, maar doe het voor de menschelijke schare, dat is voor het <i>gemoed</i> der menigte, want dit is voor zedelijke weldaden ontvankelijk.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Maar om tot machtige daden bekwaam te zijn moet Faust een scholing doorloopen. Het &#8220;strevend in werking zijn&#8221; (<span lang="de">strebend sich bem&uuml;hen</span>) moet voortkomen uit een welgeordenden en evenredigen geest, want anders is het werk chaotisch, vormeloos. Faust moet nu
+niet in een wildernis rondwaden, maar zich een weg banen in het leven, en de dichter van Faust acht, dat hiertoe geen betere
+scholing is dan het verkeer met de klassieke Grieksche kultuur en hare schoonheid. Door deze zal Faust de mateloosheid van
+zijn strevenden drang te boven komen en dien louteren. Immers, zooals het moderne, Germaansche, romantische streven zich <i>uitleeft</i>, zoo wil het Grieksche <i>zich inhouden</i>. Werther is de romantische mensch, subjektief en onbegrensd in zijn aandoeningen; maar hij zou in de Grieksche zelfbepaling
+tot vruchtbaarheid zijn gekomen, terwijl hij zonder deze kwam tot ondergang. Faust zal niet als Werther lijden, maar hijzelf
+weet welke leerschool hij behoeft.
+
+</p>
+<p>Het verkeer van Faust aan het keizerlijk hof wordt bekroond met een maskerade, waarin de krachten en faktoren van het menschelijk
+leven en der maatschappij in symbolische gestalten worden vertoond: een schouwspel, waarin Faust een tegengestelde houding
+aanneemt, dan die hij in het leven wil voeren: hij is er werklooze toeschouwer. De keizer ziet de fraaiheid van de vertooning,
+maar de aldus gesymboleerde werkelijkheid heeft veel onschoons en op &#700;t einde gaat <a id="d0e813"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e813">56</a>]</span>de geheele maskerade in vlammen op. De keizer, wiens lust naar schoone vertooning aldus ontstoken is, wil zich nog meer vermaken
+en wenscht het meest uitgezochte voorbeeld van menschenschoon te zien vertoond: Paris en Helena uit het doodenrijk te voorschijn
+geroepen, moeten voor zijn oogen verschijnen!
+
+</p>
+<p>Deze vertooning is voor hem niet meer dan een lichtzinnig amusement. Maar in Faust heeft de gedachte aan de klassieke schoonheid,
+in Helena vertegenwoordigd, een horizont van inzicht geopend. Hijzelf zal naar de diepte der wereld afdalen en door de macht
+zijns geestes de Helena-gestalte te voorschijn roepen. Waarheen zal hij afdalen? Men daalt slechts in zichzelven af en deze
+afdaling heet de <i>bezinning</i>, maar de bezinning brengt den bezinner tot de algemeene gronden waar het leven, waar elk geestesleven, ontspringt. In de
+dichterlijke voorstelling heeten deze gronden: de Moeders en van hen wordt met plechtig geluid verzekerd: &#8220;godinnen tronen
+verheven in hun eenzaamheid; rondom hen is alle Ruimte opgeheven, geen Tijd is daar; over hen kan niet gesproken worden: de
+Moeders zijn zij. Welke weg leidt tot hen? geen weg! De weg tot hen gaat in het onbetreden en niet te betreden gebied; door
+geen navraag vindbaar: zijt gij bereid? geen sloten en geen grendels behoeven weggeschoven; door eenzaamheden wordt gij heen
+gedreven: hebt gij begrip van het verlatene en van de eenzaamheid?&#8221; Het is Mefistofeles, die deze aanwijzing geeft, en zij
+is gegeven uit zijn zienswijs: de levensdiepte geldt voor hem niet; maar met kloeke verzekerdheid antwoordt Faust: &#8220;in uw
+Niets hoop ik het Al te vinden.&#8221; Wanneer het aan Faust gelukt om uit de diepe bezinning op het leven de idee der schoonheid
+op te roepen, staat hij aan den aanvang zijner geestelijke scholing. Wat hij gedaan heeft is bij zichzelf de noodzaak en onmisbaarheid
+der leerschool vaststellen, die hij doorloopen moet.
+<a id="d0e820"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e820">57</a>]</span></p>
+<p>Uit de diepe gronden zijns levens brengt hij de idee der schoonheid te voorschijn, maar de enthousiaste omhelzing daarvan
+werpt alsnog de idee zelve in verbrijzeling. Faust verliest Helena terwijl hij haar aangrijpt.
+
+</p>
+<p>Niet als bloote gedachte lichtend voor hem uit, doch als duurzame levenservaring moet de schoonheid aan zijn bestaan deelnemen:
+daartoe neme Faust de klassieke beschaving in zich op: het <i>huwelijk met Helena</i> zal hem tot de zedelijke daad bekwamen.
+
+</p>
+<p>Maar de klassieke beschaving moet recht begrepen worden. Ook zij heeft haar excessen en verwarringen. Geen kultuur is feitelijk
+volmaakt, en het is niet meer dan de geest en de idee der klassieke beschaving, welke Faust zich eigen make. Hij moet zich
+beschermen tegen de spookgestalten, die ook hier zich voordoen; in de &#8220;Klassieke Walpurgisnacht&#8221; moet hij tot het inzicht
+komen, dat niet overal waar Griekenland is Helena woont. Niet de spookachtige fantasie, die griffioenen, sfinxen, sirenen,
+centauren, <span id="d0e830" class="corr" title="Bron: pygmaeen">pygmae&euml;n</span> en wat half-dierlijks er meer zij, voortbracht&#8212;maar de klare en zuivere geest, die de gestalte van Helena opriep, is de ware
+geest der Grieksche beschaving. Om Faust rond te leiden in de spokenwereld, daartoe is Homunculus, een kunstmatig menschje,
+in chemische retorten bewerkt, voldoende: voor zijn huwelijk met Helena drage hij zelf zorg.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e833">
+<h3 class="normal">5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie en maat.</h3>
+<p>De schoonheidszin is van het geestesleven een integreerend deel. Geen geestesleven is gaaf zonder deze. Aan de &#8220;oude zedelijkheid&#8221;
+heeft de schoonheidszin ontbroken; de Calvinist heeft nooit beseft dat er verband is tusschen het goede en het schoone. De
+theologische, mechanische aanleg van het Zeventiend&#700; <a id="d0e838"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e838">58</a>]</span>Eeuwsche denken, sluit den schoonheidszin eer buiten dan in zich.
+
+</p>
+<p>Het Pi&euml;tisme is vaak vijandig gestemd tegenover hem, daar het de wereld verwerpt; zelfs Spinoza heeft zich zeventiende-eeuwer
+betoond door van hem niet te gewagen. Onze groote schilderkunst heeft geen verband gehouden met het zedelijk bewustzijn des
+volks, en het zedelijk bewustzijn heeft zich niet geopend voor de kunst noch voor de aesthetische ontroering. Eerst het geslacht,
+waartoe Goethe behoorde, begreep het verband tusschen schoonheid en levensbestemming. Faust treedt in het huwelijk met Helena,
+en dit huwelijk is een noodzaak tot zijn volmaking.
+
+</p>
+<p>Het is hier niet te doen om een aesthetische beschaving in de plaats der ethische, een oppervlakkig schoonheidsbehagen, dat
+met de diepe gronden des levens zich niet afgeeft. Zulk aestheticisme, dat de kunst tot zijn godsdienst heeft, is in de Negentiende
+Eeuw opgekomen; maar het huwelijk van Faust en Helena heeft diepere waarde: het is de scholing in de klassieke kultuur, de
+vorming van den zedelijken mensch door harmonie, klaarheid en innerlijke orde. Faust heeft aanraking met den <i>geest</i> der Grieksche beschaving.
+
+</p>
+<p>Het huwelijk met Helena is voor den zedelijken mensch noodig, omdat hij, naar de nieuwe opvatting, de wet zijns eigenen wezens
+te vervullen heeft. Moet de mensch zichzelf verwerkelijken, dan loopt hij daarbij het gevaar eener redelooze emancipatie en
+afzondering uit het geheel. Zoo hij de nieuwe moraal als een wil tot macht opvat en meent, dat aan zijn eigen wil alles geoorloofd
+is, ware het beter dat hij nog onder het toezicht der oude wetgeving stond. Met dergelijke Nietzschiaansche op de spits drijving
+zijner individualiteit is de wonderbare harmonie des bestaans verbroken. Wie slechts eigen macht erkent is tyran en tyranniseert
+de wereldorde, in welke wij <a id="d0e849"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e849">59</a>]</span>omvat zijn en waarin ons leven redelijkheid bezit. Juist daar de wereld-orde in ons bewustzijn inwoont zijn wij onszelf ten
+wet. Zoo behoort de mensch der nieuwe moraliteit van de idee der orde en harmonie doordrongen te zijn. Geen wild-romantieke
+vrij-machtigheid besture zijn daden. De student, die in Faust&#700;s studeercel kwam verkondigen, dat hij persoonlijk het superieure
+subjekt der wereld was, en dat het op- en ondergaan der zon van zijn denken afhing, vertoont de nieuwe moraliteit als karikatuur.
+Maar Faust zal innerlijk rijpen en zich van de idee van orde en wet doordringen, opdat zijn streven niet romantisch zij.
+
+</p>
+<p>Het altijd-durende streven gaat verloren, zoo daaraan de rust der zelfbeheersching ontbreekt; de fantasie vindt willekeurige
+slingerwegen maar niet den weg tot het doel. Zoo moet het streven zich scholen door de schoonheid, die niet anders is dan
+de evenredigheid en algemeene orde der wereld. Griekenland heeft de wereld als &#8220;kosmos&#8221; opgevat. De schoonheidszin is uit
+Griekenland geboren. Overal liggen zijne voorteekenen verspreid: Indi&euml;, Egypte, Assyri&euml;, Babel, Isra&euml;l, Phoenici&euml;, Germani&euml;
+zijn vol voorteekenen die de geboorte van den schoonheidszin aanzeggen; maar eerst Hellas heeft de schoonheid <i>geweten</i> en het vormelooze verworpen voor de erkenning van harmonie en maat. Eerst Hellas heeft dit inzicht tot beginsel eener geheele
+kultuur gemaakt.
+
+</p>
+<p>Dit is dus de vrucht van Faust&#700;s scholing door de klassieke kultuur, dat hij leert innerlijk maatvol zijn, en dat zijn strevende
+werkzaamheid daardoor planmatig en doelmatig wordt.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Maar het huwelijk met Helena is leerschool en niet meer. Evenmin als een leerschool is het tot bestendigheid beschikt. Zal
+Faust tot uitvoering der zedelijke daad komen, dan moet dit huwelijk achter hem liggen, al is ook de leering, daarin ondergaan,
+van blijvende <a id="d0e862"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e862">60</a>]</span>beteekenis. Zoo zien wij Helena aan Faust&#700;s armen ontzinken. Wat zij hem verwekt heeft is de <i>po&euml;zie</i>. Immers deze is niet anders dan maatvolle gedachte en Goethe noemt haar Euforion. Voor hem was de po&euml;zie niet een kunstvol
+spel, maar een innerlijk vermogen, om het leven en de werkelijkheid als een kunstwerk te zien en te beleven; zij was hem een
+scheppende macht, die zich uitte in denken en doen. Zal Faust tot zedelijken werker worden, dan moet hij door de po&euml;zie bezield
+zijn tot dienst aan de wereldorde en door haar tot maatvolle wijsheid zijn bekwaamd. Deze vrucht zal blijken, wanneer de huwelijkstijd
+met Helena voorbij is; tijdens het huwelijk zal zij hem verschijnen als lichtende beeld. De lichtende gestalte Euforion, in
+het huwelijk van Faust en Helena verwekt, blinkt voor beider verwonderde oogen, maar gaat als een meteoor voorbij, waarna
+ook Helena&#700;s oogenblik van verscheiden is gekomen. Wanneer zij aan Faust ontzinkt, blijven als aandenken, kleed, mantel en
+lier achter. Dit beteekent dat de nieuwe zedelijkheid de sporen bewaart van hare scholing in de klassieke kultuur, maar dat
+zij toch een andere is, zelfstandig, en uit haar leerschool is verrezen als een vrije macht, stichtster harer eigen beschaving.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e867">
+<h3 class="normal">6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en ontoereikendheid der zedelijke daad.</h3>
+<p>Het oneindig streven, Germaansch van oorsprong maar geadeld in de leerschool der klassieke beschaving; de zedelijke zelfbetooning,
+door het besef van maatvolle orde verhelderd&#8212;ziehier den <i>weg van Faust</i>: op deze wijze zal hij zijn Mefistofeles te boven komen.
+
+</p>
+<p>Maar waarin bestaat het dat Faust Mefisto te boven komt? Indien hij in het zedelijk streven, dat toch ook naar bepaalde doeleinden
+uitgaat <i>bevredigd</i> wordt, is <a id="d0e880"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e880">61</a>]</span>dan de oneindige drang, deze richting naar het Absolute, niet t&ograve;ch verloochend? en wie heeft dan overwonnen: Faust, die beweerde
+met niets te zullen bevredigd zijn, of Mefisto die daar al te gemakkelijken raad op wist?
+
+</p>
+<p>Ziehier de vraag, die de ontknooping van het Faust-drama beheerscht.
+
+</p>
+<p>De zedelijke daad, die Faust uitvoert is grootsch, bovenal zoo zij in haar symbolische beteekenis doorzien wordt. &#8220;Mijn oog
+was gericht, zoo spreekt Faust, naar de hooge zee; zij zwol op om in zichzelve omhoog te streven&#8212;dan zonk zij in en schudde
+haar golven om daarmede de breedte der vlakke oevers te bestormen. En dat verdroot mij, gelijk de overmoed door zijn hartstochtelijk
+opgezweepten zin den vrijen geest, die slechts het recht waardeert, ergert.
+
+</p>
+<p><span id="d0e887" class="corr" title="Bron: ">&#8220;</span>Ik achtte het toeval, scherpte mijn oog: de golf stond op en rolde dan terug, trok weg van het trotsch bereikte doel; het
+oogenblik komt en hij herhaalt zijn spel. Dan sluipt hij weer aan op duizend plaatsen, de onvruchtbare, om overal onvruchtbaarheid
+uit te strooien. Het is een zwellen en toenemen en uitstorten over het woeste gebied, en dan weder terugtrekken en er is niets
+volvoerd. Mij beangstigt dit schouwspel tot vertwijfeling; doellooze kracht van bandelooze elementen! Hier waagt mijn geest
+het boven zijn macht te streven: hier wil ik strijden en hier wil ik overwinnen! En dit is mogelijk: zoo vloedend als zij
+is, golft de zee langs elken heuvel heen; al beweegt zij zich nog zoo overmoedig: een geringe opgeworpen hoogte weerstaat
+haar trots en een geringe diepte trekt haar machtig tot zich neer. Toen heb ik snel in mijn geest het plan gevormd: verwerf
+het kostelijk genot om de heerschzuchtige zee van den oever af te sluiten, het gebied dier vloeiende massa in te krimpen,
+en haar diep binnenwaarts terug te dringen in haarzelf. Van schrede tot schrede heb ik mij het plan voor den geest <a id="d0e890"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e890">62</a>]</span>geroepen: dit te volvoeren is mijn wensch, waag het de uitvoering te bevorderen.&#8221;
+
+</p>
+<p>Faust wil de zee aan banden leggen en het onvruchtbaar zeegebied herscheppen tot vruchtbaar land; daar wil hij een door menschen
+veroverde woonplaats stichten, een vrijen grond voor een vrij volk, dat zich in vrije werkzaamheid oefent.
+
+</p>
+<p>Het veld zal vruchtbaar zijn, een land als een paradijs; laat aan zijn buitenkant de vloed den dijk bestormen: de samenwerking
+eener schare is haastig bereid om de kleinste scheur te versperren. De symboliek dezer Faustische daad is duidelijk: de zee
+is de negatie der vruchtbare aarde; terwijl deze uit een onbegrensden levensdrang het leven voortbrengt, plant, dier en mensch
+ontspruiten doet, en uit haar schoot de delfstoffen opwerpt&#8212;doet de zee niets dan verzwelgen; in haar diepte schuilen monsters
+en de kolk van gevaar blijft zij voor ieder, die zich op haar bedriegelijke vlakten waagt. De zee is het verstorend element;
+zij is de Mefistofeles in de aardsche schepping; van den oer-chaos overgebleven. Nu zal Faust de zee terugdrijven. Zinrijke
+daad! Ziehier het heilswerk, in eigen geestelijke vrijheid uitgedacht en volvoerd, geheel anders dan de &#8220;goede werken&#8221; voorgeschreven
+door een gekodificeerde moraal. Deze daad beteekent Faust&#700;s overwinning over Mefistofeles.
+
+</p>
+<p>Een bekoorlijk tafereel schildert het welslagen dezer daad van Faust: een vroeger schipbreukeling, eenmaal aan deze kust gespoeld
+en verpleegd in de hut van Philemon en Baucis zoekt nu, jaren later, zijn weldoeners op, en aanschouwt van hun in &#700;t duin
+gelegen woonplaats af, geen zee maar een vruchtbaar land: hetgeen u grimmig mishandeld heeft, de zee met haar schuimend wilde
+golven, ziet gij in een tuin herschapen: een tafereel als een paradijs! Koene knechten van verstandige heeren groeven en dijkten
+de zee in, verminderden haar rechtsgebied en werden heerscher <a id="d0e898"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e898">63</a>]</span>in hare plaats. Zie toch hoe weide naast weide groent, beemd, tuin, woud en dorp! rechts en links over groote uitgestrektheid
+is het gebied dichtbevolkt!
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Maar is Faust nu voldaan? en heeft in deze daad zijn oneindige drang, d. i. zijn drang naar het Oneindige vervulling gevonden?
+Indien ja, dan is eenerzijds Mefistofeles overwonnen, omdat niet in de verlokkingen van dezen, maar in Faust&#700;s eigen gevonden
+en geschapen taak zijn drang vervuld is.
+
+</p>
+<p>Mefisto heeft Faust in de wildernis gevoerd.. Nu heeft hij zelf uit de wilde zee een bewoonbaar en vruchtbaar land geschapen!
+
+</p>
+<p>Anderzijds heeft toch Faust een voldoening gevonden beneden het Oneindige. Eenmaal heeft hij het wezen der wereld gezocht
+met het denkend intellekt; de magie is door hem te hulp geroepen; hij heeft den dood gewild om langs dezen weg in de eeuwige
+waarheid in te dringen; diep en ontroerend was de klacht over zijn onvermogen; in zijn ongeleschten kendorst dreigde hij te
+zullen bezwijken, en heeft gezworen dat niets hem ooit zou bevredigen: &#8220;zal ik ooit gerustgesteld mij neerleggen op het bed
+der ledigheid, dan zij het tegelijk met mij ten einde; kunt gij mij zoo beliegen dat ik mijzelf behaag, mijn laatste dag zij
+aangebroken; zal ik tot het oogenblik spreken: blijf toch want gij zijt schoon genoeg, dan wil ik te gronde gaan.&#8221;
+
+</p>
+<p>Faust is voldaan.... maar z&oacute;o dat hij het niet is. Dat is: hij heeft de daad gedaan die de meest zuivere <i>omzetting</i> is van zijn oneindigen drang in de aardsche omgeving. Maar deze daad is op elk oogenblik nog slechts een <i>betrekkelijke</i> uitdrukking van zijn drang, en om haar volledig te denken, denkt hij haar verlengd in het toekomstige. Bovendien: aan het
+werk zelf heeft Mefistofeles deel en zoo is het een onvolkomen werk.
+<a id="d0e916"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e916">64</a>]</span></p>
+<p>Wat dit laatste aangaat: in het werk mengt zich onrecht; dus houdt het een bewijs zijner onvolmaaktheid in. De Faust-dichter
+schildert deze ongerechtigheid in den aanval van Mefisto met drie gevaarlijke gezellen op het huisje van Philemon en Baucis.
+Faust ergert zich aan het oud-modisch klokgebengel, waarme&ecirc; deze oudjes nog steeds den verleden tijd dienen. Hij heeft hun
+in &#700;t nieuwe gebied een beter woning en welvarender landgoed aangeboden; maar vond slechts weigering. Mefisto volgt Faust&#700;s
+wenk op eigen manier en.... de hut gaat in vlammen op, terwijl de bewoners omkomen. Voor Faust geeft deze handeling stof tot
+bepeinzing. Ook de werken van zedelijke bezieling, naar bepaalde doeleinden uitgaand, kunnen de eeuwigheidswaarde van den
+mensch niet vervangen; zij zijn eindige grootheden, heilzame doch begrensde gewrochten en zij houden den mensch binnen zijn
+eindige levensvoorwaarden besloten. Evenmin als de opstapeling der wetenschappelijke resultaten, bereikt de vermenigvuldiging
+der zedelijke daden het eeuwige. Waar de Wagners juichen zijn de Fausten onvoldaan. Dat de zedelijke handelingen den mensch
+niet vergoddelijken bewijst het onrecht dat ongewild ook daarin binnensluipt.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Toch heeft Faust <i>zijn weg</i> gevonden. Maar de weg is niet het doel, doch het middel. Na de scholing door de oude kultuur heeft hij in een nieuwe zedelijkheid
+<i>zich tot het hoogste voorbereid</i>.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Nog is, gelijk wij zagen, Mefistofeles niet geheel overwonnen. In beginsel is zijn macht over Faust gebroken, hierme&ecirc; dat
+Faust in de zedelijke daad zijn ware zelf verwerkelijkt. Niet meer leider maar dienaar van Faust is hij, maar ook in deze
+verhouding is hij nog de medgezel. Weldra doet zich het verstorend element zijns persoons aan Faust gelden; want reeds <a id="d0e933"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e933">65</a>]</span>in den proloog in den hemel is deze onontkoombare waarheid over hen uitgesproken: de mensch dwaalt zoolang hij streeft.
+
+</p>
+<p>Voor den strevenden mensch is er geen mogelijkheid om de negatie, de verstoring, het kwaad, den Mefistofeles te niet te doen&#8212;zoolang
+hij streeft. Maar in beginsel is hij, zoodra zijn strevenden wil zich verheft, hem te boven. Nu nadert tot den oud geworden
+Faust een gestalte, die lang afwezig is gebleven, maar toch op hem geloerd heeft zoolang Mefisto met hem ging: de Zorg.
+
+</p>
+<p>Is iemand hier? vraagt Faust. De vraag vereischt een ja, antwoordt zij.&#8212;En gij wie zijt gij dan?&#8212;Ik ben nu hier.&#8212;Verwijder
+u!&#8212;Ik ben ter rechter plaats.&#8212;Neem u in acht! zegt Faust, en spreek geen tooverwoord! En zij: al zou mij geen oor vernemen,
+toch weerklink ik in de harten; op wegen, op de zeetochten ben ik de steeds beangstigende medgezel. Steeds gevonden, nooit
+gezocht, ik wordt gevleid en gevloekt. Hebt ge nooit de zorg gekend? &#8220;Uw macht erken ik niet&#8221; roept Faust haar toe, maar zij
+blaast haar adem over hem uit en Faust wordt blind.
+
+</p>
+<p>Hij buigt zich niet voor de tegenstandster, zooals hij zich niet buigt voor Mefistofeles; hij is zichzelf en handelt uit aansporing
+van zijn eigen wezen, maar tegelijk vervult hem zijn grootsche daad met onbevredigdheid. &#8220;Nog heb ik mij niet opgeworsteld
+tot de vrijheid&#8221; roept hij uit; en: &#8220;de mensch doorreize zijn aardschen dag; als geesten spoken ga hij zijn vrijen gang. In
+het voortschrijden vinde hij smart en geluk, hij, onbevredigd elk oogenblik.&#8221;
+
+</p>
+<p>De beperktheid van zijn kunnen en het te-kort van zijn zedelijk streven wordt aan den mensch te ondervinden gegeven door de
+macht, die zich tegenover hem stelt. Maar in zichzelf vindt hij zijn streven en de geestelijke kracht, die hem daarbij geleidt.
+Faust wordt door de zorg weerstaan, maar in zichzelf beseft <a id="d0e943"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e943">66</a>]</span>hij den aandrang tot voortzetting zijner grootsche daad en voor zijn innerlijke oogen spiegelt het vizioen der voltooiing.
+Terwijl Mefisto&#700;s gezellen bezig zijn het graf te delven, waarin hij Faust hoopt te vangen, (want vernietiging acht hij het
+einde ook van dit leven), hoort de blindgeworden strever in het geklank der spaden het werk der arbeiders, die hij geroepen
+heeft. Immers een kanaal graven zij om een moeras af te leiden en aldus de gezondheid der streek voor haar bewoners te verhoogen?
+Het volk dat hier in vrijheid woont, zal zich uitbreiden. Het gevaar kennend en afwerend zal jeugd, manschap en grijsheid
+hier zijn lange leven in noeste werkzaamheid volvoeren!
+
+</p>
+<p>Deze gedachte is het die Faust vervult en als vizioen voor zijn blinde oogen zweeft, en in het licht daarvan roept hij uit:
+&#8220;nu waag ik tot het oogenblik te zeggen: blijf, want gij zijt schoon genoeg. In aeonen kan het spoor van mijn aardsche dagen
+niet vergaan. In het voorgevoel van zulk verheven geluk, geniet ik thans het hoogste oogenblik.&#8221;
+
+</p>
+<p>Deze woorden zijn de laatste en Faust zinkt stervend op den grond. Dat hij de weddenschap met Mefistofeles slechts naar den
+klank des woords verloren heeft, is duidelijk. Hij zelf, aan Mefisto ontgroeid, is van hem vrijgekomen. Hij heeft zijn oneindig
+wezen tegen den ondergang bewaard.... maar niet verwerkelijkt. Het zedelijke streven is niet het hoogste bereik der menschelijke
+persoonlijkheid. &#8220;Wiens geest altijd strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen&#8221; zal van Faust gelden: dat de zedelijke
+streving zelve de voltooiing van het menschelijk bestaan inhoudt, is daarmee niet gezegd!
+
+
+
+<a id="d0e949"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e949">67</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="d0e950" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">V Faust&#700;s voleindiging</h2>
+<div class="div2" id="d0e953">
+<h3 class="normal">1. De liefdemacht. God en mensch. Overschrijding der begrensdheid.</h3>
+<p>&#8220;God kennen is de hoogste deugd&#8221; leert Spinoza. Dit &#8220;hoogste&#8221; noemt hij summa virtus, hetgeen nog iets anders beteekent dan
+&#8220;hoogste&#8221; <span class="abbr" title="namelijk"><abbr title="namelijk">nl.</abbr></span> toppunt der deugd. Het begrip &#8220;hoogste&#8221; duidt aan iets betrekkelijks, zijnde de uitkomst eener vergelijking; het beteekent
+niet, dat het n&ograve;g-hoogere is uitgesloten; slechts over het thans-voorhandene doet het uitspraak. Maar &#8220;toppunt&#8221; beteekent
+het logisch uiteinde der opstreving, waarbij het n&ograve;g-hoogere niet gedacht kan worden. Hier is het streven ten einde in zijn
+bereikte doel.
+
+</p>
+<p>De oude zedelijkheid erkende niet dat het geestesleven zijn (natuurlijke) voltooiing had in de eenheid met God en op deze
+eenheid was aangelegd. Zij geloofde aan de tegenstelling tusschen mensch en God (door de zonde) en hoopte te eindigen bij
+een verzoening. Dit is de oude religie, die uitgaat van het zondebesef, en met alle middelen de overtuiging hunner onwaardigheid
+bij de menschen aankweekt. Maar de ware religie, die zoo oud is als de beschaving, al bleef ze in het verborgen, beleed de
+fundamenteele identiteit des menschen met God (zooals de zonnestralen fundamenteel &eacute;&eacute;n zijn met de zon) en erkent dat in de
+bewuste eenheid met God het leven tot zijn waarheid is gekomen.
+<a id="d0e963"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e963">68</a>]</span></p>
+<p>Deze eenheid met God is een verheffing des bewustzijns, waarin het betrekkelijke is overwonnen; zij is onze vereeniging, die
+door de mystische denkers zelfs &#8220;vergoding&#8221; (theosis) is genoemd. De <span id="d0e966" class="corr" title="Bron: religieuse">religieuze</span> zielkunde handelt over haar in een diepzinnig hoofdstuk en het is deze vergoding als een voleindiging van het geestesleven,
+welke de Faust-dichter in de slot-sc&egrave;ne van het gedicht heeft in beeld en klank en woord gebracht. In haar is geen Mefistofeles
+die het bewustzijn der oneindigheid tracht af te leiden of uit te dooven.
+
+</p>
+<p>Een bergwand rotsachtig met kloven en met bosch begroeid; niet bewoond dan door eenige kluizenaars; een geest van diepe geheimzinnigheid
+hangt daar; de berg is in lagere en hoogere gebieden verdeeld; geestelijke wezens zweven af en aan, en een koor van zalige
+knapen beweegt zich kringvormig om den hoogsten top; engelen van mindere en van meerdere volmaking gaan zingend om, terwijl
+zwevend de Mater gloriosa nadert op den aanroep van haar grootsten vereerder. Zalige vrouwen onder wie eene (weleer Gretchen
+genoemd) aanbidden haar, terwijl het onsterfelijk deel van Faust door Engelen wordt opwaarts gedragen en het geheele tafereel
+met een mystisch koor eindigt, waarin de eeuwigheid als voltooiing van den tijd bezongen wordt.
+
+</p>
+<p>Dit alles heeft de beteekenis van aanwijzing van een hoogere werkelijkheid. Deze berg is onttrokken aan de aardsche natuur
+en natuurwet; de wezens, die er vertoeven, zijn in zwevende beweging en de geheele berg is een heilige schuilplaats der liefde.
+Ook het streven en de zedelijke strijd bestaan hier niet. Wat in de wereld niet geldt, geldt hier: het is de almachtige Liefde
+die alles vormt en alles koestert.
+
+</p>
+<p>In deze sfeer wordt het wonder voltrokken der voleindiging van het geestesleven. De voltooiing moge een logisch gevolg zijn
+van de voorafwerkende krachten, zoodat het geestesleven uit zichzelf naar haar <a id="d0e975"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e975">69</a>]</span>heenwijst&#8212;toch is haar werkelijkheid een <i>nieuwe</i> daad. Beter nog: in de voltooiing komt aan het licht welke kracht in het geestesleven verborgen was: de liefdekracht van
+God. De zedelijke houding van Faust was een strevende zelfwerkzaamheid, en het is dit streven, dat hem tot de volmaking voert
+(&#8220;wie altijd strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen&#8221; zingen de engelen)&#8212;maar nu blijkt dat dit menschelijke streven
+nog een andere waarde heeft dan het streven van een m&egrave;nsch te zijn: het is de ervaarbare keerzijde der Godskracht: de eeuwige
+scheppingshandeling Gods draagt het geheele leven, gelijk zij draagt de geheele wereld en waar w&igrave;j van zedelijk streven gewagen
+is &#700;t in waarheid deze groote kracht, die zich in menschen openbaart. De groeikracht, waarmee de plant zich uit den aardbodem
+opheft, is niet haar speciale eigendom, maar is de Natuur zelve in haar werkzaamheid: zoo is het niet anders dan de Kosmische
+Liefde, die zich in Faust voordeed en vermomde als zijn eigen strevende wil. Zoo lang de mensch nog in zijn streven is bevangen
+en de Mefistofeles hem begeleidt, weet hij niet anders of het is zijn eigen zedelijke natuur die handelt.... maar dit wordt
+anders in de voleindiging.
+
+</p>
+<p>Ja dit is de voleindiging dat hij zich bewust is van de Godskracht als zijn eigen wezen. Op eens aanschouwt hij in zich niet
+zijn eigen persoon, maar het groote Wezen. Dit is de Godskennis waarvan Spinoza zegt dat zij het einde is der deugd, God schouwende
+met een helderheid als waarmee wij te voren van ons eigen streven bewust waren.
+
+</p>
+<p>Want de mensch leeft in het Wereldgeheel en de geheele wereldorde, die is de geest van God, woont in hem. Deze is de &#8220;eeuwige
+Liefde die alle dingen vormt&#8221; en in de voleindiging des levens hebben wij niet het partikuliere zelfbewustzijn, maar het bewustzijn
+van God, dat is van de eeuwige Liefde. Wij z&igrave;jn ons bewust van de Oneindige Tegenwoordigheid. Als <a id="d0e984"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e984">70</a>]</span>&#8220;de Liefde van boven aan ons deelneemt roept de heilige schaar ons het welkom toe.&#8221; De Pater Seraphicus, langs den berg zwevend,
+roept op tot deze ondervinding: &#8220;Stijgt opwaarts tot hooger gebied, groeit ongemerkt, want hier versterkt u de zuivere tegenwoordigheid
+van God. Dit is het voedsel der geesten, regeerend in het vrije hemelruim; dit is de openbaring der eeuwige Liefde, die zich
+in ons tot zaligheid ontvouwt.&#8221;
+
+</p>
+<p>De beteekenis van Faust&#700;s oneindigen drang wordt nu verstaan: wat hem drong is het Oneindige zelf: zijn strevende natuur is
+van den beginne aan niets anders geweest dan de oneindige kracht Gods in haar menschelijke keerzij: datgene waarvan de Wagners
+onbewust waren, werd door de Fausten beseft; maar met een v&oacute;&oacute;rbesef dat zich nu eerst tot levend inzicht voltooit.
+
+</p>
+<p>Nu eerst.... De mensch streeft zoolang hij leeft en zoolang hij streeft dwaalt hij en is door Mefistofeles vergezeld. Faust
+wordt voleindigd door den dood heen. De ingang in het groote Mysterie is de voorwaarde tot de voleindiging. Faust zelf heeft
+nog in zijn laatste levensstonde verzekerd, dat het &#8220;uitzicht naar boven&#8221; hem is afgesloten en dus de <i>kennis</i> van het oneindige, waarnaar hij tevoren zoo vurig smachtte, niet verkregen is. Maar het onbekende is niet het onwerkelijke,
+en gelijk hij eenmaal den dood heeft willen roepen om hem in het mysterie in te wijden, zoo komt nu de dood met het mysterie
+en wijdt hem in. Slechts de dood geeft die zuivering waarbij de geest des menschen tot zichzelven komt, de uitwendigheid der
+wereld aan de aandacht ontzinkt. &#8220;Reeds is hij schoon en groot van heilig leven&#8221; zingt over Faust een schare van zalige knapen.
+
+</p>
+<p>Het zedelijk streven van den mensch is, in zijn grond beschouwd, niet eigen werk, maar de Godskracht in hare werkzaamheid;
+want naar ons wezen <a id="d0e995"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e995">71</a>]</span>zijn wij het Algemeene, en de Geest des Geheels heeft hier zijne inwoning. Het streven opwaarts is, alzoo beschouwd, de aantrekkingskracht
+die van boven werkt, en de Faust-dichter noemt deze aantrekkingskracht: <i>het eeuwig-vrouwelijke</i>. &#8220;Het eeuwig-vrouwelijke trekt ons opwaarts&#8221; luiden de slotwoorden van het Faust-gedicht:
+
+
+</p>
+<div class="poem" lang="de">
+<div class="stanza">
+<p class="line" style=""><span>&#8220;Das ewig-weibliche zieht uns hinan.&#8221;</span></p>
+</div>
+</div>
+<p>Wat is de beteekenis dezer uitspraak? Naar ons voorkomt deze: tot nu toe kenmerkt Faust zich door de strevende werkzaamheid.
+Het streven is het eeuwig-mannelijke; deze drang tot werken, deze voortschrijdende daadkracht is de scheppende macht, gewrochten
+voortbrengend en van den eenen tot den anderen arbeid voortgaand. Maar, &#8220;wie immer in strevende werking is dien kunnen wij
+verlossen&#8221;; hetgeen beteekent dat niet deze mannelijke gezindheid zelve de verlossing is: in haar wordt Mefistofeles geleidelijk
+overwonnen, maar het eindpunt der overwinning wordt niet bereikt. Doch in &#700;t einde moet de mensch inzien, dat niet hijzelf,
+dat is niet zijn individueele eigen-persoon, de voleindiging toebereidt, maar dat hij haar verwerft krachtens de Godheid die
+zijne werkende macht is. Hij, als eigenpersoon<span id="d0e1005" class="corr" title="Bron: ">,</span> <i>geeft zich over</i>. Hier treedt het passieve moment in, dat de aktiviteit bekroont. Wat hem tevoren werk toescheen schijnt hem nu rust.
+
+</p>
+<p>Daarom is de Godheid in dit opzicht dat zij het geestesleven voleindigt, voor hem niet de werkzame Man, maar degene in wien
+het werk ten einde is en bij wien de mannenkracht uitrust: zijn tegendeel: het eeuwig-Vrouwelijke. Man en Vrouw, Mannelijkheid
+en Vrouwelijkheid zijn symbolische namen en symbolische begrippen om de goddelijke werking aan te duiden. In dit opzicht van
+ten einde zijn des werks <a id="d0e1013"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1013">72</a>]</span>en van overgave onzer persoonlijkheid aan den Voleinder is het goddelijke vrouwelijk gedacht. Hier is een <i>innigheid</i> die tusschen man en man niet bestaat. Wat de Middeleeuwen in de Maria-dienst, wat de Griek in de Aarde-moeder nabij was,
+deze aflegging van den menschelijken eigen-wil en van het eigen-bewustzijn, vindt Faust in zijn opstijging, aangetrokken door
+het eeuwig-Vrouwelijke der goddelijke Liefde. Hier is niet bedoeld een onderdompeling in het onbewuste onzer zinnelijke natuur,
+gelijk men heeft verklaard, maar een opstijging boven het bepaalde bewustzijn van ons verstandelijk daglicht.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Het menschenleven voleindigt zich door inkeer tot zijn grond; het eindigt bij zijn aanvang. Het Faust-gedicht begint in den
+hemel <span class="abbr" title="dat is"><abbr title="dat is">d. i.</abbr></span> in de sfeer van God en vindt er zijn einde. In het einde is de eeuwige Dag aangelicht.
+
+</p>
+<p>De eerste Dag van Faust was het vale, voorbijgezwoegde tijdperk zijner vergeefsche inspanning, eindigend in de klacht. Daarna
+de avond met mysterieuse diepten en zinnelijkheid en eindelijk de voornacht bespookt door wroeging en verwijt. Deze eerste
+Dag is het eerste Deel des gedichts. De na-nacht brengt kalmte en geeft den strever geestes-rust. Nu verschijnt de nieuwe
+Morgen van arbeid, de morgen van het groote streven en deze morgen geeft zich over aan den Eeuwigen Dag.
+
+</p>
+<p>In dien Nieuwen Dag der goddelijke Tegenwoordigheid is de Drang naar het Absolute bevredigd.<a id="d0e1029src" href="#d0e1029" class="noteref">1</a>
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="footnotes">
+<hr class="fnsep">
+<p class="footnote"><span class="label"><a id="d0e1029" href="#d0e1029src" class="noteref">1</a></span> Verg. Dr. J. D. Bierens de Haan, Dante&#700;s mystische reis (Amsterdam, 1914), Hoofdstuk XIII, Het kristallijnen bewustzijn en
+Idee-studies (Amsterdam 2de druk 1913): De geestelijke ontroering; en: door de Rede tot de Aanschouwing.
+</p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="back"><a id="d0e1033"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1033">73</a>]</span><div id="d0e1034" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">Inhoud</h2>
+<ul>
+<li><a href="#d0e112">Woord vooraf</a> V
+
+</li>
+<li><a href="#d0e125">I De klacht van Faust</a>: 1
+
+<ul>
+<li><a href="#d0e128">1. De famulus Wagner, de begrensde mensch</a> 1
+
+</li>
+<li><a href="#d0e188">2. Wetenschap is herleiding tot het Onbegrepene</a> 5
+
+</li>
+<li><a href="#d0e291">3. Faust zoekt ontkoming bij de magische fantasie</a> 12
+
+</li>
+<li><a href="#d0e345">4. Faust&#700;s klacht herhaald (verschijning van den Aardegeest)</a> 16
+
+</li>
+</ul>
+
+</li>
+<li><a href="#d0e382">II Faust en Mefistofeles</a>: 19
+
+<ul>
+<li><a href="#d0e385">1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in den Hemel)</a> 19
+
+</li>
+<li><a href="#d0e429">2. De verstorende macht. Het noodwendige Tegendeel in wereld en leven. Mefistofeles</a> 22
+
+</li>
+<li><a href="#d0e491">3. Mefistofeles: ontkenning en ironie</a> 23
+
+</li>
+<li><a href="#d0e512">4. De weddenschap van Faust en Mefistofeles</a> 29
+
+</li>
+</ul>
+
+</li>
+<li><a href="#d0e531">III Faust in de wildernis</a>: 31
+
+<ul>
+<li><a href="#d0e534">1. Zelfverlies in den zinnenlust</a> 31
+
+</li>
+<li><a href="#d0e575">2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in Mefisto&#700;s leiding)</a> 35
+
+</li>
+</ul>
+<a id="d0e1101"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1101">74</a>]</span></li>
+<li><a href="#d0e606">IV De weg van Faust</a>: 40
+
+<ul>
+<li><a href="#d0e609">1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen morgen</a> 40
+
+</li>
+<li><a href="#d0e655">2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven en zelfbevrijding.)</a> 44
+
+</li>
+<li><a href="#d0e738">3. Het besluit tot daden</a> 50
+
+</li>
+<li><a href="#d0e779">4. De klassieke beschaving als leerschool; geestelijke vorming; de idee der schoonheid</a> 53
+
+</li>
+<li><a href="#d0e833">5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie en maat</a> 57
+
+</li>
+<li><a href="#d0e867">6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en ontoereikendheid der zedelijke daad. Het einde van Faust&#700;s streven</a> 60
+
+</li>
+</ul>
+
+</li>
+<li><a href="#d0e950">V Faust&#700;s voleindiging</a>: 67
+
+<ul>
+<li><a href="#d0e953">1. Overschrijding onzer begrensdheid in de religie; de goddelijke Liefdemacht; de overgave</a> 67
+
+</li>
+</ul>
+</li>
+</ul>
+<div class="transcribernote">
+<h2>Colofon</h2>
+<h3>Beschikbaarheid</h3>
+<p>Dit eBoek is voor kosteloos gebruik door iedereen overal, met vrijwel geen beperkingen van welke soort dan ook. U mag het
+kopi&euml;ren, weggeven of hergebruiken onder de voorwaarden van de Project Gutenberg Licentie bij dit eBoek of on-line op <a href="http://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.
+
+</p>
+<p>Dit eBoek is geproduceerd door Jeroen Hellingman en het on-line gedistribueerd correctie team op <a href="http://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.
+
+</p>
+<p lang="en">This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give
+it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at <a href="http://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.
+
+</p>
+<p lang="en">This eBook is produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at <a href="http://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.
+
+</p>
+<h3>Codering</h3>
+<p>Dit bestand is in een verouderde spelling. Er is geen poging gedaan de tekst te moderniseren. Afgebroken woorden aan het einde
+van de regel zijn stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in het origineel zijn gecorrigeerd. Dergelijke correcties zijn
+gemarkeerd met het corr-element.
+
+</p>
+<p>Hoewel in het origineel laag liggende aanhalingstekens openen gebruikt, zijn deze in dit bestand gecodeerd met &#8220;. Geneste
+dubbele aanhalingstekens zijn stilzwijgend veranderd in enkele aanhalingstekens.
+
+</p>
+<h3>Documentgeschiedenis</h3>
+<ul>
+<li>20-SEP-2007 begonnen.
+
+</li>
+</ul>
+<h3>Verbeteringen</h3>
+<p>De volgende verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:</p>
+<table width="75%">
+<tr>
+<th>Plaats</th>
+<th>Bron</th>
+<th>Verbetering</th>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e195">Bladzijde 5</a></td>
+<td width="40%">monsters</td>
+<td width="40%">Monsters</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e214">Bladzijde 7</a></td>
+<td width="40%">zoo</td>
+<td width="40%">Zoo</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e230">Bladzijde 8</a></td>
+<td width="40%">;</td>
+<td width="40%">:</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e242">Bladzijde 8</a></td>
+<td width="40%">over</td>
+<td width="40%">Over</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e276">Bladzijde 10</a></td>
+<td width="40%">Sokrates</td>
+<td width="40%">Socrates</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e300">Bladzijde 13</a></td>
+<td width="40%">of</td>
+<td width="40%">Of</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e312">Bladzijde 13</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">&#8220;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e315">Bladzijde 13</a></td>
+<td width="40%">ach</td>
+<td width="40%">Ach</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e318">Bladzijde 13</a></td>
+<td width="40%">fe&euml;enland</td>
+<td width="40%">fee&euml;nland</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e332">Bladzijde 14</a></td>
+<td width="40%">,,</td>
+<td width="40%">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e341">Bladzijde 15</a></td>
+<td width="40%">en</td>
+<td width="40%">En</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e388">Bladzijde 19</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e488">Bladzijde 26</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e515">Bladzijde 29</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e519">Bladzijde 29</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e551">Bladzijde 32</a></td>
+<td width="40%">illuzie</td>
+<td width="40%">illusie</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e558">Bladzijde 33</a></td>
+<td width="40%">:</td>
+<td width="40%">;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e570">Bladzijde 34</a></td>
+<td width="40%">menschefiguur</td>
+<td width="40%">menschenfiguur</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e589">Bladzijde 37</a></td>
+<td width="40%">moet ruimte maken</td>
+<td width="40%">ruimte moet maken</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e596">Bladzijde 38</a></td>
+<td width="40%">Gretchen&#700;s</td>
+<td width="40%">Gretchens</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e633">Bladzijde 42</a></td>
+<td width="40%">Gretchen&#700;s</td>
+<td width="40%">Gretchens</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e679">Bladzijde 46</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">&#8221;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e701">Bladzijde 48</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e704">Bladzijde 48</a></td>
+<td width="40%">religieuse</td>
+<td width="40%">religieuze</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e710">Bladzijde 48</a></td>
+<td width="40%">religieuse</td>
+<td width="40%">religieuze</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e830">Bladzijde 57</a></td>
+<td width="40%">pygmaeen</td>
+<td width="40%">pygmae&euml;n</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e887">Bladzijde 61</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">&#8220;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e966">Bladzijde 68</a></td>
+<td width="40%">religieuse</td>
+<td width="40%">religieuze</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e1005">Bladzijde 71</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">,</td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+</div>
+</div>
+
+
+
+
+
+
+
+<pre>
+
+
+
+
+
+End of Project Gutenberg's Goethe's Faust, by Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***
+
+***** This file should be named 23018-h.htm or 23018-h.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        http://www.gutenberg.org/2/3/0/1/23018/
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at http://www.pgdp.net/
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+http://gutenberg.net/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.net
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.net),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at http://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit http://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including including checks, online payments and credit card
+donations.  To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     http://www.gutenberg.net
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
+
+
+</pre>
+
+</body>
+</html>
diff --git a/old/2021-01-03-23018-8.txt b/old/2021-01-03-23018-8.txt
new file mode 100644
index 0000000..4d12395
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-8.txt
@@ -0,0 +1,2754 @@
+Project Gutenberg's Goethe's Faust, by Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+
+Title: Goethe's Faust
+
+Author: Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+Posting Date: September 20, 2010 [EBook #23018]
+First Posted: October 12, 2007
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: ISO-8859-1
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***
+
+
+
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project
+Gutenberg.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+               Handboekjes Elck 't Beste
+
+              Onder leiding van L. Simons
+
+
+                   Uitgegeven door de
+      Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur
+                       Amsterdam
+
+
+
+
+
+                     Goethe's Faust
+
+                      Studie door
+
+               Dr. J. D. Bierens de Haan
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+          Gedrukt ter drukkerij "De Degel", Amsterdam.
+
+
+
+
+
+
+WOORD VOORAF
+
+
+Goethe heeft in de twee gedeelten van den Faust aan zijn lezers het
+beeld voor oogen gesteld van den mensch en zijn hoogste streven. Niet
+een historisch bepaalden persoon, gelijk in menig drama, noch een
+zielkundig merkwaardig wezen, als genie of "Uebermensch" heeft
+hij geschilderd; maar den mensch, die wij allen zijn. Al het
+fantastisch eigenaardige van het Faust-gedicht is dichterlijke
+verbeeldingswijze. Het zal ons, die over de Faust-figuur gaan
+filosofeeren te doen zijn, om het menschelijke in dezen mensch,
+en om niets anders.
+
+
+B. de H.
+
+_Aerdenhout_, Oktober 1914.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+I DE KLACHT VAN FAUST
+
+
+
+1. De famulus Wagner, de begrensde mensch.
+
+
+Nauwelijks verschijnt ons de figuur van Faust of wij vernemen zijn
+klacht, een klacht zoo zeer uit de geheele persoonlijkheid opgeweld,
+dat wij Faust niet kennen, zoolang wij de klacht niet verstaan. En
+door in haar te verwijlen, zoodat de snaren onzer ziel meetrillen,
+verstaan wij haar. Niet slechts muziek of roman willen genoten worden
+door medeleving, maar ook de wijsheid, en ook datgene wat aan de
+wijsheid voorafgaat.
+
+Terwijl wij nu de klacht van Faust zullen uitspreken, en bepeinzen wat
+zij inhoudt--zie daar ontmoeten wij een mensch in Faust's omgeving en
+met wien hij elken dag verkeert: zijn eigen famulus, den helper bij
+zijn natuurkundige proeven, Wagner. Hij is een mensch (of zeggen wij:
+hij is "de" mensch) die de klacht van Faust niet kent en haar niet
+begrijpt en die te dezen opzichte het niet verder brengt dan tot een
+schamele verzuchting. Het is langs den famulus Wagner, dat wij tot
+Faust naderen; het is door tegenstelling dat wij de beteekenis van
+Faust's klacht duidelijk maken.
+
+
+
+"Reeds weet ik veel doch gaarne wist ik alles" (Zwar weiss ich viel,
+doch m�cht ich alles wissen). Met deze woorden treedt de famulus
+Wagner uit Faust's studeercel af; zij zijn kort en wel de prachtigste
+karakteristiek van een benepen mensch. De man wien deze woorden in
+den mond gelegd zijn, is voorgoed belachelijk en met hem het heele
+ras der zijnen; de kordate weetvastheid van zoo'n schepsel, zijn
+beslist voornemen om de weterij van dag tot dag te vermeerderen, en de
+volkomen argeloosheid van zulk gemoed zijn zoo heerlijk bijeengebracht
+in dat ��ne volzinnetje, dat wij Goethe den oprechten dank onzer
+harten schuldig zijn, die zoo treffend de heele bent van weetwijzen
+heeft gekarakteriseerd.
+
+Deze menschen hebben �en eerbied, en die is groot, voor degenen die
+nog meer weten dan zij; zij hebben ��n verlangen en dat is groot: hun
+medewetenden voorbij te streven of althans in te halen; hoe gaarne
+zouden ze twee honderd jaren oud worden, wanneer dat hun hielp om
+alles te weten. Zij zijn het die de opstapeling der leervakken hebben
+uitgevonden en de vergelijkende examens.
+
+Wagner is de _begrensde_ mensch. Maar waarin bestaat dan wel zijn
+begrensdheid, terwijl toch zijn verlangen z�o ver reikt? Tevreden met
+halve maatregelen vinden wij hem niet en de hoeveelheid weten, door hem
+verzameld, is hem nooit genoeg, daar hij immers tot de al-wetendheid
+toe zou willen voortwerken. Respektabel is de kennis der Wagners, en
+zij gelijken in hoeveelheid van opgezamelde wetenschap op musea. Hun
+vatbaarheid schijnt onbegrensd. Zijn zij niettegenstaande dit een
+begrensd type van menschen, waarin ligt deze begrensdheid dan?
+
+Zij ligt in een eigenschap huns geestes waardoor zij den zin en
+beteekenis van hun eigen weten misverstaan. In een misverstand ligt
+hun begrensdheid; en het misverstand is van dien aard, dat hij die het
+opeens inziet, tot de klacht van Faust vervalt. Maar ook van dien aard
+is het misverstand dat men slechts krachtens geestelijke beperktheid
+daarbij blijven kan en dat de ware, ruime en diepe geest niet anders
+kan dan het misverstand ontsluieren en dus komen moet tot de klacht
+van Faust. En deze klacht verwoest de vorige vreugde en spreekt het
+vonnis uit over de schoone illusie van voorheen.
+
+Wat de famulus Wagner niet verstaat is: dat al deze kennis een nadering
+is tot het Onbegrepene. Ja: de diepere _waarheid_ der kennis ligt
+hierin--een waarheid die vooralsnog verbijstert en verblindt, zooals ze
+aan Faust doet, maar die later wordt verstaan, wanneer het Onbegrepene
+niet zonder meer on-begrepen blijft. De Wagners echter verstaan niets
+van dezen geestelijken zin en wonderbare waarde der menschelijke
+kennis: hun is het te doen om de verzameling der weetzaken. Zij
+kloppen begeerig aan de deur van Faust's denkvertrek "om met hem te
+treden in geleerde overweging," maar niet om wijsheid. De vrees, die
+hen een enkelen maal bij hun wetenschap overvalt, is niet de vrees
+of ook al het weten de toenadering is tot een ontzaglijk geheim,
+te groot voor menschenhart. Maar hun vrees is dat het korte leven
+niet genoeg zij om de hoeveelheid der weetbaarheden te verzamelen:
+"de kunst is lang en kort het leven" "eer de halve weg is afgelegd moet
+een arme drommel misschien sterven." De _kwantiteit_ van het weetbare
+verontrust hen soms; en zoo ze ooit over de begrensdheid onzer kennis
+hebben nagedacht, dan is het om deze grenzen verkeerd te stellen:
+de begrensdheid onzer zintuigen en van ons geheugen en der werktuigen
+die wij aanwenden, de kwantitatieve onvolmaaktheid van het menschelijk
+verstand is de eenige grens, die zij zich indenken: maar dat mogelijk
+het verstand zelf (ook het ver-reikendste) niet levert wat wij ons
+inbeelden, dat het verstand zelf _voert tot het onbegrepene_; dat aldus
+het verstand eindigt niet bij het doel, waarvoor wij 't inspanden,
+maar bij de ontkenning des doels--d�t te verstaan is verre buiten het
+vermogen der famuli Wagner. Zoo verstaan zij ook niet wat w�l de zin
+der verstandswerking mag zijn. In hun mond past de volgende lofspraak:
+
+Wij hebben met nauwlettendheid de bewegingen van gemoed en verstand
+gadegeslagen, geklassificeerd en ingedeeld onder psychische wet. Wij
+hebben de bronnen der historie van volken en geslachten geopend
+en bestudeerd. Wij hebben de aarde opgegraven en daar de archieven
+aangetroffen voor de prae-historische geschiedenis der menschheid; wij
+hebben door geologische onderzoekingen den ouderdom van onze aardsche
+woonplaats berekend en een algemeene voorstelling harer wordingsfazen
+verkregen; de afstanden vastgesteld in het stelsel der planeten; onze
+blik reikt tot eindlooze verten heen; de richting is aangewezen waarin
+het menschelijk verstand nog jaren en jaren zijn onderzoekingswerk
+kan voortzetten: zwar weiss ich viel, doch m�cht ich alles wissen!
+
+Oefent de verrukking der Wagners niet zekere verlokking uit en zou
+men haar uitspraak niet liever aanhooren dan de klacht van Faust,
+de bittere en doodelijke klacht: "Ik zie dat wij niets kunnen weten"
+(ich sehe dass wir nichts wissen k�nnen)?
+
+"Nu heb ik, ach, filosofie, rechtswetenschap en medicijnen, en
+ook helaas theologie met vurigen ijver bestudeerd. Daar sta ik nu,
+een arme dwaas en ben zoo wijs als bij 't begin. Ik heet Magister,
+Doctor zelfs en trek nu al een tiental jaren, omhoog omlaag en scheef
+en krom scholieren bij hun neuzen rond en zie dat wij niets weten
+kunnen: dat brandt mijn hart met felle pijnen."
+
+Aldus luidt de klacht, waarme� Fausts nachtelijke alleenspraak in de
+studeercel aanvangt en waarvan geen famulus Wagner iets verstaat.
+
+Voor dezen is wetenschap nog niets anders dan lofwaardige geleerdheid,
+streelend voor het menschelijk gevoel van eigenwaarde. Dat wereld
+en leven _raadsel_ zijn vermoedt hij niet. Tegenover de klacht van
+Faust klinkt zijn tevredenheid als onbewuste bespotting van zichzelf:
+"het is een groot genot zich in den geest der tijden te verplaatsen,
+toeziende hoe voorheen een wijs man heeft gedacht, hoe heerlijk ver
+ten laatste wij gekomen zijn."
+
+
+
+2. Wetenschap is herleiding tot het Onbegrepene.
+
+
+De klacht van Faust betreft niet de kwantiteit van het weten: het
+te weinig aan kennis. Deze kwaal ware wellicht door den arbeid van
+duizend jaren te verhelpen, waarna de klacht kon worden te boek
+gesteld als bewijs van het te kort in een voorafgaand stadium der
+menschelijke ontwikkeling.
+
+De klacht van Faust houdt in dat de kennis een nadering is tot het
+Onbegrepene. Dit is het wat hem kwelt: hoemeer deze schipper zijn
+vaart bespoedigt, zoo dichter nabij den kolk wordt hij gedreven,
+waarin elk vaartuig vergaat. Juist het tegenovergestelde van wat
+hij wenscht bereikt hij; het licht waarnaar hij versmacht blijkt
+duisternis. Tevoren, toen hij als onwetende door het leven liep, was
+hij niet ongelukkig; zijn behoefte aan kennis hield nog de belofte
+in eener toekomstige vervulling. Thans echter is hij de kennis
+deelachtig en ziet: het kennen drijft hem ijlings in de ellende:
+het Onbegrepene is voor zijn oog verrezen. Het is alsof nevels den
+horizont onzichtbaar maken zoodat wie kunnen leven zonder horizont,
+tevreden zijn met het beperkte bestaan hun gegund. Maar zij, wie
+de beperktheid het leven benauwt, doorwaden de nevelen en wat zien
+zij? Monsters die het bestaan bedreigen.
+
+Wij willen uit het begrip der wetenschap, de wetenschap van natuur
+en zielsleven, nagaan waardoor Faust tot zijn klacht gedreven is.
+
+Faust heeft op alle gebied van het menschelijk weten zijn kennis
+uitgebreid: wat wil het zeggen: de uitbreiding der kennis? Het wil
+zeggen dat de waargenomen stof, die eerst een voorwerp was voor
+de tuchtlooze fantasie, al meer onder algemeene gezichtspunten des
+verstands gebracht wordt: de zonnekar met de vurige rossen en den
+kloeken menner, die eertijds de fantastische behoefte der jeugdige
+volken bevredigde, heeft de plaats geruimd voor een mechanische wet van
+beweging naar de eischen van het tucht-lievend verstand. Nu zijn wij
+verstandiger en wij zijn vooruit gegaan; wij hebben voldaan aan den
+eisch onzer eigen bewustheid. Maar _begrijpen_ wij nu? Het voorbarig
+"ja" als antwoord op deze vraag past in den mond der famuli Wagner.
+
+Ons verstand leert ons de bizondere gevallen begrijpen uit het
+algemeene; den val van een steen begrijpen we uit de algemeene wet der
+aantrekking; het ontkiemen van een zaad begrijpen wij uit de algemeene
+wet der organische ontwikkeling. In zoover kan men zeggen dat wij door
+het verstand iets begrijpen. Maar zal dit begrijpen volledig zijn en
+niet een verwijzing naar het onbegrijpbare, dan moeten wij ook het
+Algemeene begrijpen--en dat kunnen wij niet. Zoo is er dan deze reden,
+om welke ons verstand niet in staat is tot wezenlijk begrijpen: dat het
+verstand de waargenomen wereld der bizondere gevallen (verschijnselen,
+gebeurtenissen) herleidt tot het Algemeene (algemeene wetten) en het
+Algemeene is voor hem onbegrijpelijk.
+
+
+
+Voorbeeldig in ijver werkt het verstand voort aan zijn matelooze
+taak, om de veelvormige en veelvervige stof der waarneming te brengen
+onder de tucht van het Algemeene. Maar bij nadere bepeinzing wordt
+ons duidelijk dat wij niet vermogen raadsels op te lossen, doch
+te klassificeeren. Wij herleiden de raadseltjes tot raadsels;
+de bizondere raadseltjes tot algemeene raadsels; het bizondere
+raadseltje van het vallen eener steen tot het algemeene raadsel der
+aantrekkingskracht. Ons verstand is de ondernemer van een dierentuin,
+die zijn kooien in regelmatige orde bouwt naast elkaar en geleidelijk
+den toeschouwer door de opklimmende rang-orde der dierenwereld
+voortleidt; elke kooi draagt een welgeschilderd opschrift, waar
+geslacht en soort van het vertoonde schepsel te lezen staat. Maar
+het wezen zelf dat als representant der soort zich hier voordoet, is
+een onoplosbaar raadsel. Hier is de tijger, felis tigris, gevaarlijk
+roofdier, exemplaar der katten-familie; orde: roofdieren (carnivora);
+onderklasse: eigenlijke zoogdieren (monodelphia); klasse der zoogdieren
+(mammalia) en behoorend tot de eerste type van het dierenrijk: de
+gewervelde (animalia vertebrata.) Maar ik vraag u: wat loert in dat
+oog? Zoo gij mij dat dier wilt vertoonen, bij de goden leg mij uit
+wat de natuur is, dat zij zulke wezens schiep en wat de _zin_ der
+schepping is, waarin dit dier zijn plaats heeft en: wat beteekent de
+tijger in de rangorde der wezens die gij mij zoo keurig benaamdet? Of
+zie dien dommen papegaai, bij welken de uil waard is vogel van Athene
+te zijn: wat wil de natuur dat zij dezen papegaai in haar bosschen
+laat. Zonder raadsels kwam ik in uw dierentuin, waarin ge mij de wereld
+zoudt vertoonen gekatalogiseerd: ik zou uitgaan als een begrijpende;
+maar gij hebt mij alleen vertoond geklassificeerde raadselen.
+
+Ons verstand is de ondernemer van dien dierentuin. Het heeft een
+tweeledigen arbeid: _vooreerst_ de klassifikatie (schematisatie)
+der waargenomen voorwerpen naar hun eigenschappen. Wanneer wij een
+slak, een olifant en een nijlpaard beschouwen, blijkt al dadelijk,
+dat de eigenschappen der laatste twee meer onderling overeenstemmend
+zijn dan der eerste twee. Zoo ontstaat een indeeling der waargenomen
+wereld in verscheidene rangen: de anorganische wereld; de organische
+(plantenrijk), de bewuste wereld (dierenrijk) en de wereld der
+redelijke wezens. De _tweede_ taak van het verstand is: het leven
+der voorwerpen van elke klasse na te sporen; herleidend het verschil
+der eigenschappen tot verschil van levensfunktie: in de anorganische
+wereld is dit leven twee�rlei: chemische verbinding en ontbinding
+der stoffen �n mechanische beweging; in de organische wereld is dit
+leven: groei (voeding, procreatie, sterven); in de bewuste wereld:
+bewust-zijn; in de redelijke wereld: denken en wil.
+
+En wanneer wij nu de gekompliceerde verschijnselen, die zich overal
+voordoen, herleid hebben tot de _enkelvoudige algemeene gevallen_
+(wetten) van het leven eener toebehoorende klasse, dan mag ons verstand
+even voldaan zijn als de famulus Wagner.
+
+Maar nu begint de klacht van Faust: want, het algemeene geval der
+aantrekkingskracht of van den groei of van het bewust-zijn of van
+den wil: dat is juist het onbegrepene.
+
+In het eerste zijn wij voldaan. Zoolang wij de waarnemingswereld voor
+oogen hebben zijn wij voldaan met de wetenschap, dat de veelvuldige
+werkingen, elk met hun eigen aanschijn, berusten op een zelfde
+algemeenheid; de groei van deze lelie gaat evenzoo als de groei van
+honderd andere planten, die gij reeds kent; bevruchting en voeding
+hier geschieden gelijk als daar. Herkennen wij in het aanschouwde
+natuurverschijnsel een algemeene wet, dan bevinden wij ons in
+een aangename situatie daar tegenover; wij zijn niet verbijsterd
+als tegenover het ongewone; wij weten heel wel het verschijnsel te
+plaatsen. Te zijnen opzichte zijn wij voldaan als Wagner.... Totdat we
+gaan peinzen over dat Algemeene! Over den groei zelf; over ontstaan en
+bevruchting en voeding en sterven. En nu niet meer over een bepaald
+geval ervan, maar over deze dingen zelf; hier helpt geen analogie
+noch verwijzing naar iets anders, tenzij naar een hooger Algemeene,
+dat alsdan aan uw verbijsterd oog zich vertoont. Staat ge nu niet
+met uw aangezicht voor het Onbegrepene? Een steen valt.... ziedaar
+de bizondere verschijning van het algemeen geval: de (wet der)
+aantrekking. Ge noemt het algemeene: de aantrekkings_kracht_. Kracht
+beteekent mysterie.
+
+Wilt ge u verwonderen? Aanschouw gindsche pompoenstruik; voor drie
+maanden ging een nietig zaad in de aarde. Thans staat daar een
+plant van vollen en schoonen vorm; de groene hoekige stengels dragen
+fraaie en breede bladeren, sierlijk generfd en zacht-behaard; oranje
+bloemkelken pronken tusschen het groen en reeds begint zich een geel
+en groen gevlekte vrucht te ronden. Bedenk nu niet de analogie met
+andere gevallen van gelijken aard: bedenk het Algemeene,--den groei;
+de verbandstelling tusschen het nietig ovaalvormig zaadje, dat gij
+nederwierpt �n deze schoone volle plant; er is niet ��n overeenkomst;
+het is even wonderlijk als dat een krokodil een eikeboom werd of
+een paddestoel veranderde in een mensch. Wij zijn er aan _gewoon_;
+maar het gewone is even groot wonder als het ongewone; het Algemeene
+is puur mysterie en ondoordringbaar voor ons wetenschappelijk verstand.
+
+In het Algemeene (de algemeene wet) is niets geschied dan de
+vereenvoudiging van het bizondere; het verwarde beeld, dat door de
+aanschouwing voor onze oogen komt, is er tot zijn enkelvoudigen vorm,
+d. i. tot denkbeeld, gereinigd. Het verstand, tot zijn grens genaderd,
+heeft principieel en duidelijk het onkenbare voor den dag gebracht, dat
+zich bij de onoverwogen aanschouwing der dingen alsnog verborgen hield.
+
+Wetenschap is een herleiding tot het Onbegrepene. Vandaar de klacht van
+Faust: Zij die van haar de openbaring der waarheid verwacht hadden en
+teleurgesteld uitkwamen, hebben gesproken van haar bankroet. Volkomen
+ten onrechte; wat zij ondervonden hebben is het bankroet hunner
+verwachting. Het positivisme heeft zijn belofte niet gehouden waar het
+de wetenschap tot een religie maakte. Maar de menschheid, van welke
+Faust lid is, behoeft de verheldering van het innerlijk en deze is
+het die zij op den moeilijken weg der wetenschap heeft gezocht.
+
+Konden nu maar de Fausten inzien dat het Algemeene een poort is, wel
+gesloten, maar aan den ingang van het rijk der Waarheid gebouwd, dan
+zouden zij, op den weg van hun nadenken voortgeschreden hun klacht
+uiten met berusting, maar nu ten einde raad, klagen zij "dat wij
+niets kunnen weten."
+
+De scepticus houdt bij dit inzicht halt, en acht het _wijsheid_. Zijn
+karakter brengt den eisch van intellektueele zekerheid niet voort; het
+negatieve besluit is hem te meer welkom, omdat hij nu met handhaving
+zijner verstandelijke reputatie het deel des gemaks kan kiezen in het
+leven. En zeker: de klacht van Faust klinkt als wijsheid tegenover de
+wetenswaan der Wagners; maar toch is zij op die wijze niet bedoeld. In
+den mond der kleinere geesten is Faust's klacht de uitspraak van het
+zelftevreden intellekt, dat nu met zijne wetenschap van het niet-weten
+een eindpunt heeft bereikt. "Que sais-je" vraagt Montaigne en wordt
+door zijn onwetendheid niet verontrust. Hij was een verstandig mensch
+en een elegante geest, niet zonder bekoring; maar hij was geen Faust.
+
+Ook de groote zoekers van ons geslacht, Socrates zoowel als Paulus,
+hebben beleden dat de kennis waarop een menigte van halfwetenden zich
+verhoovaardigt, voor den d��rschouwer een oorzaak der vertwijfeling
+zou zijn, zoo hij niet tot nog hooger gezichtspunt klom. Van Paulus
+is de uitspraak: zoo iemand meent iets te weten, die heeft nog
+niets gekend gelijk men behoort te kennen. En Socrates zegt: ik,
+daar ik niets weet, zoo meen ik ook niet te weten. Doch de God is
+wel in waarheid wijs en meent dat de menschelijke wetenschap weinig
+waard is, als zeide hij: Deze o menschen is de wijste van u, die,
+gelijk Socrates heeft ingezien, dat hij niets waard is in wetenschap.
+
+Faust is geen scepticus, geen twijfelaar tevreden met zijn
+twijfelkunst. Het hoogere gezichtspunt, waarin de waarheid opengaat,
+is hem alsnog gesluierd. Zijn klacht klinkt tegen het gewelf van zijn
+studeercel in deze nacht van onderzoek en versmachting. Hoe zal deze
+man aan zijn klacht ontkomen?
+
+
+
+Een weg der ontkoming is er en die niet maar de vlucht is van een
+moedelooze. De tot twijfel en vertwijfeling vervallene kan vluchten
+in den schoot der moederkerk; maar een echte ontkoming ware dat niet:
+veeleer een insluimering, het moede hoofd op zijden kussen neergelegd,
+terwijl de groote klokken der beschermende kathedraal de gedachten
+bedwelmen en het gelijkmatig rythme den slaap begeleidt. Maar de
+vlucht is voor Faust de weg der ontkoming niet. Hij zal niet ontkomen,
+maar te boven komen.
+
+De weg, dien men niet aanstonds vindt is deze: het leven zelf
+samenvatten en verheffen tot zedelijke daad en op die wijze van
+binnen uit met nieuwe energie het denken sterken. Het denken, door
+de zedelijke daad des levens tot redelijkheid verdiept, heeft het
+richtsnoer der waarheid in zich. Is de beschouwing over de wereld,
+natuur, en historie uitgeloopen in de klacht der onwetendheid, dan
+zal nu de aandacht, van deze "buiten"-wereld afgeleid, zich tot den
+denkenden mensch zelf bepalen en binnen-in-zich zal men werkelijkheid
+vinden en een geestelijke levensbeschouwing wordt gewonnen. De wereld
+blijft dan het kleurig gordijn, waarvoor zich het leven afspeelt. In
+eigen boezem wordt werkelijkheid wat daarbuiten tot tastlooze
+onzekerheid versplinterd is: "gij hebt haar verwoest de schoone wereld,
+in eigen boezem bouw haar op". Zoo komt de geest zijn twijfel te boven
+en vestigt zijne zekerheid; hij komend tot de innerlijkheid des levens,
+komt tot de redelijkheid van het denken en de klacht wordt omgezet
+in gejuich. Er is noodig een omzetting des levens, die niet in �en
+moment, maar in een innerlijke geschiedenis zich voltrekt. Niet een
+"bekeering" maar een verdieping en bevinding onzer innerlijke waarde.
+
+
+
+3. Faust zoekt ontkoming bij de magische fantasie.
+
+
+Maar zoover is Faust nog niet, en juist de pogingen om tot waarheid
+te geraken �er hij zich in het leven werpt, zoekend naar zijne
+daad--juist zijn voorafgaande pogingen hebben een enorme bekoring. Want
+daarin komen groote en zinvolle vermoedens van het menschenhart tot
+uitspraak. De waarheid, door het verstand niet bereikt, wordt misschien
+bereikt door.... de fantasie? En ziehier de gedachte vleugelen
+aandoen om fantastisch in de geestelijke waarheid der wereld op te
+stijgen. Mogelijk wordt het mysterie der natuur aldus geopend? Mogelijk
+heeft de fantasie den gouden sleutel der poort, waarvan 't verstand
+niet anders vermag dan de konstruktie te bestudeeren.
+
+De vooruitgang der kennis is geweest een gaan van de fantasie
+tot het verstand. De oude mythologische verbeelding verklaart de
+natuurverschijnselen door goden en nimfen, terwijl het latere verstand
+de natuurverschijnselen verklaart door het algemeene (de algemeene
+natuurwetten). Het in de aarde geworpen zaad ontkiemt volgens een
+algemeene wet van organischen groei, zoo leert het verstand; maar de
+mythologische fantasie houdt het daarvoor, dat een fee des nachts
+met haar tooverstaf de zaden aanroert en het leven eruit opwekt,
+zoodat ze ontkiemen. Wanneer dan de mensch, ten einde des verstands en
+uitgekomen bij de klacht der onwetendheid, eens v�n het verstand t�t
+de fantasie terugkeerde? Of neen niet terugkeerde, maar v��rtging:
+een nieuwe mythologie, een natuurfilosofische mythologie uitvond,
+waarin de resultaten der wetenschap omgewerkt werden in mythologischen
+zin? Het algemeene des verstands omgezet in het persoons-beeld der
+fantasie? De algemeene werkingen der natuur toegeschreven aan de
+energie van geesten?....
+
+Ziehier een weg, die schijnt een weg der ontkoming aan de klacht.
+
+Het onpersoonlijk-Algemeene was de troostelooze uitkomst van het
+overdenken der natuur; tegenover het Algemeene staat de mensch als
+tegenover het steenen aangezicht der Sfinx. Maar deze uitkomst wordt
+blij-eindig omgezet, indien het Algemeene niet meer het troostelooze
+einde onzer gedachten is, doch daarin een verwantschap aan onzen
+eigen geest wordt vermoed.
+
+Heeft ook Schiller niet in zijn gedicht "Die G�tter Griechenlands"
+met weemoed deze orde der fantasie verheerlijkt en uitgeroepen:
+"Schoone wereld, waar zijt Gij? Keer terug o bloeiende jeugd der
+natuur! Ach slechts in het fee�nland der dichtkunst is uw fabelachtig
+spoor thans te herkennen. Uitgestorven treurt het zaadveld en aan
+mijn blik vertoont zich geen godheid meer" ....wanneer zich nu w�l
+in het zaadveld een god vertoonde en de wereldkrachten geestelijke
+machten waren, die mijn voetspoor omringden....
+
+Gij weet wat het is.... magie? Zij is niet hetzelfde als de
+mythologische fantasie en wanneer misschien aan den Faustischen mensch
+de dichterlijke en mythologische fantasie een oogenblik het brein
+doorkruist, dan wijst hij haar toch af voor die andere: de _magische_,
+zooveel zinvoller dan haar zuster. De mythologische fantasie zingt,
+maar de magische fluistert; de dichterlijke fantasie speelt, maar de
+magische werkt. Zij verheft zich, belooft, bezweert en dreigt. Zij
+is vol angst en vol belofte, geheimzinnig als de slaap en majestueus
+als de dood.
+
+Verzeker dat de aantrekkingskracht liefde is, en noem de electriciteit
+ijver; blijf niet bij deze verklaringen in het algemeen, maar vat
+alle natuurwerking op als streven van geestelijke oer-wezens. Zeg
+dat de liefde een liefde is van elementen-geesten en dat een
+geheimzinnig huwelijk de tegengestelde krachten verbindt.... Zeg
+deze inzichten tot uzelf in het half-duister van den maannacht, in uw
+studeercel. Zeg ze tot uzelf, o Faust, te midden der oude perkamenten,
+retorten en instrumenten, terwijl ge onrustig in vergeten geschriften
+bladert.... en bevind dan de uitwerking uwer gedachten, terwijl de
+smeulende lamp knettert en de nachtwind door het geopende hooge venster
+steunt. Om u heen bewegen de ritselingen van opgeroepen geesten.
+
+Het is de Neo-Platonische en -Pythagoreische mystiek, die aldus het
+geheim der natuur wilde lezen. In de eerste eeuwen onzer jaartelling,
+toen de menschelijke gedachte een bewegelijkheid had als nooit
+tevoren en op alle wegen uitging om waarheid te zoeken, vond ook
+de magie grooten aanhang. Jamblichus (� 300) had een beroemden naam
+als filosoof, maar ook als wonderdoener en bezweerder der geesten en
+van hem vertelde men, dat hij Eros en Anteros, geesten van liefde en
+wederliefde, in levende gestalten uit twee bronnen van zijn syrisch
+vaderland te voorschijn riep. In den tijd der Renaissance, toen het
+kerkelijk systeem was losgemaakt en het denken ongehinderd op vrije
+wegen ging, was ook aanstonds de geesten-theorie gevonden als middel
+tot doorgronding van het bestaande. Heel de natuur is een werk van
+geestelijke machten welke men kan leeren kennen en op welke men kan
+invloed oefenen door de magie. De naam Paracelsus zegt genoeg: maar
+er is een andere naam, die in verband met Faust meer zegt: Agrippa
+von Nettesheim (� 1535), want deze man is niet slechts een belijder
+der natuurmystiek, maar is ertoe gekomen langs den weg van Faust. En
+terwijl zijn eene geschrift den titel draagt: "over de onzekerheid
+en ijdelheid der wetenschappen" heet het andere "okkulte filosofie";
+de weg d��r het verstand tot de klacht "ik zie dat ik niets weet"
+en v�n de klacht tot de fantasie.
+
+Nu is voor Faust de wereld veranderd en de kennis geen herleiding meer
+tot het Onbegrepene. Ons eigen streven begrijpen wij: tenminste is het
+feit onzer eigen strevende natuur ons z�� vertrouwd, dat wij hier geen
+geheimenis achter zoeken, dan welke wij rechtstreeks verstaan. Hetgeen
+aan ons streven verwant is en tot vorm van streven kan herleid worden,
+achten wij ook begrijpelijk. Welke nieuwe zienswijs, wanneer op eens
+de geheele natuur met haar werkingen wordt voorgesteld als aan ons
+streven verwant!
+
+"Wanneer de natuur u onderwijst, dan gaat de zielenkracht voor
+u open en verstaat ge hoe de eene geest tot den andere spreekt";
+"de geestenwereld is niet toegesloten; uw verstand is toe en dood
+uw hart. Rijs op leerling! En baad onbezwaard uw aardsche borst in
+het geestes-morgenrood." Bij de aanschouwing der magische teekens,
+waardoor de beschouwer in rechtstreeksche aanraking komt met de
+aangeduide geestelijke kracht, vloeit zaligheid door alle zintuigen,
+een jong en vernieuwd levensgeluk stroomt nieuwgloeiend door Faust's
+zenuwen. Is het een God die in het magisch teeken die macht heeft
+neergelegd? Is hij, Faust, zelf een godheid? Hem wordt het tot licht
+van binnen en de werkende natuur ligt voor zijn ziel geopend!
+
+
+
+4. Faust's klacht herhaald (verschijning van den Aardegeest).
+
+
+Deze toenadering tot het wezen der natuur, en waarbij de magi�r
+niet slechts de natuur bedoelt, maar het hart der wereld en der
+werkelijkheid zelve, heeft het kenmerk der voorbarigheid. Wat Faust van
+het daglicht der wetenschap verzekert, kan ook van het nachtlicht der
+magie gelden: "De geheimenvolle natuur laat in het licht des daags
+zich van haar sluier niet ontdoen en wat zij niet verkiest aan uw
+geest te openbaren, dat ontwringt gij haar niet met hevels en met
+schroeven". Ook voor de magische fantasie opent zij haar geheim niet.
+
+De geestesverrukking van Faust, als hij uitroept "o welke weelde welt
+in dezen aanblik" is begrijpelijk. "Welke weelde vloeit door al mijn
+zinnen! Ik gevoel jong en heilig levensgeluk gloeiend door zenuwen en
+aderen stroomen. Was het een God, die deze teekens schreef, die mijn
+innerlijke bruising bedaren, mijn arme hart vervullen met vreugde, en
+met geheimzinnigen drang de krachten der natuur rondom ontsluieren? Ben
+ik een God? ik gevoel mij zoo licht!" De geestesverrukking van
+Faust is begrijpelijk, omdat zij de opstijging der ziel is uit de
+neerslachtigheid tot de hoop. Terwijl plotseling de klacht staakt
+en een nieuw vergezicht geopend wordt, trilt de aandoening door alle
+zenuwen en wordt de gang der gedachten rythmisch; de ziel is alreeds
+door het nieuwe licht omstraald--zoolang de opwekking duurt. Weldra
+zal de weg der fantasie een pad van vergissing blijken, wanneer het
+spiedend oog ook daar de richting kwijt raakt. De denker Faust zal
+ontwaren, dat deze wereld niet de gelijke is van den menschegeest en
+dat het Onbegrepene ook hier mensch en wereld uit elkaar scheidt. De
+droomen der magie voeren eerst recht het Onbegrepene tot vlak nabij
+en ontstellen den geest, die waarheid zoekt.
+
+Het was de vraag om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap met
+den menschengeest: dan zou hun zin ontsluierd zijn en het geheim der
+dingen openbaar. Maar het spreekt vanzelf, dat deze verwantschap,
+al bestaat ze ook, dieper ligt dan ons _bewustzijn_. Maar zou
+er sprake zijn om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap
+met den menschengeest, dan zou deze verwantschap bestaan moeten
+juist met ons _bewuste_ zieleleven. Wat hielp het, zoo de natuur
+verwantschap aanwees met de _onbewuste_ gronden van ons menschelijk
+wezen? Maar zie: het kleine gebied van ons innerlijk leven, dat met
+onze eigen lantaren wordt toegelicht, is niet meer dan een oppervlakte:
+afgronden liggen in ons en berghoogten verrijzen, waarvan nu en dan
+een vermoeden en zelfs een innerlijke ervaring in ons ontwaakt. Wij
+die onszelf niet kennen, ontberen die zelfkennis, waarbij het heelal
+wordt toegelicht, en waardoor God, wereld en natuur voor ons kenbaar
+zijn. Uit verwantschap met onzen onbewusten en diepen geest zou
+de groote wereld door ons begrepen worden.... zoo wij niet beperkt
+waren tot het kleine land van ons eigen bewustzijn. Hier blijkt de
+magie met haar verbeelding van mensch-gelijke krachten in de natuur,
+een fantasie van kinderlijke dwazen en gevaarlijk misbruik onzer
+krachten. De volledige zelfkenner zou de ware Magi�r zijn, die alsdan
+de magie zou verachten en in de spiegel zijns eigenen geestes de
+eeuwige wereld kennen zou zonder toovermiddel. Maar _deze_ zelfkenner
+is onder de menschen niet te vinden, en met de groote teleurstelling
+staat Faust voor het Onbegrepene.
+
+"Hoe voel ik mij u nabij" durft Faust den Aardegeest toeroepen, die het
+leven en den zin der historie van aarde en menschheid in zijn werking
+samenvat. "Uw gelijke ben ik!"--maar deze moed is overmoed, of het
+is de moed der wanhoop die op dit ��ne oogenblik alles te winnen of
+alles te verliezen heeft. Het antwoord is verpletterend "gij gelijkt
+den geest _dien gij begrijpt_, niet mij".... en de geest verdwijnt.
+
+Zoo eindigt de eerste weg van Faust, waar hij begon, hij eindigt
+bij de klacht; en het einde is smartelijker dan het begin; de tweede
+klacht overtreft de eerste; zij is roerender en dieper; zij heeft geen
+melancholie en geen droefheidshumor; zij heeft alleen verschrikking:
+"Ik gelijk niet u? Wien dan? Ik, evenbeeld der Godheid.... ik gelijk
+niet eens op u!"
+
+
+
+In diepe neerslachtigheid blijft Faust achter, wanneer de
+geest der aarde, door zijne magische fantasie opgeroepen, hem
+verlaat.... "o gelukkig wie nog hopen kan aan deze zee van dwaling
+te ontkomen. Wat men niet weet, dat juist kan men ontberen, en wat
+men weet is overbodig."--Zoo spreekt hij tot zijn famulus Wagner,
+die tot geen hooger gezichtspunt stijgt dan van het interessante. De
+onbewust-komische kracht van deze Wagners is een troost, waaraan de
+Fausten zich laven een kortstondig oogenblik.
+
+
+
+
+
+II FAUST EN MEFISTOFELES
+
+
+
+1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in den Hemel).
+
+
+De denker Faust wil een kennis van het absolute. Met niets minder
+is hij voldaan, want wat in hem leeft en beweegt is de _oneindige
+drang_. Faust is eeuwigheidsmensch. De oneindige drang is het wezen
+zijner menschelijkheid.
+
+Hiermede is Faust niet "Uebermensch" maar _mensch_. Hij is, zoo ge
+wilt, de geniale mensch. Maar het genie is niet een menschensoort,
+die, buiten de kondities van het menschelijke bestaan levend, een
+eigene roeping vervult en eigen karakter heeft. Het genie is de
+mensch in zijn volheid, en bestaat in een zuiverder uitdrukking van
+het mensch-zijn. Het genie is zich op dieper wijze van het algemeen
+en waar menschelijke bewust. Zoo ook Faust: hij is zich bewust van
+den oneindigen drang, die ongeweten ook in Wagner werkt. Hij is zich
+bewust van de eeuwigheid in hem en daardoor streeft zijn denkerschap
+naar het allerhoogste.
+
+In dit opzicht zijn wij aan Faust verwant. Waarlijk, noch Faust,
+noch zijn streven zouden ons belang inboezemen, zoo wij ons niet aan
+hem verwant wisten en zoo niet in zijn lot een beeld van het onze
+geschilderd was, hoewel in blinkender kleuren. Het loutere verhaal
+boeit slechts kinderen; de geschiedenis van iemands worstelingen zonder
+meer houdt ons eenige uren bezig; maar wat in het Faust-gedicht een
+eeuw lang de lezende en denkende menschheid geboeid en verwonderd
+heeft, is de aanschouwing van haar eigen streven en haar eigen
+levensdrang in dichterlijk beeld. Zoo is de oneindige drang het wezen
+ook onzer menschlijkheid.
+
+Tot het begrijpen van de Faustfiguur dalen wij af naar de _gronden_
+onzer menschelijkheid; de dichter zelf heeft ons dezen weg gewezen
+door aan het optreden van zijn figuur een "proloog in den hemel"
+te doen voorafgaan.
+
+Hier zien wij God op den hemelschen troon gezeten en door engelen
+omringd. Wij hooren het gezang der aartsengelen, verheerlijkend de
+werken der natuur, den omloop der zon, die instemt in den reizang der
+planeten en haar dagreis met donderslag voltooit. De engelen ontvangen
+sterkte uit dezen aanblik en de onbegrijpelijk verhevene werken Gods
+zijn heerlijk als op den eersten scheppingsdag. Ook de aarde wentelt
+in de ruimte met haar pracht in snelle beweging om en de helderheid
+als van het paradijs wisselt af met diepe huiveringwekkende nacht;
+de zee schuimt met haar breede vloeden; rots en zee bewegen mede
+in de omwenteling der planeet, en stormen bruisen, een verband van
+ingrijpende werkingen uitoefenend en bliksemende verwoesting vlamt
+vooruit op het pad des donders. Maar Gods boden verheerlijken het
+zachte wandelen van den dag.
+
+Terwijl aldus de Aartsengelen als wereldmachten de kosmische
+werkzaamheid Gods verkondigen, verschijnt Mefistofeles met zijn
+ironisch beklag over den mensch. Hij kent ze de menschen, wezens die
+zich aftobben, bedeeld met de rede, die een valsche schijn is van
+het hemelsche licht en waarvan ze niet anders kunnen dan misbruik
+maken. Een hunner is de doctor Faust, die in zijn onbevredigd zoeken
+de schoonste ster van den hemel vordert en de hoogste lust van de
+aarde. Al het verhevene, dat God in dien mensch ziet, is niet anders
+dan dwaze waan: zoo Mefistofeles hem maar eens mocht meenemen op
+z�jne wegen, zou hij volgaarne afstand doen van zijn dusgewaande
+hoogere natuur.
+
+Welaan! zoo spreekt de goddelijke wijsheid over dezen mensch: hij zij
+overgegeven aan Mefistofeles om van zijn oorsprong te worden afgerukt;
+hij worde omlaag gevoerd op Mefistofeles' weg: eindelijk zal de
+verleider beschaamd staan wanneer hij moet erkennen: een goede mensch
+blijft in het duistere gedrang zich van den rechten weg welbewust.
+
+En hieraan voegt de goddelijke wijsheid toe: al te licht verslapt des
+menschen werkkracht en bemint hij de onbepaalde rust; daarom geef ik
+hem den medgezel, die aanspoort en drijft en die als duivel zijn moet
+in gestadige werking.
+
+In dezen "proloog in den hemel" wordt dus Faust genoemd in
+een ander verband dan van zijn studeercel. Eerst worden ons het
+kosmisch leven en de groote werkingen der wereldmachten voor oogen
+gevoerd en aanstonds daarna wordt de mensch herdacht als lid in dit
+wereldgeheel. Het is God zelf, die na het gezang der aartsengelen
+den naam van Faust uitspreekt. In de groote werkingen des heelals is
+hij ingedacht; hij heet onafscheidbaar van zijn eeuwigen oorsprong
+en treedt ons dus voor oogen als eeuwigheidswezen. Niet maar een
+vergankelijk deel der aardsche verschijning is hij, maar een door
+God met hoogeren inhoud toegeruste; en terwijl Mefistofeles hem
+vatbaar waant voor verderf en ondergang, weet God, dat in hem een
+kracht woont, door geen verderf aantastbaar. In den mensch is het
+oneindige; krachtens den onuitputtelijken, oneindigen drang is hij
+_mensch_. In iederen mensch is het _bovenpersoonlijke_, algemeene
+en kosmische. Het wereldgeheel is in hem vertegenwoordigd, zooals de
+val van een voorwerp de aantrekkingskracht in het algemeen beduidt,
+en zooals in een enkele plant de geheele natuur werkzaam is.
+
+
+
+2. De verstorende macht.
+
+
+Faust dan is vergezeld door _Mefistofeles_. Reeds in den proloog is
+deze figuur toegelicht; te duidelijker blijkt zijn wezen waar hij
+zich aan Faust onthult in de studeercel en in den omgang, dien hij
+met zijn geleider pleegt.
+
+De inkleeding der Mefisto-gedachte is evenals het Gods- en hemelbegrip
+in den proloog aan de Middeleeuwsche voorstelling ontleend; maar de
+gedachte zelf is mijlen ver van het Middeleeuwsche geloof verwijderd.
+
+Het Middeleeuwsche geeft hier zijn magisch-dichterlijken glans af:
+de booze geest in een zwarten poedel ge�nkarneerd, loopt op Faust,
+die met Wagner langs de velden wandelt, in al nauwer kring toe, een
+vuurspoor achterlatend. Daarna in de studeercel van Faust meegekomen
+en door magische spreuken gedwongen, onthult hij zich als Mefistofeles
+in de gedaante van een reizend scholier, zooals de Middeleeuwen ze bij
+menigte telde en aan wier reputatie vaak een geheimzinnig verdachte
+bijsmaak was.
+
+Welke nu is de beteekenis van Mefistofeles in het Faustgedicht? Want
+deze figuur heeft een zeer bepaalde beteekenis voor Faust. De dichter
+heeft in het Middeleeuwsche beeld de Middeleeuwsche gedachte verlaten,
+niet bedoeld een persoonlijken duivel, boozen geest of zelfstandig
+wezen, maar een faktor van Faust's menschelijkheid zelf, een element
+_in_ den menschegeest. Geen wezen naast Faust maar een wezen in Faust.
+
+In Faust vindt, gelijk ieder mensch, de goddelijke geest (die het
+menschelijk _wezen_ zelf is in zijn hoogere Algemeenheid) eene
+belichaming, en Faust is zich hiervan als van een oneindigen drang
+bewust. Dit hoogere en algemeene wezen is in ons een aanleg, die
+zich moet verwerkelijken. Niet in eens zijn wij die wij _zijn_. De
+majesteit van ons wezen is nog omhuld. Het is nog niet openbaar
+wat wij zijn zullen, zegt de apostel Paulus. Dit beteekent dat de
+bepaalde persoonlijkheid, die wij zijn, een grond en diepte verbergt,
+die eerst in de voltooiing des levens tot volle verschijning komt.
+
+Deze oneindige drang nu verwerkelijkt zich door eerst zijn _tegendeel_
+te stellen en in zich zijn tegendeel te overwinnen. Is niet de
+mannelijke wijsheid veroverd op de dwaasheid der jeugd en wordt niet
+de innerlijke vrijheid gewonnen na het bewustzijn van benauwing en
+onmacht, zoodat alle schoonheid en waarheid onzes geestes tot stand
+komen door een overwicht over het leelijke en over de leugen? Het
+licht schept de duisternis, die niet anders is dan een tegenstelling
+des lichts, maar daarna zal het licht de duisternis overwinnen. Daar
+nu de mensch een kosmisch wezen is, doorleeft hij dezen wereldstrijd
+in zichzelf; zijn oneindige drang, een werkende en scheppende macht,
+roept zijn eigen tegendeel, het begrenzend en verstorend element
+te voorschijn. In de triomf over dit zal de oneindige natuur zich
+verwerkelijken. Faust brengt zijn Mefistofeles voort om over hem te
+triomfeeren. Bij de onthulling in de studeercel verklaart Mefisto,
+dat hij is een deel van die kracht, die steeds het booze wil en het
+goede voortbrengt. Hij is het Faustisch deel van deze; de kracht zelve
+is het duister element dat de Goddelijke scheppingsdrang voortbrengt
+uit zichzelf, afscheidt en overwint; deze wil ten kwade wordt tot
+het goede aangewend. In de menschelijkheid van Faust heeft hetzelfde
+plaats. Faust's titanisch wezen, werpt een duistere schaduw van zich
+af, gelijk iedere mensch zijn schaduw heeft. En gelijk een schaduw
+met ons is totdat ze verbleekt, zoo is Mefisto de reisgezel van
+Faust. Mefisto is de negatieve zijde van Faust's wezen.
+
+Ook het denken van Faust is een kamp tegen Mefistofeles. En hier is
+Mefisto de ontkenner van de waarheid. Tegenover den wil tot waarheid,
+stelt hij de ironie en den twijfel. De twijfel is zijn beginsel
+omdat daarin de oneindige waarheidsdrang is verloochend en om den
+waarheidsdrang te fnuiken leert hij tevens een pedante voldaanheid
+met het beetje ordinaire wetenschap, alreeds verzameld.... bij welke
+voldaanheid het hooggestemd gemoed zal inslapen en ten gronde gaan.
+
+De verstandsheld is met zijn wetenschap tevreden en bemerkt niet eens,
+dat het denken zijn grenzen heeft. De famulus Wagner met zijn beperkten
+geestesaard is nog steeds aan het verzamelen van feiten. De grazende
+koeien zijn zich niet bewust, dat de natuur, die hen van gras voorziet,
+mysteries in haar schoot omvat. Wie chemische formules toepast op de
+stof vindt werk en bemerkt van geen grond des geheims in deze formules
+zelf omsloten. Maar de eeuwigheidsmensch die ook den lust kent van
+het nijvere weten, en de verleiding om zich daaraan te vergasten,
+onbekommerd over diepte, hoogte en mysterie--de eeuwigheidsmensch
+heeft toch verkozen de klacht over de onkenbaarheid der wereld en wil
+worstelend naar de verborgen waarheid zoeken. Voldaanheid met minder
+dan het volstrekte zou voor hem een _ontkenning_ van de waarheid
+zijn, een verderving van zijn hoogste verlangen, een Mefistofelische
+leugen. Zijn eigen hoogere wezen ware daardoor getroffen en te gronde
+gericht. De titanische natuur van Faust verlangt geen gemakkelijke
+voldaanheid, maar streven.
+
+De onvoldaanheid van Faust, die een bewustzijn is van onze
+oneindigheid, wie heeft haar niet op eigen wijze nagevoeld? Zelfs
+de famulus Wagner zuchtte eens: ach God, de kunst is lang en kort
+is ons leven, ook hij besefte de ons opgelegde taak te groot voor
+verwerkelijking. Als wij teleurgesteld zijn om het onbereikbare, of
+mismoedigd ons werktuig neerleggen, over het werk ontevreden, dat wij
+toch niet opgeven; als onze hoop met vreeze is vervuld.... telkens
+weder schrijnt de onvoldaanheid onze worstelende natuur. Zooals een
+laat-zomer-avond ons met zijn melancholie overvalt, zoo stort het
+leven een droefheid om het oneindige in ons uit. Ons bepalen bij
+de genoegens en voldoeningen, die het menschelijk bestaan meebrengt
+kunnen wij niet. Zoo wij onszelven toestonden voldaan te zijn, het
+ware een onderwerping aan Mefistofeles.
+
+Mefistofeles is een verleider, die ons poogt af te leiden van
+onze hooge menscheroeping; maar zijn oogmerk ligt verder dan een
+verleiding zonder meer; de verleiding is niet meer dan middel en
+het doel, waarheen hij streeft is _verstoring_. Hij wil verderven,
+te niet doen. Hij wil den waren levensdrang vernietigen.
+
+"Ik ben de geest die steeds ontkent" roept hij tot Faust. Wel is waar
+is het onmogelijk om louter ontkennend te zijn en niet anders dan
+ontkennend en verstorend te werken; want de ontkenning staat in dienst
+van een erkenning (nl. de erkenning van het tegenovergestelde)--maar
+dit is bewijs te meer, dat Mefisto niet als zelfstandige grootheid
+bedoeld is, maar als een deel van Faust's persoonlijkheid. Van
+zijn standpunt uit "is alles wat bestaat waard om te gronde te
+gaan". Immers al wat bestaat, bestaat krachtens een drang van leven,
+en deze drang zelf wordt door Mefisto verstoord. Hij, die in allen
+menschelijken arbeid het teeken ziet van den drang ten leven, acht het
+beter dat niets ontstond; en daar het booze de verwoesting is van het
+levensgeluk, noemt hij het booze zijn eigenlijke element. Let wel: niet
+om het kwaad als zoodanig, maar om de verstorende uitwerking daarvan.
+
+Met plechtiger gebaar dan men van dezen ironischen verwoester
+verwachten zou, redeneert hij tot Faust: "Ik ben een deel des deels,
+dat in den aanvang het al was: een deel der duisternis, waaruit het
+licht geboren werd, het trotsche licht, dat nu aan zijn moeder de nacht
+den ouden rang en plaats misgunt." Ja, Mefistofeles is het tegendeel
+der goddelijke scheppingskracht, en waar deze uit den chaos het licht
+als levenskracht doet verrijzen, daar zal eens, gelijk hij hoopt,
+het licht tot den duisteren chaos terugkeeren en alle schepping des
+lichts zal zijn vergaan.
+
+
+
+3. Mefistofeles: ontkenning en ironie.
+
+
+Wij komen hier nog eenmaal terug op onze bewering, dat Mefistofeles
+een deel is van Faust zelf. De oneindige levensdrang stelt zijn
+tegendeel om in de overwinning hierover zichzelf te bevestigen, en
+aldus het oneindige en eeuwige in ons te verwerkelijken. De zin tot
+hoogste waarheid moet eerst den twijfel doorleven en deze komt niet van
+elders, maar is een voortbrengsel van ons eigen wezen. Worstelend met
+haar eigen negatie komt onze diepe menschelijkheid tot de overwinning.
+
+Is het raadselachtig, dat Faust-zelf zijn Mefistofeles
+voortbrengt? Zeker niet, wanneer wij bedenken dat in de wereld
+tegenstrijdige beginselen noodwendiglijk met elkaar verbonden zijn,
+en dat het eene de ontkenning is van het andere. De oneindigheid is
+ons wezen en wij leven onder eindige voorwaarden: zoo moeten deze
+laatste zich tegen ons keeren. Wij bestaan uit eindige faktoren,
+al onze daden zijn pogingen, onze liefde is maar betrekkelijk en ons
+kunnen is begrensd; geen kunstenaar die in eigen werk meer ziet dan de
+halfgeslaagde uitdrukking zijner idee. Het werk keert zich tegen hem en
+al onze pogingen verschijnen ons als een ontkenning onzer oneindigheid.
+
+Op hoeveel hooger trap onze levensuitingen bedoeld zijn, zooveel te
+meer zijn ze mislukt: is er ��n godsdienstige vorm, die niet jammerlijk
+achterblijft bij de religieuze idee? Zoo ooit dan treft ons hier de
+Mefistofelische ironie, die onze hoogste bedoelingen verstoort. De
+menschegeest is een oceaan, die moet omvat worden in een vijver: de
+eindigheid onzer levensvoering keert zich als een verstorend geweld
+tegen ons hooger ik.
+
+Dat in onze levensvoering een ontkenning schuilt tegenover ons hoogere
+wezen, is voor iedereen ondervindbaar, die niet, als de hero�n, alle
+verleiding te boven is. Maar wij menschen pogen het eindige met het
+oneindige te verzoenen; wij regelen voorloopig onzen wil naar ons
+vermogen, aldus den oneindigen levensdrang niet ontkennend, maar
+hem tijd gevende en een toekomst belovend, om zijn vollen aanleg te
+verwerkelijken. Daarbij komt, dat de geestelijke verrichtingen, die
+het meest dien drang aanzetten, natuurbewondering, kunst, wijsbegeerte,
+godsdienst, dezelfde zijn, die hem bevredigen, zoodat een geleidelijk
+te vervullen taak, die zich tot in verre verschieten verlengt, de
+gelukkige afleiding is voor een al te hevig innerlijk konflikt.
+
+Maar toch blijft de tegenstelling bestaan en zoo ons eeuwige wezen
+zich bedreigd weet door de Mefistofelische verleiding, rijst het
+op en keert zich tegen Mefistofeles en zijn arglistige ontkenning,
+ja keert zich tegen alle zinnelijke voldaanheid, als waarin zich
+Mefistofeles met de bedoeling om het oneindige te belagen, vermomd
+heeft. De Indische leer der begoocheling, die de geheele zichtbare
+wereld als onware schijnwerkelijkheid verwerpt; de Neo-platonische
+leer, dat de ziel zich in deze wereld bevindt als in een gevangenschap;
+het christelijke ascetisme, dat alle zingenot verwerpt; de mystische
+versmachting van een heilige Theresia; het oneindigheidsverlangen
+der duitsche Romantiek en niet het minst de wijsgeerige benadering
+van het Absolute, waarbij de menschegeest zich van de eindigheid
+der ervaarbare wereld bevrijdt--zij alle zijn de poging van den
+oneindigheidsdrang om de aardsche begrenzing omver te stooten. Zij zijn
+een tebovenstijging boven de aardsche voldaanheid, door Mefistofeles
+aangepraat en waarme� hij ons innerlijke wezen verstoren wil. De
+hooggestegen geesteskracht getuigt alsdan tegen maatschappij,
+bestaanden godsdienstvorm, overlevering, zede, instelling, kerk,
+eigendom, huisgezin, zinnenschoon. Alle voorwaarden der gewone
+levensvreugd moeten het ontgelden, omdat Mefistofeles zich in hen
+heeft vermomd als vijand onzer oneindigheid. De oneindigheidsdrang
+zegeviert; verscheurt de begoocheling, bevrijdt de ziel en verzaakt de
+wereld, met alle historisch gegroeide en betrekkelijke werkelijkheid in
+botsing. Het absolute bevestigt zich door het nietige en betrekkelijke
+te verstoren. Zoo overwint de oneindigheid in ons den Mefistofeles.
+
+Maar voorloopig is de verhouding nog andersom en kant zich Mefisto met
+verstorende bedoeling tegen Faust, Meesterlijk hanteert hij de ironie,
+dit ide�ele middel om de waarheid omver te loopen; de ironie rukt alles
+uit zijn hooge verband en brengt het verhevene tot het alledaagsche
+terug. Zij is het vuur van den wereldbrand, de verwoestende vlam,
+dienaresse van het Niet. Mefisto zegt, na zijn uitspraak dat uit
+alle wereldelementen het leven ontspringt: "had ik mij niet de
+vlam voorbehouden, er ware niets eigens voor mij overgebleven." Dat
+echter de ironie wondt, maar niet kan dooden wat leeft, dat zij geen
+macht is, maar een onmacht, is niet aan Mefistofeles, maar wel aan
+Faust bekend. Op juiste wijze karakteriseert Faust het vergeefsche
+werk van zijn tegenstander: "Zoo heft gij tegen de eeuwig werkzame
+heilzaam-scheppende macht de koude duivelsvuist op, die gij boosaardig
+balt, doch vergeefs".
+
+
+
+4. De weddenschap van Faust en Mefistofeles.
+
+
+Maar Faust zal eerst gaan op den weg van Mefistofeles, alvorens hij
+zijn tegenstander overwint. Hij die in het zoeken naar de absolute
+kennis is teleurgesteld en geschokt is in het bewustzijn van zijn
+oneindige menschewaarde, is te meer vatbaar voor de Mefistofelische
+verleiding. Mefisto acht dat Faust op dit oogenblik gaarne een
+weinig zinnenroes als surrogaat voor zijn oneindigheidsverlangen
+zal aanvaarden en dat dan de oneindigheidsdrang wel bezwijken
+zal. Inderdaad is Faust, ook al zal hij met Mefisto meegaan, zich
+van de onverstoorbaarheid zijner hoogere natuur bewust, zooals in den
+proloog verklaard werd: een goede mensch is in het duistere gedrang
+toch zich van den rechten weg bewust. Nooit zal Faust bevredigd bij
+den zinnenlust, die de negatie zijns wezens is, verwijlen. Nooit zal
+hij de oneindigheid vergeten. Werd hij inderdaad bevredigd, dan zou
+hij verzinken in de macht van het onwezen, dat tot hem sprak: al wat
+ontstaat is waard om te gronde te gaan.
+
+Hier ligt de beteekenis der weddenschap tusschen Faust en Mefisto. Uit
+Mefisto's oogpunt schijnt het mogelijk den levensdrang van Faust in de
+ontkenning te doen ondergaan. Immers zoodra hij met bevrediging in het
+betrekkelijke en in den zinnenlust verwijlt, doet Faust afstand van
+zijn ware menschelijkheid. Mefisto, de negatieve, acht dit mogelijk,
+daar hij den inhoud van het menschelijk wezen niet begrijpt. Indien
+maar Faust's geest zich een weinig beperken wil, meent hij, is het
+geen reuzenwerk hem te voeren tot die zelfvoldaanheid waarmee hij ten
+ondergaat. Met verleidende woorden poogt Mefisto den oneindigen drang
+te binden. "Wat gij wilt, zoo spreekt hij tot Faust, het al-tegelijk,
+dat is slechts voor een God gemaakt. Gij zijt tenslotte.... wat gij
+zijt, ook al zet ge u een pruik van millioen lokken op het hoofd en
+zet uw voet op hakken van meters hoog."
+
+Faust daarentegen ontkent bij zichzelf de mogelijkheid van
+vernietiging; hij weet dat de oceaan niet in een drinkbeker kan
+geledigd worden en dat het oneindige bewustzijn niet bevredigd wordt
+in een oogenblik van zinnenlust. Daarom durft hij zonder aarzeling
+de weddenschap met Mefisto aan: "wanneer ik ooit bevredigd mij op
+het bed der traagheid neerleg, zoo zij het met mij gedaan; kunt gij
+mij door vleierij beliegen en mij bedriegen door het genot, zoodat
+ik mijzelf behaag, dan zij mijn laatste dag aangebroken. Wanneer ik
+tot het oogenblik zeg: blijf, want gij waart schoon genoeg, sla mij
+dan in boeien, want dan mag ik te gronde gaan. Deze weddenschap ga
+ik aan met u!"
+
+De zinnelijkheid, eensdeels het uitingsmiddel onzer geestelijke
+natuur, is anderzijds een ontkenning onzer hoogste waarde. De mensch
+als geestelijk wezen is zich van de ontoereikendheid en onmacht der
+zinnelijke natuur bewust. Krachtens dit hooge besef durft Faust de
+weddenschap met Mefistofeles aan.
+
+
+
+
+
+III FAUST IN DE WILDERNIS
+
+
+
+1. Zelfverlies in den zinnenlust
+
+
+Faust heeft door zijn klacht om het hoogere weten het geloof betoond
+aan zijn oneindige wezenheid. En toen zelfs de magie hem niet tot
+het inzicht der waarheid leidde, heeft hij waarheid gezocht bij
+den dood. Faust wil sterven opdat de dood hem wijs make: hij wil
+dat duister ingaan, dat bij het binnendringen misschien zich als het
+geopenbaarde geheim onthullen zal. Door den dood heen grijpen naar het
+absolute. Vandaar dat hij plotseling in jubel uitbreekt: de aardgeest
+heeft hem verbijsterd, maar desniettegenstaande heeft hij zelf den
+weg der waarheid gevonden. En waarlijk niet in wanhoop, maar in den
+triomf begroet hij den giftbeker: "ik groet u gij kristallen schaal,
+die ik nu met eerbied aanvat; in u vereer ik menschelijk vernuft en
+kunst. Gij samenvatting der zoete sluimersappen, uittreksel aller
+doodelijke krachten, bewijs thans uw gunst aan den meester! Ik zie
+u, de smart verzacht; ik vat u aan: ik voel mijn jacht verminderen;
+de vloed des geestes gaat over in eb en wijst mij naar de volle zee
+henen; het spiegelende water glanst aan mijne voeten en tot nieuwe
+oevers lokt een nieuwe dag.... bereid gevoel ik mij op nieuwe baan
+het luchtruim te doordringen naar sferen van nieuwe werkzaamheid. O
+hooge leven, o godenweelde! Te voren nog een worm en nu reeds verdien
+ik deze. Keer vastbesloten den rug toe aan de aardsche zon; vermeet
+u slechts de poort te openen langs welke ieder mensch het liefst
+voorbijsluipt! Hier is het oogenblik gekomen om door daden te bewijzen,
+dat mannenwaarde niet voor godenhoogte terugwijkt!"
+
+Nochtans bezwijkt dit doodsenthousiasme voor den zang des levens, die
+stroomend van de Paaschklokken in Faust's studeercel binnendringt. De
+weg door den dood tot het mysterie is op eens versperd. Een andere
+weg moet zich openen. Deze ligt van de studeercel in de _menschelijke
+samenleving_. De oneindige drang, welke Faust's natuur is, zal hier
+niet ondergaan, slechts anders gericht worden. In het leven waar hij
+nu ingaat, geldt zijn weddenschap met Mefistofeles.
+
+In de menschenwereld, waarin Faust door Mefisto geleid wordt, had
+zijn oneindigheidsdrang zich kunnen voordoen als een Napoleontische
+heerschzucht of als de zucht naar apotheose, zooals der Romeinsche
+Caesaren; zelfs had hij naar het wonderbaarlijke kunnen streven
+gelijk Apollonius en Cagliostro. Immers op deze wijze kon Mefisto
+gepoogd hebben aan zijn hevige verlangen te gemoet te komen. Maar
+de oneindigheidsdrang onder Mefisto's leiding openbaart zich in een
+_onstuimige zinnelijkheid_: "de draad van het denken is doorgebroken;
+van alle wetenschap walg ik: laat ons in de diepte der zinlijkheid
+gloeiende hartstochten stillen! Storten wij ons in den roes des
+tijds en in de wenteling der gebeurtenissen!" Meen echter niet dat
+Faust in deze razernij een voldoening zoekt en zich aan Mefistofeles
+zal gevangen geven. Veeleer zal hij als een stormwind alle geluk en
+geluksvoorwerp uiteen blazen en eerste stort hij zich in het niets
+dan zich te vleien met begoocheling. Vandaar ook zijn schrikwekkend
+woord: "ik vervloek alles wat de ziel omspant met lokwerk van
+begoocheling! vervloekt zij de hooge illusie van den menschelijken
+geest, vervloekt de verblindende schijn; vervloekt de bedriegelijke
+droom van roem en bezit, van vrouw en kind en knecht en heer; vervloekt
+het balsemsap der druiven en vervloekt de zaligheid der min; vloek
+over de hoop en over het geloof en vloek voor alles over het geduld!"
+
+De zinnenbegeerte van Faust is geheel anders dan Mefistofeles
+bedoelt. Zij stamt uit den oneindigen drang naar zielsverzadiging
+en kenmerkt zich door voorbijstreving van haar doel. Zij wil niet
+genieten, maar zich verliezen. Tevoren was Faust's leven ontbering;
+nu wil hij niet-ontberen en zijn geweldig streven tot het uiterste der
+gevoels-spanning voortzetten en in zielsverrukking sterven. "Zalig wien
+de dood in den glans der overwinning de bloedige lauwers om de slapen
+windt; zalig wien hij na de razernij van den dans in de armen van een
+meisje aantreft." Of anders verkiest hij een snerpende ontgoocheling,
+die met zijn geestesaard beter overeenstemt dan de voldoening welke
+Mefisto belooft: "Hebt gij spijs die niet verzadigt, rood goud dat
+als kwikzilver mij in de hand ontloopt; een spel waarbij men nimmer
+wint; een meisje dat aan mijn borst gelegen, zich reeds met het wenken
+der oogen aan mijn nabuur verbindt; de godenlust der eer die als een
+meteoor verdwijnt--geef ze mij! Toon mij de vrucht die verrot eer men
+haar plukt!" Faust wijdt zich aan de dronkenheid en het genot dat met
+smarten zegent, aan den haat der liefde, aan het verdriet, dat de ziel
+verkwikt. Voor geen smart gesloten, wil hij genieten wat toebedeeld is
+aan de gansche menschheid, haar vreugd �n jammer; zijn eigen zelf tot
+het zelf der menschheid verbreeden, en met haar wil hij ten onder gaan.
+
+Ziehier de zinnenbegeerte van dezen titanischen mensch. Het is geen
+genot dat hij zoekt. "Gij hoort toch: om vreugd is het mij niet te
+doen." Het is zelf-verlies; gelijk hij door een teug uit den giftbeker
+zichzelven gewelddadig wou inslingeren in het mysterie des doods,
+zoo werpt hij zich thans in de zinnelijkheid met de onstuimigheid van
+zijn rusteloos gemoed. Hoe zou het mogelijk zijn dat Mefistofeles
+dezen stormenman in zijne bedwelming ving! Onder de leiding echter
+van zijn verstorende macht is het voor Faust niet anders mogelijk
+dan te vertoeven in een wildernis.
+
+Het omslaan uit den weetdrang naar den zinnenlust heeft vele lezers
+van Goethe's gedicht verwonderd; het kwam hun voor dat de Faust van
+den eersten monoloog, de uitspreker van de klacht, �n de Faust, die
+Gretchen verleidt niet meer gemeen hebben dan den naam, en dat wij in
+waarheid een geheel ander karakter voor oogen hebben hier en daar. Bij
+deze beoordeeling vergeet men echter dat de Faust geen psychologisch
+persoonsdrama is, gelijk in de school der Fransche klassieke gegeven
+werd; maar een symbolisch gedicht. Racine had zeker van den Faust niets
+begrepen en hem uit een oogpunt van dramatische kompositie dubbel
+en dwars afgekeurd. De eenheid van gedrag des hoofdpersoons is ver
+te zoeken. Faust is geen bepaalde persoon; maar hij is de _mensch_
+en de mensch in verscheidene fasen van het oneindigheidsbewustzijn;
+de tafereelen van het dichtstuk hangen niet samen als voorvallen uit
+het leven eener bepaalde menschenfiguur. Het geestelijk leven kan
+zich verjeugdigen. Het kan zijn dat een grijsaard voller idealist is
+dan een jonkman, die zijn levenslust verloor; men kan eerst oud zijn
+naar den geest en daarna jong. Zoo verschijnt Faust in het begin als
+bejaard man en in de Gretchen-episode als een jeugdig kavalier. Hier
+zijn geestelijke fasen in beeld gebracht. De verjongingsdrank, dien de
+dichter aan zijn held in de heksenkeuken te genieten geeft, is niet
+anders dan de aanwijzing van overgang tot nieuwe geestesfase. Moge
+hierdoor het Faust-drama een onwaarschijnlijkheid hebben en verwarring
+stichten voor een uitwendigen verstaander, de inwendige toedracht is
+zoo geheel waar en de inwendige eenheid des poe�ems zoo onbestrijdbaar,
+dat de verbazing over verschillende gestalten van Faust allen grond
+verliest.
+
+
+
+2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in Mefisto's leiding)
+
+
+De wildernis waarin Mefistofeles Faust vergezelt heeft verschillende
+gebieden; Faust vertoeft tusschen de drinkende boeren in
+Auerbachs wijnkelder, bezoekt de heksenkeuken, verwijlt in de
+zoete vreugde van Gretchens liefde en komt te gast met de heksen
+in Walpurgisnacht. Alleenlijk het verkeer met Gretchen oefent een
+schoone verleiding uit en daarin schijnt het soms als zal Faust de
+weddenschap verliezen door tot het oogenblik te zeggen: houd stand,
+want gij zijt schoon genoeg. Voor Gretchen misschien zal hij den
+oneindigheidsdrang verloochenen. Is zij niet het toonbeeld der lieve
+onschuld van het aardsche geluk? In haar is de wereld op haar schoonst,
+gelijk in den bloei der vruchtboomen op een zonnigen Meimorgen. Zoo er
+onbetwist geluk is en zijn mag, en zoo wij met de wereld en het leven
+ons verzoenen, en de vraag naar het oneindige met reden tot zwijgen
+gebracht wordt--het is bij de aanschouwing eener zoo landelijke en
+vredige lieflijkheid, als wij in hare verschijning belichaamd zien.
+
+Maar ach, nu Faust's oneindigheidsdrang in Mefistofeles' leiding tot
+een verstorend geweld werd en nu zijn begeerte zoo hevig brandt als
+te voren zijn drang naar kennis, nu kan het niet anders of het geheele
+geluk van Faust en van Gretchen moet als tot een wildernis vergaan.
+
+Het meisje, wier leven door den storm van Faust's hartstocht
+verwoest wordt, staat niet als een vreemdeling buiten Faust, maar
+houdt verband met de aardsch-nederige en tevredene zijde van Faust's
+eigen karakter. Het levensproces eens menschen is een proces in de
+ziel en de dichter stelt het in beelden voor en laat het dus buiten
+den mensch voorvallen. Maar in deze beelden ligt de aanduiding van de
+worstelingen des karakters. Faust's karakter heeft de lieflijke, humane
+zijde evenzeer als de titanische, maar zij is geen hoofdeigenschap
+en zal dus door den oneindigen drang worden aangestormd. De behoefte
+aan levensgeluk is hem gelijk allen menschen eigen. Hoe vrij heeft
+hij geademd in de voorjaarsnatuur van den Paaschmorgen, terwijl de
+vroolijke menigte de wegen vult. Te midden van deze heeft hij zich
+mensch gevoeld en zijn recht op het leven erkend. In de liefde voor
+Gretchen eindelijk werden de teerste snaren van het menschelijk
+gemoed aangeslagen. Het konflikt tusschen den oneindigen drang en
+den aardschen vrede, is een konflikt, waarmede wel de bestaande orde
+der maatschappij wordt aangetast, maar dat ten slotte in de ziel
+van dien titanischen mensch zelf wordt uitgestreden. De woede der
+titanische zinnelijkheid komt aldus Faust, in het beeld van Gretchen,
+op een ondergang van alle aardsche vreugd te staan; hij verstoort
+zijn aardsche bestaan door den drang der oneindigheid en eindigt
+hier met nog heviger klacht, dan welke hij ophief na de verschijning
+van den aardgeest; een klacht welke ditmaal een aanklacht is tegen
+de macht der verstoring: "Hond, afschuwelijk ondier, word o slang
+veranderd in de hondgestalte waarin gij mij verscheent; verander in
+uw lievelingsbeeld en kruip op den buik in het stof, en ik trap u met
+den voet, verworpeling. Ellende, door geen menschenziel te vatten,
+dat meer dan �en ziel in de diepte van zulken jammer verzinken
+moest...." "O ware ik nimmer geboren."
+
+Het einde van dezen weg in de wildernis van het leven bereikt
+Faust in zijn wilden dans met de heksen op den Blocksberg in
+Walpurgisnacht. Alleenlijk deze fantastische spookwereld blijft
+nog over, nu Faust in Gretchens omgang het verlangde oogenblik der
+voldaanheid niet heeft beleefd. Mefisto zal hier hem tot het laagste
+punt des levens heenvoeren. Mogelijk dat het walgelijke aan zijn
+titanischen drang voldoet, nu hij het bekoorlijke verwierp. Aan den
+heksendans is tenminste een diabolisch genot te beleven, en daar
+niets anders overblijft zal misschien Faust zich hier gewonnen
+geven. Bereidwillig laat hij zich meevoeren. Door een dwaallicht
+geleid, schrijden Faust en Mefisto de tooversfeer binnen, de rotsen
+hebben menschen-neuzen, spookvogel, kievit en ekster zijn wakker
+gebleven en de hagedissen kruipen met de muizen door het struikenbosch,
+terwijl boomwortels uit den bodem steken en glimwormen een verwarrend
+geleide geven. Onderwijl draait het geheele landschap en is het alsof
+rots en boomen gezichten trekken; vuurgloed en lichtstrepen maken
+de wereld geheimzinnig; vonken storten zich uit als fonteinstralen
+en de geheele rotswand is verlicht. Onderwijl steekt de storm op en
+schudden de denneboomen, wier takken afbreken al krakend; gegier,
+gesis en geraas doorblaast de lucht en langs den geheelen berg stroomt
+woedend een tooverzang. Een menigte van heksen nadert door de lucht
+varende, zoodat Mefisto voor Faust ruimte moet maken opdat hij niet
+worde omvergeworpen. Zij wijken ter zijde en terwijl bij uitgegloeide
+kolen een klein gezelschap van oude heeren zitten, vinden zij weldra
+twee heksen, een oude en een jonge; en terwijl Mefisto de oude grijpt
+voor den dans dwingt hij Faust om met de jonge om te springen.
+
+Dit oogenblik is het dieptepunt der leidingen van Mefistofeles. Hij
+meene echter niet, dat de Faustische geest hier iets anders zal
+beseffen dan afkeer. Reeds zoovele malen is Mefisto's onmacht gebleken
+om Faust te verderven. Elke periode zijner werking eindigt met een
+zelfbevrijding. In den wijnkelder van Auerbach, heeft Faust het gansche
+schouwspel met onverschilligheid bijgewoond, en wanneer ten slotte
+de lustige drinkers uitroepen "wij voelen ons heelemaal kanibalisch
+lekker gelijk aan vijfhonderd varkens" heeft hij nog slechts �en
+wensch te uiten: ik verlang nu heen te gaan. In de heksenkeuken wordt
+Faust geboeid door het in den spiegel aanschouwde beeld van Helena:
+een nieuw verlangen wordt in hem levend, maar voor het overige vindt
+hij in al het gedoe dezer onsympathieke wezens niets dan smakeloos
+bedrog. Daarop volgt de Gretchen-episode. Ongekende gevoelens van
+teedere bekoring stillen de machtige levensdorst van Faust; en
+misschien zou hij hier het gevaarlijk oogenblik bereiken, zoo niet
+een geheimzinnige aantrekkingskracht hem uit de oase naar de woestijn
+terugtrok. Deze vreugde moet eindigen in wanhoop; ook terwijl Gretchen
+zijn gemoed en zinnen bevredigt, verkeert Faust in de wildernis, die
+weldra zich in groot onheil openbaren zal. De scala der aandoeningen
+van Gretchens gemoed teekent deze afzinking naar het jammer, waarin
+Faust aan Mefisto ontkomt; terwijl de genotsbevrediging hem aan Mefisto
+zou hebben overgeleverd. Bezorgdheid is de grondtoon van haar liefde,
+sedert haar ontboezeming "mijn rust is henen, mijn hart is bezwaard"
+en het klagende lied voor het beeld der Mater Dolorosa is z�o van
+leed vervuld, dat wij hier het ergste voorzien: "help en red mij
+van smaad en dood! ach buig gij smartenrijke genadig uw aangezicht
+tot mijn ellende neer!" Het leed van Gretchen zal het leed van Faust
+blijken; het is niet anders dan de afspiegeling van zijn titanische
+natuur, die alle aardsche verhoudingen verbreekt en wiens geluk
+vanzelf in ongeluk omslaat. Wanneer dan Gretchens broeder Valentin
+in een tweegevecht met Faust is omgekomen, nadat ook haar moeder,
+niet zonder schuld der gelieven, gestorven is en bij den lijkdienst
+in de domkerk het dreunend orgel den donkeren choorzang begeleidt,
+den zang van het goddelijk oordeel--dan is niets meer te wachten van
+levenslust of liefdevreugd en aan Mefistofeles zal zeker de macht over
+Faust ontgaan: in d�ze wildernis des gemoeds weet geen Mefisto den weg.
+
+Maar nu de Walpurgisnacht op den Blocksberg: terwijl Faust zijn
+tijdelijke laagten doorwaadt in vergetelheid van Gretchens liefde
+en haar ongeluk, wordt hij plotseling door de gedachte aan haar
+opgeschrikt. Weelde en wanhoop doorkruisen zijn gemoed en terwijl
+hij van de bepeinzing niet scheiden kan doorflikkert de gedachte aan
+dood en straf zijn overdenking. "Een in lange niet gevoelde afschuw,
+de gansche ellende der menschheid grijpt mij aan. Hier toeft zij
+achter vochtige muren", roept hij uit, staande voor de gevangenis,
+waarin zij om den in waanzin gepleegden moord op haar kind geworpen is;
+"haar misdaad was het verkeeren in zoeten waan. Gij aarzelt tot haar
+te gaan? Gij vreest haar weder te zien! Voort! uw talmen brengt haar
+dood naderbij!"
+
+Zoo verscheurt Faust het net dat Mefisto over hem heenwerpt. Het
+woord uit den proloog in den hemel wordt bewaarheid: de goede mensch
+blijft in het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. Bij
+alle omdwaling in de wildernis blijft Faust de ware richting des
+levens beseffen en zijn verheven menschelijkheid gaat niet ten onder.
+
+
+
+
+
+IV DE WEG VAN FAUST
+
+
+
+1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen morgen
+
+
+Zoo Goethe aan zijn Faust-drama den ondertitel "een tragedie"
+heeft toegevoegd, is deze benaming toch niet in eigenlijken zin
+aangewend. De onmogelijkheid om dit gedicht bij een der bestaande
+dichtsoorten in te deelen, verontschuldigt de halftoepasselijke
+aanwijzing. In een tragedie traden van oudsher figuren op van
+grootscher bouw dan die van het dagelijksch leven; de beweegkrachten
+en ondervindingen waren eer heroisch dan gewoon en het levenslot dier
+"helden" was het lot der enkelen die naar het uiterste streefden. In
+zoover kan Faust een tragische figuur heeten. Maar in de tragedie is
+de held tot den ondergang geroepen: zijn grootsche aanleg, grootsch
+in deugd of ondeugd, bestemt hem tot een lijden, dat zich niet meer
+te zijnen gunste wenden laat. Van den beginne af hangt over zijn
+leven het noodlot. In dit opzicht waarin juist het tragische der
+tragedie bestaat, kon het Faust-drama niet bij deze dichtsoort worden
+gerekend; wat niet voor den tragischen lijder, maar wel voor Faust
+bestaat is: de weg der ontkoming aan de wildernis. Evenmin als om de
+helsche ondervindingen van Dante de Divina Commedia een tragedie is,
+evenmin is Faust zulks om het eerste deel des gedichts; en het tweede
+deel, dat "den weg van Faust" bezingt, is niet maar een toevoegsel,
+waarin de oorspronkelijke opzet van het poeem verloochend wordt,
+maar een van den aanvang af bedoelde voortzetting en de uitwerking
+der grondgedachte waarmee het gedicht opent: een goed mensch blijft in
+het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. De kontinu�teit
+der beide gedeelten is onmiskenbaar.
+
+Toch is het verschil tusschen den tweeden Faust en den eerste op vele
+manieren groot: een andere toon wordt vernomen, een andere omgeving
+geschapen, andere figuren treden op. Een veel meer bedachte kompositie,
+een verstandelijker konstruktie kenmerkt het tweede gedeelte tegenover
+het eerste. Terwijl de eerste Faust den indruk maakt van een gedicht
+uit des levens bloeitijd, schijnt de tweede een gedicht van den
+ouderdom. Is het ook niet begrijpelijk, dat ouder wijsheid den _weg_
+vindt, terwijl de jeugd avontuurt in de _wildernis_? Faust II heeft
+kunstmatigheid waar het eerste gedicht vrijheid heeft.
+
+
+
+Faust II is een heden na het gisteren van Faust I. Tusschen beide
+gedeelten van het Faust-poeem ligt een _nacht_, een nacht van
+vergetelheid en diepen slaap. Het geheele Eerste Deel kan beschouwd
+worden als een avondgebeurtenis na een voorafgeganen dag van zware
+inspanning en overladen werk. De monoloog, waarmede het eerste
+Faustgedicht aanvangt, geeft aanstonds een blik op dezen voltooiden
+en vermoeienden werkdag: "nu heb ik ach, filosofie, rechtswetenschap
+en medicijnen en helaas ook theologie grondig bestudeerd met vurigen
+ijver." Ziehier de al te zware dagtaak, welke Faust achter zich heeft,
+wanneer wij met hem kennismaken. Op dit oogenblik gaat zijn geest
+den avond in, den avond met zijn geheimzinnige aanspraak tot het
+menschelijk gemoed, een avond reeds aangekondigd in den "proloog"
+met de schildering van de zon, die haar voorgeschreven dagreis met
+donderslag voltooit. In dien zielsavond neigt hij tot de wereld
+der geesten met hun duistere wetenschap en verlangt hij naar den
+dood, die een hooger licht dan het aardsche daglicht over hem zal
+uitgieten. De dood wenkt hem verlokkend toe uit kristallen schaal. De
+magische heksenkeuken, het spiegelbeeld van Helena zijn verschrikkende
+en verteederende avondfantasie�n. De zucht naar weelde en genot
+herleeft: de zinlijkheid bekoort met haar schaduwzwarte diepten;
+Faust verlangt het al der wereld te doorleven en zijn ziel daarin te
+laten vervloeien. Gretchens liefde is zijn avondweelde en avondtroost
+en in haar nabijheid verdoezelt zich zijn godsdienstig gevoel tot
+panthe�sme, avondgodsdienst zonder omtrekken, welks leuze is: naam is
+klank en rook; wees in gevoelens zalig en noem het zooals gij wilt:
+geluk, hart, liefde, God. De zachte stemming �n vreemde fantasie zijn
+de terugwerking op een dag van vruchtelooze moraliteit des werks. De
+vergeefsche inspanning van den harden werker verkeert zich tot deze
+maatlooze zieletoestanden.
+
+Maar het einde des avonds, en waar hij tot nacht wordt is zwaar
+en van jammer vol. Het is de wilde spooknacht der wroeging en der
+radeloosheid, die met waanzin dreigt. De hevigste onrust als van een
+heksendans op den Blocksberg is het laatste loon van dezen langen
+dagtijd vol ondervinding.
+
+Het zestiend'eeuwsche Faust-gedicht laat Faust ter helle varen;
+de hel is het hopelooze en onherstelbare, en het schijnt wel of
+na Faust's ondervindingen geen anderen uitweg bestaat. Immers, wat
+is er te herstellen voor een man, die zoowel in het denken als in
+het verkeer, in het waarheidsverlangen als in de liefde op ellende
+uitkwam? Nu staat de strever naar het hoogste voor het Niet, het
+ledige Duister der sterrenlooze middernacht.
+
+Maar na de middernacht breekt de na-nacht aan, en de na-nacht zal
+Faust's rusttijd zijn. Nu is het spookuur voorbij en hoogere geesten
+onder leiding van Ari�l, den geest der lucht, hebben den vermoeiden
+lijder opgenomen en op een bloemenrijken grasgrond uitgestrekt;
+zij zingen hem in slaap en zweven om hem heen, terwijl zij de rust
+in zijn gemoed herstellen: "Nu is de nacht neergezonken en heilig
+verbindt ster aan sterre zich; groote lichten, en kleine glinsteren
+nabij en ter verte, glinsteren weerspiegeld in het meer, glanzen in
+de heldere hoogten des nachts. Het geluk van diepe rust wordt door
+de volle pracht der maan bezegeld." Onder deze zegening slaapt Faust
+een slaap, die tijden duurt; hij doorslaapt het tijdperk der nacht;
+het is de periode der uitrusting uit welke men niet met wroeging of
+ellende ontwaken zal. De zwevende geesten verteederen zijn afgepijnd
+hart, genezen de wonden van het zelfverwijt en reinigen zijn innerlijk
+bestaan van het doorleefde tumult.
+
+
+
+Nu kan de nieuwe Morgen komen en hij zal geen morgen van nieuwe
+zorgen zijn. Met welk morgenlied ook vangt het tweede deel van het
+Faust-gedicht aan! Het eerste deel was met den zang der aartsengelen
+ingeluid. Zij zongen het _avondlied_ van de zon, die haar dagreis
+voleindigt, en van de aarde in wier wenteling paradijsglans plaats
+maakt voor diepen nacht--maar de geesten, die het tweede gedicht
+openen, zingen het lied van de juichende ontwaking des Lichts:
+"Schouw, zoo roepen zij tot den slapenden Faust, naar den glans,
+die ginds verschijnt! Slechts lichtelijk zijt gij met slaap omvangen:
+slaap is als een schaal, werp haar af; verzuim niet u te verkloeken,
+terwijl de menigte talmend aarzelt: alles vermag de edele mensch, die
+verstaat en snel handelt." En bij dit woord verkondigt een geweldig
+gedruis de nadering der zon: "hoort o hoort naar het aanstormen der
+Horen; voor geestes-ooren blinkend wordt geboren de nieuwe dag."
+
+Met dezen aanroep is Faust ontwaakt.
+
+
+
+2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven en zelfbevrijding).
+
+
+En hiermede begint zijn nieuwe weg. De inhoud van het tweede
+Faust-po�em bevat meer dan de vertooning en verbeelding van dezen weg;
+geheel het denken van Goethe's tijd en vooral de natuurfilosofie
+voeren er het dichterlijke woord; maar wij laten dit ter zijde
+en zoeken te bepalen den weg dien Faust ging. In het eerste deel
+hebben wij Faust, teleurgesteld in zijn oneindige verlangst naar
+kennis, zich zien storten in het levensgenot: door de oneindigheid,
+die hij in zich beseft, heeft eerst zijn natuurweten schipbreuk
+geleden. Daarna in het leven gekomen, leed zijn genieten dezelfde
+schipbreuk op de onvoldaanheid zijner hoogere natuur. Faust heeft
+den oneindigen eisch gesteld en daarop is zoowel zijn kennis als zijn
+levensvreugd gestrand. Niets was bestand tegen dezen drang naar het
+absolute, die tegen alle beperktheid stoot en voor welks aangezicht
+alle levens-vrede tot verwoesting keert.
+
+De vraag, welke wij thans stellen, is: welke weg blijft voor Faust
+over na dit twee-ledig bankroet? Er is een mogelijkheid van klein te
+eindigen, nadat men groot begonnen is. De aanstichter van een nieuwe
+wereldbeweging kan mislukken in zijn grootschen toeleg en--na eenige
+jaren teruggevonden worden als vreedzaam burger van een klein dorp
+bij de grenzen; na het eerste hoofdstuk van den nieuwen bijbel der
+menschheid geschreven te hebben, is de vlaag der genialiteit gedoofd,
+en men biedt, na wat verpoozens, litteratuur van derden rang. Indien
+Mefistofeles den Faust geschreven had, ware er geen ironischer
+vervolg van het eerste boek geweest dan den held te laten optreden
+als gevierd middelpunt van een dorpskring, bemind op soci�teit
+en letterkundigen krans. De overmacht van de negatie had zich dan
+bewezen in de uitsterving van dien oneindigen drang, die Faust's wezen
+uitmaakt. Zoo er echter een weg voor Faust is, moet het een weg zijn,
+waarop hij zijn wezen bewaart en tegen Mefistofeles de geheele diepte
+van zijn menschelijk karakter volhoudt. De weddenschap blijft gelden:
+zoodra Faust het mindere aanvaardt als voldoend en zijn oneindigen
+drang ontkent, is hij verloren; maar dus ook: zoolang hij wezenlijke
+mensch blijft en zijn eeuwigheidsnatuur door eenig voorloopig resultaat
+van zijn streven niet wordt vervuld--zoolang is zijn streven zelf
+zijn levensweg. _Het oneindig streven is de weg van Faust._
+
+Deze uitspraak gelijkt op rhetoriek, maar zij bevat een diepen inhoud
+en is vol wijsheid. In haar is de nieuwe zedelijkheid uitgedrukt in
+tegenstelling met de oude.
+
+
+
+Met oude zedelijkheid bedoel ik de levensopvatting der Zeventiende
+Eeuw; met nieuwe zedelijkheid het begrip van persoonlijkheid en
+leven, dat in de Negentiende Eeuw is gangbaar geworden. Faust is geen
+zeventiend' eeuwsche, maar een moderne mensch. De oude zedelijkheid
+is Isra�litisch gestempeld, en door ontkoming aan het Isra�litisme
+is Faust een mensch van den nieuwen tijd. De tegenstelling, die hier
+geldt is een andere dan de vaak genoemde tusschen de twee geestelijke
+standpunten: Isra�l en Hellas. De Isra�liet is vooral zedelijke mensch,
+doch in dezen bizonderen zin van te staan onder de zedewet, waarbij het
+schuldgevoel des menschen tegenover de heiligheid Gods de grondtoon
+der geheele gezindheid bepaalt. Deze mensch weet niet dat in hem een
+goddelijk licht brandt: hij kent zich als zondaar en ontleent uit een
+geschreven wetgeving den maatstaf der zelfbeoordeeling. De Helleen
+daarentegen is aesthetische mensch, die geen onvoorwaardelijkheid kent
+op zedelijk gebied, geen zedelijk gebod, maar een zedelijke intu�tie;
+in schoonen arbeid geniet hij het geluk zijns levens.
+
+Deze tegenstelling nu kan niet rechtstreeks op die tusschen oude en
+nieuwe zedelijkheid worden overgedragen, al is er overeenkomst: de
+oude (zeventiend' eeuwsche) zedelijkheid is Isra�litisch gestempeld;
+de nieuwe is aan Hellas verwant doordat zij het recht der vrije
+persoonlijkheid erkent.
+
+In den oud-Germaanschen vrijheidszin is de nieuwe zedelijkheid
+voorgeschaduwd. Reeds Parzival, de Germaansche held, wordt uit zijn
+verwildering gered, doordat "in hem een vaste zin was en onversaagde
+mannenmoed, die niet gebroken werd door harden druk." Zijn zedelijkheid
+was de vastberadenheid van een streven, dat de vertwijfeling
+overwon. Faust is een tweede Parzival, de vernieuwer dezer Germaansche
+zelfbevrijding. Aan het einde van zijn levensloop wordt over hem
+gesproken: "wie altijd strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen"
+(wer immer strebend sich bem�ht, den k�nnen wir erl�sen).
+
+Het onderscheid van oude moraliteit en nieuwe bestaat hierin, dat
+de oude moraal het zwaartepunt der deugd buiten den mensch legt,
+de nieuwe moraliteit stelt het in ons; d. i. in de menschelijke
+persoonlijkheid, genomen in den vollen en diepen zin van dit begrip. De
+Zeventiende Eeuw is, binnen de nieuwe Geschiedenis gelijk wij zeiden,
+de vertegenwoordigster der oude zedelijkheid, hoewel juist toen een der
+groote scheppers der nieuwe leer geleefd heeft: Spinoza. De oude moraal
+stelt de zedelijkheid in deugden, plichten, werken, die als meer of
+min afgepaste en aangewezen geestelijke grootheden door een zedelijke
+wetgeving zijn afgekondigd en gekodificeerd. Dat alle deugden, plichten
+en werken de openbaring zijn van �en innerlijk levensbeginsel, en dat
+er dus geen zedelijkheid is dan als een verwerkelijking van dit; dat
+zedelijkheid de verwerkelijking is van het eeuwige zelf des menschen,
+vermoedt zij niet. De oude zedelijkheid is gedrag volgens de zedewet,
+en deze zedewet is een goddelijke _instelling_, geen opwelling uit
+het menschenhart zelf.
+
+De Zeventiende Eeuw heeft het _mechanisch_ denken tot overwinning
+gevoerd; zij stelde de mechanika vast als methode der natuurleer,
+en bestreed de Middeleeuwsche opvatting, volgens welke de natuur
+met verborgen eigenschappen en geestelijke krachten werkte. Het
+mechanische denken rekent met uitwendige oorzaken alleen en behandelt
+alle gebeurtenissen in de natuur als toepassingen van algemeene wetten,
+die wiskunstig moeten berekend worden. De astronomie is het zuiverste
+voorbeeld van mechanische natuurwetenschap. Huyghens, Harvey en
+zoovele natuurkundige ontdekkers der 17de en 18de eeuw hebben door de
+mechanische methode de natuurwetenschap tot haar hoogte gebracht. De
+wiskunde is het hart der mechanika en Cartesius had de wiskundige
+methode van denken ook op de geestelijke wetenschappen van toepassing
+verklaard. Zoo is dan ook de opvatting dat zedelijkheid een gedrag is
+volgens de ingestelde zedewet, de vrucht van een mechanisch denken: de
+zedewet werd evenals de natuurwet geacht door den schepper der wereld
+te zijn ingesteld. Aan deze voor de levensleer noodlottige opvatting
+beantwoordde het Calvinisme, deze algemeen geldige geestelijke richting
+des tijds. Het Calvinisme is een herleving van den Isra�litischen geest
+in het Christendom, gekeerd tegen de idee der vrije individualiteit
+volgens Grieksch en tegen die der zelfberaden persoonlijkheid volgens
+Germaansch begrip. Het Calvinisme immers hield de zedelijkheid
+voor een gehoorzaming aan een zedewet, van bovenaf aan de menschen
+gedekreteerd op het ontoegankelijkste rotsgebergte, de Sinai, alsof
+de zedewet van ergens anders stamde dan van onze menschelijkheid zelf!
+
+De Zeventiende Eeuw is theologisch: het aanvangspunt van denken is
+er de tegenstelling tusschen God en mensch. Spinoza, die haar niet
+erkende, werd voor athe�st gescholden. In deze tegenstelling komt de
+mensch ontledigd tegenover God te staan, waarbij een negatief begrip,
+het zonde-begrip, het uitgangspunt der levensbeschouwing wordt. Het
+dwars-verkeerde dezer beschouwing is niet meer goed te maken. Zij
+berooft den mensch van de waarheid zijns wezens. De heilsleer der
+Zeventiende Eeuw is hetero-soterisch; d. i. de krachten die het
+leven tot heil brengen werken van buiten af. Calvinisme, Pi�tisme,
+Lutheranisme zijn in dit opzicht gelijk. Deze hoofdstroomingen der
+Zeventiend' Eeuwsche levensleer mogen onderling verschillen als meer
+intellektualistisch of meer empiristisch gekleurd--in de levensleer
+is aller opvatting op het door ons genoemde punt gelijk. Inzonderheid
+het Pi�tisme, dat aan Lutheranisme en aan Calvinisme de gemoedswarmte
+gaf en een religieuze ervaringsleer kan heeten, heeft in zijn
+heilige boek _Bunyans Pilgrims Progress_ een uiting geleverd,
+die de zedelijk-religieuze opvatting des tijds op het duidelijkst
+uitsprak. Het Engelsche Pi�tisme dat in dit boek tot uiting komt,
+heet gewoonlijk Methodisme. Bunyans "Christenreize naar de Eeuwigheid"
+is het Zeventiend' Eeuwsche heilsboek; het heeft zijn verdienste in
+groote menschenkennis en is _het tegendeel van Faust_. Geen boek ter
+wereld is zoozeer in tegenspraak met de moderne levensopvatting. De
+mensch is er ongeniaal, uit zichzelf voelt hij alleen onmacht en
+ellende. Uit een boek, dat hem van elders in de handen komt, leest
+hij den beteren levensweg; andere wezens leiden hem; alles komt van
+buiten behalve de zonde; in zichzelf is hij negatief. Hij is geen
+persoonlijkheid, hij is alleen maar behoefte. Het Pi�tisme is de leer
+eener reeks van gevoelservaringen, die doorloopen moeten worden,
+en die niet uiting zijn van eigen geestelijk streven, maar waar de
+mensch, de lijdelijke, wordt doorheen-geleid. Het geestelijk leven
+als stroomend uit den eigen innerlijken bronwel en zijn rijkdommen
+uit zichzelf voortbrengend--dit nieuwer levensbegrip is er onbekend.
+
+Dat zedelijkheid niet is een gehoorzaamheid aan een wil die van buiten
+af beveelt, maar des menschen eigen aspiratie, wordt door deze oude
+leer niet bevroed.
+
+Maar ziehier juist de kern der nieuwe levensgedachte. Spinoza
+reeds had de stelling uitgesproken, dat des menschen "streven om in
+eigen zijn te volharden" het eenige fondament der deugd is. In deze
+uitspraak klinken de bazuinen der nieuwe levensleer. De mensch, aan
+banden eener ingestelde zedewet vastgelegd, zal opnieuw ontwaren, dat
+zijn eigen wezen de zedewet inhoudt. Dat beteekent: de geestelijke
+natuur van den mensch zelf is de grond aller deugd, en er is geen
+andere deugd dan deze: onze geestelijke natuur verwerkelijken;
+zich-_zelf_-zijn. Voorheen gold de zedewet door bedreiging en
+belofte, als door dwangmiddelen; des menschen vrijheid beteekende
+de vrijwilligheid, waarme� hij dezen band verdroeg of niet verdroeg:
+nu geldt de gedachte andersom: er is geen ander beginsel van zedelijk
+leven, dan de idealiteit onzes wezens: de zedewet niet heerschappij
+voerend over den mensch, maar de mensch als voortbrenger van de
+zedewet. Deze moraal is die der vrije persoonlijkheid, die de zedewet
+niet boven zich, maar in zich heeft.
+
+De levensopvatting, hier geldig is niet de mechanische, maar de
+_organische_. Terwijl de steenen op elkaar gezet worden en uitwendig
+door de kalk saamgebonden tot een muur, volgens het plan van den
+metselaar, die ze behandelt--groeit het zaad tot een plant niet
+door uitwendige toevoeging, maar krachtens een innerlijk beginsel en
+volgens een wet, die in het leven en den groei des zaads is vervat. Het
+geestelijk leven als de oprichting van dezen muur te begrijpen is
+de mechanische opvatting der oude moraliteit: maar dat het zedelijke
+aan een innerlijke levenswet, veeleer op den groei der plant gelijkt,
+organisch, is de Negentiend' Eeuwsche gedachte.
+
+Het Nieuwe Testament heeft menige uitspraak in deze richting; de
+middel-eeuwsche mystieken en Luther hebben dergelijke tonen van
+hun instrument doen klinken; in geen tijdperk der Christelijke
+kultuur-geschiedenis heeft de stem der zedelijke vrijheid geheel
+gezwegen: maar de andere opvatting heeft deze nieuwere telkens
+overstemd en de "oude" zedelijkheid heeft zich als de kettermeester
+der nieuwe gedragen.
+
+Goethe's Faust vertoont deze levensleer op de meest klare wijze in
+het dichterlijke beeld. De Faust is een kultuurboek, waarin niet
+slechts de geest van Goethe, maar vooral de geest der aangevangen
+Negentiende Eeuw zich spiegelt.
+
+De dichter van Faust heeft den overgang tot den nieuwen tijd in zich
+meegeleefd en de groote revolutie gadegeslagen. Nu is zijn gedicht
+breed geworden, encyclopaedisch van opzet, daar het den nieuwen
+mensch vertoont in zijn zedelijk streven en dit streven naar alle
+zijden ontwikkelt: de nieuwe zedelijkheid heeft haar verhouding tot
+staat en maatschappij, kunst, natuur en godsdienst.
+
+
+
+3. Het besluit tot daden.
+
+
+"In den beginne was de Daad", zoo heeft reeds in zijn studeercel Faust
+gefilosofeerd. Er staat geschreven: "in den beginne was het Woord",
+maar het woord kon hij zoo hoogelijk niet vereeren; evenmin de rede,
+ook niet de kracht.
+
+Het zedelijk streven, waarin hij Mefisto zal te boven komen, zal voor
+Faust bestaan in het uitoefenen van de levende daad.
+
+In het eerste Faust-gedicht overheerscht de negatie,
+Mefistofeles. Faust wordt er door Mefisto geleid en geeft zich aan zijn
+inspraken over; alleenlijk bewaart hij zichzelf tegen dien leidsman,
+zoodat hij nooit ten onder gaat. Zijn leven is nog bewogen door den
+levensnood; de passie overheerscht, de levensgang is verwilderd. Dit
+is de noodwendige aanvang van elk zedelijk leven: het leven begint in
+laagtestand en gaat door het heilsgemis naar het heilsbezit, evenals in
+Carlyle's Sartor Resartus Professor Teufelsdr�kh door het Everlasting
+No heen moet om het Everlasting Yea te bereiken. Maar hiermee is
+het leven niet verloren: zijn de negatieve wateren doorkliefd, dan
+komt het schip in positieven stroom. Mefisto heeft zich aan Faust
+onmachtig gemaakt, doordat Faust in de volgzaamheid aan zijn leidsman,
+zichzelf tegen hem heeft vastgehouden, de weddenschap op geene wijze
+verliezende.
+
+Eindelijk is het positief beginsel in Fausts natuur voldoende tot
+eigen kracht van daden gerijpt, zoodat Mefisto niet meer den weg
+behoeft aan te wijzen, doch alleen als Faust's dienaar kan blijven
+geduld. In het tweede po�em is Faust zijn eigen meester en betreedt
+door eigen streven den weg van het levensheil.
+
+Faust's moraliteit is dus: zichzelf te zijn, en het aktueel beginsel
+van zijn streven is het _besluit tot de levende daad_. De daad is
+uiting der inwendige aktiviteit; in haar betoont de mensch zichzelf;
+zij is niet wat de oude moraliteit bedoelt: een gedraging of werk
+volgens de zedewet; geen "werk der dankbaarheid" of wat ook, waarbij
+een handeling uitgevoerd wordt, die reeds tevoren was voorgeschreven in
+een kodex van deugdwerken; neen maar de daad als _getuigenis_. De daden
+waartoe Faust besluit, zijn pure uitingen van inwendigen drang; zij
+zijn niet te voren bij eenige zedelijke wetgeving bepaald; zij zijn de
+betooningen van den zedelijken mensch die zijn moreele persoonlijkheid
+doet gelden: "dit aardegebied verschaft nog ruimte tot groote daden;
+tot het doen van koene en verbazingwekkende werken voel ik de kracht."
+
+Misschien acht menigeen zulke ide�ele moraliteit geen degelijke
+zedelijkheid te zijn. Het schijnt of het Faust-po�em het lied is van
+den aesthetischen mensch Goethe, die zichzelf bezingt. Men wil een meer
+ge�ikte deugd. Het besluit tot daden, niet eens tot bepaalde en als
+zedelijk goed voorgeschrevene, maar het besluit tot _zelf-uiting in de
+daad_ schijnt den menschen, die aan konventioneeler deugd gewend zijn,
+nevelig en onbestemd. Zij begrijpen niet dat er geen vruchten zijn dan
+uit de groeikracht van den boom en dat er evenmin deugden, plichten,
+werken, zedelijke handelingen zijn dan als levensopwelling van een
+menschenhart zelf. Er is misschien voor een dogmatisch verstand geen
+houvast aan een zedelijkheid, die van binnen stamt, gelijk er een zeer
+gemakkelijk houvast is aan zedelijkheid, die een bestaande wetgeving
+opvolgt. De Muzelman heeft aan zijn trias van aalmoes doen, bidden,
+vasten, een algemeen begrijpelijker deugdsysteem, dan de Germaansche
+strever aan zijn besluit tot de loutere daad. Dit verhindert niet
+dat de zedelijkheid in laatstgenoemden vorm de ware is.
+
+Aan Faust's besluit tot daad (het positief moreel princiep) gaat
+vooraf het _berouw_. Het berouw is de reaktie na het verblijf in de
+wildernis. Als de negatie is doorgemaakt, blijft een nijpend gevoel
+van leegheid over; de mensch beseft de laagte, waarin hij heeft geleefd
+en klaagt zichzelf aan om zijn verblindheid. Deze negatieve moraliteit
+volgt op het negatieve levensgedrag en is de weerslag op Mefistofeles'
+leiding, de terugschrik na de zelfherkenning. Het Pi�tisme zou dit
+zedelijk moment, het berouw van Faust, hebben doen aanzwellen tot
+hoofdbelang; in litteratuur kon het in 't breede ge�xploiteerd worden
+als tijdperk van zelfverwijt en zelfontreddering; de Zeventiend'
+Eeuwsche moraal althans had met voorliefde op deze negatieve zijde
+van het zedelijk leven de schrilste lichten geworpen--Goethe is te
+zeer menschkundig om het berouw te ontkennen in zijn heilzame werking,
+te schoon van geest, dan dat hij er zwaarder gewicht aan gaf dan als
+overgang uit lager tot hooger levensstand. Het berouw van Faust wordt
+ondervonden in de diepte van het naar binnen gekeerde bewustzijn,
+aanvaard als krisis des inwendigen levens. Zoo volstaat Goethe ook
+met een fijnvoelige vingerwijzing, die den begrijpers genoeg is:
+in den aanvang van het tweede Deel spreekt Ari�l tot de geesten:
+"brengt den grimmigen strijd zijns harten tot rust, verwijdert
+de scherpe pijlen van zijn zelfverwijt; en reinigt zijn innerlijk
+van doorleefden schrik." Hier is het geestelijk herstel van Faust
+geteekend. En als hiermee de negatieve faze zijns levens (de wildernis)
+voorbij is, zie! daar ontwaakt "een krachtig besluit om volhardend
+naar den hoogsten levensstaat te streven."
+
+
+
+4. De klassieke beschaving als leerschool.--geestelijke vorming.--de
+idee der schoonheid.
+
+
+Faust heeft dan besloten tot de zedelijke daad, d. i. tot de betooning
+zijns innerlijken wezens. En waarin deze ook besta--een streven
+rechtstreeks naar het absolute, gelijk hem eenmaal vervulde, is niet
+meer te wachten: hij getuigt dat het geestenlicht hem heeft verblind,
+en roept nu uit: "den waterval, die het rotsrif doorbruist, beschouw
+ik met toenemende vreugd; in duizend en meer dan duizend stroomen giet
+hij zich uit al nederstortende, zijn schuim in de lucht spattend. Die
+spiegelt het menschelijke streven af; overpeins hem en begrijp dat
+wij het leven hebben in den kleurigen weerglans der zon." De waterval
+werpt zich in de aardsche wereld, en weerkaatst in zijn stralen het
+zonlicht, zonder het licht te gemoet te streven: zoo zal Faust doen;
+hij zal zijn drang naar het absolute verwerkelijken in de lichtende
+daden van zijn hart. Ziehier zijn weg.
+
+Faust zoekt op dien weg te komen; maar hoe? Wij vinden hem aan het
+keizerlijk hof genoodigd wegens den roem zijner geleerdheid. Het
+keizerlijk aanzoek heeft hij opgevolgd in de hoop aldaar gelegenheid
+te vinden tot heilzame daden. Maar het is niet in deze omgeving dat
+hij slagen zal. De toestand van het Keizerrijk is verre van fraai;
+uiterlijk vol glans is het rijk innerlijk krachteloos en vervallen;
+de keizer zelf leeft voor het genot in de grootste verkwisting en de
+schatkist is tot den bodem geleegd.
+
+Faust, die nog naar zijn weg zoekt, moet in deze omgeving tot
+inzicht komen, dat de zedelijke daad des menschen vrij is tegenover
+alle bestaande ordening. Voor den Jood uit Jezus' tijd is het
+godsdienstig volks-instituut de sfeer, die het zedelijke bepaalt;
+voor den oud-Indi�r de kaste; voor den Griek het staatsverband,
+zoodat hij zedelijk mensch is in dit opzicht, dat hij zijn arbeid doet
+voor het staatsgeheel. De Middel-Eeuwer, over 't algemeen genomen,
+acht zich zedelijk handelend volgens voorschrift van en in dienst
+aan de kerk. Zijn barmhartigheid, eedstrouw en gerechtigheid zijn een
+verplichting, die de kerk hem oplegt. Voor Faust echter zal al zulke
+instelling wegvallen. Geen bestaande ordening zal als verplichtende
+macht zich aan hem voordoen: in de sfeer van het keizerrijk valt
+voor hem niets van zedelijke beteekenis uit te richten. Tegelijk
+blijkt hem, dat deze keizerlijke staatsordening (en daarmee alle
+"instituut") de echte nooden der gemeenschap niet lenigt, en een
+van boven opgelegde figuur is, die met het ware leven der volkeren
+in geen verband staat. Wie zedelijk werken wil, doe het niet ten
+dienste aan eenige instelling of organisatie, maar doe het voor de
+menschelijke schare, dat is voor het _gemoed_ der menigte, want dit
+is voor zedelijke weldaden ontvankelijk.
+
+
+
+Maar om tot machtige daden bekwaam te zijn moet Faust een scholing
+doorloopen. Het "strevend in werking zijn" (strebend sich bem�hen)
+moet voortkomen uit een welgeordenden en evenredigen geest, want anders
+is het werk chaotisch, vormeloos. Faust moet nu niet in een wildernis
+rondwaden, maar zich een weg banen in het leven, en de dichter van
+Faust acht, dat hiertoe geen betere scholing is dan het verkeer
+met de klassieke Grieksche kultuur en hare schoonheid. Door deze zal
+Faust de mateloosheid van zijn strevenden drang te boven komen en dien
+louteren. Immers, zooals het moderne, Germaansche, romantische streven
+zich _uitleeft_, zoo wil het Grieksche _zich inhouden_. Werther is de
+romantische mensch, subjektief en onbegrensd in zijn aandoeningen;
+maar hij zou in de Grieksche zelfbepaling tot vruchtbaarheid zijn
+gekomen, terwijl hij zonder deze kwam tot ondergang. Faust zal niet
+als Werther lijden, maar hijzelf weet welke leerschool hij behoeft.
+
+Het verkeer van Faust aan het keizerlijk hof wordt bekroond met
+een maskerade, waarin de krachten en faktoren van het menschelijk
+leven en der maatschappij in symbolische gestalten worden vertoond:
+een schouwspel, waarin Faust een tegengestelde houding aanneemt, dan
+die hij in het leven wil voeren: hij is er werklooze toeschouwer. De
+keizer ziet de fraaiheid van de vertooning, maar de aldus gesymboleerde
+werkelijkheid heeft veel onschoons en op 't einde gaat de geheele
+maskerade in vlammen op. De keizer, wiens lust naar schoone vertooning
+aldus ontstoken is, wil zich nog meer vermaken en wenscht het meest
+uitgezochte voorbeeld van menschenschoon te zien vertoond: Paris en
+Helena uit het doodenrijk te voorschijn geroepen, moeten voor zijn
+oogen verschijnen!
+
+Deze vertooning is voor hem niet meer dan een lichtzinnig
+amusement. Maar in Faust heeft de gedachte aan de klassieke schoonheid,
+in Helena vertegenwoordigd, een horizont van inzicht geopend. Hijzelf
+zal naar de diepte der wereld afdalen en door de macht zijns geestes
+de Helena-gestalte te voorschijn roepen. Waarheen zal hij afdalen? Men
+daalt slechts in zichzelven af en deze afdaling heet de _bezinning_,
+maar de bezinning brengt den bezinner tot de algemeene gronden waar
+het leven, waar elk geestesleven, ontspringt. In de dichterlijke
+voorstelling heeten deze gronden: de Moeders en van hen wordt
+met plechtig geluid verzekerd: "godinnen tronen verheven in hun
+eenzaamheid; rondom hen is alle Ruimte opgeheven, geen Tijd is daar;
+over hen kan niet gesproken worden: de Moeders zijn zij. Welke weg
+leidt tot hen? geen weg! De weg tot hen gaat in het onbetreden en niet
+te betreden gebied; door geen navraag vindbaar: zijt gij bereid? geen
+sloten en geen grendels behoeven weggeschoven; door eenzaamheden
+wordt gij heen gedreven: hebt gij begrip van het verlatene en van de
+eenzaamheid?" Het is Mefistofeles, die deze aanwijzing geeft, en zij
+is gegeven uit zijn zienswijs: de levensdiepte geldt voor hem niet;
+maar met kloeke verzekerdheid antwoordt Faust: "in uw Niets hoop
+ik het Al te vinden." Wanneer het aan Faust gelukt om uit de diepe
+bezinning op het leven de idee der schoonheid op te roepen, staat hij
+aan den aanvang zijner geestelijke scholing. Wat hij gedaan heeft is
+bij zichzelf de noodzaak en onmisbaarheid der leerschool vaststellen,
+die hij doorloopen moet.
+
+Uit de diepe gronden zijns levens brengt hij de idee der schoonheid
+te voorschijn, maar de enthousiaste omhelzing daarvan werpt alsnog
+de idee zelve in verbrijzeling. Faust verliest Helena terwijl hij
+haar aangrijpt.
+
+Niet als bloote gedachte lichtend voor hem uit, doch als duurzame
+levenservaring moet de schoonheid aan zijn bestaan deelnemen: daartoe
+neme Faust de klassieke beschaving in zich op: het _huwelijk met
+Helena_ zal hem tot de zedelijke daad bekwamen.
+
+Maar de klassieke beschaving moet recht begrepen worden. Ook zij
+heeft haar excessen en verwarringen. Geen kultuur is feitelijk
+volmaakt, en het is niet meer dan de geest en de idee der klassieke
+beschaving, welke Faust zich eigen make. Hij moet zich beschermen
+tegen de spookgestalten, die ook hier zich voordoen; in de "Klassieke
+Walpurgisnacht" moet hij tot het inzicht komen, dat niet overal
+waar Griekenland is Helena woont. Niet de spookachtige fantasie,
+die griffioenen, sfinxen, sirenen, centauren, pygmae�n en wat
+half-dierlijks er meer zij, voortbracht--maar de klare en zuivere
+geest, die de gestalte van Helena opriep, is de ware geest der
+Grieksche beschaving. Om Faust rond te leiden in de spokenwereld,
+daartoe is Homunculus, een kunstmatig menschje, in chemische retorten
+bewerkt, voldoende: voor zijn huwelijk met Helena drage hij zelf zorg.
+
+
+
+5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie en maat.
+
+
+De schoonheidszin is van het geestesleven een integreerend deel. Geen
+geestesleven is gaaf zonder deze. Aan de "oude zedelijkheid" heeft
+de schoonheidszin ontbroken; de Calvinist heeft nooit beseft dat
+er verband is tusschen het goede en het schoone. De theologische,
+mechanische aanleg van het Zeventiend' Eeuwsche denken, sluit den
+schoonheidszin eer buiten dan in zich.
+
+Het Pi�tisme is vaak vijandig gestemd tegenover hem, daar het
+de wereld verwerpt; zelfs Spinoza heeft zich zeventiende-eeuwer
+betoond door van hem niet te gewagen. Onze groote schilderkunst heeft
+geen verband gehouden met het zedelijk bewustzijn des volks, en het
+zedelijk bewustzijn heeft zich niet geopend voor de kunst noch voor de
+aesthetische ontroering. Eerst het geslacht, waartoe Goethe behoorde,
+begreep het verband tusschen schoonheid en levensbestemming. Faust
+treedt in het huwelijk met Helena, en dit huwelijk is een noodzaak
+tot zijn volmaking.
+
+Het is hier niet te doen om een aesthetische beschaving in de plaats
+der ethische, een oppervlakkig schoonheidsbehagen, dat met de diepe
+gronden des levens zich niet afgeeft. Zulk aestheticisme, dat de
+kunst tot zijn godsdienst heeft, is in de Negentiende Eeuw opgekomen;
+maar het huwelijk van Faust en Helena heeft diepere waarde: het is
+de scholing in de klassieke kultuur, de vorming van den zedelijken
+mensch door harmonie, klaarheid en innerlijke orde. Faust heeft
+aanraking met den _geest_ der Grieksche beschaving.
+
+Het huwelijk met Helena is voor den zedelijken mensch noodig,
+omdat hij, naar de nieuwe opvatting, de wet zijns eigenen wezens te
+vervullen heeft. Moet de mensch zichzelf verwerkelijken, dan loopt
+hij daarbij het gevaar eener redelooze emancipatie en afzondering uit
+het geheel. Zoo hij de nieuwe moraal als een wil tot macht opvat en
+meent, dat aan zijn eigen wil alles geoorloofd is, ware het beter dat
+hij nog onder het toezicht der oude wetgeving stond. Met dergelijke
+Nietzschiaansche op de spits drijving zijner individualiteit is de
+wonderbare harmonie des bestaans verbroken. Wie slechts eigen macht
+erkent is tyran en tyranniseert de wereldorde, in welke wij omvat zijn
+en waarin ons leven redelijkheid bezit. Juist daar de wereld-orde
+in ons bewustzijn inwoont zijn wij onszelf ten wet. Zoo behoort
+de mensch der nieuwe moraliteit van de idee der orde en harmonie
+doordrongen te zijn. Geen wild-romantieke vrij-machtigheid besture
+zijn daden. De student, die in Faust's studeercel kwam verkondigen,
+dat hij persoonlijk het superieure subjekt der wereld was, en dat het
+op- en ondergaan der zon van zijn denken afhing, vertoont de nieuwe
+moraliteit als karikatuur. Maar Faust zal innerlijk rijpen en zich
+van de idee van orde en wet doordringen, opdat zijn streven niet
+romantisch zij.
+
+Het altijd-durende streven gaat verloren, zoo daaraan de rust der
+zelfbeheersching ontbreekt; de fantasie vindt willekeurige slingerwegen
+maar niet den weg tot het doel. Zoo moet het streven zich scholen
+door de schoonheid, die niet anders is dan de evenredigheid en
+algemeene orde der wereld. Griekenland heeft de wereld als "kosmos"
+opgevat. De schoonheidszin is uit Griekenland geboren. Overal liggen
+zijne voorteekenen verspreid: Indi�, Egypte, Assyri�, Babel, Isra�l,
+Phoenici�, Germani� zijn vol voorteekenen die de geboorte van den
+schoonheidszin aanzeggen; maar eerst Hellas heeft de schoonheid
+_geweten_ en het vormelooze verworpen voor de erkenning van harmonie
+en maat. Eerst Hellas heeft dit inzicht tot beginsel eener geheele
+kultuur gemaakt.
+
+Dit is dus de vrucht van Faust's scholing door de klassieke kultuur,
+dat hij leert innerlijk maatvol zijn, en dat zijn strevende
+werkzaamheid daardoor planmatig en doelmatig wordt.
+
+
+
+Maar het huwelijk met Helena is leerschool en niet meer. Evenmin
+als een leerschool is het tot bestendigheid beschikt. Zal Faust tot
+uitvoering der zedelijke daad komen, dan moet dit huwelijk achter
+hem liggen, al is ook de leering, daarin ondergaan, van blijvende
+beteekenis. Zoo zien wij Helena aan Faust's armen ontzinken. Wat
+zij hem verwekt heeft is de _po�zie_. Immers deze is niet anders
+dan maatvolle gedachte en Goethe noemt haar Euforion. Voor hem
+was de po�zie niet een kunstvol spel, maar een innerlijk vermogen,
+om het leven en de werkelijkheid als een kunstwerk te zien en te
+beleven; zij was hem een scheppende macht, die zich uitte in denken
+en doen. Zal Faust tot zedelijken werker worden, dan moet hij door
+de po�zie bezield zijn tot dienst aan de wereldorde en door haar tot
+maatvolle wijsheid zijn bekwaamd. Deze vrucht zal blijken, wanneer
+de huwelijkstijd met Helena voorbij is; tijdens het huwelijk zal zij
+hem verschijnen als lichtende beeld. De lichtende gestalte Euforion,
+in het huwelijk van Faust en Helena verwekt, blinkt voor beider
+verwonderde oogen, maar gaat als een meteoor voorbij, waarna ook
+Helena's oogenblik van verscheiden is gekomen. Wanneer zij aan Faust
+ontzinkt, blijven als aandenken, kleed, mantel en lier achter. Dit
+beteekent dat de nieuwe zedelijkheid de sporen bewaart van hare
+scholing in de klassieke kultuur, maar dat zij toch een andere is,
+zelfstandig, en uit haar leerschool is verrezen als een vrije macht,
+stichtster harer eigen beschaving.
+
+
+
+6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en ontoereikendheid der
+zedelijke daad.
+
+
+Het oneindig streven, Germaansch van oorsprong maar geadeld in de
+leerschool der klassieke beschaving; de zedelijke zelfbetooning, door
+het besef van maatvolle orde verhelderd--ziehier den _weg van Faust_:
+op deze wijze zal hij zijn Mefistofeles te boven komen.
+
+Maar waarin bestaat het dat Faust Mefisto te boven komt? Indien hij in
+het zedelijk streven, dat toch ook naar bepaalde doeleinden uitgaat
+_bevredigd_ wordt, is dan de oneindige drang, deze richting naar het
+Absolute, niet t�ch verloochend? en wie heeft dan overwonnen: Faust,
+die beweerde met niets te zullen bevredigd zijn, of Mefisto die daar
+al te gemakkelijken raad op wist?
+
+Ziehier de vraag, die de ontknooping van het Faust-drama beheerscht.
+
+De zedelijke daad, die Faust uitvoert is grootsch, bovenal zoo zij in
+haar symbolische beteekenis doorzien wordt. "Mijn oog was gericht,
+zoo spreekt Faust, naar de hooge zee; zij zwol op om in zichzelve
+omhoog te streven--dan zonk zij in en schudde haar golven om daarmede
+de breedte der vlakke oevers te bestormen. En dat verdroot mij,
+gelijk de overmoed door zijn hartstochtelijk opgezweepten zin den
+vrijen geest, die slechts het recht waardeert, ergert.
+
+"Ik achtte het toeval, scherpte mijn oog: de golf stond op en rolde dan
+terug, trok weg van het trotsch bereikte doel; het oogenblik komt en
+hij herhaalt zijn spel. Dan sluipt hij weer aan op duizend plaatsen,
+de onvruchtbare, om overal onvruchtbaarheid uit te strooien. Het
+is een zwellen en toenemen en uitstorten over het woeste gebied,
+en dan weder terugtrekken en er is niets volvoerd. Mij beangstigt
+dit schouwspel tot vertwijfeling; doellooze kracht van bandelooze
+elementen! Hier waagt mijn geest het boven zijn macht te streven:
+hier wil ik strijden en hier wil ik overwinnen! En dit is mogelijk:
+zoo vloedend als zij is, golft de zee langs elken heuvel heen; al
+beweegt zij zich nog zoo overmoedig: een geringe opgeworpen hoogte
+weerstaat haar trots en een geringe diepte trekt haar machtig tot
+zich neer. Toen heb ik snel in mijn geest het plan gevormd: verwerf
+het kostelijk genot om de heerschzuchtige zee van den oever af te
+sluiten, het gebied dier vloeiende massa in te krimpen, en haar diep
+binnenwaarts terug te dringen in haarzelf. Van schrede tot schrede
+heb ik mij het plan voor den geest geroepen: dit te volvoeren is mijn
+wensch, waag het de uitvoering te bevorderen."
+
+Faust wil de zee aan banden leggen en het onvruchtbaar zeegebied
+herscheppen tot vruchtbaar land; daar wil hij een door menschen
+veroverde woonplaats stichten, een vrijen grond voor een vrij volk,
+dat zich in vrije werkzaamheid oefent.
+
+Het veld zal vruchtbaar zijn, een land als een paradijs; laat aan
+zijn buitenkant de vloed den dijk bestormen: de samenwerking eener
+schare is haastig bereid om de kleinste scheur te versperren. De
+symboliek dezer Faustische daad is duidelijk: de zee is de negatie
+der vruchtbare aarde; terwijl deze uit een onbegrensden levensdrang
+het leven voortbrengt, plant, dier en mensch ontspruiten doet,
+en uit haar schoot de delfstoffen opwerpt--doet de zee niets dan
+verzwelgen; in haar diepte schuilen monsters en de kolk van gevaar
+blijft zij voor ieder, die zich op haar bedriegelijke vlakten
+waagt. De zee is het verstorend element; zij is de Mefistofeles in
+de aardsche schepping; van den oer-chaos overgebleven. Nu zal Faust
+de zee terugdrijven. Zinrijke daad! Ziehier het heilswerk, in eigen
+geestelijke vrijheid uitgedacht en volvoerd, geheel anders dan de
+"goede werken" voorgeschreven door een gekodificeerde moraal. Deze
+daad beteekent Faust's overwinning over Mefistofeles.
+
+Een bekoorlijk tafereel schildert het welslagen dezer daad van
+Faust: een vroeger schipbreukeling, eenmaal aan deze kust gespoeld
+en verpleegd in de hut van Philemon en Baucis zoekt nu, jaren later,
+zijn weldoeners op, en aanschouwt van hun in 't duin gelegen woonplaats
+af, geen zee maar een vruchtbaar land: hetgeen u grimmig mishandeld
+heeft, de zee met haar schuimend wilde golven, ziet gij in een
+tuin herschapen: een tafereel als een paradijs! Koene knechten van
+verstandige heeren groeven en dijkten de zee in, verminderden haar
+rechtsgebied en werden heerscher in hare plaats. Zie toch hoe weide
+naast weide groent, beemd, tuin, woud en dorp! rechts en links over
+groote uitgestrektheid is het gebied dichtbevolkt!
+
+
+
+Maar is Faust nu voldaan? en heeft in deze daad zijn oneindige drang,
+d. i. zijn drang naar het Oneindige vervulling gevonden? Indien ja, dan
+is eenerzijds Mefistofeles overwonnen, omdat niet in de verlokkingen
+van dezen, maar in Faust's eigen gevonden en geschapen taak zijn
+drang vervuld is.
+
+Mefisto heeft Faust in de wildernis gevoerd.. Nu heeft hij zelf uit
+de wilde zee een bewoonbaar en vruchtbaar land geschapen!
+
+Anderzijds heeft toch Faust een voldoening gevonden beneden het
+Oneindige. Eenmaal heeft hij het wezen der wereld gezocht met het
+denkend intellekt; de magie is door hem te hulp geroepen; hij heeft
+den dood gewild om langs dezen weg in de eeuwige waarheid in te
+dringen; diep en ontroerend was de klacht over zijn onvermogen; in
+zijn ongeleschten kendorst dreigde hij te zullen bezwijken, en heeft
+gezworen dat niets hem ooit zou bevredigen: "zal ik ooit gerustgesteld
+mij neerleggen op het bed der ledigheid, dan zij het tegelijk met
+mij ten einde; kunt gij mij zoo beliegen dat ik mijzelf behaag,
+mijn laatste dag zij aangebroken; zal ik tot het oogenblik spreken:
+blijf toch want gij zijt schoon genoeg, dan wil ik te gronde gaan."
+
+Faust is voldaan.... maar z�o dat hij het niet is. Dat is: hij
+heeft de daad gedaan die de meest zuivere _omzetting_ is van zijn
+oneindigen drang in de aardsche omgeving. Maar deze daad is op
+elk oogenblik nog slechts een _betrekkelijke_ uitdrukking van zijn
+drang, en om haar volledig te denken, denkt hij haar verlengd in het
+toekomstige. Bovendien: aan het werk zelf heeft Mefistofeles deel en
+zoo is het een onvolkomen werk.
+
+Wat dit laatste aangaat: in het werk mengt zich onrecht; dus houdt
+het een bewijs zijner onvolmaaktheid in. De Faust-dichter schildert
+deze ongerechtigheid in den aanval van Mefisto met drie gevaarlijke
+gezellen op het huisje van Philemon en Baucis. Faust ergert zich
+aan het oud-modisch klokgebengel, waarme� deze oudjes nog steeds
+den verleden tijd dienen. Hij heeft hun in 't nieuwe gebied een
+beter woning en welvarender landgoed aangeboden; maar vond slechts
+weigering. Mefisto volgt Faust's wenk op eigen manier en.... de hut
+gaat in vlammen op, terwijl de bewoners omkomen. Voor Faust geeft deze
+handeling stof tot bepeinzing. Ook de werken van zedelijke bezieling,
+naar bepaalde doeleinden uitgaand, kunnen de eeuwigheidswaarde van
+den mensch niet vervangen; zij zijn eindige grootheden, heilzame
+doch begrensde gewrochten en zij houden den mensch binnen zijn
+eindige levensvoorwaarden besloten. Evenmin als de opstapeling
+der wetenschappelijke resultaten, bereikt de vermenigvuldiging der
+zedelijke daden het eeuwige. Waar de Wagners juichen zijn de Fausten
+onvoldaan. Dat de zedelijke handelingen den mensch niet vergoddelijken
+bewijst het onrecht dat ongewild ook daarin binnensluipt.
+
+
+
+Toch heeft Faust _zijn weg_ gevonden. Maar de weg is niet het doel,
+doch het middel. Na de scholing door de oude kultuur heeft hij in
+een nieuwe zedelijkheid _zich tot het hoogste voorbereid_.
+
+
+
+Nog is, gelijk wij zagen, Mefistofeles niet geheel overwonnen. In
+beginsel is zijn macht over Faust gebroken, hierme� dat Faust in de
+zedelijke daad zijn ware zelf verwerkelijkt. Niet meer leider maar
+dienaar van Faust is hij, maar ook in deze verhouding is hij nog de
+medgezel. Weldra doet zich het verstorend element zijns persoons
+aan Faust gelden; want reeds in den proloog in den hemel is deze
+onontkoombare waarheid over hen uitgesproken: de mensch dwaalt zoolang
+hij streeft.
+
+Voor den strevenden mensch is er geen mogelijkheid om de negatie,
+de verstoring, het kwaad, den Mefistofeles te niet te doen--zoolang
+hij streeft. Maar in beginsel is hij, zoodra zijn strevenden wil
+zich verheft, hem te boven. Nu nadert tot den oud geworden Faust
+een gestalte, die lang afwezig is gebleven, maar toch op hem geloerd
+heeft zoolang Mefisto met hem ging: de Zorg.
+
+Is iemand hier? vraagt Faust. De vraag vereischt een ja, antwoordt
+zij.--En gij wie zijt gij dan?--Ik ben nu hier.--Verwijder u!--Ik
+ben ter rechter plaats.--Neem u in acht! zegt Faust, en spreek geen
+tooverwoord! En zij: al zou mij geen oor vernemen, toch weerklink
+ik in de harten; op wegen, op de zeetochten ben ik de steeds
+beangstigende medgezel. Steeds gevonden, nooit gezocht, ik wordt
+gevleid en gevloekt. Hebt ge nooit de zorg gekend? "Uw macht erken
+ik niet" roept Faust haar toe, maar zij blaast haar adem over hem
+uit en Faust wordt blind.
+
+Hij buigt zich niet voor de tegenstandster, zooals hij zich niet
+buigt voor Mefistofeles; hij is zichzelf en handelt uit aansporing van
+zijn eigen wezen, maar tegelijk vervult hem zijn grootsche daad met
+onbevredigdheid. "Nog heb ik mij niet opgeworsteld tot de vrijheid"
+roept hij uit; en: "de mensch doorreize zijn aardschen dag; als geesten
+spoken ga hij zijn vrijen gang. In het voortschrijden vinde hij smart
+en geluk, hij, onbevredigd elk oogenblik."
+
+De beperktheid van zijn kunnen en het te-kort van zijn zedelijk
+streven wordt aan den mensch te ondervinden gegeven door de macht,
+die zich tegenover hem stelt. Maar in zichzelf vindt hij zijn streven
+en de geestelijke kracht, die hem daarbij geleidt. Faust wordt door
+de zorg weerstaan, maar in zichzelf beseft hij den aandrang tot
+voortzetting zijner grootsche daad en voor zijn innerlijke oogen
+spiegelt het vizioen der voltooiing. Terwijl Mefisto's gezellen
+bezig zijn het graf te delven, waarin hij Faust hoopt te vangen,
+(want vernietiging acht hij het einde ook van dit leven), hoort
+de blindgeworden strever in het geklank der spaden het werk der
+arbeiders, die hij geroepen heeft. Immers een kanaal graven zij om
+een moeras af te leiden en aldus de gezondheid der streek voor haar
+bewoners te verhoogen? Het volk dat hier in vrijheid woont, zal zich
+uitbreiden. Het gevaar kennend en afwerend zal jeugd, manschap en
+grijsheid hier zijn lange leven in noeste werkzaamheid volvoeren!
+
+Deze gedachte is het die Faust vervult en als vizioen voor zijn blinde
+oogen zweeft, en in het licht daarvan roept hij uit: "nu waag ik tot
+het oogenblik te zeggen: blijf, want gij zijt schoon genoeg. In aeonen
+kan het spoor van mijn aardsche dagen niet vergaan. In het voorgevoel
+van zulk verheven geluk, geniet ik thans het hoogste oogenblik."
+
+Deze woorden zijn de laatste en Faust zinkt stervend op den grond. Dat
+hij de weddenschap met Mefistofeles slechts naar den klank des woords
+verloren heeft, is duidelijk. Hij zelf, aan Mefisto ontgroeid, is van
+hem vrijgekomen. Hij heeft zijn oneindig wezen tegen den ondergang
+bewaard.... maar niet verwerkelijkt. Het zedelijke streven is niet het
+hoogste bereik der menschelijke persoonlijkheid. "Wiens geest altijd
+strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen" zal van Faust gelden:
+dat de zedelijke streving zelve de voltooiing van het menschelijk
+bestaan inhoudt, is daarmee niet gezegd!
+
+
+
+
+
+V FAUST'S VOLEINDIGING
+
+
+
+1. De liefdemacht. God en mensch. Overschrijding der begrensdheid.
+
+
+"God kennen is de hoogste deugd" leert Spinoza. Dit "hoogste"
+noemt hij summa virtus, hetgeen nog iets anders beteekent dan
+"hoogste" nl. toppunt der deugd. Het begrip "hoogste" duidt aan
+iets betrekkelijks, zijnde de uitkomst eener vergelijking; het
+beteekent niet, dat het n�g-hoogere is uitgesloten; slechts over het
+thans-voorhandene doet het uitspraak. Maar "toppunt" beteekent het
+logisch uiteinde der opstreving, waarbij het n�g-hoogere niet gedacht
+kan worden. Hier is het streven ten einde in zijn bereikte doel.
+
+De oude zedelijkheid erkende niet dat het geestesleven zijn
+(natuurlijke) voltooiing had in de eenheid met God en op deze eenheid
+was aangelegd. Zij geloofde aan de tegenstelling tusschen mensch en God
+(door de zonde) en hoopte te eindigen bij een verzoening. Dit is de
+oude religie, die uitgaat van het zondebesef, en met alle middelen de
+overtuiging hunner onwaardigheid bij de menschen aankweekt. Maar de
+ware religie, die zoo oud is als de beschaving, al bleef ze in het
+verborgen, beleed de fundamenteele identiteit des menschen met God
+(zooals de zonnestralen fundamenteel ��n zijn met de zon) en erkent dat
+in de bewuste eenheid met God het leven tot zijn waarheid is gekomen.
+
+Deze eenheid met God is een verheffing des bewustzijns, waarin het
+betrekkelijke is overwonnen; zij is onze vereeniging, die door
+de mystische denkers zelfs "vergoding" (theosis) is genoemd. De
+religieuze zielkunde handelt over haar in een diepzinnig hoofdstuk
+en het is deze vergoding als een voleindiging van het geestesleven,
+welke de Faust-dichter in de slot-sc�ne van het gedicht heeft in
+beeld en klank en woord gebracht. In haar is geen Mefistofeles die
+het bewustzijn der oneindigheid tracht af te leiden of uit te dooven.
+
+Een bergwand rotsachtig met kloven en met bosch begroeid; niet bewoond
+dan door eenige kluizenaars; een geest van diepe geheimzinnigheid
+hangt daar; de berg is in lagere en hoogere gebieden verdeeld;
+geestelijke wezens zweven af en aan, en een koor van zalige knapen
+beweegt zich kringvormig om den hoogsten top; engelen van mindere
+en van meerdere volmaking gaan zingend om, terwijl zwevend de Mater
+gloriosa nadert op den aanroep van haar grootsten vereerder. Zalige
+vrouwen onder wie eene (weleer Gretchen genoemd) aanbidden haar,
+terwijl het onsterfelijk deel van Faust door Engelen wordt opwaarts
+gedragen en het geheele tafereel met een mystisch koor eindigt,
+waarin de eeuwigheid als voltooiing van den tijd bezongen wordt.
+
+Dit alles heeft de beteekenis van aanwijzing van een hoogere
+werkelijkheid. Deze berg is onttrokken aan de aardsche natuur en
+natuurwet; de wezens, die er vertoeven, zijn in zwevende beweging
+en de geheele berg is een heilige schuilplaats der liefde. Ook het
+streven en de zedelijke strijd bestaan hier niet. Wat in de wereld
+niet geldt, geldt hier: het is de almachtige Liefde die alles vormt
+en alles koestert.
+
+In deze sfeer wordt het wonder voltrokken der voleindiging van
+het geestesleven. De voltooiing moge een logisch gevolg zijn van de
+voorafwerkende krachten, zoodat het geestesleven uit zichzelf naar haar
+heenwijst--toch is haar werkelijkheid een _nieuwe_ daad. Beter nog:
+in de voltooiing komt aan het licht welke kracht in het geestesleven
+verborgen was: de liefdekracht van God. De zedelijke houding van
+Faust was een strevende zelfwerkzaamheid, en het is dit streven,
+dat hem tot de volmaking voert ("wie altijd strevend werkzaam is,
+dien kunnen wij verlossen" zingen de engelen)--maar nu blijkt dat dit
+menschelijke streven nog een andere waarde heeft dan het streven van
+een m�nsch te zijn: het is de ervaarbare keerzijde der Godskracht: de
+eeuwige scheppingshandeling Gods draagt het geheele leven, gelijk zij
+draagt de geheele wereld en waar w�j van zedelijk streven gewagen is
+'t in waarheid deze groote kracht, die zich in menschen openbaart. De
+groeikracht, waarmee de plant zich uit den aardbodem opheft, is niet
+haar speciale eigendom, maar is de Natuur zelve in haar werkzaamheid:
+zoo is het niet anders dan de Kosmische Liefde, die zich in Faust
+voordeed en vermomde als zijn eigen strevende wil. Zoo lang de mensch
+nog in zijn streven is bevangen en de Mefistofeles hem begeleidt,
+weet hij niet anders of het is zijn eigen zedelijke natuur die
+handelt.... maar dit wordt anders in de voleindiging.
+
+Ja dit is de voleindiging dat hij zich bewust is van de Godskracht
+als zijn eigen wezen. Op eens aanschouwt hij in zich niet zijn eigen
+persoon, maar het groote Wezen. Dit is de Godskennis waarvan Spinoza
+zegt dat zij het einde is der deugd, God schouwende met een helderheid
+als waarmee wij te voren van ons eigen streven bewust waren.
+
+Want de mensch leeft in het Wereldgeheel en de geheele wereldorde,
+die is de geest van God, woont in hem. Deze is de "eeuwige Liefde
+die alle dingen vormt" en in de voleindiging des levens hebben wij
+niet het partikuliere zelfbewustzijn, maar het bewustzijn van God,
+dat is van de eeuwige Liefde. Wij z�jn ons bewust van de Oneindige
+Tegenwoordigheid. Als "de Liefde van boven aan ons deelneemt roept de
+heilige schaar ons het welkom toe." De Pater Seraphicus, langs den
+berg zwevend, roept op tot deze ondervinding: "Stijgt opwaarts tot
+hooger gebied, groeit ongemerkt, want hier versterkt u de zuivere
+tegenwoordigheid van God. Dit is het voedsel der geesten, regeerend
+in het vrije hemelruim; dit is de openbaring der eeuwige Liefde,
+die zich in ons tot zaligheid ontvouwt."
+
+De beteekenis van Faust's oneindigen drang wordt nu verstaan: wat
+hem drong is het Oneindige zelf: zijn strevende natuur is van den
+beginne aan niets anders geweest dan de oneindige kracht Gods in haar
+menschelijke keerzij: datgene waarvan de Wagners onbewust waren, werd
+door de Fausten beseft; maar met een v��rbesef dat zich nu eerst tot
+levend inzicht voltooit.
+
+Nu eerst.... De mensch streeft zoolang hij leeft en zoolang hij
+streeft dwaalt hij en is door Mefistofeles vergezeld. Faust wordt
+voleindigd door den dood heen. De ingang in het groote Mysterie
+is de voorwaarde tot de voleindiging. Faust zelf heeft nog in zijn
+laatste levensstonde verzekerd, dat het "uitzicht naar boven" hem is
+afgesloten en dus de _kennis_ van het oneindige, waarnaar hij tevoren
+zoo vurig smachtte, niet verkregen is. Maar het onbekende is niet het
+onwerkelijke, en gelijk hij eenmaal den dood heeft willen roepen om
+hem in het mysterie in te wijden, zoo komt nu de dood met het mysterie
+en wijdt hem in. Slechts de dood geeft die zuivering waarbij de geest
+des menschen tot zichzelven komt, de uitwendigheid der wereld aan de
+aandacht ontzinkt. "Reeds is hij schoon en groot van heilig leven"
+zingt over Faust een schare van zalige knapen.
+
+Het zedelijk streven van den mensch is, in zijn grond beschouwd,
+niet eigen werk, maar de Godskracht in hare werkzaamheid; want naar
+ons wezen zijn wij het Algemeene, en de Geest des Geheels heeft
+hier zijne inwoning. Het streven opwaarts is, alzoo beschouwd, de
+aantrekkingskracht die van boven werkt, en de Faust-dichter noemt deze
+aantrekkingskracht: _het eeuwig-vrouwelijke_. "Het eeuwig-vrouwelijke
+trekt ons opwaarts" luiden de slotwoorden van het Faust-gedicht:
+
+
+    "Das ewig-weibliche zieht uns hinan."
+
+
+Wat is de beteekenis dezer uitspraak? Naar ons voorkomt deze: tot nu
+toe kenmerkt Faust zich door de strevende werkzaamheid. Het streven is
+het eeuwig-mannelijke; deze drang tot werken, deze voortschrijdende
+daadkracht is de scheppende macht, gewrochten voortbrengend en van
+den eenen tot den anderen arbeid voortgaand. Maar, "wie immer in
+strevende werking is dien kunnen wij verlossen"; hetgeen beteekent dat
+niet deze mannelijke gezindheid zelve de verlossing is: in haar wordt
+Mefistofeles geleidelijk overwonnen, maar het eindpunt der overwinning
+wordt niet bereikt. Doch in 't einde moet de mensch inzien, dat niet
+hijzelf, dat is niet zijn individueele eigen-persoon, de voleindiging
+toebereidt, maar dat hij haar verwerft krachtens de Godheid die zijne
+werkende macht is. Hij, als eigenpersoon, _geeft zich over_. Hier
+treedt het passieve moment in, dat de aktiviteit bekroont. Wat hem
+tevoren werk toescheen schijnt hem nu rust.
+
+Daarom is de Godheid in dit opzicht dat zij het geestesleven
+voleindigt, voor hem niet de werkzame Man, maar degene in wien het werk
+ten einde is en bij wien de mannenkracht uitrust: zijn tegendeel: het
+eeuwig-Vrouwelijke. Man en Vrouw, Mannelijkheid en Vrouwelijkheid zijn
+symbolische namen en symbolische begrippen om de goddelijke werking
+aan te duiden. In dit opzicht van ten einde zijn des werks en van
+overgave onzer persoonlijkheid aan den Voleinder is het goddelijke
+vrouwelijk gedacht. Hier is een _innigheid_ die tusschen man en man
+niet bestaat. Wat de Middeleeuwen in de Maria-dienst, wat de Griek
+in de Aarde-moeder nabij was, deze aflegging van den menschelijken
+eigen-wil en van het eigen-bewustzijn, vindt Faust in zijn opstijging,
+aangetrokken door het eeuwig-Vrouwelijke der goddelijke Liefde. Hier
+is niet bedoeld een onderdompeling in het onbewuste onzer zinnelijke
+natuur, gelijk men heeft verklaard, maar een opstijging boven het
+bepaalde bewustzijn van ons verstandelijk daglicht.
+
+
+
+Het menschenleven voleindigt zich door inkeer tot zijn grond; het
+eindigt bij zijn aanvang. Het Faust-gedicht begint in den hemel
+d. i. in de sfeer van God en vindt er zijn einde. In het einde is de
+eeuwige Dag aangelicht.
+
+De eerste Dag van Faust was het vale, voorbijgezwoegde tijdperk zijner
+vergeefsche inspanning, eindigend in de klacht. Daarna de avond
+met mysterieuse diepten en zinnelijkheid en eindelijk de voornacht
+bespookt door wroeging en verwijt. Deze eerste Dag is het eerste
+Deel des gedichts. De na-nacht brengt kalmte en geeft den strever
+geestes-rust. Nu verschijnt de nieuwe Morgen van arbeid, de morgen van
+het groote streven en deze morgen geeft zich over aan den Eeuwigen Dag.
+
+In dien Nieuwen Dag der goddelijke Tegenwoordigheid is de Drang naar
+het Absolute bevredigd. [1]
+
+
+
+
+
+
+
+INHOUD
+
+
+    WOORD VOORAF
+
+    I DE KLACHT VAN FAUST:
+
+            1. De famulus Wagner, de begrensde mensch
+
+            2. Wetenschap is herleiding tot het
+               Onbegrepene
+            3. Faust zoekt ontkoming bij de magische
+               fantasie
+            4. Faust's klacht herhaald (verschijning van
+               den Aardegeest)
+
+    II Faust en Mefistofeles:
+
+            1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in
+               den Hemel)
+            2. De verstorende macht. Het noodwendige
+               Tegendeel in wereld en leven. Mefistofeles
+            3. Mefistofeles: ontkenning en ironie
+            4. De weddenschap van Faust en Mefistofeles
+
+
+    III FAUST IN DE WILDERNIS:
+
+            1. Zelfverlies in den zinnenlust
+            2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in
+               Mefisto's leiding)
+
+    IV DE WEG VAN FAUST:
+
+            1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen
+               morgen
+            2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven
+               en zelfbevrijding.)
+            3. Het besluit tot daden
+            4. De klassieke beschaving als leerschool;
+               geestelijke vorming; de idee der schoonheid
+            5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie
+               en maat
+            6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en
+               ontoereikendheid der zedelijke daad. Het
+               einde van Faust's streven
+
+    V FAUST'S VOLEINDIGING:
+
+            1. Overschrijding onzer begrensdheid in
+               de religie; de goddelijke Liefdemacht; de
+               overgave
+
+
+
+
+
+
+AANTEEKENING
+
+
+[1] Verg. Dr. J. D. Bierens de Haan, Dante's mystische reis (Amsterdam,
+1914), Hoofdstuk XIII, Het kristallijnen bewustzijn en Idee-studies
+(Amsterdam 2de druk 1913): De geestelijke ontroering; en: door de
+Rede tot de Aanschouwing.
+
+
+
+
+
+
+End of Project Gutenberg's Goethe's Faust, by Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***
+
+***** This file should be named 23018-8.txt or 23018-8.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        https://www.gutenberg.org/2/3/0/1/23018/
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project
+Gutenberg.
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+https://gutenberg.org/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at https://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit https://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including including checks, online payments and credit card
+donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     https://www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
diff --git a/old/2021-01-03-23018-8.zip b/old/2021-01-03-23018-8.zip
new file mode 100644
index 0000000..6c3fc37
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-8.zip
diff --git a/old/2021-01-03-23018-h.zip b/old/2021-01-03-23018-h.zip
new file mode 100644
index 0000000..f065e5f
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-h.zip
diff --git a/old/2021-01-03-23018-h/23018-h.htm b/old/2021-01-03-23018-h/23018-h.htm
new file mode 100644
index 0000000..033727b
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-h/23018-h.htm
@@ -0,0 +1,3650 @@
+<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN"
+"http://www.w3.org/TR/html4/loose.dtd">
+<!-- This HTML file has been automatically generated from an XML source on 2010-09-19T21:33:38.087+02:00. -->
+<html lang="nl-1900">
+<head>
+<meta name="generator" content=
+"HTML Tidy for Windows (vers 25 March 2009), see www.w3.org">
+<title>Goethe&rsquo;s Faust</title>
+<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=us-ascii">
+<meta name="generator" content=
+"tei2html.xsl, see http://code.google.com/p/tei2html/">
+<meta name="author" content="J. D. Bierens de Haan">
+<link rel="schema.DC" href=
+"http://dublincore.org/documents/1998/09/dces/">
+<meta name="DC.Creator" content="J. D. Bierens de Haan">
+<meta name="DC.Title" content="Goethe&rsquo;s Faust">
+<meta name="DC.Date" content="2007-10-12">
+<meta name="DC.Language" content="nl-1900">
+<meta name="DC.Format" content="text/html">
+<meta name="DC.Publisher" content="Project Gutenberg">
+<meta name="DC.Rights" content=
+"Dit boek is vrij van auteursrechten in de Verenigde Staten. Als u elders woont, controleer dan de wetgeving in uw land voordat u dit boek download.">
+<meta name="DC.Identifier" content=
+"https://www.gutenberg.org/etext/23018">
+<style type="text/css">
+body
+{
+font: 100%/1.2em "Times New Roman", Times, serif;
+margin: 1.58em 16%;
+text-align: left;
+}
+/***** Titlepage *****************************************************/
+.titlePage
+{
+border: #DDDDDD 2px solid;
+margin: 3em 0% 7em 0%;
+padding: 5em 10% 6em 10%;
+text-align: center;
+}
+.titlePage .docTitle
+{
+line-height: 3.5em;
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .docTitle .mainTitle
+{
+font-size: 1.8em;
+}
+.titlePage .docTitle .subTitle, .titlePage .docTitle .seriesTitle, .titlePage .docTitle .volumeTitle
+{
+font-size: 1.44em;
+}
+.titlePage .byline
+{
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+font-size:1.2em;
+line-height:1.72em;
+}
+.titlePage .byline .docAuthor
+{
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .figure
+{
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.titlePage .docImprint
+{
+margin: 4em 0% 0em 0%;
+font-size: 1.2em;
+line-height: 1.72em;
+}
+.titlePage .docImprint .docDate
+{
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+/***** End Titlepage *****/
+.transcribernote
+{
+background-color:#DDE;
+border:black 1px dotted;
+color:#000;
+font-family:sans-serif;
+font-size:80%;
+margin:2em 5%;
+padding:1em;
+}
+.advertisment
+{
+background-color:#FFFEE0;
+border:black 1px dotted;
+color:#000;
+margin:2em 5%;
+padding:1em;
+}
+.width20
+{
+width: 20%;
+}
+.width40
+{
+width: 40%;
+}
+.indextoc
+{
+text-align: center;
+}
+.div0
+{
+padding-top: 5.6em;
+}
+.div1
+{
+padding-top: 4.8em;
+}
+.index
+{
+font-size: 80%;
+}
+.div2
+{
+padding-top: 3.6em;
+}
+.div3, .div4, .div5
+{
+padding-top: 2.4em;
+}
+.footnotes .body,
+.footnotes .div1
+{
+padding: 0;
+}
+.apparatusnote
+{
+text-decoration: none;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6, .pseudoh1, .pseudoh2, .pseudoh3, pseudoh4
+{
+clear: both;
+font-style: normal;
+text-transform: none;
+}
+h3, .pseudoh3
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+}
+h3.label
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+h4, pseudoh4
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+}
+.alignleft
+{
+text-align:left;
+}
+.alignright
+{
+text-align:right;
+}
+.alignblock
+{
+text-align:justify;
+}
+p.tb, hr.tb
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+text-align: center;
+}
+p.argument, p.note, p.tocArgument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+text-indent:0;
+}
+p.argument, p.tocArgument
+{
+margin:1.58em 10%;
+}
+p.tocChapter
+{
+margin:1.58em 0%;
+}
+p.tocSection
+{
+margin:0.7em 5%;
+}
+p.dateline
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+}
+p.signed
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-left: 3.58em;
+text-indent: -2em;
+}
+.epigraph
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+width: 60%;
+margin-left: auto;
+}
+.epigraph span.bibl
+{
+display: block;
+text-align: right;
+}
+.trailer
+{
+clear: both;
+padding-top: 2.4em;
+padding-bottom: 1.6em;
+}
+.figure
+{
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.floatLeft
+{
+float:left;
+margin:10px 10px 10px 0;
+}
+.floatRight
+{
+float:right;
+margin:10px 0 10px 10px;
+}
+p.figureHead
+{
+font-size:100%;
+text-align:center;
+}
+.figAnnotation
+{
+font-size:80%;
+position:relative;
+margin: 0 auto; /* center this */
+}
+.figTopLeft, .figBottomLeft
+{
+float: left;
+}
+.figTop, .figBottom
+{
+}
+.figTopRight, .figBottomRight
+{
+float: right;
+}
+.figure p
+{
+font-size:80%;
+margin-top:0;
+text-align:center;
+}
+img
+{
+border-width:0;
+}
+p.smallprint,li.smallprint
+{
+color:#666666;
+font-size:80%;
+}
+span.parnum
+{
+font-weight: bold;
+}
+.marginnote
+{
+font-size:0.8em;
+height:0;
+left:1%;
+line-height:1.2em;
+position:absolute;
+text-indent:0;
+width:14%;
+}
+.pagenum
+{
+display:inline;
+font-size:70%;
+font-style:normal;
+margin:0;
+padding:0;
+position:absolute;
+right:1%;
+text-align:right;
+}
+a.noteref, a.pseudonoteref
+{
+font-size: 80%;
+text-decoration: none;
+vertical-align: 0.25em;
+}
+.displayfootnote
+{
+display: none;
+}
+div.footnotes
+{
+font-size: 80%;
+margin-top: 1em;
+padding: 0;
+}
+hr.fnsep
+{
+margin-left: 0;
+margin-right: 0;
+text-align: left;
+width: 25%;
+}
+p.footnote
+{
+margin-bottom: 0.5em;
+margin-top: 0.5em;
+}
+p.footnote .label
+{
+float:left;
+width:2em;
+height:12pt;
+display:block;
+}
+/****** Tables ******/
+td.sum
+{
+padding-top: 2px; border-top: solid black 1px;
+}
+/****** Poetry ******/
+.lgouter
+{
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+display:table; /* used to make the block shrink to the actual size */
+}
+.lg
+{
+text-align: left;
+}
+.lg h4, .lgouter h4
+{
+font-weight: normal;
+}
+.lg .linenum, .sp .linenum
+{
+color:#777;
+font-size:90%;
+left: 16%;
+margin:0;
+position:absolute;
+text-align:center;
+text-indent:0;
+top:auto;
+width:1.75em;
+}
+p.line
+{
+margin: 0 0% 0 0%;
+}
+span.hemistich /* invisible text to achieve visual effect of hemistich indentation. */
+{
+color: white;
+}
+.versenum
+{
+font-weight:bold;
+}
+/***** Drama *****/
+.speaker
+{
+font-weight: bold;
+margin-bottom: 0.4em;
+}
+.sp .line
+{
+margin: 0 10%;
+text-align: left;
+}
+/***** End Drama *****/
+/* right aligned page number in table of contents */
+.tocPagenum, .flushright
+{
+position: absolute;
+right: 16%;
+top: auto;
+}
+span.corr
+{
+border-bottom:1px dotted red;
+}
+span.abbr
+{
+border-bottom:1px dotted gray;
+}
+span.measure
+{
+border-bottom:1px dotted green;
+}
+/****** Font Styles and Colors *****/
+.ex
+{
+letter-spacing: 0.2em;
+}
+.sc
+{
+font-variant: small-caps;
+}
+.uc
+{
+text-transform: uppercase;
+}
+/* overline is actually a bit too high; overtilde is approximated with overline */
+.overline, .overtilde
+{
+text-decoration: overline;
+}
+.rm
+{
+font-style: normal;
+}
+.red
+{
+color: red;
+}
+/***** End Font Styles and Colors *****/
+hr
+{
+clear:both;
+height:1px;
+margin-left:auto;
+margin-right:auto;
+margin-top:1em;
+text-align:center;
+width:45%;
+}
+.aligncenter, div.figure
+{
+text-align:center;
+}
+h1, h2
+{
+font-size:1.44em;
+line-height:1.5em;
+}
+h1.label, h2.label
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+h5, h6
+{
+font-size:1em;
+font-style:italic;
+line-height:1em;
+}
+p
+{
+text-indent:0;
+}
+p.firstlinecaps:first-line
+{
+text-transform: uppercase;
+}
+p.dropcap:first-letter
+{
+float: left;
+clear: left;
+margin: 0em 0.05em 0 0;
+padding: 0px;
+line-height: 0.8em;
+font-size: 420%;
+vertical-align:super;
+}
+.lg
+{
+padding: .5em 0% .5em 0%;
+}
+p.quote,div.blockquote, div.argument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+margin:1.58em 5%;
+}
+.pagenum a, a.noteref:hover, a.hidden:hover, a.hidden
+{
+text-decoration:none;
+}
+ul { list-style-type: none; }
+.castlist, .castitem { list-style-type: none; }
+/***** External Links *****/
+.pglink
+{
+background: url(images/book.png) center right no-repeat;
+padding-right: 18px;
+}
+.catlink
+{
+background: url(images/card.png) center right no-repeat;
+padding-right: 17px;
+}
+.exlink
+{
+background: url(images/external.png) center right no-repeat;
+padding-right: 13px;
+}
+.pglink:hover
+{
+background-color: #DCFFDC;
+}
+.catlink:hover
+{
+background-color: #FFFFDC;
+}
+.exlink:hover
+{
+background-color: #FFDCDC;
+}
+body
+{
+background: #FFFFFF;
+font-family: "Times New Roman", Times, serif;
+}
+body, a.hidden
+{
+color: black;
+}
+.titlePage
+{
+color: #001FA4;
+font-family: Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6, .pseudoh1, .pseudoh2, .pseudoh3, .pseudoh4
+{
+color: #001FA4;
+font-family: Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;
+}
+p.byline
+{
+font-style: italic;
+margin-bottom: 2em;
+}
+.figureHead, .noteref, .pseudonoteref, .marginnote, p.legend, .versenum, .stage
+{
+color: #001FA4;
+}
+.rightnote, .pagenum, .linenum, .pagenum a
+{
+color: #AAAAAA;
+}
+a.hidden:hover, a.noteref:hover
+{
+color: red;
+}
+p.dropcap:first-letter
+{
+color: #001FA4;
+font-weight: bold;
+}
+sub, sup
+{
+line-height: 0;
+}
+.pagenum, .linenum
+{
+speak: none;
+}
+</style>
+
+<style type="text/css">
+.xd20e85width
+{
+width:480px;
+}
+.xd20e90
+{
+text-align:center;
+}
+.xd20e95width
+{
+width:501px;
+}
+.xd20e110width
+{
+width:498px;
+}
+.xd20e132
+{
+background: url(images/ig.gif) no-repeat top left;
+}
+.xd20e132init
+{
+float: left;
+width: 115px;
+height: 115px;
+background: url(images/ig.gif) no-repeat;
+text-align: right;
+color: white;
+font-size: 1px;
+}
+.xd20e148
+{
+background: url(images/in.gif) no-repeat top left;
+}
+.xd20e148init
+{
+float: left;
+width: 115px;
+height: 115px;
+background: url(images/in.gif) no-repeat;
+text-align: right;
+color: white;
+font-size: 1px;
+}
+.xd20e409
+{
+background: url(images/id.gif) no-repeat top left;
+}
+.xd20e409init
+{
+float: left;
+width: 115px;
+height: 115px;
+background: url(images/id.gif) no-repeat;
+text-align: right;
+color: white;
+font-size: 1px;
+}
+.xd20e557
+{
+background: url(images/if.gif) no-repeat top left;
+}
+.xd20e557init
+{
+float: left;
+width: 115px;
+height: 115px;
+background: url(images/if.gif) no-repeat;
+text-align: right;
+color: white;
+font-size: 1px;
+}
+.xd20e632
+{
+background: url(images/iz.gif) no-repeat top left;
+}
+.xd20e632init
+{
+float: left;
+width: 115px;
+height: 115px;
+background: url(images/iz.gif) no-repeat;
+text-align: right;
+color: white;
+font-size: 1px;
+}
+</style>
+</head>
+<body>
+
+
+<pre>
+
+Project Gutenberg's Goethe's Faust, by Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+
+Title: Goethe's Faust
+
+Author: Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+Posting Date: September 20, 2010 [EBook #23018]
+First Posted: October 12, 2007
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: ASCII
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***
+
+
+
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project
+Gutenberg.
+
+
+
+
+
+
+</pre>
+
+<div class="front">
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e85width"><img src="images/cover.jpg" alt=
+"Oorspronkelijke voorkant." width="480" height="720"></div>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar xd20e90">Goethe&rsquo;s Faust</p>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e95width"><img src="images/titlepage1.gif" alt=
+"Oorspronkelijke titelpagina." width="501" height="720"></div>
+</div>
+<div class="titlePage">
+<div class="docTitle">
+<div class="mainTitle">Handboekjes Elck &rsquo;t Beste</div>
+</div>
+<div class="byline">Onder leiding van L. Simons</div>
+<div class="docImprint">Uitgegeven door de Maatschappij voor Goede en
+Goedkoope Lectuur Amsterdam</div>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e110width"><img src="images/titlepage2.gif" alt=
+"Oorspronkelijke titelpagina." width="498" height="720"></div>
+</div>
+<div class="titlePage">
+<div class="docTitle">
+<div class="mainTitle">Goethe&rsquo;s Faust</div>
+</div>
+<div class="byline">Studie door<br>
+<span class="docAuthor">Dr. J. D. Bierens de Haan</span></div>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar xd20e90">Gedrukt ter drukkerij &ldquo;De
+Degel&rdquo;, Amsterdam.</p>
+</div>
+<div id="pre" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">Woord vooraf</h2>
+<p class="xd20e132"><span class="xd20e132init">G</span>oethe heeft in
+de twee gedeelten van den Faust aan zijn lezers het beeld voor oogen
+gesteld van den mensch en zijn hoogste streven. Niet een historisch
+bepaalden persoon, gelijk in menig drama, noch een zielkundig
+merkwaardig wezen, als genie of &ldquo;Uebermensch&rdquo; heeft hij
+geschilderd; maar den mensch, die wij allen zijn. Al het fantastisch
+eigenaardige van het Faust-gedicht is dichterlijke verbeeldingswijze.
+Het zal ons, die over de Faust-figuur gaan filosofeeren te doen zijn,
+om het menschelijke in dezen mensch, en om niets anders.</p>
+<p class="signed">B. de H.</p>
+<p class="signed"><span class="ex">Aerdenhout</span>, Oktober 1914.
+<span class="pagenum">[<a id="pb1" href="#pb1" name=
+"pb1">1</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div class="body">
+<div id="ch1" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">I De klacht van Faust</h2>
+<div class="div2" id="ch1.1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">1. De famulus Wagner, de begrensde mensch.</h3>
+<p class="xd20e148"><span class="xd20e148init">N</span>auwelijks
+verschijnt ons de figuur van Faust of wij vernemen zijn klacht, een
+klacht zoo zeer uit de geheele persoonlijkheid opgeweld, dat wij Faust
+niet kennen, zoolang wij de klacht niet verstaan. En door in haar te
+verwijlen, zoodat de snaren onzer ziel meetrillen, verstaan wij haar.
+Niet slechts muziek of roman willen genoten worden door medeleving,
+maar ook de wijsheid, en ook datgene wat aan de wijsheid
+voorafgaat.</p>
+<p>Terwijl wij nu de klacht van Faust zullen uitspreken, en bepeinzen
+wat zij inhoudt&mdash;zie daar ontmoeten wij een mensch in
+Faust&rsquo;s omgeving en met wien hij elken dag verkeert: zijn eigen
+famulus, den helper bij zijn natuurkundige proeven, Wagner. Hij is een
+mensch (of zeggen wij: hij is &ldquo;de&rdquo; mensch) die de klacht
+van Faust niet kent en haar niet begrijpt en die te dezen opzichte het
+niet verder brengt dan tot een schamele verzuchting. Het is langs den
+famulus Wagner, dat wij tot Faust naderen; het is door tegenstelling
+dat wij de beteekenis van Faust&rsquo;s klacht duidelijk maken.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>&ldquo;Reeds weet ik veel doch gaarne wist ik alles&rdquo;
+(<span lang="de">Zwar weiss ich viel, doch m&ouml;cht ich alles
+wissen</span>). Met deze woorden treedt de famulus Wagner uit
+<span class="pagenum">[<a id="pb2" href="#pb2" name=
+"pb2">2</a>]</span>Faust&rsquo;s studeercel af; zij zijn kort en wel de
+prachtigste karakteristiek van een benepen mensch. De man wien deze
+woorden in den mond gelegd zijn, is voorgoed belachelijk en met hem het
+heele ras der zijnen; de kordate weetvastheid van zoo&rsquo;n schepsel,
+zijn beslist voornemen om de weterij van dag tot dag te vermeerderen,
+en de volkomen argeloosheid van zulk gemoed zijn zoo heerlijk
+bijeengebracht in dat &eacute;&eacute;ne volzinnetje, dat wij Goethe
+den oprechten dank onzer harten schuldig zijn, die zoo treffend de
+heele bent van weetwijzen heeft gekarakteriseerd.</p>
+<p>Deze menschen hebben &eacute;en eerbied, en die is groot, voor
+degenen die nog meer weten dan zij; zij hebben &eacute;&eacute;n
+verlangen en dat is groot: hun medewetenden voorbij te streven of
+althans in te halen; hoe gaarne zouden ze twee honderd jaren oud
+worden, wanneer dat hun hielp om alles te weten. Zij zijn het die de
+opstapeling der leervakken hebben uitgevonden en de vergelijkende
+examens.</p>
+<p>Wagner is de <i>begrensde</i> mensch. Maar waarin bestaat dan wel
+zijn begrensdheid, terwijl toch zijn verlangen z&oacute;o ver reikt?
+Tevreden met halve maatregelen vinden wij hem niet en de hoeveelheid
+weten, door hem verzameld, is hem nooit genoeg, daar hij immers tot de
+al-wetendheid toe zou willen voortwerken. Respektabel is de kennis der
+Wagners, en zij gelijken in hoeveelheid van opgezamelde wetenschap op
+musea. Hun vatbaarheid schijnt onbegrensd. Zijn zij niettegenstaande
+dit een begrensd type van menschen, waarin ligt deze begrensdheid
+dan?</p>
+<p>Zij ligt in een eigenschap huns geestes waardoor zij den zin en
+beteekenis van hun eigen weten misverstaan. In een misverstand ligt hun
+begrensdheid; en het misverstand is van dien aard, dat hij die het
+opeens inziet, tot de klacht van Faust vervalt. Maar ook van dien aard
+is het misverstand dat men slechts krachtens geestelijke beperktheid
+daarbij blijven kan <span class="pagenum">[<a id="pb3" href="#pb3"
+name="pb3">3</a>]</span>en dat de ware, ruime en diepe geest niet
+anders kan dan het misverstand ontsluieren en dus komen moet tot de
+klacht van Faust. En deze klacht verwoest de vorige vreugde en spreekt
+het vonnis uit over de schoone illusie van voorheen.</p>
+<p>Wat de famulus Wagner niet verstaat is: dat al deze kennis een
+nadering is tot het Onbegrepene. Ja: de diepere <i>waarheid</i> der
+kennis ligt hierin&mdash;een waarheid die vooralsnog verbijstert en
+verblindt, zooals ze aan Faust doet, maar die later wordt verstaan,
+wanneer het Onbegrepene niet zonder meer on-begrepen blijft. De Wagners
+echter verstaan niets van dezen geestelijken zin en wonderbare waarde
+der menschelijke kennis: hun is het te doen om de verzameling der
+weetzaken. Zij kloppen begeerig aan de deur van Faust&rsquo;s
+denkvertrek &ldquo;om met hem te treden in geleerde overweging,&rdquo;
+maar niet om wijsheid. De vrees, die hen een enkelen maal bij hun
+wetenschap overvalt, is niet de vrees of ook al het weten de
+toenadering is tot een ontzaglijk geheim, te groot voor menschenhart.
+Maar hun vrees is dat het korte leven niet genoeg zij om de hoeveelheid
+der weetbaarheden te verzamelen: &ldquo;de kunst is lang en kort het
+leven&rdquo; &ldquo;eer de halve weg is afgelegd moet een arme drommel
+misschien sterven.&rdquo; De <i>kwantiteit</i> van het weetbare
+verontrust hen soms; en zoo ze ooit over de begrensdheid onzer kennis
+hebben nagedacht, dan is het om deze grenzen verkeerd te stellen: de
+begrensdheid onzer zintuigen en van ons geheugen en der werktuigen die
+wij aanwenden, de kwantitatieve onvolmaaktheid van het menschelijk
+verstand is de eenige grens, die zij zich indenken: maar dat mogelijk
+het verstand zelf (ook het ver-reikendste) niet levert wat wij ons
+inbeelden, dat het verstand zelf <i>voert tot het onbegrepene</i>; dat
+aldus het verstand eindigt niet bij het doel, waarvoor wij &rsquo;t
+inspanden, maar bij de ontkenning des doels&mdash;d&agrave;t te
+verstaan is verre <span class="pagenum">[<a id="pb4" href="#pb4" name=
+"pb4">4</a>]</span>buiten het vermogen der famuli Wagner. Zoo verstaan
+zij ook niet wat w&egrave;l de zin der verstandswerking mag zijn. In
+hun mond past de volgende lofspraak:</p>
+<p>Wij hebben met nauwlettendheid de bewegingen van gemoed en verstand
+gadegeslagen, geklassificeerd en ingedeeld onder psychische wet. Wij
+hebben de bronnen der historie van volken en geslachten geopend en
+bestudeerd. Wij hebben de aarde opgegraven en daar de archieven
+aangetroffen voor de prae-historische geschiedenis der menschheid; wij
+hebben door geologische onderzoekingen den ouderdom van onze aardsche
+woonplaats berekend en een algemeene voorstelling harer wordingsfazen
+verkregen; de afstanden vastgesteld in het stelsel der planeten; onze
+blik reikt tot eindlooze verten heen; de richting is aangewezen waarin
+het menschelijk verstand nog jaren en jaren zijn onderzoekingswerk kan
+voortzetten: <span lang="de">zwar weiss ich viel, doch m&ouml;cht ich
+alles wissen!</span></p>
+<p>Oefent de verrukking der Wagners niet zekere verlokking uit en zou
+men haar uitspraak niet liever aanhooren dan de klacht van Faust, de
+bittere en doodelijke klacht: &ldquo;Ik zie dat wij niets kunnen
+weten&rdquo; (<span lang="de">ich sehe dass wir nichts wissen
+k&ouml;nnen</span>)?</p>
+<p>&ldquo;Nu heb ik, ach, filosofie, rechtswetenschap en medicijnen, en
+ook helaas theologie met vurigen ijver bestudeerd. Daar sta ik nu, een
+arme dwaas en ben zoo wijs als bij &rsquo;t begin. Ik heet Magister,
+Doctor zelfs en trek nu al een tiental jaren, omhoog omlaag en scheef
+en krom scholieren bij hun neuzen rond en zie dat wij niets weten
+kunnen: dat brandt mijn hart met felle pijnen.&rdquo;</p>
+<p>Aldus luidt de klacht, waarme&ecirc; Fausts nachtelijke alleenspraak
+in de studeercel aanvangt en waarvan geen famulus Wagner iets
+verstaat.</p>
+<p>Voor dezen is wetenschap nog niets anders dan lofwaardige
+geleerdheid, streelend voor het menschelijk gevoel van eigenwaarde. Dat
+wereld en leven <span class="pagenum">[<a id="pb5" href="#pb5" name=
+"pb5">5</a>]</span><i>raadsel</i> zijn vermoedt hij niet. Tegenover de
+klacht van Faust klinkt zijn tevredenheid als onbewuste bespotting van
+zichzelf: &ldquo;het is een groot genot zich in den geest der tijden te
+verplaatsen, toeziende hoe voorheen een wijs man heeft gedacht, hoe
+heerlijk ver ten laatste wij gekomen zijn.&rdquo;</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch1.2"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">2. Wetenschap is herleiding tot het Onbegrepene.</h3>
+<p class="firstpar">De klacht van Faust betreft niet de kwantiteit van
+het weten: het te weinig aan kennis. Deze kwaal ware wellicht door den
+arbeid van duizend jaren te verhelpen, waarna de klacht kon worden te
+boek gesteld als bewijs van het te kort in een voorafgaand stadium der
+menschelijke ontwikkeling.</p>
+<p>De klacht van Faust houdt in dat de kennis een nadering is tot het
+Onbegrepene. Dit is het wat hem kwelt: hoemeer deze schipper zijn vaart
+bespoedigt, zoo dichter nabij den kolk wordt hij gedreven, waarin elk
+vaartuig vergaat. Juist het tegenovergestelde van wat hij wenscht
+bereikt hij; het licht waarnaar hij versmacht blijkt duisternis.
+Tevoren, toen hij als onwetende door het leven liep, was hij niet
+ongelukkig; zijn behoefte aan kennis hield nog de belofte in eener
+toekomstige vervulling. Thans echter is hij de kennis deelachtig en
+ziet: het kennen drijft hem ijlings in de ellende: het Onbegrepene is
+voor zijn oog verrezen. Het is alsof nevels den horizont onzichtbaar
+maken zoodat wie kunnen leven zonder horizont, tevreden zijn met het
+beperkte bestaan hun gegund. Maar zij, wie de beperktheid het leven
+benauwt, doorwaden de nevelen en wat zien zij? <span class="corr" id=
+"xd20e213" title="Bron: monsters">Monsters</span> die het bestaan
+bedreigen.</p>
+<p>Wij willen uit het begrip der wetenschap, de wetenschap van natuur
+en zielsleven, nagaan waardoor Faust tot zijn klacht gedreven is.
+<span class="pagenum">[<a id="pb6" href="#pb6" name=
+"pb6">6</a>]</span></p>
+<p>Faust heeft op alle gebied van het menschelijk weten zijn kennis
+uitgebreid: wat wil het zeggen: de uitbreiding der kennis? Het wil
+zeggen dat de waargenomen stof, die eerst een voorwerp was voor de
+tuchtlooze fantasie, al meer onder algemeene gezichtspunten des
+verstands gebracht wordt: de zonnekar met de vurige rossen en den
+kloeken menner, die eertijds de fantastische behoefte der jeugdige
+volken bevredigde, heeft de plaats geruimd voor een mechanische wet van
+beweging naar de eischen van het tucht-lievend verstand. Nu zijn wij
+verstandiger en wij zijn vooruit gegaan; wij hebben voldaan aan den
+eisch onzer eigen bewustheid. Maar <i>begrijpen</i> wij nu? Het
+voorbarig &ldquo;ja&rdquo; als antwoord op deze vraag past in den mond
+der famuli Wagner.</p>
+<p>Ons verstand leert ons de bizondere gevallen begrijpen uit het
+algemeene; den val van een steen begrijpen we uit de algemeene wet der
+aantrekking; het ontkiemen van een zaad begrijpen wij uit de algemeene
+wet der organische ontwikkeling. In zoover kan men zeggen dat wij door
+het verstand iets begrijpen. Maar zal dit begrijpen volledig zijn en
+niet een verwijzing naar het onbegrijpbare, dan moeten wij ook het
+Algemeene begrijpen&mdash;en dat kunnen wij niet. Zoo is er dan deze
+reden, om welke ons verstand niet in staat is tot wezenlijk begrijpen:
+dat het verstand de waargenomen wereld der bizondere gevallen
+(verschijnselen, gebeurtenissen) herleidt tot het Algemeene (algemeene
+wetten) en het Algemeene is voor hem onbegrijpelijk.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Voorbeeldig in ijver werkt het verstand voort aan zijn matelooze
+taak, om de veelvormige en veelvervige stof der waarneming te brengen
+onder de tucht van het Algemeene. Maar bij nadere bepeinzing wordt ons
+duidelijk dat wij niet vermogen raadsels op te lossen, doch te
+klassificeeren. Wij herleiden de raadseltjes tot <span class=
+"pagenum">[<a id="pb7" href="#pb7" name="pb7">7</a>]</span>raadsels; de
+bizondere raadseltjes tot algemeene raadsels; het bizondere raadseltje
+van het vallen eener steen tot het algemeene raadsel der
+aantrekkingskracht. Ons verstand is de ondernemer van een dierentuin,
+die zijn kooien in regelmatige orde bouwt naast elkaar en geleidelijk
+den toeschouwer door de opklimmende rang-orde der dierenwereld
+voortleidt; elke kooi draagt een welgeschilderd opschrift, waar
+geslacht en soort van het vertoonde schepsel te lezen staat. Maar het
+wezen zelf dat als representant der soort zich hier voordoet, is een
+onoplosbaar raadsel. Hier is de tijger, felis tigris, gevaarlijk
+roofdier, exemplaar der katten-familie; orde: roofdieren (carnivora);
+onderklasse: eigenlijke zoogdieren (monodelphia); klasse der zoogdieren
+(mammalia) en behoorend tot de eerste type van het dierenrijk: de
+gewervelde (animalia vertebrata.) Maar ik vraag u: wat loert in dat
+oog? <span class="corr" id="xd20e232" title="Bron: zoo">Zoo</span> gij
+mij dat dier wilt vertoonen, bij de goden leg mij uit wat de natuur is,
+dat zij zulke wezens schiep en wat de <i>zin</i> der schepping is,
+waarin dit dier zijn plaats heeft en: wat beteekent de tijger in de
+rangorde der wezens die gij mij zoo keurig benaamdet? Of zie dien
+dommen papegaai, bij welken de uil waard is vogel van Athene te zijn:
+wat wil de natuur dat zij dezen papegaai in haar bosschen laat. Zonder
+raadsels kwam ik in uw dierentuin, waarin ge mij de wereld zoudt
+vertoonen gekatalogiseerd: ik zou uitgaan als een begrijpende; maar gij
+hebt mij alleen vertoond geklassificeerde raadselen.</p>
+<p>Ons verstand is de ondernemer van dien dierentuin. Het heeft een
+tweeledigen arbeid: <i>vooreerst</i> de klassifikatie (schematisatie)
+der waargenomen voorwerpen naar hun eigenschappen. Wanneer wij een
+slak, een olifant en een nijlpaard beschouwen, blijkt al dadelijk, dat
+de eigenschappen der laatste twee meer onderling overeenstemmend zijn
+dan der eerste twee. Zoo ontstaat een indeeling der waargenomen wereld
+in verscheidene <span class="pagenum">[<a id="pb8" href="#pb8" name=
+"pb8">8</a>]</span>rangen: de anorganische wereld; de organische
+(plantenrijk), de bewuste wereld (dierenrijk) en de wereld der
+redelijke wezens. De <i>tweede</i> taak van het verstand is: het leven
+der voorwerpen van elke klasse na te sporen; herleidend het verschil
+der eigenschappen tot verschil van levensfunktie: in de anorganische
+wereld is dit leven twee&euml;rlei<span class="corr" id="xd20e248"
+title="Bron: ;">:</span> chemische verbinding en ontbinding der stoffen
+&egrave;n mechanische beweging; in de organische wereld is dit leven:
+groei (voeding, procreatie, sterven); in de bewuste wereld:
+bewust-zijn; in de redelijke wereld: denken en wil.</p>
+<p>En wanneer wij nu de gekompliceerde verschijnselen, die zich overal
+voordoen, herleid hebben tot de <i>enkelvoudige algemeene gevallen</i>
+(wetten) van het leven eener toebehoorende klasse, dan mag ons verstand
+even voldaan zijn als de famulus Wagner.</p>
+<p>Maar nu begint de klacht van Faust: want, het algemeene geval der
+aantrekkingskracht of van den groei of van het bewust-zijn of van den
+wil: dat is juist het onbegrepene.</p>
+<p>In het eerste zijn wij voldaan. Zoolang wij de waarnemingswereld
+voor oogen hebben zijn wij voldaan met de wetenschap, dat de
+veelvuldige werkingen, elk met hun eigen aanschijn, berusten op een
+zelfde algemeenheid; de groei van deze lelie gaat evenzoo als de groei
+van honderd andere planten, die gij reeds kent; bevruchting en voeding
+hier geschieden gelijk als daar. Herkennen wij in het aanschouwde
+natuurverschijnsel een algemeene wet, dan bevinden wij ons in een
+aangename situatie daar tegenover; wij zijn niet verbijsterd als
+tegenover het ongewone; wij weten heel wel het verschijnsel te
+plaatsen. Te zijnen opzichte zijn wij voldaan als Wagner.... Totdat we
+gaan peinzen over dat Algemeene! <span class="corr" id="xd20e260"
+title="Bron: over">Over</span> den groei zelf; over ontstaan en
+bevruchting en voeding en sterven. En nu niet meer over een bepaald
+geval ervan, maar over deze dingen zelf; hier helpt geen analogie noch
+verwijzing <span class="pagenum">[<a id="pb9" href="#pb9" name=
+"pb9">9</a>]</span>naar iets anders, tenzij naar een hooger Algemeene,
+dat alsdan aan uw verbijsterd oog zich vertoont. Staat ge nu niet met
+uw aangezicht voor het Onbegrepene? Een steen valt.... ziedaar de
+bizondere verschijning van het algemeen geval: de (wet der)
+aantrekking. Ge noemt het algemeene: de aantrekkings<i>kracht</i>.
+Kracht beteekent mysterie.</p>
+<p>Wilt ge u verwonderen? Aanschouw gindsche pompoenstruik; voor drie
+maanden ging een nietig zaad in de aarde. Thans staat daar een plant
+van vollen en schoonen vorm; de groene hoekige stengels dragen fraaie
+en breede bladeren, sierlijk generfd en zacht-behaard; oranje
+bloemkelken pronken tusschen het groen en reeds begint zich een geel en
+groen gevlekte vrucht te ronden. Bedenk nu niet de analogie met andere
+gevallen van gelijken aard: bedenk het Algemeene,&mdash;den groei; de
+verbandstelling tusschen het nietig ovaalvormig zaadje, dat gij
+nederwierpt &egrave;n deze schoone volle plant; er is niet
+&eacute;&eacute;n overeenkomst; het is even wonderlijk als dat een
+krokodil een eikeboom werd of een paddestoel veranderde in een mensch.
+Wij zijn er aan <i>gewoon</i>; maar het gewone is even groot wonder als
+het ongewone; het Algemeene is puur mysterie en ondoordringbaar voor
+ons wetenschappelijk verstand.</p>
+<p>In het Algemeene (de algemeene wet) is niets geschied dan de
+vereenvoudiging van het bizondere; het verwarde beeld, dat door de
+aanschouwing voor onze oogen komt, is er tot zijn enkelvoudigen vorm,
+<span class="abbr" title="dat is"><abbr title="dat is">d.
+i.</abbr></span> tot denkbeeld, gereinigd. Het verstand, tot zijn grens
+genaderd, heeft principieel en duidelijk het onkenbare voor den dag
+gebracht, dat zich bij de onoverwogen aanschouwing der dingen alsnog
+verborgen hield.</p>
+<p>Wetenschap is een herleiding tot het Onbegrepene. Vandaar de klacht
+van Faust: Zij die van haar de openbaring der waarheid verwacht hadden
+en teleurgesteld <span class="pagenum">[<a id="pb10" href="#pb10" name=
+"pb10">10</a>]</span>uitkwamen, hebben gesproken van haar bankroet.
+Volkomen ten onrechte; wat zij ondervonden hebben is het bankroet
+hunner verwachting. Het positivisme heeft zijn belofte niet gehouden
+waar het de wetenschap tot een religie maakte. Maar de menschheid, van
+welke Faust lid is, behoeft de verheldering van het innerlijk en deze
+is het die zij op den moeilijken weg der wetenschap heeft gezocht.</p>
+<p>Konden nu maar de Fausten inzien dat het Algemeene een poort is, wel
+gesloten, maar aan den ingang van het rijk der Waarheid gebouwd, dan
+zouden zij, op den weg van hun nadenken voortgeschreden hun klacht
+uiten met berusting, maar nu ten einde raad, klagen zij &ldquo;dat wij
+niets kunnen weten.&rdquo;</p>
+<p>De scepticus houdt bij dit inzicht halt, en acht het
+<i>wijsheid</i>. Zijn karakter brengt den eisch van intellektueele
+zekerheid niet voort; het negatieve besluit is hem te meer welkom,
+omdat hij nu met handhaving zijner verstandelijke reputatie het deel
+des gemaks kan kiezen in het leven. En zeker: de klacht van Faust
+klinkt als wijsheid tegenover de wetenswaan der Wagners; maar toch is
+zij op die wijze niet bedoeld. In den mond der kleinere geesten is
+Faust&rsquo;s klacht de uitspraak van het zelftevreden intellekt, dat
+nu met zijne wetenschap van het niet-weten een eindpunt heeft bereikt.
+&ldquo;<span lang="fr">Que sais-je</span>&rdquo; vraagt Montaigne en
+wordt door zijn onwetendheid niet verontrust. Hij was een verstandig
+mensch en een elegante geest, niet zonder bekoring; maar hij was geen
+Faust.</p>
+<p>Ook de groote zoekers van ons geslacht, <span class="corr" id=
+"xd20e295" title="Bron: Sokrates">Socrates</span> zoowel als Paulus,
+hebben beleden dat de kennis waarop een menigte van halfwetenden zich
+verhoovaardigt, voor den d&oacute;&oacute;rschouwer een oorzaak der
+vertwijfeling zou zijn, zoo hij niet tot nog hooger gezichtspunt klom.
+Van Paulus is de uitspraak: zoo iemand meent iets te weten, die heeft
+nog niets gekend gelijk men behoort te kennen. En Socrates zegt:
+<span class="pagenum">[<a id="pb11" href="#pb11" name=
+"pb11">11</a>]</span>ik, daar ik niets weet, zoo meen ik ook niet te
+weten. Doch de God is wel in waarheid wijs en meent dat de menschelijke
+wetenschap weinig waard is, als zeide hij: Deze o menschen is de wijste
+van u, die, gelijk Socrates heeft ingezien, dat hij niets waard is in
+wetenschap.</p>
+<p>Faust is geen scepticus, geen twijfelaar tevreden met zijn
+twijfelkunst. Het hoogere gezichtspunt, waarin de waarheid opengaat, is
+hem alsnog gesluierd. Zijn klacht klinkt tegen het gewelf van zijn
+studeercel in deze nacht van onderzoek en versmachting. Hoe zal deze
+man aan zijn klacht ontkomen?</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Een weg der ontkoming is er en die niet maar de vlucht is van een
+moedelooze. De tot twijfel en vertwijfeling vervallene kan vluchten in
+den schoot der moederkerk; maar een echte ontkoming ware dat niet:
+veeleer een insluimering, het moede hoofd op zijden kussen neergelegd,
+terwijl de groote klokken der beschermende kathedraal de gedachten
+bedwelmen en het gelijkmatig rythme den slaap begeleidt. Maar de vlucht
+is voor Faust de weg der ontkoming niet. Hij zal niet ontkomen, maar te
+boven komen.</p>
+<p>De weg, dien men niet aanstonds vindt is deze: het leven zelf
+samenvatten en verheffen tot zedelijke daad en op die wijze van binnen
+uit met nieuwe energie het denken sterken. Het denken, door de
+zedelijke daad des levens tot redelijkheid verdiept, heeft het
+richtsnoer der waarheid in zich. Is de beschouwing over de wereld,
+natuur, en historie uitgeloopen in de klacht der onwetendheid, dan zal
+nu de aandacht, van deze &ldquo;buiten&rdquo;-wereld afgeleid, zich tot
+den denkenden mensch zelf bepalen en binnen-in-zich zal men
+werkelijkheid vinden en een geestelijke levensbeschouwing wordt
+gewonnen. De wereld blijft dan het kleurig gordijn, waarvoor zich het
+leven afspeelt. In eigen boezem wordt werkelijkheid wat daarbuiten tot
+tastlooze <span class="pagenum">[<a id="pb12" href="#pb12" name=
+"pb12">12</a>]</span>onzekerheid versplinterd is: &ldquo;gij hebt haar
+verwoest de schoone wereld, in eigen boezem bouw haar op&rdquo;. Zoo
+komt de geest zijn twijfel te boven en vestigt zijne zekerheid; hij
+komend tot de innerlijkheid des levens, komt tot de redelijkheid van
+het denken en de klacht wordt omgezet in gejuich. Er is noodig een
+omzetting des levens, die niet in &eacute;en moment, maar in een
+innerlijke geschiedenis zich voltrekt. Niet een &ldquo;bekeering&rdquo;
+maar een verdieping en bevinding onzer innerlijke waarde.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch1.3"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">3. Faust zoekt ontkoming bij de magische
+fantasie.</h3>
+<p class="firstpar">Maar zoover is Faust nog niet, en juist de pogingen
+om tot waarheid te geraken &eacute;er hij zich in het leven werpt,
+zoekend naar zijne daad&mdash;juist zijn voorafgaande pogingen hebben
+een enorme bekoring. Want daarin komen groote en zinvolle vermoedens
+van het menschenhart tot uitspraak. De waarheid, door het verstand niet
+bereikt, wordt misschien bereikt door.... de fantasie? En ziehier de
+gedachte vleugelen aandoen om fantastisch in de geestelijke waarheid
+der wereld op te stijgen. Mogelijk wordt het mysterie der natuur aldus
+geopend? Mogelijk heeft de fantasie den gouden sleutel der poort,
+waarvan &rsquo;t verstand niet anders vermag dan de konstruktie te
+bestudeeren.</p>
+<p>De vooruitgang der kennis is geweest een gaan van de fantasie tot
+het verstand. De oude mythologische verbeelding verklaart de
+natuurverschijnselen door goden en nimfen, terwijl het latere verstand
+de natuurverschijnselen verklaart door het algemeene (de algemeene
+natuurwetten). Het in de aarde geworpen zaad ontkiemt volgens een
+algemeene wet van organischen groei, zoo leert het verstand; maar de
+mythologische fantasie houdt het daarvoor, dat een fee des nachts met
+haar tooverstaf de zaden aanroert en het <span class="pagenum">[<a id=
+"pb13" href="#pb13" name="pb13">13</a>]</span>leven eruit opwekt,
+zoodat ze ontkiemen. Wanneer dan de mensch, ten einde des verstands en
+uitgekomen bij de klacht der onwetendheid, eens v&agrave;n het verstand
+t&oacute;t de fantasie terugkeerde? <span class="corr" id="xd20e319"
+title="Bron: of">Of</span> neen niet terugkeerde, maar
+v&oacute;&oacute;rtging: een nieuwe mythologie, een natuurfilosofische
+mythologie uitvond, waarin de resultaten der wetenschap omgewerkt
+werden in mythologischen zin? Het algemeene des verstands omgezet in
+het persoons-beeld der fantasie? De algemeene werkingen der natuur
+toegeschreven aan de energie van geesten?....</p>
+<p>Ziehier een weg, die schijnt een weg der ontkoming aan de
+klacht.</p>
+<p>Het onpersoonlijk-Algemeene was de troostelooze uitkomst van het
+overdenken der natuur; tegenover het Algemeene staat de mensch als
+tegenover het steenen aangezicht der Sfinx. Maar deze uitkomst wordt
+blij-eindig omgezet, indien het Algemeene niet meer het troostelooze
+einde onzer gedachten is, doch daarin een verwantschap aan onzen eigen
+geest wordt vermoed.</p>
+<p>Heeft ook Schiller niet in zijn gedicht &ldquo;<span lang="de">Die
+G&ouml;tter Griechenlands</span>&rdquo; met weemoed deze orde der
+fantasie verheerlijkt en uitgeroepen: <span class="corr" id="xd20e331"
+title="Niet in bron">&ldquo;</span>Schoone wereld, waar zijt Gij? Keer
+terug o bloeiende jeugd der natuur! <span class="corr" id="xd20e334"
+title="Bron: ach">Ach</span> slechts in het <span class="corr" id=
+"xd20e337" title="Bron: fe&euml;enland">fee&euml;nland</span> der
+dichtkunst is uw fabelachtig spoor thans te herkennen. Uitgestorven
+treurt het zaadveld en aan mijn blik vertoont zich geen godheid
+meer&rdquo; ....wanneer zich nu w&egrave;l in het zaadveld een god
+vertoonde en de wereldkrachten geestelijke machten waren, die mijn
+voetspoor omringden....</p>
+<p>Gij weet wat het is.... magie? Zij is niet hetzelfde als de
+mythologische fantasie en wanneer misschien aan den Faustischen mensch
+de dichterlijke en mythologische fantasie een oogenblik het brein
+doorkruist, dan wijst hij haar toch af voor die andere: de
+<i>magische</i>, zooveel zinvoller dan haar zuster. De <span class=
+"pagenum">[<a id="pb14" href="#pb14" name=
+"pb14">14</a>]</span>mythologische fantasie zingt, maar de magische
+fluistert; de dichterlijke fantasie speelt, maar de magische werkt. Zij
+verheft zich, belooft, bezweert en dreigt. Zij is vol angst en vol
+belofte, geheimzinnig als de slaap en majestueus als de dood.</p>
+<p>Verzeker dat de aantrekkingskracht liefde is, en noem de
+electriciteit ijver; blijf niet bij deze verklaringen in het algemeen,
+maar vat alle natuurwerking op als streven van geestelijke oer-wezens.
+Zeg dat de liefde een liefde is van elementen-geesten en dat een
+geheimzinnig huwelijk de tegengestelde krachten verbindt.... Zeg deze
+inzichten tot uzelf in het half-duister van den maannacht, in uw
+studeercel. Zeg ze tot uzelf, o Faust, te midden der oude perkamenten,
+retorten en instrumenten, terwijl ge onrustig in vergeten geschriften
+bladert.... en bevind dan de uitwerking uwer gedachten, terwijl de
+smeulende lamp knettert en de nachtwind door het geopende hooge venster
+steunt. Om u heen bewegen de ritselingen van opgeroepen geesten.</p>
+<p>Het is de Neo-Platonische en -Pythagoreische mystiek, die aldus het
+geheim der natuur wilde lezen. In de eerste eeuwen onzer jaartelling,
+toen de menschelijke gedachte een bewegelijkheid had als nooit tevoren
+en op alle wegen uitging om waarheid te zoeken, vond ook de magie
+grooten aanhang. Jamblichus (&plusmn; 300) had een beroemden naam als
+filosoof, maar ook als wonderdoener en bezweerder der geesten en van
+hem vertelde men, dat hij Eros en Anteros, geesten van liefde en
+wederliefde, in levende gestalten uit twee bronnen van zijn syrisch
+vaderland te voorschijn riep. In den tijd der Renaissance<span class=
+"corr" id="xd20e351" title="Bron: ,,">,</span> toen het kerkelijk
+systeem was losgemaakt en het denken ongehinderd op vrije wegen ging,
+was ook aanstonds de geesten-theorie gevonden als middel tot
+doorgronding van het bestaande. Heel de natuur is een werk van
+geestelijke machten welke men kan leeren kennen en <span class=
+"pagenum">[<a id="pb15" href="#pb15" name="pb15">15</a>]</span>op welke
+men kan invloed oefenen door de magie. De naam Paracelsus zegt genoeg:
+maar er is een andere naam, die in verband met Faust meer zegt: Agrippa
+von Nettesheim (&dagger; 1535), want deze man is niet slechts een
+belijder der natuurmystiek, maar is ertoe gekomen langs den weg van
+Faust. En terwijl zijn eene geschrift den titel draagt: &ldquo;over de
+onzekerheid en ijdelheid der wetenschappen&rdquo; heet het andere
+&ldquo;okkulte filosofie&rdquo;; de weg d&oacute;&oacute;r het verstand
+tot de klacht &ldquo;ik zie dat ik niets weet&rdquo; en v&agrave;n de
+klacht tot de fantasie.</p>
+<p>Nu is voor Faust de wereld veranderd en de kennis geen herleiding
+meer tot het Onbegrepene. Ons eigen streven begrijpen wij: tenminste is
+het feit onzer eigen strevende natuur ons z&oacute;&oacute; vertrouwd,
+dat wij hier geen geheimenis achter zoeken, dan welke wij rechtstreeks
+verstaan. Hetgeen aan ons streven verwant is en tot vorm van streven
+kan herleid worden, achten wij ook begrijpelijk. Welke nieuwe
+zienswijs, wanneer op eens de geheele natuur met haar werkingen wordt
+voorgesteld als aan ons streven verwant!</p>
+<p>&ldquo;Wanneer de natuur u onderwijst, dan gaat de zielenkracht voor
+u open en verstaat ge hoe de eene geest tot den andere spreekt&rdquo;;
+&ldquo;de geestenwereld is niet toegesloten; uw verstand is toe en dood
+uw hart. Rijs op leerling! <span class="corr" id="xd20e360" title=
+"Bron: en">En</span> baad onbezwaard uw aardsche borst in het
+geestes-morgenrood.&rdquo; Bij de aanschouwing der magische teekens,
+waardoor de beschouwer in rechtstreeksche aanraking komt met de
+aangeduide geestelijke kracht, vloeit zaligheid door alle zintuigen,
+een jong en vernieuwd levensgeluk stroomt nieuwgloeiend door
+Faust&rsquo;s zenuwen. Is het een God die in het magisch teeken die
+macht heeft neergelegd? Is hij, Faust, zelf een godheid? Hem wordt het
+tot licht van binnen en de werkende natuur ligt voor zijn ziel geopend!
+<span class="pagenum">[<a id="pb16" href="#pb16" name=
+"pb16">16</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch1.4"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">4. Faust&rsquo;s klacht herhaald (verschijning van den
+Aardegeest).</h3>
+<p class="firstpar">Deze toenadering tot het wezen der natuur, en
+waarbij de magi&euml;r niet slechts de natuur bedoelt, maar het hart
+der wereld en der werkelijkheid zelve, heeft het kenmerk der
+voorbarigheid. Wat Faust van het daglicht der wetenschap verzekert, kan
+ook van het nachtlicht der magie gelden: &ldquo;De geheimenvolle natuur
+laat in het licht des daags zich van haar sluier niet ontdoen en wat
+zij niet verkiest aan uw geest te openbaren, dat ontwringt gij haar
+niet met hevels en met schroeven&rdquo;. Ook voor de magische fantasie
+opent zij haar geheim niet.</p>
+<p>De geestesverrukking van Faust, als hij uitroept &ldquo;o welke
+weelde welt in dezen aanblik&rdquo; is begrijpelijk. &ldquo;Welke
+weelde vloeit door al mijn zinnen! Ik gevoel jong en heilig levensgeluk
+gloeiend door zenuwen en aderen stroomen. Was het een God, die deze
+teekens schreef, die mijn innerlijke bruising bedaren, mijn arme hart
+vervullen met vreugde, en met geheimzinnigen drang de krachten der
+natuur rondom ontsluieren? Ben ik een God? ik gevoel mij zoo
+licht!&rdquo; De geestesverrukking van Faust is begrijpelijk, omdat zij
+de opstijging der ziel is uit de neerslachtigheid tot de hoop. Terwijl
+plotseling de klacht staakt en een nieuw vergezicht geopend wordt,
+trilt de aandoening door alle zenuwen en wordt de gang der gedachten
+rythmisch; de ziel is alreeds door het nieuwe licht
+omstraald&mdash;zoolang de opwekking duurt. Weldra zal de weg der
+fantasie een pad van vergissing blijken, wanneer het spiedend oog ook
+daar de richting kwijt raakt. De denker Faust zal ontwaren, dat deze
+wereld niet de gelijke is van den menschegeest en dat het Onbegrepene
+ook hier mensch en wereld uit elkaar scheidt. De droomen der magie
+voeren eerst recht het <span class="pagenum">[<a id="pb17" href="#pb17"
+name="pb17">17</a>]</span>Onbegrepene tot vlak nabij en ontstellen den
+geest, die waarheid zoekt.</p>
+<p>Het was de vraag om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap
+met den menschengeest: dan zou hun zin ontsluierd zijn en het geheim
+der dingen openbaar. Maar het spreekt vanzelf, dat deze verwantschap,
+al bestaat ze ook, dieper ligt dan ons <i>bewustzijn</i>. Maar zou er
+sprake zijn om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap met den
+menschengeest, dan zou deze verwantschap bestaan moeten juist met ons
+<i>bewuste</i> zieleleven. Wat hielp het, zoo de natuur verwantschap
+aanwees met de <i>onbewuste</i> gronden van ons menschelijk wezen? Maar
+zie: het kleine gebied van ons innerlijk leven, dat met onze eigen
+lantaren wordt toegelicht, is niet meer dan een oppervlakte: afgronden
+liggen in ons en berghoogten verrijzen, waarvan nu en dan een vermoeden
+en zelfs een innerlijke ervaring in ons ontwaakt. Wij die onszelf niet
+kennen, ontberen die zelfkennis, waarbij het heelal wordt toegelicht,
+en waardoor God, wereld en natuur voor ons kenbaar zijn. Uit
+verwantschap met onzen onbewusten en diepen geest zou de groote wereld
+door ons begrepen worden.... zoo wij niet beperkt waren tot het kleine
+land van ons eigen bewustzijn. Hier blijkt de magie met haar
+verbeelding van mensch-gelijke krachten in de natuur, een fantasie van
+kinderlijke dwazen en gevaarlijk misbruik onzer krachten. De volledige
+zelfkenner zou de ware Magi&euml;r zijn, die alsdan de magie zou
+verachten en in de spiegel zijns eigenen geestes de eeuwige wereld
+kennen zou zonder toovermiddel. Maar <i>deze</i> zelfkenner is onder de
+menschen niet te vinden, en met de groote teleurstelling staat Faust
+voor het Onbegrepene.</p>
+<p>&ldquo;Hoe voel ik mij u nabij&rdquo; durft Faust den Aardegeest
+toeroepen, die het leven en den zin der historie van aarde en
+menschheid in zijn werking samenvat. &ldquo;Uw gelijke ben
+ik!&rdquo;&mdash;maar deze moed is overmoed, <span class=
+"pagenum">[<a id="pb18" href="#pb18" name="pb18">18</a>]</span>of het
+is de moed der wanhoop die op dit &eacute;&eacute;ne oogenblik alles te
+winnen of alles te verliezen heeft. Het antwoord is verpletterend
+&ldquo;gij gelijkt den geest <i>dien gij begrijpt</i>, niet
+mij&rdquo;.... en de geest verdwijnt.</p>
+<p>Zoo eindigt de eerste weg van Faust, waar hij begon, hij eindigt bij
+de klacht; en het einde is smartelijker dan het begin; de tweede klacht
+overtreft de eerste; zij is roerender en dieper; zij heeft geen
+melancholie en geen droefheidshumor; zij heeft alleen verschrikking:
+&ldquo;Ik gelijk niet u? Wien dan? Ik, evenbeeld der Godheid.... ik
+gelijk niet eens op u!&rdquo;</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>In diepe neerslachtigheid blijft Faust achter, wanneer de geest der
+aarde, door zijne magische fantasie opgeroepen, hem verlaat....
+&ldquo;o gelukkig wie nog hopen kan aan deze zee van dwaling te
+ontkomen. Wat men niet weet, dat juist kan men ontberen, en wat men
+weet is overbodig.&rdquo;&mdash;Zoo spreekt hij tot zijn famulus
+Wagner, die tot geen hooger gezichtspunt stijgt dan van het
+interessante. De onbewust-komische kracht van deze Wagners is een
+troost, waaraan de Fausten zich laven een kortstondig oogenblik.
+<span class="pagenum">[<a id="pb19" href="#pb19" name=
+"pb19">19</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch2" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">II Faust en Mefistofeles</h2>
+<div class="div2" id="ch2.1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in den
+Hemel)<span class="corr" id="xd20e407" title=
+"Niet in bron">.</span></h3>
+<p class="xd20e409"><span class="xd20e409init">D</span>e denker Faust
+wil een kennis van het absolute. Met niets minder is hij voldaan, want
+wat in hem leeft en beweegt is de <i>oneindige drang</i>. Faust is
+eeuwigheidsmensch. De oneindige drang is het wezen zijner
+menschelijkheid.</p>
+<p>Hiermede is Faust niet &ldquo;Uebermensch&rdquo; maar <i>mensch</i>.
+Hij is, zoo ge wilt, de geniale mensch. Maar het genie is niet een
+menschensoort, die, buiten de kondities van het menschelijke bestaan
+levend, een eigene roeping vervult en eigen karakter heeft. Het genie
+is de mensch in zijn volheid, en bestaat in een zuiverder uitdrukking
+van het mensch-zijn. Het genie is zich op dieper wijze van het algemeen
+en waar menschelijke bewust. Zoo ook Faust: hij is zich bewust van den
+oneindigen drang, die ongeweten ook in Wagner werkt. Hij is zich bewust
+van de eeuwigheid in hem en daardoor streeft zijn denkerschap naar het
+allerhoogste.</p>
+<p>In dit opzicht zijn wij aan Faust verwant. Waarlijk, noch Faust,
+noch zijn streven zouden ons belang inboezemen, zoo wij ons niet aan
+hem verwant wisten en zoo niet in zijn lot een beeld van het onze
+geschilderd was, hoewel in blinkender kleuren. Het loutere verhaal
+boeit slechts kinderen; de geschiedenis van <span class=
+"pagenum">[<a id="pb20" href="#pb20" name="pb20">20</a>]</span>iemands
+worstelingen zonder meer houdt ons eenige uren bezig; maar wat in het
+Faust-gedicht een eeuw lang de lezende en denkende menschheid geboeid
+en verwonderd heeft, is de aanschouwing van haar eigen streven en haar
+eigen levensdrang in dichterlijk beeld. Zoo is de oneindige drang het
+wezen ook onzer menschlijkheid.</p>
+<p>Tot het begrijpen van de Faustfiguur dalen wij af naar de
+<i>gronden</i> onzer menschelijkheid; de dichter zelf heeft ons dezen
+weg gewezen door aan het optreden van zijn figuur een &ldquo;proloog in
+den hemel&rdquo; te doen voorafgaan.</p>
+<p>Hier zien wij God op den hemelschen troon gezeten en door engelen
+omringd. Wij hooren het gezang der aartsengelen, verheerlijkend de
+werken der natuur, den omloop der zon, die instemt in den reizang der
+planeten en haar dagreis met donderslag voltooit. De engelen ontvangen
+sterkte uit dezen aanblik en de onbegrijpelijk verhevene werken Gods
+zijn heerlijk als op den eersten scheppingsdag. Ook de aarde wentelt in
+de ruimte met haar pracht in snelle beweging om en de helderheid als
+van het paradijs wisselt af met diepe huiveringwekkende nacht; de zee
+schuimt met haar breede vloeden; rots en zee bewegen mede in de
+omwenteling der planeet, en stormen bruisen, een verband van
+ingrijpende werkingen uitoefenend en bliksemende verwoesting vlamt
+vooruit op het pad des donders. Maar Gods boden verheerlijken het
+zachte wandelen van den dag.</p>
+<p>Terwijl aldus de Aartsengelen als wereldmachten de kosmische
+werkzaamheid Gods verkondigen, verschijnt Mefistofeles met zijn
+ironisch beklag over den mensch. Hij kent ze de menschen, wezens die
+zich aftobben, bedeeld met de rede, die een valsche schijn is van het
+hemelsche licht en waarvan ze niet anders kunnen dan misbruik maken.
+Een hunner is de doctor Faust, die in zijn onbevredigd zoeken de
+schoonste <span class="pagenum">[<a id="pb21" href="#pb21" name=
+"pb21">21</a>]</span>ster van den hemel vordert en de hoogste lust van
+de aarde. Al het verhevene, dat God in dien mensch ziet, is niet anders
+dan dwaze waan: zoo Mefistofeles hem maar eens mocht meenemen op
+z&igrave;jne wegen, zou hij volgaarne afstand doen van zijn dusgewaande
+hoogere natuur.</p>
+<p>Welaan! zoo spreekt de goddelijke wijsheid over dezen mensch: hij
+zij overgegeven aan Mefistofeles om van zijn oorsprong te worden
+afgerukt; hij worde omlaag gevoerd op Mefistofeles&rsquo; weg:
+eindelijk zal de verleider beschaamd staan wanneer hij moet erkennen:
+een goede mensch blijft in het duistere gedrang zich van den rechten
+weg welbewust.</p>
+<p>En hieraan voegt de goddelijke wijsheid toe: al te licht verslapt
+des menschen werkkracht en bemint hij de onbepaalde rust; daarom geef
+ik hem den medgezel, die aanspoort en drijft en die als duivel zijn
+moet in gestadige werking.</p>
+<p>In dezen &ldquo;proloog in den hemel&rdquo; wordt dus Faust genoemd
+in een ander verband dan van zijn studeercel. Eerst worden ons het
+kosmisch leven en de groote werkingen der wereldmachten voor oogen
+gevoerd en aanstonds daarna wordt de mensch herdacht als lid in dit
+wereldgeheel. Het is God zelf, die na het gezang der aartsengelen den
+naam van Faust uitspreekt. In de groote werkingen des heelals is hij
+ingedacht; hij heet onafscheidbaar van zijn eeuwigen oorsprong en
+treedt ons dus voor oogen als eeuwigheidswezen. Niet maar een
+vergankelijk deel der aardsche verschijning is hij, maar een door God
+met hoogeren inhoud toegeruste; en terwijl Mefistofeles hem vatbaar
+waant voor verderf en ondergang, weet God, dat in hem een kracht woont,
+door geen verderf aantastbaar. In den mensch is het oneindige;
+krachtens den onuitputtelijken, oneindigen drang is hij <i>mensch</i>.
+In iederen mensch is het <i>bovenpersoonlijke</i>, algemeene en
+kosmische. Het wereldgeheel is in hem vertegenwoordigd, <span class=
+"pagenum">[<a id="pb22" href="#pb22" name="pb22">22</a>]</span>zooals
+de val van een voorwerp de aantrekkingskracht in het algemeen beduidt,
+en zooals in een enkele plant de geheele natuur werkzaam is.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch2.2"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">2. De verstorende macht.</h3>
+<p class="firstpar">Faust dan is vergezeld door <i>Mefistofeles</i>.
+Reeds in den proloog is deze figuur toegelicht; te duidelijker blijkt
+zijn wezen waar hij zich aan Faust onthult in de studeercel en in den
+omgang, dien hij met zijn geleider pleegt.</p>
+<p>De inkleeding der Mefisto-gedachte is evenals het Gods- en
+hemelbegrip in den proloog aan de Middeleeuwsche voorstelling ontleend;
+maar de gedachte zelf is mijlen ver van het Middeleeuwsche geloof
+verwijderd.</p>
+<p>Het Middeleeuwsche geeft hier zijn magisch-dichterlijken glans af:
+de booze geest in een zwarten poedel ge&iuml;nkarneerd, loopt op Faust,
+die met Wagner langs de velden wandelt, in al nauwer kring toe, een
+vuurspoor achterlatend. Daarna in de studeercel van Faust meegekomen en
+door magische spreuken gedwongen, onthult hij zich als Mefistofeles in
+de gedaante van een reizend scholier, zooals de Middeleeuwen ze bij
+menigte telde en aan wier reputatie vaak een geheimzinnig verdachte
+bijsmaak was.</p>
+<p>Welke nu is de beteekenis van Mefistofeles in het Faustgedicht? Want
+deze figuur heeft een zeer bepaalde beteekenis voor Faust. De dichter
+heeft in het Middeleeuwsche beeld de Middeleeuwsche gedachte verlaten,
+niet bedoeld een persoonlijken duivel, boozen geest of zelfstandig
+wezen, maar een faktor van Faust&rsquo;s menschelijkheid zelf, een
+element <i>in</i> den menschegeest. Geen wezen naast Faust maar een
+wezen in Faust.</p>
+<p>In Faust vindt, gelijk ieder mensch, de goddelijke geest (die het
+menschelijk <i>wezen</i> zelf is in zijn hoogere <span class=
+"pagenum">[<a id="pb23" href="#pb23" name=
+"pb23">23</a>]</span>Algemeenheid) eene belichaming, en Faust is zich
+hiervan als van een oneindigen drang bewust. Dit hoogere en algemeene
+wezen is in ons een aanleg, die zich moet verwerkelijken. Niet in eens
+zijn wij die wij <i>zijn</i>. De majesteit van ons wezen is nog omhuld.
+Het is nog niet openbaar wat wij zijn zullen, zegt de apostel Paulus.
+Dit beteekent dat de bepaalde persoonlijkheid, die wij zijn, een grond
+en diepte verbergt, die eerst in de voltooiing des levens tot volle
+verschijning komt.</p>
+<p>Deze oneindige drang nu verwerkelijkt zich door eerst zijn
+<i>tegendeel</i> te stellen en in zich zijn tegendeel te overwinnen. Is
+niet de mannelijke wijsheid veroverd op de dwaasheid der jeugd en wordt
+niet de innerlijke vrijheid gewonnen na het bewustzijn van benauwing en
+onmacht, zoodat alle schoonheid en waarheid onzes geestes tot stand
+komen door een overwicht over het leelijke en over de leugen? Het licht
+schept de duisternis, die niet anders is dan een tegenstelling des
+lichts, maar daarna zal het licht de duisternis overwinnen. Daar nu de
+mensch een kosmisch wezen is, doorleeft hij dezen wereldstrijd in
+zichzelf; zijn oneindige drang, een werkende en scheppende macht, roept
+zijn eigen tegendeel, het begrenzend en verstorend element te
+voorschijn. In de triomf over dit zal de oneindige natuur zich
+verwerkelijken. Faust brengt zijn Mefistofeles voort om over hem te
+triomfeeren. Bij de onthulling in de studeercel verklaart Mefisto, dat
+hij is een deel van die kracht, die steeds het booze wil en het goede
+voortbrengt. Hij is het Faustisch deel van deze; de kracht zelve is het
+duister element dat de Goddelijke scheppingsdrang voortbrengt uit
+zichzelf, afscheidt en overwint; deze wil ten kwade wordt tot het goede
+aangewend. In de menschelijkheid van Faust heeft hetzelfde plaats.
+Faust&rsquo;s titanisch wezen, werpt een duistere schaduw van zich af,
+gelijk iedere mensch zijn schaduw heeft. En gelijk een schaduw met
+<span class="pagenum">[<a id="pb24" href="#pb24" name=
+"pb24">24</a>]</span>ons is totdat ze verbleekt, zoo is Mefisto de
+reisgezel van Faust. Mefisto is de negatieve zijde van Faust&rsquo;s
+wezen.</p>
+<p>Ook het denken van Faust is een kamp tegen Mefistofeles. En hier is
+Mefisto de ontkenner van de waarheid. Tegenover den wil tot waarheid,
+stelt hij de ironie en den twijfel. De twijfel is zijn beginsel omdat
+daarin de oneindige waarheidsdrang is verloochend en om den
+waarheidsdrang te fnuiken leert hij tevens een pedante voldaanheid met
+het beetje ordinaire wetenschap, alreeds verzameld.... bij welke
+voldaanheid het hooggestemd gemoed zal inslapen en ten gronde gaan.</p>
+<p>De verstandsheld is met zijn wetenschap tevreden en bemerkt niet
+eens, dat het denken zijn grenzen heeft. De famulus Wagner met zijn
+beperkten geestesaard is nog steeds aan het verzamelen van feiten. De
+grazende koeien zijn zich niet bewust, dat de natuur, die hen van gras
+voorziet, mysteries in haar schoot omvat. Wie chemische formules
+toepast op de stof vindt werk en bemerkt van geen grond des geheims in
+deze formules zelf omsloten. Maar de eeuwigheidsmensch die ook den lust
+kent van het nijvere weten, en de verleiding om zich daaraan te
+vergasten, onbekommerd over diepte, hoogte en mysterie&mdash;de
+eeuwigheidsmensch heeft toch verkozen de klacht over de onkenbaarheid
+der wereld en wil worstelend naar de verborgen waarheid zoeken.
+Voldaanheid met minder dan het volstrekte zou voor hem een
+<i>ontkenning</i> van de waarheid zijn, een verderving van zijn hoogste
+verlangen, een Mefistofelische leugen. Zijn eigen hoogere wezen ware
+daardoor getroffen en te gronde gericht. De titanische natuur van Faust
+verlangt geen gemakkelijke voldaanheid, maar streven.</p>
+<p>De onvoldaanheid van Faust, die een bewustzijn is van onze
+oneindigheid, wie heeft haar niet op eigen wijze nagevoeld? Zelfs de
+famulus Wagner zuchtte <span class="pagenum">[<a id="pb25" href="#pb25"
+name="pb25">25</a>]</span>eens: ach God, de kunst is lang en kort is
+ons leven, ook hij besefte de ons opgelegde taak te groot voor
+verwerkelijking. Als wij teleurgesteld zijn om het onbereikbare, of
+mismoedigd ons werktuig neerleggen, over het werk ontevreden, dat wij
+toch niet opgeven; als onze hoop met vreeze is vervuld.... telkens
+weder schrijnt de onvoldaanheid onze worstelende natuur. Zooals een
+laat-zomer-avond ons met zijn melancholie overvalt, zoo stort het leven
+een droefheid om het oneindige in ons uit. Ons bepalen bij de genoegens
+en voldoeningen, die het menschelijk bestaan meebrengt kunnen wij niet.
+Zoo wij onszelven toestonden voldaan te zijn, het ware een onderwerping
+aan Mefistofeles.</p>
+<p>Mefistofeles is een verleider, die ons poogt af te leiden van onze
+hooge menscheroeping; maar zijn oogmerk ligt verder dan een verleiding
+zonder meer; de verleiding is niet meer dan middel en het doel,
+waarheen hij streeft is <i>verstoring</i>. Hij wil verderven, te niet
+doen. Hij wil den waren levensdrang vernietigen.</p>
+<p>&ldquo;Ik ben de geest die steeds ontkent&rdquo; roept hij tot
+Faust. Wel is waar is het onmogelijk om louter ontkennend te zijn en
+niet anders dan ontkennend en verstorend te werken; want de ontkenning
+staat in dienst van een erkenning (<span class="abbr" title=
+"namelijk"><abbr title="namelijk">nl.</abbr></span> de erkenning van
+het tegenovergestelde)&mdash;maar dit is bewijs te meer, dat Mefisto
+niet als zelfstandige grootheid bedoeld is, maar als een deel van
+Faust&rsquo;s persoonlijkheid. Van zijn standpunt uit &ldquo;is alles
+wat bestaat waard om te gronde te gaan&rdquo;. Immers al wat bestaat,
+bestaat krachtens een drang van leven, en deze drang zelf wordt door
+Mefisto verstoord. Hij, die in allen menschelijken arbeid het teeken
+ziet van den drang ten leven, acht het beter dat niets ontstond; en
+daar het booze de verwoesting is van het levensgeluk, noemt hij het
+booze zijn eigenlijke element. Let wel: niet om <span class=
+"pagenum">[<a id="pb26" href="#pb26" name="pb26">26</a>]</span>het
+kwaad als zoodanig, maar om de verstorende uitwerking daarvan.</p>
+<p>Met plechtiger gebaar dan men van dezen ironischen verwoester
+verwachten zou, redeneert hij tot Faust: &ldquo;Ik ben een deel des
+deels, dat in den aanvang het al was: een deel der duisternis, waaruit
+het licht geboren werd, het trotsche licht, dat nu aan zijn moeder de
+nacht den ouden rang en plaats misgunt.&rdquo; Ja<span class="corr" id=
+"xd20e508" title="Niet in bron">,</span> Mefistofeles is het tegendeel
+der goddelijke scheppingskracht, en waar deze uit den chaos het licht
+als levenskracht doet verrijzen, daar zal eens, gelijk hij hoopt, het
+licht tot den duisteren chaos terugkeeren en alle schepping des lichts
+zal zijn vergaan.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch2.3"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">3. Mefistofeles: ontkenning en ironie.</h3>
+<p class="firstpar">Wij komen hier nog eenmaal terug op onze bewering,
+dat Mefistofeles een deel is van Faust zelf. De oneindige levensdrang
+stelt zijn tegendeel om in de overwinning hierover zichzelf te
+bevestigen, en aldus het oneindige en eeuwige in ons te verwerkelijken.
+De zin tot hoogste waarheid moet eerst den twijfel doorleven en deze
+komt niet van elders, maar is een voortbrengsel van ons eigen wezen.
+Worstelend met haar eigen negatie komt onze diepe menschelijkheid tot
+de overwinning.</p>
+<p>Is het raadselachtig, dat Faust-zelf zijn Mefistofeles voortbrengt?
+Zeker niet, wanneer wij bedenken dat in de wereld tegenstrijdige
+beginselen noodwendiglijk met elkaar verbonden zijn, en dat het eene de
+ontkenning is van het andere. De oneindigheid is ons wezen en wij leven
+onder eindige voorwaarden: zoo moeten deze laatste zich tegen ons
+keeren. Wij bestaan uit eindige faktoren, al onze daden zijn pogingen,
+onze liefde is maar betrekkelijk en ons kunnen is begrensd; geen
+kunstenaar die in eigen werk meer ziet dan de halfgeslaagde uitdrukking
+zijner idee. Het werk keert <span class="pagenum">[<a id="pb27" href=
+"#pb27" name="pb27">27</a>]</span>zich tegen hem en al onze pogingen
+verschijnen ons als een ontkenning onzer oneindigheid.</p>
+<p>Op hoeveel hooger trap onze levensuitingen bedoeld zijn, zooveel te
+meer zijn ze mislukt: is er &eacute;&eacute;n godsdienstige vorm, die
+niet jammerlijk achterblijft bij de religieuze idee? Zoo ooit dan treft
+ons hier de Mefistofelische ironie, die onze hoogste bedoelingen
+verstoort. De menschegeest is een oceaan, die moet omvat worden in een
+vijver: de eindigheid onzer levensvoering keert zich als een verstorend
+geweld tegen ons hooger ik.</p>
+<p>Dat in onze levensvoering een ontkenning schuilt tegenover ons
+hoogere wezen, is voor iedereen ondervindbaar, die niet, als de
+hero&euml;n, alle verleiding te boven is. Maar wij menschen pogen het
+eindige met het oneindige te verzoenen; wij regelen voorloopig onzen
+wil naar ons vermogen, aldus den oneindigen levensdrang niet
+ontkennend, maar hem tijd gevende en een toekomst belovend, om zijn
+vollen aanleg te verwerkelijken. Daarbij komt, dat de geestelijke
+verrichtingen, die het meest dien drang aanzetten, natuurbewondering,
+kunst, wijsbegeerte, godsdienst, dezelfde zijn, die hem bevredigen,
+zoodat een geleidelijk te vervullen taak, die zich tot in verre
+verschieten verlengt, de gelukkige afleiding is voor een al te hevig
+innerlijk konflikt.</p>
+<p>Maar toch blijft de tegenstelling bestaan en zoo ons eeuwige wezen
+zich bedreigd weet door de Mefistofelische verleiding, rijst het op en
+keert zich tegen Mefistofeles en zijn arglistige ontkenning, ja keert
+zich tegen alle zinnelijke voldaanheid, als waarin zich Mefistofeles
+met de bedoeling om het oneindige te belagen, vermomd heeft. De
+Indische leer der begoocheling, die de geheele zichtbare wereld als
+onware schijnwerkelijkheid verwerpt; de Neo-platonische leer, dat de
+ziel zich in deze wereld bevindt als in een gevangenschap; het
+christelijke ascetisme, dat alle zingenot <span class="pagenum">[<a id=
+"pb28" href="#pb28" name="pb28">28</a>]</span>verwerpt; de mystische
+versmachting van een heilige Theresia; het oneindigheidsverlangen der
+duitsche Romantiek en niet het minst de wijsgeerige benadering van het
+Absolute, waarbij de menschegeest zich van de eindigheid der ervaarbare
+wereld bevrijdt&mdash;zij alle zijn de poging van den
+oneindigheidsdrang om de aardsche begrenzing omver te stooten. Zij zijn
+een tebovenstijging boven de aardsche voldaanheid, door Mefistofeles
+aangepraat en waarme&ecirc; hij ons innerlijke wezen verstoren wil. De
+hooggestegen geesteskracht getuigt alsdan tegen maatschappij,
+bestaanden godsdienstvorm, overlevering, zede, instelling, kerk,
+eigendom, huisgezin, zinnenschoon. Alle voorwaarden der gewone
+levensvreugd moeten het ontgelden, omdat Mefistofeles zich in hen heeft
+vermomd als vijand onzer oneindigheid. De oneindigheidsdrang zegeviert;
+verscheurt de begoocheling, bevrijdt de ziel en verzaakt de wereld, met
+alle historisch gegroeide en betrekkelijke werkelijkheid in botsing.
+Het absolute bevestigt zich door het nietige en betrekkelijke te
+verstoren. Zoo overwint de oneindigheid in ons den Mefistofeles.</p>
+<p>Maar voorloopig is de verhouding nog andersom en kant zich Mefisto
+met verstorende bedoeling tegen Faust, Meesterlijk hanteert hij de
+ironie, dit ide&euml;ele middel om de waarheid omver te loopen; de
+ironie rukt alles uit zijn hooge verband en brengt het verhevene tot
+het alledaagsche terug. Zij is het vuur van den wereldbrand, de
+verwoestende vlam, dienaresse van het Niet. Mefisto zegt, na zijn
+uitspraak dat uit alle wereldelementen het leven ontspringt: &ldquo;had
+ik mij niet de vlam voorbehouden, er ware niets eigens voor mij
+overgebleven.&rdquo; Dat echter de ironie wondt, maar niet kan dooden
+wat leeft, dat zij geen macht is, maar een onmacht, is niet aan
+Mefistofeles, maar wel aan Faust bekend. Op juiste wijze karakteriseert
+Faust het vergeefsche werk van zijn tegenstander: &ldquo;Zoo heft gij
+<span class="pagenum">[<a id="pb29" href="#pb29" name=
+"pb29">29</a>]</span>tegen de eeuwig werkzame heilzaam-scheppende macht
+de koude duivelsvuist op, die gij boosaardig balt, doch
+vergeefs&rdquo;.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch2.4"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">4. De weddenschap van Faust en
+Mefistofeles<span class="corr" id="xd20e535" title=
+"Niet in bron">.</span></h3>
+<p class="firstpar">Maar Faust zal eerst gaan op den weg van
+Mefistofeles, alvorens hij zijn tegenstander overwint. Hij die in het
+zoeken naar de absolute kennis is teleurgesteld en geschokt is in het
+bewustzijn van zijn oneindige menschewaarde, is te meer vatbaar voor de
+Mefistofelische verleiding. Mefisto acht dat Faust op dit oogenblik
+gaarne een weinig zinnenroes als surrogaat voor zijn
+oneindigheidsverlangen zal aanvaarden en dat dan de oneindigheidsdrang
+wel bezwijken zal. Inderdaad is Faust, ook al zal hij met Mefisto
+meegaan, zich van de onverstoorbaarheid zijner hoogere natuur bewust,
+zooals in den proloog verklaard werd: een goede mensch is in het
+duistere gedrang toch zich van den rechten weg bewust. Nooit zal Faust
+bevredigd bij den zinnenlust, die de negatie zijns wezens
+is<span class="corr" id="xd20e539" title="Niet in bron">,</span>
+verwijlen. Nooit zal hij de oneindigheid vergeten. Werd hij inderdaad
+bevredigd, dan zou hij verzinken in de macht van het onwezen, dat tot
+hem sprak: al wat ontstaat is waard om te gronde te gaan.</p>
+<p>Hier ligt de beteekenis der weddenschap tusschen Faust en Mefisto.
+Uit Mefisto&rsquo;s oogpunt schijnt het mogelijk den levensdrang van
+Faust in de ontkenning te doen ondergaan. Immers zoodra hij met
+bevrediging in het betrekkelijke en in den zinnenlust verwijlt, doet
+Faust afstand van zijn ware menschelijkheid. Mefisto, de negatieve,
+acht dit mogelijk, daar hij den inhoud van het menschelijk wezen niet
+begrijpt. Indien maar Faust&rsquo;s geest zich een weinig beperken wil,
+meent hij, is het geen reuzenwerk hem te voeren tot die zelfvoldaanheid
+waarmee hij ten ondergaat. Met verleidende woorden poogt Mefisto den
+oneindigen <span class="pagenum">[<a id="pb30" href="#pb30" name=
+"pb30">30</a>]</span>drang te binden. &ldquo;Wat gij wilt, zoo spreekt
+hij tot Faust, het al-tegelijk, dat is slechts voor een God gemaakt.
+Gij zijt tenslotte.... wat gij zijt, ook al zet ge u een pruik van
+millioen lokken op het hoofd en zet uw voet op hakken van meters
+hoog.&rdquo;</p>
+<p>Faust daarentegen ontkent bij zichzelf de mogelijkheid van
+vernietiging; hij weet dat de oceaan niet in een drinkbeker kan
+geledigd worden en dat het oneindige bewustzijn niet bevredigd wordt in
+een oogenblik van zinnenlust. Daarom durft hij zonder aarzeling de
+weddenschap met Mefisto aan: &ldquo;wanneer ik ooit bevredigd mij op
+het bed der traagheid neerleg, zoo zij het met mij gedaan; kunt gij mij
+door vleierij beliegen en mij bedriegen door het genot, zoodat ik
+mijzelf behaag, dan zij mijn laatste dag aangebroken. Wanneer ik tot
+het oogenblik zeg: blijf, want gij waart schoon genoeg, sla mij dan in
+boeien, want dan mag ik te gronde gaan. Deze weddenschap ga ik aan met
+u!&rdquo;</p>
+<p>De zinnelijkheid, eensdeels het uitingsmiddel onzer geestelijke
+natuur, is anderzijds een ontkenning onzer hoogste waarde. De mensch
+als geestelijk wezen is zich van de ontoereikendheid en onmacht der
+zinnelijke natuur bewust. Krachtens dit hooge besef durft Faust de
+weddenschap met Mefistofeles aan. <span class="pagenum">[<a id="pb31"
+href="#pb31" name="pb31">31</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch3" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">III Faust in de wildernis</h2>
+<div class="div2" id="ch3.1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">1. Zelfverlies in den zinnenlust</h3>
+<p class="xd20e557"><span class="xd20e557init">F</span>aust heeft door
+zijn klacht om het hoogere weten het geloof betoond aan zijn oneindige
+wezenheid. En toen zelfs de magie hem niet tot het inzicht der waarheid
+leidde, heeft hij waarheid gezocht bij den dood. Faust wil sterven
+opdat de dood hem wijs make: hij wil dat duister ingaan, dat bij het
+binnendringen misschien zich als het geopenbaarde geheim onthullen zal.
+Door den dood heen grijpen naar het absolute. Vandaar dat hij
+plotseling in jubel uitbreekt: de aardgeest heeft hem verbijsterd, maar
+desniettegenstaande heeft hij zelf den weg der waarheid gevonden. En
+waarlijk niet in wanhoop, maar in den triomf begroet hij den giftbeker:
+&ldquo;ik groet u gij kristallen schaal, die ik nu met eerbied aanvat;
+in u vereer ik menschelijk vernuft en kunst. Gij samenvatting der zoete
+sluimersappen, uittreksel aller doodelijke krachten, bewijs thans uw
+gunst aan den meester! Ik zie u, de smart verzacht; ik vat u aan: ik
+voel mijn jacht verminderen; de vloed des geestes gaat over in eb en
+wijst mij naar de volle zee henen; het spiegelende water glanst aan
+mijne voeten en tot nieuwe oevers lokt een nieuwe dag.... bereid gevoel
+ik mij op nieuwe baan het luchtruim te doordringen naar sferen van
+nieuwe werkzaamheid. O hooge leven, <span class="pagenum">[<a id="pb32"
+href="#pb32" name="pb32">32</a>]</span>o godenweelde! Te voren nog een
+worm en nu reeds verdien ik deze. Keer vastbesloten den rug toe aan de
+aardsche zon; vermeet u slechts de poort te openen langs welke ieder
+mensch het liefst voorbijsluipt! Hier is het oogenblik gekomen om door
+daden te bewijzen, dat mannenwaarde niet voor godenhoogte
+terugwijkt!&rdquo;</p>
+<p>Nochtans bezwijkt dit doodsenthousiasme voor den zang des levens,
+die stroomend van de Paaschklokken in Faust&rsquo;s studeercel
+binnendringt. De weg door den dood tot het mysterie is op eens
+versperd. Een andere weg moet zich openen. Deze ligt van de studeercel
+in de <i>menschelijke samenleving</i>. De oneindige drang, welke
+Faust&rsquo;s natuur is, zal hier niet ondergaan, slechts anders
+gericht worden. In het leven waar hij nu ingaat, geldt zijn weddenschap
+met Mefistofeles.</p>
+<p>In de menschenwereld, waarin Faust door Mefisto geleid wordt, had
+zijn oneindigheidsdrang zich kunnen voordoen als een Napoleontische
+heerschzucht of als de zucht naar apotheose, zooals der Romeinsche
+Caesaren; zelfs had hij naar het wonderbaarlijke kunnen streven gelijk
+Apollonius en Cagliostro. Immers op deze wijze kon Mefisto gepoogd
+hebben aan zijn hevige verlangen te gemoet te komen. Maar de
+oneindigheidsdrang onder Mefisto&rsquo;s leiding openbaart zich in een
+<i>onstuimige zinnelijkheid</i>: &ldquo;de draad van het denken is
+doorgebroken; van alle wetenschap walg ik: laat ons in de diepte der
+zinlijkheid gloeiende hartstochten stillen! Storten wij ons in den roes
+des tijds en in de wenteling der gebeurtenissen!&rdquo; Meen echter
+niet dat Faust in deze razernij een voldoening zoekt en zich aan
+Mefistofeles zal gevangen geven. Veeleer zal hij als een stormwind alle
+geluk en geluksvoorwerp uiteen blazen en eerste stort hij zich in het
+niets dan zich te vleien met begoocheling. Vandaar ook zijn
+schrikwekkend woord: &ldquo;ik vervloek alles wat de ziel omspant met
+lokwerk van begoocheling! vervloekt zij de hooge <span class="corr" id=
+"xd20e571" title="Bron: illuzie">illusie</span> van den menschelijken
+geest, vervloekt <span class="pagenum">[<a id="pb33" href="#pb33" name=
+"pb33">33</a>]</span>de verblindende schijn; vervloekt de bedriegelijke
+droom van roem en bezit, van vrouw en kind en knecht en heer; vervloekt
+het balsemsap der druiven en vervloekt de zaligheid der min; vloek over
+de hoop en over het geloof en vloek voor alles over het
+geduld!&rdquo;</p>
+<p>De zinnenbegeerte van Faust is geheel anders dan Mefistofeles
+bedoelt. Zij stamt uit den oneindigen drang naar zielsverzadiging en
+kenmerkt zich door voorbijstreving van haar doel. Zij wil niet
+genieten, maar zich verliezen. Tevoren was Faust&rsquo;s leven
+ontbering<span class="corr" id="xd20e578" title="Bron: :">;</span> nu
+wil hij niet-ontberen en zijn geweldig streven tot het uiterste der
+gevoels-spanning voortzetten en in zielsverrukking sterven.
+&ldquo;Zalig wien de dood in den glans der overwinning de bloedige
+lauwers om de slapen windt; zalig wien hij na de razernij van den dans
+in de armen van een meisje aantreft.&rdquo; Of anders verkiest hij een
+snerpende ontgoocheling, die met zijn geestesaard beter overeenstemt
+dan de voldoening welke Mefisto belooft: &ldquo;Hebt gij spijs die niet
+verzadigt, rood goud dat als kwikzilver mij in de hand ontloopt; een
+spel waarbij men nimmer wint; een meisje dat aan mijn borst gelegen,
+zich reeds met het wenken der oogen aan mijn nabuur verbindt; de
+godenlust der eer die als een meteoor verdwijnt&mdash;geef ze mij! Toon
+mij de vrucht die verrot eer men haar plukt!&rdquo; Faust wijdt zich
+aan de dronkenheid en het genot dat met smarten zegent, aan den haat
+der liefde, aan het verdriet, dat de ziel verkwikt. Voor geen smart
+gesloten, wil hij genieten wat toebedeeld is aan de gansche menschheid,
+haar vreugd &egrave;n jammer; zijn eigen zelf tot het zelf der
+menschheid verbreeden, en met haar wil hij ten onder gaan.</p>
+<p>Ziehier de zinnenbegeerte van dezen titanischen mensch. Het is geen
+genot dat hij zoekt. &ldquo;Gij hoort toch: om vreugd is het mij niet
+te doen.&rdquo; Het is zelf-verlies; <span class="pagenum">[<a id=
+"pb34" href="#pb34" name="pb34">34</a>]</span>gelijk hij door een teug
+uit den giftbeker zichzelven gewelddadig wou inslingeren in het
+mysterie des doods, zoo werpt hij zich thans in de zinnelijkheid met de
+onstuimigheid van zijn rusteloos gemoed. Hoe zou het mogelijk zijn dat
+Mefistofeles dezen stormenman in zijne bedwelming ving! Onder de
+leiding echter van zijn verstorende macht is het voor Faust niet anders
+mogelijk dan te vertoeven in een wildernis.</p>
+<p>Het omslaan uit den weetdrang naar den zinnenlust heeft vele lezers
+van Goethe&rsquo;s gedicht verwonderd; het kwam hun voor dat de Faust
+van den eersten monoloog, de uitspreker van de klacht, &egrave;n de
+Faust, die Gretchen verleidt niet meer gemeen hebben dan den naam, en
+dat wij in waarheid een geheel ander karakter voor oogen hebben hier en
+daar. Bij deze beoordeeling vergeet men echter dat de Faust geen
+psychologisch persoonsdrama is, gelijk in de school der Fransche
+klassieke gegeven werd; maar een symbolisch gedicht. Racine had zeker
+van den Faust niets begrepen en hem uit een oogpunt van dramatische
+kompositie dubbel en dwars afgekeurd. De eenheid van gedrag des
+hoofdpersoons is ver te zoeken. Faust is geen bepaalde persoon; maar
+hij is de <i>mensch</i> en de mensch in verscheidene fasen van het
+oneindigheidsbewustzijn; de tafereelen van het dichtstuk hangen niet
+samen als voorvallen uit het leven eener bepaalde <span class="corr"
+id="xd20e590" title="Bron: menschefiguur">menschenfiguur</span>. Het
+geestelijk leven kan zich verjeugdigen. Het kan zijn dat een grijsaard
+voller idealist is dan een jonkman, die zijn levenslust verloor; men
+kan eerst oud zijn naar den geest en daarna jong. Zoo verschijnt Faust
+in het begin als bejaard man en in de Gretchen-episode als een jeugdig
+kavalier. Hier zijn geestelijke fasen in beeld gebracht. De
+verjongingsdrank, dien de dichter aan zijn held in de heksenkeuken te
+genieten geeft, is niet anders dan de aanwijzing van overgang tot
+nieuwe <span class="pagenum">[<a id="pb35" href="#pb35" name=
+"pb35">35</a>]</span>geestesfase. Moge hierdoor het Faust-drama een
+onwaarschijnlijkheid hebben en verwarring stichten voor een uitwendigen
+verstaander, de inwendige toedracht is zoo geheel waar en de inwendige
+eenheid des poe&euml;ems zoo onbestrijdbaar, dat de verbazing over
+verschillende gestalten van Faust allen grond verliest.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch3.2"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in
+Mefisto&rsquo;s leiding)</h3>
+<p class="firstpar">De wildernis waarin Mefistofeles Faust vergezelt
+heeft verschillende gebieden; Faust vertoeft tusschen de drinkende
+boeren in Auerbachs wijnkelder, bezoekt de heksenkeuken, verwijlt in de
+zoete vreugde van Gretchens liefde en komt te gast met de heksen in
+Walpurgisnacht. Alleenlijk het verkeer met Gretchen oefent een schoone
+verleiding uit en daarin schijnt het soms als zal Faust de weddenschap
+verliezen door tot het oogenblik te zeggen: houd stand, want gij zijt
+schoon genoeg. Voor Gretchen misschien zal hij den oneindigheidsdrang
+verloochenen. Is zij niet het toonbeeld der lieve onschuld van het
+aardsche geluk? In haar is de wereld op haar schoonst, gelijk in den
+bloei der vruchtboomen op een zonnigen Meimorgen. Zoo er onbetwist
+geluk is en zijn mag, en zoo wij met de wereld en het leven ons
+verzoenen, en de vraag naar het oneindige met reden tot zwijgen
+gebracht wordt&mdash;het is bij de aanschouwing eener zoo landelijke en
+vredige lieflijkheid, als wij in hare verschijning belichaamd zien.</p>
+<p>Maar ach, nu Faust&rsquo;s oneindigheidsdrang in Mefistofeles&rsquo;
+leiding tot een verstorend geweld werd en nu zijn begeerte zoo hevig
+brandt als te voren zijn drang naar kennis, nu kan het niet anders of
+het geheele geluk van Faust en van Gretchen moet als tot een wildernis
+vergaan.</p>
+<p>Het meisje, wier leven door den storm van Faust&rsquo;s <span class=
+"pagenum">[<a id="pb36" href="#pb36" name=
+"pb36">36</a>]</span>hartstocht verwoest wordt, staat niet als een
+vreemdeling buiten Faust, maar houdt verband met de aardsch-nederige en
+tevredene zijde van Faust&rsquo;s eigen karakter. Het levensproces eens
+menschen is een proces in de ziel en de dichter stelt het in beelden
+voor en laat het dus buiten den mensch voorvallen. Maar in deze beelden
+ligt de aanduiding van de worstelingen des karakters. Faust&rsquo;s
+karakter heeft de lieflijke, humane zijde evenzeer als de titanische,
+maar zij is geen hoofdeigenschap en zal dus door den oneindigen drang
+worden aangestormd. De behoefte aan levensgeluk is hem gelijk allen
+menschen eigen. Hoe vrij heeft hij geademd in de voorjaarsnatuur van
+den Paaschmorgen, terwijl de vroolijke menigte de wegen vult. Te midden
+van deze heeft hij zich mensch gevoeld en zijn recht op het leven
+erkend. In de liefde voor Gretchen eindelijk werden de teerste snaren
+van het menschelijk gemoed aangeslagen. Het konflikt tusschen den
+oneindigen drang en den aardschen vrede, is een konflikt, waarmede wel
+de bestaande orde der maatschappij wordt aangetast, maar dat ten slotte
+in de ziel van dien titanischen mensch zelf wordt uitgestreden. De
+woede der titanische zinnelijkheid komt aldus Faust, in het beeld van
+Gretchen, op een ondergang van alle aardsche vreugd te staan; hij
+verstoort zijn aardsche bestaan door den drang der oneindigheid en
+eindigt hier met nog heviger klacht, dan welke hij ophief na de
+verschijning van den aardgeest; een klacht welke ditmaal een aanklacht
+is tegen de macht der verstoring: &ldquo;Hond, afschuwelijk ondier,
+word o slang veranderd in de hondgestalte waarin gij mij verscheent;
+verander in uw lievelingsbeeld en kruip op den buik in het stof, en ik
+trap u met den voet, verworpeling. Ellende, door geen menschenziel te
+vatten, dat meer dan &eacute;en ziel in de diepte van zulken jammer
+verzinken moest....&rdquo; &ldquo;O ware ik nimmer geboren.&rdquo;
+<span class="pagenum">[<a id="pb37" href="#pb37" name=
+"pb37">37</a>]</span></p>
+<p>Het einde van dezen weg in de wildernis van het leven bereikt Faust
+in zijn wilden dans met de heksen op den Blocksberg in Walpurgisnacht.
+Alleenlijk deze fantastische spookwereld blijft nog over, nu Faust in
+Gretchens omgang het verlangde oogenblik der voldaanheid niet heeft
+beleefd. Mefisto zal hier hem tot het laagste punt des levens
+heenvoeren. Mogelijk dat het walgelijke aan zijn titanischen drang
+voldoet, nu hij het bekoorlijke verwierp. Aan den heksendans is
+tenminste een diabolisch genot te beleven, en daar niets anders
+overblijft zal misschien Faust zich hier gewonnen geven. Bereidwillig
+laat hij zich meevoeren. Door een dwaallicht geleid, schrijden Faust en
+Mefisto de tooversfeer binnen, de rotsen hebben menschen-neuzen,
+spookvogel, kievit en ekster zijn wakker gebleven en de hagedissen
+kruipen met de muizen door het struikenbosch, terwijl boomwortels uit
+den bodem steken en glimwormen een verwarrend geleide geven. Onderwijl
+draait het geheele landschap en is het alsof rots en boomen gezichten
+trekken; vuurgloed en lichtstrepen maken de wereld geheimzinnig; vonken
+storten zich uit als fonteinstralen en de geheele rotswand is verlicht.
+Onderwijl steekt de storm op en schudden de denneboomen, wier takken
+afbreken al krakend; gegier, gesis en geraas doorblaast de lucht en
+langs den geheelen berg stroomt woedend een tooverzang. Een menigte van
+heksen nadert door de lucht varende, zoodat Mefisto voor Faust
+<span class="corr" id="xd20e609" title="Bron: moet ruimte maken">ruimte
+moet maken</span> opdat hij niet worde omvergeworpen. Zij wijken ter
+zijde en terwijl bij uitgegloeide kolen een klein gezelschap van oude
+heeren zitten, vinden zij weldra twee heksen, een oude en een jonge; en
+terwijl Mefisto de oude grijpt voor den dans dwingt hij Faust om met de
+jonge om te springen.</p>
+<p>Dit oogenblik is het dieptepunt der leidingen van Mefistofeles. Hij
+meene echter niet, dat de Faustische geest hier iets anders zal
+beseffen dan afkeer. Reeds <span class="pagenum">[<a id="pb38" href=
+"#pb38" name="pb38">38</a>]</span>zoovele malen is Mefisto&rsquo;s
+onmacht gebleken om Faust te verderven. Elke periode zijner werking
+eindigt met een zelfbevrijding. In den wijnkelder van Auerbach, heeft
+Faust het gansche schouwspel met onverschilligheid bijgewoond, en
+wanneer ten slotte de lustige drinkers uitroepen &ldquo;wij voelen ons
+heelemaal kanibalisch lekker gelijk aan vijfhonderd varkens&rdquo;
+heeft hij nog slechts &eacute;en wensch te uiten: ik verlang nu heen te
+gaan. In de heksenkeuken wordt Faust geboeid door het in den spiegel
+aanschouwde beeld van Helena: een nieuw verlangen wordt in hem levend,
+maar voor het overige vindt hij in al het gedoe dezer onsympathieke
+wezens niets dan smakeloos bedrog. Daarop volgt de Gretchen-episode.
+Ongekende gevoelens van teedere bekoring stillen de machtige
+levensdorst van Faust; en misschien zou hij hier het gevaarlijk
+oogenblik bereiken, zoo niet een geheimzinnige aantrekkingskracht hem
+uit de oase naar de woestijn terugtrok. Deze vreugde moet eindigen in
+wanhoop; ook terwijl Gretchen zijn gemoed en zinnen bevredigt, verkeert
+Faust in de wildernis, die weldra zich in groot onheil openbaren zal.
+De scala der aandoeningen van <span class="corr" id="xd20e616" title=
+"Bron: Gretchen&rsquo;s">Gretchens</span> gemoed teekent deze afzinking
+naar het jammer, waarin Faust aan Mefisto ontkomt; terwijl de
+genotsbevrediging hem aan Mefisto zou hebben overgeleverd. Bezorgdheid
+is de grondtoon van haar liefde, sedert haar ontboezeming &ldquo;mijn
+rust is henen, mijn hart is bezwaard&rdquo; en het klagende lied voor
+het beeld der Mater Dolorosa is z&oacute;o van leed vervuld, dat wij
+hier het ergste voorzien: &ldquo;help en red mij van smaad en dood! ach
+buig gij smartenrijke genadig uw aangezicht tot mijn ellende
+neer!&rdquo; Het leed van Gretchen zal het leed van Faust blijken; het
+is niet anders dan de afspiegeling van zijn titanische natuur, die alle
+aardsche verhoudingen verbreekt en wiens geluk vanzelf in ongeluk
+omslaat. Wanneer dan Gretchens broeder Valentin in een <span class=
+"pagenum">[<a id="pb39" href="#pb39" name=
+"pb39">39</a>]</span>tweegevecht met Faust is omgekomen, nadat ook haar
+moeder, niet zonder schuld der gelieven, gestorven is en bij den
+lijkdienst in de domkerk het dreunend orgel den donkeren choorzang
+begeleidt, den zang van het goddelijk oordeel&mdash;dan is niets meer
+te wachten van levenslust of liefdevreugd en aan Mefistofeles zal zeker
+de macht over Faust ontgaan: in d&eacute;ze wildernis des gemoeds weet
+geen Mefisto den weg.</p>
+<p>Maar nu de Walpurgisnacht op den Blocksberg: terwijl Faust zijn
+tijdelijke laagten doorwaadt in vergetelheid van Gretchens liefde en
+haar ongeluk, wordt hij plotseling door de gedachte aan haar
+opgeschrikt. Weelde en wanhoop doorkruisen zijn gemoed en terwijl hij
+van de bepeinzing niet scheiden kan doorflikkert de gedachte aan dood
+en straf zijn overdenking. &ldquo;Een in lange niet gevoelde afschuw,
+de gansche ellende der menschheid grijpt mij aan. Hier toeft zij achter
+vochtige muren&rdquo;, roept hij uit, staande voor de gevangenis,
+waarin zij om den in waanzin gepleegden moord op haar kind geworpen is;
+&ldquo;haar misdaad was het verkeeren in zoeten waan. Gij aarzelt tot
+haar te gaan? Gij vreest haar weder te zien! Voort! uw talmen brengt
+haar dood naderbij!&rdquo;</p>
+<p>Zoo verscheurt Faust het net dat Mefisto over hem heenwerpt. Het
+woord uit den proloog in den hemel wordt bewaarheid: de goede mensch
+blijft in het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. Bij alle
+omdwaling in de wildernis blijft Faust de ware richting des levens
+beseffen en zijn verheven menschelijkheid gaat niet ten onder.
+<span class="pagenum">[<a id="pb40" href="#pb40" name=
+"pb40">40</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch4" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">IV De weg van Faust</h2>
+<div class="div2" id="ch4.1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen morgen</h3>
+<p class="xd20e632"><span class="xd20e632init">Z</span>oo Goethe aan
+zijn Faust-drama den ondertitel &ldquo;een tragedie&rdquo; heeft
+toegevoegd, is deze benaming toch niet in eigenlijken zin aangewend. De
+onmogelijkheid om dit gedicht bij een der bestaande dichtsoorten in te
+deelen, verontschuldigt de halftoepasselijke aanwijzing. In een
+tragedie traden van oudsher figuren op van grootscher bouw dan die van
+het dagelijksch leven; de beweegkrachten en ondervindingen waren eer
+heroisch dan gewoon en het levenslot dier &ldquo;helden&rdquo; was het
+lot der enkelen die naar het uiterste streefden. In zoover kan Faust
+een tragische figuur heeten. Maar in de tragedie is de held tot den
+ondergang geroepen: zijn grootsche aanleg, grootsch in deugd of
+ondeugd, bestemt hem tot een lijden, dat zich niet meer te zijnen
+gunste wenden laat. Van den beginne af hangt over zijn leven het
+noodlot. In dit opzicht waarin juist het tragische der tragedie
+bestaat, kon het Faust-drama niet bij deze dichtsoort worden gerekend;
+wat niet voor den tragischen lijder, maar wel voor Faust bestaat is: de
+weg der ontkoming aan de wildernis. Evenmin als om de helsche
+ondervindingen van Dante de Divina Commedia een tragedie is, evenmin is
+Faust zulks om het eerste deel des gedichts; en het tweede deel, dat
+&ldquo;den <span class="pagenum">[<a id="pb41" href="#pb41" name=
+"pb41">41</a>]</span>weg van Faust&rdquo; bezingt, is niet maar een
+toevoegsel, waarin de oorspronkelijke opzet van het poeem verloochend
+wordt, maar een van den aanvang af bedoelde voortzetting en de
+uitwerking der grondgedachte waarmee het gedicht opent: een goed mensch
+blijft in het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. De
+kontinu&iuml;teit der beide gedeelten is onmiskenbaar.</p>
+<p>Toch is het verschil tusschen den tweeden Faust en den eerste op
+vele manieren groot: een andere toon wordt vernomen, een andere
+omgeving geschapen, andere figuren treden op. Een veel meer bedachte
+kompositie, een verstandelijker konstruktie kenmerkt het tweede
+gedeelte tegenover het eerste. Terwijl de eerste Faust den indruk maakt
+van een gedicht uit des levens bloeitijd, schijnt de tweede een gedicht
+van den ouderdom. Is het ook niet begrijpelijk, dat ouder wijsheid den
+<i>weg</i> vindt, terwijl de jeugd avontuurt in de <i>wildernis</i>?
+Faust II heeft kunstmatigheid waar het eerste gedicht vrijheid
+heeft.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Faust II is een heden na het gisteren van Faust I. Tusschen beide
+gedeelten van het Faust-poeem ligt een <i>nacht</i>, een nacht van
+vergetelheid en diepen slaap. Het geheele Eerste Deel kan beschouwd
+worden als een avondgebeurtenis na een voorafgeganen dag van zware
+inspanning en overladen werk. De monoloog, waarmede het eerste
+Faustgedicht aanvangt, geeft aanstonds een blik op dezen voltooiden en
+vermoeienden werkdag: &ldquo;nu heb ik ach, filosofie, rechtswetenschap
+en medicijnen en helaas ook theologie grondig bestudeerd met vurigen
+ijver.&rdquo; Ziehier de al te zware dagtaak, welke Faust achter zich
+heeft, wanneer wij met hem kennismaken. Op dit oogenblik gaat zijn
+geest den avond in, den avond met zijn geheimzinnige aanspraak tot het
+menschelijk gemoed, een avond reeds aangekondigd in den
+&ldquo;proloog&rdquo; met de schildering <span class="pagenum">[<a id=
+"pb42" href="#pb42" name="pb42">42</a>]</span>van de zon, die haar
+voorgeschreven dagreis met donderslag voltooit. In dien zielsavond
+neigt hij tot de wereld der geesten met hun duistere wetenschap en
+verlangt hij naar den dood, die een hooger licht dan het aardsche
+daglicht over hem zal uitgieten. De dood wenkt hem verlokkend toe uit
+kristallen schaal. De magische heksenkeuken, het spiegelbeeld van
+Helena zijn verschrikkende en verteederende avondfantasie&euml;n. De
+zucht naar weelde en genot herleeft: de zinlijkheid bekoort met haar
+schaduwzwarte diepten; Faust verlangt het al der wereld te doorleven en
+zijn ziel daarin te laten vervloeien. <span class="corr" id="xd20e653"
+title="Bron: Gretchen&rsquo;s">Gretchens</span> liefde is zijn
+avondweelde en avondtroost en in haar nabijheid verdoezelt zich zijn
+godsdienstig gevoel tot panthe&iuml;sme, avondgodsdienst zonder
+omtrekken, welks leuze is: naam is klank en rook; wees in gevoelens
+zalig en noem het zooals gij wilt: geluk, hart, liefde, God. De zachte
+stemming &egrave;n vreemde fantasie zijn de terugwerking op een dag van
+vruchtelooze moraliteit des werks. De vergeefsche inspanning van den
+harden werker verkeert zich tot deze maatlooze zieletoestanden.</p>
+<p>Maar het einde des avonds, en waar hij tot nacht wordt is zwaar en
+van jammer vol. Het is de wilde spooknacht der wroeging en der
+radeloosheid, die met waanzin dreigt. De hevigste onrust als van een
+heksendans op den Blocksberg is het laatste loon van dezen langen
+dagtijd vol ondervinding.</p>
+<p>Het zestiend&rsquo;eeuwsche Faust-gedicht laat Faust ter helle
+varen; de hel is het hopelooze en onherstelbare, en het schijnt wel of
+na Faust&rsquo;s ondervindingen geen anderen uitweg bestaat. Immers,
+wat is er te herstellen voor een man, die zoowel in het denken als in
+het verkeer, in het waarheidsverlangen als in de liefde op ellende
+uitkwam? Nu staat de strever naar het hoogste voor het Niet, het ledige
+Duister der sterrenlooze middernacht.</p>
+<p>Maar na de middernacht breekt de na-nacht aan, <span class=
+"pagenum">[<a id="pb43" href="#pb43" name="pb43">43</a>]</span>en de
+na-nacht zal Faust&rsquo;s rusttijd zijn. Nu is het spookuur voorbij en
+hoogere geesten onder leiding van Ari&euml;l, den geest der lucht,
+hebben den vermoeiden lijder opgenomen en op een bloemenrijken
+grasgrond uitgestrekt; zij zingen hem in slaap en zweven om hem heen,
+terwijl zij de rust in zijn gemoed herstellen: &ldquo;Nu is de nacht
+neergezonken en heilig verbindt ster aan sterre zich; groote lichten,
+en kleine glinsteren nabij en ter verte, glinsteren weerspiegeld in het
+meer, glanzen in de heldere hoogten des nachts. Het geluk van diepe
+rust wordt door de volle pracht der maan bezegeld.&rdquo; Onder deze
+zegening slaapt Faust een slaap, die tijden duurt; hij doorslaapt het
+tijdperk der nacht; het is de periode der uitrusting uit welke men niet
+met wroeging of ellende ontwaken zal. De zwevende geesten verteederen
+zijn afgepijnd hart, genezen de wonden van het zelfverwijt en reinigen
+zijn innerlijk bestaan van het doorleefde tumult.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Nu kan de nieuwe Morgen komen en hij zal geen morgen van nieuwe
+zorgen zijn. Met welk morgenlied ook vangt het tweede deel van het
+Faust-gedicht aan! Het eerste deel was met den zang der aartsengelen
+ingeluid. Zij zongen het <i>avondlied</i> van de zon, die haar dagreis
+voleindigt, en van de aarde in wier wenteling paradijsglans plaats
+maakt voor diepen nacht&mdash;maar de geesten, die het tweede gedicht
+openen, zingen het lied van de juichende ontwaking des Lichts:
+&ldquo;Schouw, zoo roepen zij tot den slapenden Faust, naar den glans,
+die ginds verschijnt! Slechts lichtelijk zijt gij met slaap omvangen:
+slaap is als een schaal, werp haar af; verzuim niet u te verkloeken,
+terwijl de menigte talmend aarzelt: alles vermag de edele mensch, die
+verstaat en snel handelt.&rdquo; En bij dit woord verkondigt een
+geweldig gedruis de nadering der zon: &ldquo;hoort o hoort naar het
+aanstormen der <span class="pagenum">[<a id="pb44" href="#pb44" name=
+"pb44">44</a>]</span>Horen; voor geestes-ooren blinkend wordt geboren
+de nieuwe dag.&rdquo;</p>
+<p>Met dezen aanroep is Faust ontwaakt.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch4.2"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven en
+zelfbevrijding).</h3>
+<p class="firstpar">En hiermede begint zijn nieuwe weg. De inhoud van
+het tweede Faust-po&euml;em bevat meer dan de vertooning en verbeelding
+van dezen weg; geheel het denken van Goethe&rsquo;s tijd en vooral de
+natuurfilosofie voeren er het dichterlijke woord; maar wij laten dit
+ter zijde en zoeken te bepalen den weg dien Faust ging. In het eerste
+deel hebben wij Faust, teleurgesteld in zijn oneindige verlangst naar
+kennis, zich zien storten in het levensgenot: door de oneindigheid, die
+hij in zich beseft, heeft eerst zijn natuurweten schipbreuk geleden.
+Daarna in het leven gekomen, leed zijn genieten dezelfde schipbreuk op
+de onvoldaanheid zijner hoogere natuur. Faust heeft den oneindigen
+eisch gesteld en daarop is zoowel zijn kennis als zijn levensvreugd
+gestrand. Niets was bestand tegen dezen drang naar het absolute, die
+tegen alle beperktheid stoot en voor welks aangezicht alle levens-vrede
+tot verwoesting keert.</p>
+<p>De vraag, welke wij thans stellen, is: welke weg blijft voor Faust
+over na dit twee-ledig bankroet? Er is een mogelijkheid van klein te
+eindigen, nadat men groot begonnen is. De aanstichter van een nieuwe
+wereldbeweging kan mislukken in zijn grootschen toeleg en&mdash;na
+eenige jaren teruggevonden worden als vreedzaam burger van een klein
+dorp bij de grenzen; na het eerste hoofdstuk van den nieuwen bijbel der
+menschheid geschreven te hebben, is de vlaag der genialiteit gedoofd,
+en men biedt, na wat verpoozens, litteratuur van derden rang. Indien
+Mefistofeles den Faust geschreven had, ware er geen ironischer vervolg
+<span class="pagenum">[<a id="pb45" href="#pb45" name=
+"pb45">45</a>]</span>van het eerste boek geweest dan den held te laten
+optreden als gevierd middelpunt van een dorpskring, bemind op
+soci&euml;teit en letterkundigen krans. De overmacht van de negatie had
+zich dan bewezen in de uitsterving van dien oneindigen drang, die
+Faust&rsquo;s wezen uitmaakt. Zoo er echter een weg voor Faust is, moet
+het een weg zijn, waarop hij zijn wezen bewaart en tegen Mefistofeles
+de geheele diepte van zijn menschelijk karakter volhoudt. De
+weddenschap blijft gelden: zoodra Faust het mindere aanvaardt als
+voldoend en zijn oneindigen drang ontkent, is hij verloren; maar dus
+ook: zoolang hij wezenlijke mensch blijft en zijn eeuwigheidsnatuur
+door eenig voorloopig resultaat van zijn streven niet wordt
+vervuld&mdash;zoolang is zijn streven zelf zijn levensweg. <i>Het
+oneindig streven is de weg van Faust.</i></p>
+<p>Deze uitspraak gelijkt op rhetoriek, maar zij bevat een diepen
+inhoud en is vol wijsheid. In haar is de nieuwe zedelijkheid uitgedrukt
+in tegenstelling met de oude.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Met oude zedelijkheid bedoel ik de levensopvatting der Zeventiende
+Eeuw; met nieuwe zedelijkheid het begrip van persoonlijkheid en leven,
+dat in de Negentiende Eeuw is gangbaar geworden. Faust is geen
+zeventiend&rsquo; eeuwsche, maar een moderne mensch. De oude
+zedelijkheid is Isra&euml;litisch gestempeld, en door ontkoming aan het
+Isra&euml;litisme is Faust een mensch van den nieuwen tijd. De
+tegenstelling, die hier geldt is een andere dan de vaak genoemde
+tusschen de twee geestelijke standpunten: Isra&euml;l en Hellas. De
+Isra&euml;liet is vooral zedelijke mensch, doch in dezen bizonderen zin
+van te staan onder de zedewet, waarbij het schuldgevoel des menschen
+tegenover de heiligheid Gods de grondtoon der geheele gezindheid
+bepaalt. Deze mensch weet niet dat in hem een goddelijk licht brandt:
+hij kent zich als zondaar en ontleent uit een <span class=
+"pagenum">[<a id="pb46" href="#pb46" name=
+"pb46">46</a>]</span>geschreven wetgeving den maatstaf der
+zelfbeoordeeling. De Helleen daarentegen is aesthetische mensch, die
+geen onvoorwaardelijkheid kent op zedelijk gebied, geen zedelijk gebod,
+maar een zedelijke intu&iuml;tie; in schoonen arbeid geniet hij het
+geluk zijns levens.</p>
+<p>Deze tegenstelling nu kan niet rechtstreeks op die tusschen oude en
+nieuwe zedelijkheid worden overgedragen, al is er overeenkomst: de oude
+(zeventiend&rsquo; eeuwsche) zedelijkheid is Isra&euml;litisch
+gestempeld; de nieuwe is aan Hellas verwant doordat zij het recht der
+vrije persoonlijkheid erkent.</p>
+<p>In den oud-Germaanschen vrijheidszin is de nieuwe zedelijkheid
+voorgeschaduwd. Reeds Parzival, de Germaansche held, wordt uit zijn
+verwildering gered, doordat &ldquo;in hem een vaste zin was en
+onversaagde mannenmoed, die niet gebroken werd door harden druk.&rdquo;
+Zijn zedelijkheid was de vastberadenheid van een streven, dat de
+vertwijfeling overwon. Faust is een tweede Parzival, de vernieuwer
+dezer Germaansche zelfbevrijding. Aan het einde van zijn levensloop
+wordt over hem gesproken: &ldquo;wie altijd strevend werkzaam is, dien
+kunnen wij verlossen<span class="corr" id="xd20e699" title=
+"Niet in bron">&rdquo;</span> (<span lang="de">wer immer strebend sich
+bem&uuml;ht, den k&ouml;nnen wir erl&ouml;sen</span>).</p>
+<p>Het onderscheid van oude moraliteit en nieuwe bestaat hierin, dat de
+oude moraal het zwaartepunt der deugd buiten den mensch legt, de nieuwe
+moraliteit stelt het in ons; d. i. in de menschelijke persoonlijkheid,
+genomen in den vollen en diepen zin van dit begrip. De Zeventiende Eeuw
+is, binnen de nieuwe Geschiedenis gelijk wij zeiden, de
+vertegenwoordigster der oude zedelijkheid, hoewel juist toen een der
+groote scheppers der nieuwe leer geleefd heeft: Spinoza. De oude moraal
+stelt de zedelijkheid in deugden, plichten, werken, die als meer of min
+afgepaste en aangewezen geestelijke grootheden door een zedelijke
+wetgeving zijn afgekondigd en gekodificeerd. Dat alle deugden, plichten
+en werken de openbaring <span class="pagenum">[<a id="pb47" href=
+"#pb47" name="pb47">47</a>]</span>zijn van &eacute;en innerlijk
+levensbeginsel, en dat er dus geen zedelijkheid is dan als een
+verwerkelijking van dit; dat zedelijkheid de verwerkelijking is van het
+eeuwige zelf des menschen, vermoedt zij niet. De oude zedelijkheid is
+gedrag volgens de zedewet, en deze zedewet is een goddelijke
+<i>instelling</i>, geen opwelling uit het menschenhart zelf.</p>
+<p>De Zeventiende Eeuw heeft het <i>mechanisch</i> denken tot
+overwinning gevoerd; zij stelde de mechanika vast als methode der
+natuurleer, en bestreed de Middeleeuwsche opvatting, volgens welke de
+natuur met verborgen eigenschappen en geestelijke krachten werkte. Het
+mechanische denken rekent met uitwendige oorzaken alleen en behandelt
+alle gebeurtenissen in de natuur als toepassingen van algemeene wetten,
+die wiskunstig moeten berekend worden. De astronomie is het zuiverste
+voorbeeld van mechanische natuurwetenschap. Huyghens, Harvey en zoovele
+natuurkundige ontdekkers der 17de en 18de eeuw hebben door de
+mechanische methode de natuurwetenschap tot haar hoogte gebracht. De
+wiskunde is het hart der mechanika en Cartesius had de wiskundige
+methode van denken ook op de geestelijke wetenschappen van toepassing
+verklaard. Zoo is dan ook de opvatting dat zedelijkheid een gedrag is
+volgens de ingestelde zedewet, de vrucht van een mechanisch denken: de
+zedewet werd evenals de natuurwet geacht door den schepper der wereld
+te zijn ingesteld. Aan deze voor de levensleer noodlottige opvatting
+beantwoordde het Calvinisme, deze algemeen geldige geestelijke richting
+des tijds. Het Calvinisme is een herleving van den Isra&euml;litischen
+geest in het Christendom, gekeerd tegen de idee der vrije
+individualiteit volgens Grieksch en tegen die der zelfberaden
+persoonlijkheid volgens Germaansch begrip. Het Calvinisme immers hield
+de zedelijkheid voor een gehoorzaming aan een zedewet, van bovenaf aan
+de menschen gedekreteerd op het <span class="pagenum">[<a id="pb48"
+href="#pb48" name="pb48">48</a>]</span>ontoegankelijkste rotsgebergte,
+de Sinai, alsof de zedewet van ergens anders stamde dan van onze
+menschelijkheid zelf!</p>
+<p>De Zeventiende Eeuw is theologisch: het aanvangspunt van denken is
+er de tegenstelling tusschen God en mensch. Spinoza, die haar niet
+erkende, werd voor athe&iuml;st gescholden. In deze tegenstelling komt
+de mensch ontledigd tegenover God te staan, waarbij een negatief
+begrip, het zonde-begrip<span class="corr" id="xd20e721" title=
+"Niet in bron">,</span> het uitgangspunt der levensbeschouwing wordt.
+Het dwars-verkeerde dezer beschouwing is niet meer goed te maken. Zij
+berooft den mensch van de waarheid zijns wezens. De heilsleer der
+Zeventiende Eeuw is hetero-soterisch; d. i. de krachten die het leven
+tot heil brengen werken van buiten af. Calvinisme, Pi&euml;tisme,
+Lutheranisme zijn in dit opzicht gelijk. Deze hoofdstroomingen der
+Zeventiend&rsquo; Eeuwsche levensleer mogen onderling verschillen als
+meer intellektualistisch of meer empiristisch gekleurd&mdash;in de
+levensleer is aller opvatting op het door ons genoemde punt gelijk.
+Inzonderheid het Pi&euml;tisme, dat aan Lutheranisme en aan Calvinisme
+de gemoedswarmte gaf en een <span class="corr" id="xd20e724" title=
+"Bron: religieuse">religieuze</span> ervaringsleer kan heeten, heeft in
+zijn heilige boek <i lang="en">Bunyans Pilgrims Progress</i> een uiting
+geleverd, die de zedelijk-<span class="corr" id="xd20e730" title=
+"Bron: religieuse">religieuze</span> opvatting des tijds op het
+duidelijkst uitsprak. Het Engelsche Pi&euml;tisme dat in dit boek tot
+uiting komt, heet gewoonlijk Methodisme. Bunyans &ldquo;Christenreize
+naar de Eeuwigheid&rdquo; is het Zeventiend&rsquo; Eeuwsche heilsboek;
+het heeft zijn verdienste in groote menschenkennis en is <i>het
+tegendeel van Faust</i>. Geen boek ter wereld is zoozeer in tegenspraak
+met de moderne levensopvatting. De mensch is er ongeniaal, uit zichzelf
+voelt hij alleen onmacht en ellende. Uit een boek, dat hem van elders
+in de handen komt, leest hij den beteren levensweg; andere wezens
+leiden hem; alles komt van buiten behalve de zonde; in zichzelf is hij
+negatief. Hij is geen persoonlijkheid, hij is alleen maar <span class=
+"pagenum">[<a id="pb49" href="#pb49" name=
+"pb49">49</a>]</span>behoefte. Het Pi&euml;tisme is de leer eener reeks
+van gevoelservaringen, die doorloopen moeten worden, en die niet uiting
+zijn van eigen geestelijk streven, maar waar de mensch, de lijdelijke,
+wordt doorheen-geleid. Het geestelijk leven als stroomend uit den eigen
+innerlijken bronwel en zijn rijkdommen uit zichzelf
+voortbrengend&mdash;dit nieuwer levensbegrip is er onbekend.</p>
+<p>Dat zedelijkheid niet is een gehoorzaamheid aan een wil die van
+buiten af beveelt, maar des menschen eigen aspiratie, wordt door deze
+oude leer niet bevroed.</p>
+<p>Maar ziehier juist de kern der nieuwe levensgedachte. Spinoza reeds
+had de stelling uitgesproken, dat des menschen &ldquo;streven om in
+eigen zijn te volharden&rdquo; het eenige fondament der deugd is. In
+deze uitspraak klinken de bazuinen der nieuwe levensleer. De mensch,
+aan banden eener ingestelde zedewet vastgelegd, zal opnieuw ontwaren,
+dat zijn eigen wezen de zedewet inhoudt. Dat beteekent: de geestelijke
+natuur van den mensch zelf is de grond aller deugd, en er is geen
+andere deugd dan deze: onze geestelijke natuur verwerkelijken;
+zich-<i>zelf</i>-zijn. Voorheen gold de zedewet door bedreiging en
+belofte, als door dwangmiddelen; des menschen vrijheid beteekende de
+vrijwilligheid, waarme&ecirc; hij dezen band verdroeg of niet verdroeg:
+nu geldt de gedachte andersom: er is geen ander beginsel van zedelijk
+leven, dan de idealiteit onzes wezens: de zedewet niet heerschappij
+voerend over den mensch, maar de mensch als voortbrenger van de
+zedewet. Deze moraal is die der vrije persoonlijkheid, die de zedewet
+niet boven zich, maar in zich heeft.</p>
+<p>De levensopvatting, hier geldig is niet de mechanische, maar de
+<i>organische</i>. Terwijl de steenen op elkaar gezet worden en
+uitwendig door de kalk saamgebonden tot een muur, volgens het plan van
+den <span class="pagenum">[<a id="pb50" href="#pb50" name=
+"pb50">50</a>]</span>metselaar, die ze behandelt&mdash;groeit het zaad
+tot een plant niet door uitwendige toevoeging, maar krachtens een
+innerlijk beginsel en volgens een wet, die in het leven en den groei
+des zaads is vervat. Het geestelijk leven als de oprichting van dezen
+muur te begrijpen is de mechanische opvatting der oude moraliteit: maar
+dat het zedelijke aan een innerlijke levenswet, veeleer op den groei
+der plant gelijkt, organisch, is de Negentiend&rsquo; Eeuwsche
+gedachte.</p>
+<p>Het Nieuwe Testament heeft menige uitspraak in deze richting; de
+middel-eeuwsche mystieken en Luther hebben dergelijke tonen van hun
+instrument doen klinken; in geen tijdperk der Christelijke
+kultuur-geschiedenis heeft de stem der zedelijke vrijheid geheel
+gezwegen: maar de andere opvatting heeft deze nieuwere telkens
+overstemd en de &ldquo;oude&rdquo; zedelijkheid heeft zich als de
+kettermeester der nieuwe gedragen.</p>
+<p>Goethe&rsquo;s Faust vertoont deze levensleer op de meest klare
+wijze in het dichterlijke beeld. De Faust is een kultuurboek, waarin
+niet slechts de geest van Goethe, maar vooral de geest der aangevangen
+Negentiende Eeuw zich spiegelt.</p>
+<p>De dichter van Faust heeft den overgang tot den nieuwen tijd in zich
+meegeleefd en de groote revolutie gadegeslagen. Nu is zijn gedicht
+breed geworden, encyclopaedisch van opzet, daar het den nieuwen mensch
+vertoont in zijn zedelijk streven en dit streven naar alle zijden
+ontwikkelt: de nieuwe zedelijkheid heeft haar verhouding tot staat en
+maatschappij, kunst, natuur en godsdienst.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch4.3"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">3. Het besluit tot daden.</h3>
+<p class="firstpar">&ldquo;In den beginne was de Daad&rdquo;, zoo heeft
+reeds in zijn studeercel Faust gefilosofeerd. Er staat geschreven:
+&ldquo;in den beginne was het Woord&rdquo;, maar het <span class=
+"pagenum">[<a id="pb51" href="#pb51" name="pb51">51</a>]</span>woord
+kon hij zoo hoogelijk niet vereeren; evenmin de rede, ook niet de
+kracht.</p>
+<p>Het zedelijk streven, waarin hij Mefisto zal te boven komen, zal
+voor Faust bestaan in het uitoefenen van de levende daad.</p>
+<p>In het eerste Faust-gedicht overheerscht de negatie, Mefistofeles.
+Faust wordt er door Mefisto geleid en geeft zich aan zijn inspraken
+over; alleenlijk bewaart hij zichzelf tegen dien leidsman, zoodat hij
+nooit ten onder gaat. Zijn leven is nog bewogen door den levensnood; de
+passie overheerscht, de levensgang is verwilderd. Dit is de noodwendige
+aanvang van elk zedelijk leven: het leven begint in laagtestand en gaat
+door het heilsgemis naar het heilsbezit, evenals in Carlyle&rsquo;s
+Sartor Resartus Professor Teufelsdr&ouml;kh door het <span lang=
+"en">Everlasting No</span> heen moet om het <span lang="en">Everlasting
+Yea</span> te bereiken. Maar hiermee is het leven niet verloren: zijn
+de negatieve wateren doorkliefd, dan komt het schip in positieven
+stroom. Mefisto heeft zich aan Faust onmachtig gemaakt, doordat Faust
+in de volgzaamheid aan zijn leidsman, zichzelf tegen hem heeft
+vastgehouden, de weddenschap op geene wijze verliezende.</p>
+<p>Eindelijk is het positief beginsel in Fausts natuur voldoende tot
+eigen kracht van daden gerijpt, zoodat Mefisto niet meer den weg
+behoeft aan te wijzen, doch alleen als Faust&rsquo;s dienaar kan
+blijven geduld. In het tweede po&euml;em is Faust zijn eigen meester en
+betreedt door eigen streven den weg van het levensheil.</p>
+<p>Faust&rsquo;s moraliteit is dus: zichzelf te zijn, en het aktueel
+beginsel van zijn streven is het <i>besluit tot de levende daad</i>. De
+daad is uiting der inwendige aktiviteit; in haar betoont de mensch
+zichzelf; zij is niet wat de oude moraliteit bedoelt: een gedraging of
+werk volgens de zedewet; geen &ldquo;werk der dankbaarheid&rdquo; of
+wat ook, waarbij een handeling uitgevoerd wordt, die reeds tevoren was
+voorgeschreven in een kodex <span class="pagenum">[<a id="pb52" href=
+"#pb52" name="pb52">52</a>]</span>van deugdwerken; neen maar de daad
+als <i>getuigenis</i>. De daden waartoe Faust besluit, zijn pure
+uitingen van inwendigen drang; zij zijn niet te voren bij eenige
+zedelijke wetgeving bepaald; zij zijn de betooningen van den zedelijken
+mensch die zijn moreele persoonlijkheid doet gelden: &ldquo;dit
+aardegebied verschaft nog ruimte tot groote daden; tot het doen van
+koene en verbazingwekkende werken voel ik de kracht.&rdquo;</p>
+<p>Misschien acht menigeen zulke ide&euml;ele moraliteit geen degelijke
+zedelijkheid te zijn. Het schijnt of het Faust-po&euml;em het lied is
+van den aesthetischen mensch Goethe, die zichzelf bezingt. Men wil een
+meer ge&euml;ikte deugd. Het besluit tot daden, niet eens tot bepaalde
+en als zedelijk goed voorgeschrevene, maar het besluit tot
+<i>zelf-uiting in de daad</i> schijnt den menschen, die aan
+konventioneeler deugd gewend zijn, nevelig en onbestemd. Zij begrijpen
+niet dat er geen vruchten zijn dan uit de groeikracht van den boom en
+dat er evenmin deugden, plichten, werken, zedelijke handelingen zijn
+dan als levensopwelling van een menschenhart zelf. Er is misschien voor
+een dogmatisch verstand geen houvast aan een zedelijkheid, die van
+binnen stamt, gelijk er een zeer gemakkelijk houvast is aan
+zedelijkheid, die een bestaande wetgeving opvolgt. De Muzelman heeft
+aan zijn trias van aalmoes doen, bidden, vasten, een algemeen
+begrijpelijker deugdsysteem, dan de Germaansche strever aan zijn
+besluit tot de loutere daad. Dit verhindert niet dat de zedelijkheid in
+laatstgenoemden vorm de ware is.</p>
+<p>Aan Faust&rsquo;s besluit tot daad (het positief moreel princiep)
+gaat vooraf het <i>berouw</i>. Het berouw is de reaktie na het verblijf
+in de wildernis. Als de negatie is doorgemaakt, blijft een nijpend
+gevoel van leegheid over; de mensch beseft de laagte, waarin hij heeft
+geleefd en klaagt zichzelf aan om zijn verblindheid. Deze negatieve
+moraliteit volgt op het negatieve levensgedrag en is de weerslag op
+Mefistofeles&rsquo; <span class="pagenum">[<a id="pb53" href="#pb53"
+name="pb53">53</a>]</span>leiding, de terugschrik na de zelfherkenning.
+Het Pi&euml;tisme zou dit zedelijk moment, het berouw van Faust, hebben
+doen aanzwellen tot hoofdbelang; in litteratuur kon het in &rsquo;t
+breede ge&euml;xploiteerd worden als tijdperk van zelfverwijt en
+zelfontreddering; de Zeventiend&rsquo; Eeuwsche moraal althans had met
+voorliefde op deze negatieve zijde van het zedelijk leven de schrilste
+lichten geworpen&mdash;Goethe is te zeer menschkundig om het berouw te
+ontkennen in zijn heilzame werking, te schoon van geest, dan dat hij er
+zwaarder gewicht aan gaf dan als overgang uit lager tot hooger
+levensstand. Het berouw van Faust wordt ondervonden in de diepte van
+het naar binnen gekeerde bewustzijn, aanvaard als krisis des inwendigen
+levens. Zoo volstaat Goethe ook met een fijnvoelige vingerwijzing, die
+den begrijpers genoeg is: in den aanvang van het tweede Deel spreekt
+Ari&euml;l tot de geesten: &ldquo;brengt den grimmigen strijd zijns
+harten tot rust, verwijdert de scherpe pijlen van zijn zelfverwijt; en
+reinigt zijn innerlijk van doorleefden schrik.&rdquo; Hier is het
+geestelijk herstel van Faust geteekend. En als hiermee de negatieve
+faze zijns levens (de wildernis) voorbij is, zie! daar ontwaakt
+&ldquo;een krachtig besluit om volhardend naar den hoogsten levensstaat
+te streven.&rdquo;</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch4.4"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">4. De klassieke beschaving als
+leerschool.&mdash;geestelijke vorming.&mdash;de idee der
+schoonheid.</h3>
+<p class="firstpar">Faust heeft dan besloten tot de zedelijke daad,
+<span class="abbr" title="dat is"><abbr title="dat is">d.
+i.</abbr></span> tot de betooning zijns innerlijken wezens. En waarin
+deze ook besta&mdash;een streven rechtstreeks naar het absolute, gelijk
+hem eenmaal vervulde, is niet meer te wachten: hij getuigt dat het
+geestenlicht hem heeft verblind, en roept nu uit: &ldquo;den waterval,
+die het rotsrif doorbruist, beschouw ik met toenemende vreugd; in
+<span class="pagenum">[<a id="pb54" href="#pb54" name=
+"pb54">54</a>]</span>duizend en meer dan duizend stroomen giet hij zich
+uit al nederstortende, zijn schuim in de lucht spattend. Die spiegelt
+het menschelijke streven af; overpeins hem en begrijp dat wij het leven
+hebben in den kleurigen weerglans der zon.&rdquo; De waterval werpt
+zich in de aardsche wereld, en weerkaatst in zijn stralen het zonlicht,
+zonder het licht te gemoet te streven: zoo zal Faust doen; hij zal zijn
+drang naar het absolute verwerkelijken in de lichtende daden van zijn
+hart. Ziehier zijn weg.</p>
+<p>Faust zoekt op dien weg te komen; maar hoe? Wij vinden hem aan het
+keizerlijk hof genoodigd wegens den roem zijner geleerdheid. Het
+keizerlijk aanzoek heeft hij opgevolgd in de hoop aldaar gelegenheid te
+vinden tot heilzame daden. Maar het is niet in deze omgeving dat hij
+slagen zal. De toestand van het Keizerrijk is verre van fraai;
+uiterlijk vol glans is het rijk innerlijk krachteloos en vervallen; de
+keizer zelf leeft voor het genot in de grootste verkwisting en de
+schatkist is tot den bodem geleegd.</p>
+<p>Faust, die nog naar zijn weg zoekt, moet in deze omgeving tot
+inzicht komen, dat de zedelijke daad des menschen vrij is tegenover
+alle bestaande ordening. Voor den Jood uit Jezus&rsquo; tijd is het
+godsdienstig volks-instituut de sfeer, die het zedelijke bepaalt; voor
+den oud-Indi&euml;r de kaste; voor den Griek het staatsverband, zoodat
+hij zedelijk mensch is in dit opzicht, dat hij zijn arbeid doet voor
+het staatsgeheel. De Middel-Eeuwer, over &rsquo;t algemeen genomen,
+acht zich zedelijk handelend volgens voorschrift van en in dienst aan
+de kerk. Zijn barmhartigheid, eedstrouw en gerechtigheid zijn een
+verplichting, die de kerk hem oplegt. Voor Faust echter zal al zulke
+instelling wegvallen. Geen bestaande ordening zal als verplichtende
+macht zich aan hem voordoen: in de sfeer van het keizerrijk valt voor
+hem niets van zedelijke beteekenis uit te richten. Tegelijk blijkt hem,
+dat deze keizerlijke <span class="pagenum">[<a id="pb55" href="#pb55"
+name="pb55">55</a>]</span>staatsordening (en daarmee alle
+&ldquo;instituut&rdquo;) de echte nooden der gemeenschap niet lenigt,
+en een van boven opgelegde figuur is, die met het ware leven der
+volkeren in geen verband staat. Wie zedelijk werken wil, doe het niet
+ten dienste aan eenige instelling of organisatie, maar doe het voor de
+menschelijke schare, dat is voor het <i>gemoed</i> der menigte, want
+dit is voor zedelijke weldaden ontvankelijk.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Maar om tot machtige daden bekwaam te zijn moet Faust een scholing
+doorloopen. Het &ldquo;strevend in werking zijn&rdquo; (<span lang=
+"de">strebend sich bem&uuml;hen</span>) moet voortkomen uit een
+welgeordenden en evenredigen geest, want anders is het werk chaotisch,
+vormeloos. Faust moet nu niet in een wildernis rondwaden, maar zich een
+weg banen in het leven, en de dichter van Faust acht, dat hiertoe geen
+betere scholing is dan het verkeer met de klassieke Grieksche kultuur
+en hare schoonheid. Door deze zal Faust de mateloosheid van zijn
+strevenden drang te boven komen en dien louteren. Immers, zooals het
+moderne, Germaansche, romantische streven zich <i>uitleeft</i>, zoo wil
+het Grieksche <i>zich inhouden</i>. Werther is de romantische mensch,
+subjektief en onbegrensd in zijn aandoeningen; maar hij zou in de
+Grieksche zelfbepaling tot vruchtbaarheid zijn gekomen, terwijl hij
+zonder deze kwam tot ondergang. Faust zal niet als Werther lijden, maar
+hijzelf weet welke leerschool hij behoeft.</p>
+<p>Het verkeer van Faust aan het keizerlijk hof wordt bekroond met een
+maskerade, waarin de krachten en faktoren van het menschelijk leven en
+der maatschappij in symbolische gestalten worden vertoond: een
+schouwspel, waarin Faust een tegengestelde houding aanneemt, dan die
+hij in het leven wil voeren: hij is er werklooze toeschouwer. De keizer
+ziet de fraaiheid van de vertooning, maar de aldus gesymboleerde
+werkelijkheid heeft veel onschoons en op &rsquo;t einde gaat
+<span class="pagenum">[<a id="pb56" href="#pb56" name=
+"pb56">56</a>]</span>de geheele maskerade in vlammen op. De keizer,
+wiens lust naar schoone vertooning aldus ontstoken is, wil zich nog
+meer vermaken en wenscht het meest uitgezochte voorbeeld van
+menschenschoon te zien vertoond: Paris en Helena uit het doodenrijk te
+voorschijn geroepen, moeten voor zijn oogen verschijnen!</p>
+<p>Deze vertooning is voor hem niet meer dan een lichtzinnig amusement.
+Maar in Faust heeft de gedachte aan de klassieke schoonheid, in Helena
+vertegenwoordigd, een horizont van inzicht geopend. Hijzelf zal naar de
+diepte der wereld afdalen en door de macht zijns geestes de
+Helena-gestalte te voorschijn roepen. Waarheen zal hij afdalen? Men
+daalt slechts in zichzelven af en deze afdaling heet de
+<i>bezinning</i>, maar de bezinning brengt den bezinner tot de
+algemeene gronden waar het leven, waar elk geestesleven, ontspringt. In
+de dichterlijke voorstelling heeten deze gronden: de Moeders en van hen
+wordt met plechtig geluid verzekerd: &ldquo;godinnen tronen verheven in
+hun eenzaamheid; rondom hen is alle Ruimte opgeheven, geen Tijd is
+daar; over hen kan niet gesproken worden: de Moeders zijn zij. Welke
+weg leidt tot hen? geen weg! De weg tot hen gaat in het onbetreden en
+niet te betreden gebied; door geen navraag vindbaar: zijt gij bereid?
+geen sloten en geen grendels behoeven weggeschoven; door eenzaamheden
+wordt gij heen gedreven: hebt gij begrip van het verlatene en van de
+eenzaamheid?&rdquo; Het is Mefistofeles, die deze aanwijzing geeft, en
+zij is gegeven uit zijn zienswijs: de levensdiepte geldt voor hem niet;
+maar met kloeke verzekerdheid antwoordt Faust: &ldquo;in uw Niets hoop
+ik het Al te vinden.&rdquo; Wanneer het aan Faust gelukt om uit de
+diepe bezinning op het leven de idee der schoonheid op te roepen, staat
+hij aan den aanvang zijner geestelijke scholing. Wat hij gedaan heeft
+is bij zichzelf de noodzaak en onmisbaarheid der leerschool
+vaststellen, die hij doorloopen moet. <span class="pagenum">[<a id=
+"pb57" href="#pb57" name="pb57">57</a>]</span></p>
+<p>Uit de diepe gronden zijns levens brengt hij de idee der schoonheid
+te voorschijn, maar de enthousiaste omhelzing daarvan werpt alsnog de
+idee zelve in verbrijzeling. Faust verliest Helena terwijl hij haar
+aangrijpt.</p>
+<p>Niet als bloote gedachte lichtend voor hem uit, doch als duurzame
+levenservaring moet de schoonheid aan zijn bestaan deelnemen: daartoe
+neme Faust de klassieke beschaving in zich op: het <i>huwelijk met
+Helena</i> zal hem tot de zedelijke daad bekwamen.</p>
+<p>Maar de klassieke beschaving moet recht begrepen worden. Ook zij
+heeft haar excessen en verwarringen. Geen kultuur is feitelijk
+volmaakt, en het is niet meer dan de geest en de idee der klassieke
+beschaving, welke Faust zich eigen make. Hij moet zich beschermen tegen
+de spookgestalten, die ook hier zich voordoen; in de &ldquo;Klassieke
+Walpurgisnacht&rdquo; moet hij tot het inzicht komen, dat niet overal
+waar Griekenland is Helena woont. Niet de spookachtige fantasie, die
+griffioenen, sfinxen, sirenen, centauren, <span class="corr" id=
+"xd20e852" title="Bron: pygmaeen">pygmae&euml;n</span> en wat
+half-dierlijks er meer zij, voortbracht&mdash;maar de klare en zuivere
+geest, die de gestalte van Helena opriep, is de ware geest der
+Grieksche beschaving. Om Faust rond te leiden in de spokenwereld,
+daartoe is Homunculus, een kunstmatig menschje, in chemische retorten
+bewerkt, voldoende: voor zijn huwelijk met Helena drage hij zelf
+zorg.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch4.5"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie en
+maat.</h3>
+<p class="firstpar">De schoonheidszin is van het geestesleven een
+integreerend deel. Geen geestesleven is gaaf zonder deze. Aan de
+&ldquo;oude zedelijkheid&rdquo; heeft de schoonheidszin ontbroken; de
+Calvinist heeft nooit beseft dat er verband is tusschen het goede en
+het schoone. De theologische, mechanische aanleg van het
+Zeventiend&rsquo; <span class="pagenum">[<a id="pb58" href="#pb58"
+name="pb58">58</a>]</span>Eeuwsche denken, sluit den schoonheidszin eer
+buiten dan in zich.</p>
+<p>Het Pi&euml;tisme is vaak vijandig gestemd tegenover hem, daar het
+de wereld verwerpt; zelfs Spinoza heeft zich zeventiende-eeuwer betoond
+door van hem niet te gewagen. Onze groote schilderkunst heeft geen
+verband gehouden met het zedelijk bewustzijn des volks, en het zedelijk
+bewustzijn heeft zich niet geopend voor de kunst noch voor de
+aesthetische ontroering. Eerst het geslacht, waartoe Goethe behoorde,
+begreep het verband tusschen schoonheid en levensbestemming. Faust
+treedt in het huwelijk met Helena, en dit huwelijk is een noodzaak tot
+zijn volmaking.</p>
+<p>Het is hier niet te doen om een aesthetische beschaving in de plaats
+der ethische, een oppervlakkig schoonheidsbehagen, dat met de diepe
+gronden des levens zich niet afgeeft. Zulk aestheticisme, dat de kunst
+tot zijn godsdienst heeft, is in de Negentiende Eeuw opgekomen; maar
+het huwelijk van Faust en Helena heeft diepere waarde: het is de
+scholing in de klassieke kultuur, de vorming van den zedelijken mensch
+door harmonie, klaarheid en innerlijke orde. Faust heeft aanraking met
+den <i>geest</i> der Grieksche beschaving.</p>
+<p>Het huwelijk met Helena is voor den zedelijken mensch noodig, omdat
+hij, naar de nieuwe opvatting, de wet zijns eigenen wezens te vervullen
+heeft. Moet de mensch zichzelf verwerkelijken, dan loopt hij daarbij
+het gevaar eener redelooze emancipatie en afzondering uit het geheel.
+Zoo hij de nieuwe moraal als een wil tot macht opvat en meent, dat aan
+zijn eigen wil alles geoorloofd is, ware het beter dat hij nog onder
+het toezicht der oude wetgeving stond. Met dergelijke Nietzschiaansche
+op de spits drijving zijner individualiteit is de wonderbare harmonie
+des bestaans verbroken. Wie slechts eigen macht erkent is tyran en
+tyranniseert de wereldorde, in welke wij <span class="pagenum">[<a id=
+"pb59" href="#pb59" name="pb59">59</a>]</span>omvat zijn en waarin ons
+leven redelijkheid bezit. Juist daar de wereld-orde in ons bewustzijn
+inwoont zijn wij onszelf ten wet. Zoo behoort de mensch der nieuwe
+moraliteit van de idee der orde en harmonie doordrongen te zijn. Geen
+wild-romantieke vrij-machtigheid besture zijn daden. De student, die in
+Faust&rsquo;s studeercel kwam verkondigen, dat hij persoonlijk het
+superieure subjekt der wereld was, en dat het op- en ondergaan der zon
+van zijn denken afhing, vertoont de nieuwe moraliteit als karikatuur.
+Maar Faust zal innerlijk rijpen en zich van de idee van orde en wet
+doordringen, opdat zijn streven niet romantisch zij.</p>
+<p>Het altijd-durende streven gaat verloren, zoo daaraan de rust der
+zelfbeheersching ontbreekt; de fantasie vindt willekeurige slingerwegen
+maar niet den weg tot het doel. Zoo moet het streven zich scholen door
+de schoonheid, die niet anders is dan de evenredigheid en algemeene
+orde der wereld. Griekenland heeft de wereld als &ldquo;kosmos&rdquo;
+opgevat. De schoonheidszin is uit Griekenland geboren. Overal liggen
+zijne voorteekenen verspreid: Indi&euml;, Egypte, Assyri&euml;, Babel,
+Isra&euml;l, Phoenici&euml;, Germani&euml; zijn vol voorteekenen die de
+geboorte van den schoonheidszin aanzeggen; maar eerst Hellas heeft de
+schoonheid <i>geweten</i> en het vormelooze verworpen voor de erkenning
+van harmonie en maat. Eerst Hellas heeft dit inzicht tot beginsel eener
+geheele kultuur gemaakt.</p>
+<p>Dit is dus de vrucht van Faust&rsquo;s scholing door de klassieke
+kultuur, dat hij leert innerlijk maatvol zijn, en dat zijn strevende
+werkzaamheid daardoor planmatig en doelmatig wordt.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Maar het huwelijk met Helena is leerschool en niet meer. Evenmin als
+een leerschool is het tot bestendigheid beschikt. Zal Faust tot
+uitvoering der zedelijke daad komen, dan moet dit huwelijk achter hem
+liggen, al is ook de leering, daarin ondergaan, van blijvende
+<span class="pagenum">[<a id="pb60" href="#pb60" name=
+"pb60">60</a>]</span>beteekenis. Zoo zien wij Helena aan Faust&rsquo;s
+armen ontzinken. Wat zij hem verwekt heeft is de <i>po&euml;zie</i>.
+Immers deze is niet anders dan maatvolle gedachte en Goethe noemt haar
+Euforion. Voor hem was de po&euml;zie niet een kunstvol spel, maar een
+innerlijk vermogen, om het leven en de werkelijkheid als een kunstwerk
+te zien en te beleven; zij was hem een scheppende macht, die zich uitte
+in denken en doen. Zal Faust tot zedelijken werker worden, dan moet hij
+door de po&euml;zie bezield zijn tot dienst aan de wereldorde en door
+haar tot maatvolle wijsheid zijn bekwaamd. Deze vrucht zal blijken,
+wanneer de huwelijkstijd met Helena voorbij is; tijdens het huwelijk
+zal zij hem verschijnen als lichtende beeld. De lichtende gestalte
+Euforion, in het huwelijk van Faust en Helena verwekt, blinkt voor
+beider verwonderde oogen, maar gaat als een meteoor voorbij, waarna ook
+Helena&rsquo;s oogenblik van verscheiden is gekomen. Wanneer zij aan
+Faust ontzinkt, blijven als aandenken, kleed, mantel en lier achter.
+Dit beteekent dat de nieuwe zedelijkheid de sporen bewaart van hare
+scholing in de klassieke kultuur, maar dat zij toch een andere is,
+zelfstandig, en uit haar leerschool is verrezen als een vrije macht,
+stichtster harer eigen beschaving.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch4.6"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en
+ontoereikendheid der zedelijke daad.</h3>
+<p class="firstpar">Het oneindig streven, Germaansch van oorsprong maar
+geadeld in de leerschool der klassieke beschaving; de zedelijke
+zelfbetooning, door het besef van maatvolle orde
+verhelderd&mdash;ziehier den <i>weg van Faust</i>: op deze wijze zal
+hij zijn Mefistofeles te boven komen.</p>
+<p>Maar waarin bestaat het dat Faust Mefisto te boven komt? Indien hij
+in het zedelijk streven, dat toch ook naar bepaalde doeleinden uitgaat
+<i>bevredigd</i> wordt, is <span class="pagenum">[<a id="pb61" href=
+"#pb61" name="pb61">61</a>]</span>dan de oneindige drang, deze richting
+naar het Absolute, niet t&ograve;ch verloochend? en wie heeft dan
+overwonnen: Faust, die beweerde met niets te zullen bevredigd zijn, of
+Mefisto die daar al te gemakkelijken raad op wist?</p>
+<p>Ziehier de vraag, die de ontknooping van het Faust-drama
+beheerscht.</p>
+<p>De zedelijke daad, die Faust uitvoert is grootsch, bovenal zoo zij
+in haar symbolische beteekenis doorzien wordt. &ldquo;Mijn oog was
+gericht, zoo spreekt Faust, naar de hooge zee; zij zwol op om in
+zichzelve omhoog te streven&mdash;dan zonk zij in en schudde haar
+golven om daarmede de breedte der vlakke oevers te bestormen. En dat
+verdroot mij, gelijk de overmoed door zijn hartstochtelijk opgezweepten
+zin den vrijen geest, die slechts het recht waardeert, ergert.</p>
+<p><span class="corr" id="xd20e909" title=
+"Niet in bron">&ldquo;</span>Ik achtte het toeval, scherpte mijn oog:
+de golf stond op en rolde dan terug, trok weg van het trotsch bereikte
+doel; het oogenblik komt en hij herhaalt zijn spel. Dan sluipt hij weer
+aan op duizend plaatsen, de onvruchtbare, om overal onvruchtbaarheid
+uit te strooien. Het is een zwellen en toenemen en uitstorten over het
+woeste gebied, en dan weder terugtrekken en er is niets volvoerd. Mij
+beangstigt dit schouwspel tot vertwijfeling; doellooze kracht van
+bandelooze elementen! Hier waagt mijn geest het boven zijn macht te
+streven: hier wil ik strijden en hier wil ik overwinnen! En dit is
+mogelijk: zoo vloedend als zij is, golft de zee langs elken heuvel
+heen; al beweegt zij zich nog zoo overmoedig: een geringe opgeworpen
+hoogte weerstaat haar trots en een geringe diepte trekt haar machtig
+tot zich neer. Toen heb ik snel in mijn geest het plan gevormd: verwerf
+het kostelijk genot om de heerschzuchtige zee van den oever af te
+sluiten, het gebied dier vloeiende massa in te krimpen, en haar diep
+binnenwaarts terug te dringen in haarzelf. Van schrede tot schrede heb
+ik mij het plan voor den geest <span class="pagenum">[<a id="pb62"
+href="#pb62" name="pb62">62</a>]</span>geroepen: dit te volvoeren is
+mijn wensch, waag het de uitvoering te bevorderen.&rdquo;</p>
+<p>Faust wil de zee aan banden leggen en het onvruchtbaar zeegebied
+herscheppen tot vruchtbaar land; daar wil hij een door menschen
+veroverde woonplaats stichten, een vrijen grond voor een vrij volk, dat
+zich in vrije werkzaamheid oefent.</p>
+<p>Het veld zal vruchtbaar zijn, een land als een paradijs; laat aan
+zijn buitenkant de vloed den dijk bestormen: de samenwerking eener
+schare is haastig bereid om de kleinste scheur te versperren. De
+symboliek dezer Faustische daad is duidelijk: de zee is de negatie der
+vruchtbare aarde; terwijl deze uit een onbegrensden levensdrang het
+leven voortbrengt, plant, dier en mensch ontspruiten doet, en uit haar
+schoot de delfstoffen opwerpt&mdash;doet de zee niets dan verzwelgen;
+in haar diepte schuilen monsters en de kolk van gevaar blijft zij voor
+ieder, die zich op haar bedriegelijke vlakten waagt. De zee is het
+verstorend element; zij is de Mefistofeles in de aardsche schepping;
+van den oer-chaos overgebleven. Nu zal Faust de zee terugdrijven.
+Zinrijke daad! Ziehier het heilswerk, in eigen geestelijke vrijheid
+uitgedacht en volvoerd, geheel anders dan de &ldquo;goede werken&rdquo;
+voorgeschreven door een gekodificeerde moraal. Deze daad beteekent
+Faust&rsquo;s overwinning over Mefistofeles.</p>
+<p>Een bekoorlijk tafereel schildert het welslagen dezer daad van
+Faust: een vroeger schipbreukeling, eenmaal aan deze kust gespoeld en
+verpleegd in de hut van Philemon en Baucis zoekt nu, jaren later, zijn
+weldoeners op, en aanschouwt van hun in &rsquo;t duin gelegen
+woonplaats af, geen zee maar een vruchtbaar land: hetgeen u grimmig
+mishandeld heeft, de zee met haar schuimend wilde golven, ziet gij in
+een tuin herschapen: een tafereel als een paradijs! Koene knechten van
+verstandige heeren groeven en dijkten de zee in, verminderden haar
+rechtsgebied en werden heerscher <span class="pagenum">[<a id="pb63"
+href="#pb63" name="pb63">63</a>]</span>in hare plaats. Zie toch hoe
+weide naast weide groent, beemd, tuin, woud en dorp! rechts en links
+over groote uitgestrektheid is het gebied dichtbevolkt!</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Maar is Faust nu voldaan? en heeft in deze daad zijn oneindige
+drang, d. i. zijn drang naar het Oneindige vervulling gevonden? Indien
+ja, dan is eenerzijds Mefistofeles overwonnen, omdat niet in de
+verlokkingen van dezen, maar in Faust&rsquo;s eigen gevonden en
+geschapen taak zijn drang vervuld is.</p>
+<p>Mefisto heeft Faust in de wildernis gevoerd.. Nu heeft hij zelf uit
+de wilde zee een bewoonbaar en vruchtbaar land geschapen!</p>
+<p>Anderzijds heeft toch Faust een voldoening gevonden beneden het
+Oneindige. Eenmaal heeft hij het wezen der wereld gezocht met het
+denkend intellekt; de magie is door hem te hulp geroepen; hij heeft den
+dood gewild om langs dezen weg in de eeuwige waarheid in te dringen;
+diep en ontroerend was de klacht over zijn onvermogen; in zijn
+ongeleschten kendorst dreigde hij te zullen bezwijken, en heeft
+gezworen dat niets hem ooit zou bevredigen: &ldquo;zal ik ooit
+gerustgesteld mij neerleggen op het bed der ledigheid, dan zij het
+tegelijk met mij ten einde; kunt gij mij zoo beliegen dat ik mijzelf
+behaag, mijn laatste dag zij aangebroken; zal ik tot het oogenblik
+spreken: blijf toch want gij zijt schoon genoeg, dan wil ik te gronde
+gaan.&rdquo;</p>
+<p>Faust is voldaan.... maar z&oacute;o dat hij het niet is. Dat is:
+hij heeft de daad gedaan die de meest zuivere <i>omzetting</i> is van
+zijn oneindigen drang in de aardsche omgeving. Maar deze daad is op elk
+oogenblik nog slechts een <i>betrekkelijke</i> uitdrukking van zijn
+drang, en om haar volledig te denken, denkt hij haar verlengd in het
+toekomstige. Bovendien: aan het werk zelf heeft Mefistofeles deel en
+zoo is het een onvolkomen werk. <span class="pagenum">[<a id="pb64"
+href="#pb64" name="pb64">64</a>]</span></p>
+<p>Wat dit laatste aangaat: in het werk mengt zich onrecht; dus houdt
+het een bewijs zijner onvolmaaktheid in. De Faust-dichter schildert
+deze ongerechtigheid in den aanval van Mefisto met drie gevaarlijke
+gezellen op het huisje van Philemon en Baucis. Faust ergert zich aan
+het oud-modisch klokgebengel, waarme&ecirc; deze oudjes nog steeds den
+verleden tijd dienen. Hij heeft hun in &rsquo;t nieuwe gebied een beter
+woning en welvarender landgoed aangeboden; maar vond slechts weigering.
+Mefisto volgt Faust&rsquo;s wenk op eigen manier en.... de hut gaat in
+vlammen op, terwijl de bewoners omkomen. Voor Faust geeft deze
+handeling stof tot bepeinzing. Ook de werken van zedelijke bezieling,
+naar bepaalde doeleinden uitgaand, kunnen de eeuwigheidswaarde van den
+mensch niet vervangen; zij zijn eindige grootheden, heilzame doch
+begrensde gewrochten en zij houden den mensch binnen zijn eindige
+levensvoorwaarden besloten. Evenmin als de opstapeling der
+wetenschappelijke resultaten, bereikt de vermenigvuldiging der
+zedelijke daden het eeuwige. Waar de Wagners juichen zijn de Fausten
+onvoldaan. Dat de zedelijke handelingen den mensch niet vergoddelijken
+bewijst het onrecht dat ongewild ook daarin binnensluipt.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Toch heeft Faust <i>zijn weg</i> gevonden. Maar de weg is niet het
+doel, doch het middel. Na de scholing door de oude kultuur heeft hij in
+een nieuwe zedelijkheid <i>zich tot het hoogste voorbereid</i>.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Nog is, gelijk wij zagen, Mefistofeles niet geheel overwonnen. In
+beginsel is zijn macht over Faust gebroken, hierme&ecirc; dat Faust in
+de zedelijke daad zijn ware zelf verwerkelijkt. Niet meer leider maar
+dienaar van Faust is hij, maar ook in deze verhouding is hij nog de
+medgezel. Weldra doet zich het verstorend element zijns persoons aan
+Faust gelden; want reeds <span class="pagenum">[<a id="pb65" href=
+"#pb65" name="pb65">65</a>]</span>in den proloog in den hemel is deze
+onontkoombare waarheid over hen uitgesproken: de mensch dwaalt zoolang
+hij streeft.</p>
+<p>Voor den strevenden mensch is er geen mogelijkheid om de negatie, de
+verstoring, het kwaad, den Mefistofeles te niet te doen&mdash;zoolang
+hij streeft. Maar in beginsel is hij, zoodra zijn strevenden wil zich
+verheft, hem te boven. Nu nadert tot den oud geworden Faust een
+gestalte, die lang afwezig is gebleven, maar toch op hem geloerd heeft
+zoolang Mefisto met hem ging: de Zorg.</p>
+<p>Is iemand hier? vraagt Faust. De vraag vereischt een ja, antwoordt
+zij.&mdash;En gij wie zijt gij dan?&mdash;Ik ben nu
+hier.&mdash;Verwijder u!&mdash;Ik ben ter rechter plaats.&mdash;Neem u
+in acht! zegt Faust, en spreek geen tooverwoord! En zij: al zou mij
+geen oor vernemen, toch weerklink ik in de harten; op wegen, op de
+zeetochten ben ik de steeds beangstigende medgezel. Steeds gevonden,
+nooit gezocht, ik wordt gevleid en gevloekt. Hebt ge nooit de zorg
+gekend? &ldquo;Uw macht erken ik niet&rdquo; roept Faust haar toe, maar
+zij blaast haar adem over hem uit en Faust wordt blind.</p>
+<p>Hij buigt zich niet voor de tegenstandster, zooals hij zich niet
+buigt voor Mefistofeles; hij is zichzelf en handelt uit aansporing van
+zijn eigen wezen, maar tegelijk vervult hem zijn grootsche daad met
+onbevredigdheid. &ldquo;Nog heb ik mij niet opgeworsteld tot de
+vrijheid&rdquo; roept hij uit; en: &ldquo;de mensch doorreize zijn
+aardschen dag; als geesten spoken ga hij zijn vrijen gang. In het
+voortschrijden vinde hij smart en geluk, hij, onbevredigd elk
+oogenblik.&rdquo;</p>
+<p>De beperktheid van zijn kunnen en het te-kort van zijn zedelijk
+streven wordt aan den mensch te ondervinden gegeven door de macht, die
+zich tegenover hem stelt. Maar in zichzelf vindt hij zijn streven en de
+geestelijke kracht, die hem daarbij geleidt. Faust wordt door de zorg
+weerstaan, maar in zichzelf beseft <span class="pagenum">[<a id="pb66"
+href="#pb66" name="pb66">66</a>]</span>hij den aandrang tot
+voortzetting zijner grootsche daad en voor zijn innerlijke oogen
+spiegelt het vizioen der voltooiing. Terwijl Mefisto&rsquo;s gezellen
+bezig zijn het graf te delven, waarin hij Faust hoopt te vangen, (want
+vernietiging acht hij het einde ook van dit leven), hoort de
+blindgeworden strever in het geklank der spaden het werk der arbeiders,
+die hij geroepen heeft. Immers een kanaal graven zij om een moeras af
+te leiden en aldus de gezondheid der streek voor haar bewoners te
+verhoogen? Het volk dat hier in vrijheid woont, zal zich uitbreiden.
+Het gevaar kennend en afwerend zal jeugd, manschap en grijsheid hier
+zijn lange leven in noeste werkzaamheid volvoeren!</p>
+<p>Deze gedachte is het die Faust vervult en als vizioen voor zijn
+blinde oogen zweeft, en in het licht daarvan roept hij uit: &ldquo;nu
+waag ik tot het oogenblik te zeggen: blijf, want gij zijt schoon
+genoeg. In aeonen kan het spoor van mijn aardsche dagen niet vergaan.
+In het voorgevoel van zulk verheven geluk, geniet ik thans het hoogste
+oogenblik.&rdquo;</p>
+<p>Deze woorden zijn de laatste en Faust zinkt stervend op den grond.
+Dat hij de weddenschap met Mefistofeles slechts naar den klank des
+woords verloren heeft, is duidelijk. Hij zelf, aan Mefisto ontgroeid,
+is van hem vrijgekomen. Hij heeft zijn oneindig wezen tegen den
+ondergang bewaard.... maar niet verwerkelijkt. Het zedelijke streven is
+niet het hoogste bereik der menschelijke persoonlijkheid. &ldquo;Wiens
+geest altijd strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen&rdquo; zal
+van Faust gelden: dat de zedelijke streving zelve de voltooiing van het
+menschelijk bestaan inhoudt, is daarmee niet gezegd! <span class=
+"pagenum">[<a id="pb67" href="#pb67" name="pb67">67</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch5" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">V Faust&rsquo;s voleindiging</h2>
+<div class="div2" id="ch5.1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3 class="main">1. De liefdemacht. God en mensch. Overschrijding der
+begrensdheid.</h3>
+<p class="xd20e132"><span class="xd20e132init">&ldquo;G</span>od kennen
+is de hoogste deugd&rdquo; leert Spinoza. Dit &ldquo;hoogste&rdquo;
+noemt hij summa virtus, hetgeen nog iets anders beteekent dan
+&ldquo;hoogste&rdquo; <span class="abbr" title="namelijk"><abbr title=
+"namelijk">nl.</abbr></span> toppunt der deugd. Het begrip
+&ldquo;hoogste&rdquo; duidt aan iets betrekkelijks, zijnde de uitkomst
+eener vergelijking; het beteekent niet, dat het n&ograve;g-hoogere is
+uitgesloten; slechts over het thans-voorhandene doet het uitspraak.
+Maar &ldquo;toppunt&rdquo; beteekent het logisch uiteinde der
+opstreving, waarbij het n&ograve;g-hoogere niet gedacht kan worden.
+Hier is het streven ten einde in zijn bereikte doel.</p>
+<p>De oude zedelijkheid erkende niet dat het geestesleven zijn
+(natuurlijke) voltooiing had in de eenheid met God en op deze eenheid
+was aangelegd. Zij geloofde aan de tegenstelling tusschen mensch en God
+(door de zonde) en hoopte te eindigen bij een verzoening. Dit is de
+oude religie, die uitgaat van het zondebesef, en met alle middelen de
+overtuiging hunner onwaardigheid bij de menschen aankweekt. Maar de
+ware religie, die zoo oud is als de beschaving, al bleef ze in het
+verborgen, beleed de fundamenteele identiteit des menschen met God
+(zooals de zonnestralen fundamenteel &eacute;&eacute;n zijn met de zon)
+en erkent dat in de bewuste eenheid met God het leven tot zijn waarheid
+is gekomen. <span class="pagenum">[<a id="pb68" href="#pb68" name=
+"pb68">68</a>]</span></p>
+<p>Deze eenheid met God is een verheffing des bewustzijns, waarin het
+betrekkelijke is overwonnen; zij is onze vereeniging, die door de
+mystische denkers zelfs &ldquo;vergoding&rdquo; (theosis) is genoemd.
+De <span class="corr" id="xd20e989" title=
+"Bron: religieuse">religieuze</span> zielkunde handelt over haar in een
+diepzinnig hoofdstuk en het is deze vergoding als een voleindiging van
+het geestesleven, welke de Faust-dichter in de slot-sc&egrave;ne van
+het gedicht heeft in beeld en klank en woord gebracht. In haar is geen
+Mefistofeles die het bewustzijn der oneindigheid tracht af te leiden of
+uit te dooven.</p>
+<p>Een bergwand rotsachtig met kloven en met bosch begroeid; niet
+bewoond dan door eenige kluizenaars; een geest van diepe
+geheimzinnigheid hangt daar; de berg is in lagere en hoogere gebieden
+verdeeld; geestelijke wezens zweven af en aan, en een koor van zalige
+knapen beweegt zich kringvormig om den hoogsten top; engelen van
+mindere en van meerdere volmaking gaan zingend om, terwijl zwevend de
+Mater gloriosa nadert op den aanroep van haar grootsten vereerder.
+Zalige vrouwen onder wie eene (weleer Gretchen genoemd) aanbidden haar,
+terwijl het onsterfelijk deel van Faust door Engelen wordt opwaarts
+gedragen en het geheele tafereel met een mystisch koor eindigt, waarin
+de eeuwigheid als voltooiing van den tijd bezongen wordt.</p>
+<p>Dit alles heeft de beteekenis van aanwijzing van een hoogere
+werkelijkheid. Deze berg is onttrokken aan de aardsche natuur en
+natuurwet; de wezens, die er vertoeven, zijn in zwevende beweging en de
+geheele berg is een heilige schuilplaats der liefde. Ook het streven en
+de zedelijke strijd bestaan hier niet. Wat in de wereld niet geldt,
+geldt hier: het is de almachtige Liefde die alles vormt en alles
+koestert.</p>
+<p>In deze sfeer wordt het wonder voltrokken der voleindiging van het
+geestesleven. De voltooiing moge een logisch gevolg zijn van de
+voorafwerkende krachten, zoodat het geestesleven uit zichzelf naar haar
+<span class="pagenum">[<a id="pb69" href="#pb69" name=
+"pb69">69</a>]</span>heenwijst&mdash;toch is haar werkelijkheid een
+<i>nieuwe</i> daad. Beter nog: in de voltooiing komt aan het licht
+welke kracht in het geestesleven verborgen was: de liefdekracht van
+God. De zedelijke houding van Faust was een strevende zelfwerkzaamheid,
+en het is dit streven, dat hem tot de volmaking voert (&ldquo;wie
+altijd strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen&rdquo; zingen de
+engelen)&mdash;maar nu blijkt dat dit menschelijke streven nog een
+andere waarde heeft dan het streven van een m&egrave;nsch te zijn: het
+is de ervaarbare keerzijde der Godskracht: de eeuwige
+scheppingshandeling Gods draagt het geheele leven, gelijk zij draagt de
+geheele wereld en waar w&igrave;j van zedelijk streven gewagen is
+&rsquo;t in waarheid deze groote kracht, die zich in menschen
+openbaart. De groeikracht, waarmee de plant zich uit den aardbodem
+opheft, is niet haar speciale eigendom, maar is de Natuur zelve in haar
+werkzaamheid: zoo is het niet anders dan de Kosmische Liefde, die zich
+in Faust voordeed en vermomde als zijn eigen strevende wil. Zoo lang de
+mensch nog in zijn streven is bevangen en de Mefistofeles hem
+begeleidt, weet hij niet anders of het is zijn eigen zedelijke natuur
+die handelt.... maar dit wordt anders in de voleindiging.</p>
+<p>Ja dit is de voleindiging dat hij zich bewust is van de Godskracht
+als zijn eigen wezen. Op eens aanschouwt hij in zich niet zijn eigen
+persoon, maar het groote Wezen. Dit is de Godskennis waarvan Spinoza
+zegt dat zij het einde is der deugd, God schouwende met een helderheid
+als waarmee wij te voren van ons eigen streven bewust waren.</p>
+<p>Want de mensch leeft in het Wereldgeheel en de geheele wereldorde,
+die is de geest van God, woont in hem. Deze is de &ldquo;eeuwige Liefde
+die alle dingen vormt&rdquo; en in de voleindiging des levens hebben
+wij niet het partikuliere zelfbewustzijn, maar het bewustzijn van God,
+dat is van de eeuwige Liefde. Wij z&igrave;jn ons bewust van de
+Oneindige Tegenwoordigheid. Als <span class="pagenum">[<a id="pb70"
+href="#pb70" name="pb70">70</a>]</span>&ldquo;de Liefde van boven aan
+ons deelneemt roept de heilige schaar ons het welkom toe.&rdquo; De
+Pater Seraphicus, langs den berg zwevend, roept op tot deze
+ondervinding: &ldquo;Stijgt opwaarts tot hooger gebied, groeit
+ongemerkt, want hier versterkt u de zuivere tegenwoordigheid van God.
+Dit is het voedsel der geesten, regeerend in het vrije hemelruim; dit
+is de openbaring der eeuwige Liefde, die zich in ons tot zaligheid
+ontvouwt.&rdquo;</p>
+<p>De beteekenis van Faust&rsquo;s oneindigen drang wordt nu verstaan:
+wat hem drong is het Oneindige zelf: zijn strevende natuur is van den
+beginne aan niets anders geweest dan de oneindige kracht Gods in haar
+menschelijke keerzij: datgene waarvan de Wagners onbewust waren, werd
+door de Fausten beseft; maar met een v&oacute;&oacute;rbesef dat zich
+nu eerst tot levend inzicht voltooit.</p>
+<p>Nu eerst.... De mensch streeft zoolang hij leeft en zoolang hij
+streeft dwaalt hij en is door Mefistofeles vergezeld. Faust wordt
+voleindigd door den dood heen. De ingang in het groote Mysterie is de
+voorwaarde tot de voleindiging. Faust zelf heeft nog in zijn laatste
+levensstonde verzekerd, dat het &ldquo;uitzicht naar boven&rdquo; hem
+is afgesloten en dus de <i>kennis</i> van het oneindige, waarnaar hij
+tevoren zoo vurig smachtte, niet verkregen is. Maar het onbekende is
+niet het onwerkelijke, en gelijk hij eenmaal den dood heeft willen
+roepen om hem in het mysterie in te wijden, zoo komt nu de dood met het
+mysterie en wijdt hem in. Slechts de dood geeft die zuivering waarbij
+de geest des menschen tot zichzelven komt, de uitwendigheid der wereld
+aan de aandacht ontzinkt. &ldquo;Reeds is hij schoon en groot van
+heilig leven&rdquo; zingt over Faust een schare van zalige knapen.</p>
+<p>Het zedelijk streven van den mensch is, in zijn grond beschouwd,
+niet eigen werk, maar de Godskracht in hare werkzaamheid; want naar ons
+wezen <span class="pagenum">[<a id="pb71" href="#pb71" name=
+"pb71">71</a>]</span>zijn wij het Algemeene, en de Geest des Geheels
+heeft hier zijne inwoning. Het streven opwaarts is, alzoo beschouwd, de
+aantrekkingskracht die van boven werkt, en de Faust-dichter noemt deze
+aantrekkingskracht: <i>het eeuwig-vrouwelijke</i>. &ldquo;Het
+eeuwig-vrouwelijke trekt ons opwaarts&rdquo; luiden de slotwoorden van
+het Faust-gedicht:</p>
+<div lang="de" class="lgouter">
+<p class="line">&ldquo;Das ewig-weibliche zieht uns hinan.&rdquo;</p>
+</div>
+<p class="firstpar">Wat is de beteekenis dezer uitspraak? Naar ons
+voorkomt deze: tot nu toe kenmerkt Faust zich door de strevende
+werkzaamheid. Het streven is het eeuwig-mannelijke; deze drang tot
+werken, deze voortschrijdende daadkracht is de scheppende macht,
+gewrochten voortbrengend en van den eenen tot den anderen arbeid
+voortgaand. Maar, &ldquo;wie immer in strevende werking is dien kunnen
+wij verlossen&rdquo;; hetgeen beteekent dat niet deze mannelijke
+gezindheid zelve de verlossing is: in haar wordt Mefistofeles
+geleidelijk overwonnen, maar het eindpunt der overwinning wordt niet
+bereikt. Doch in &rsquo;t einde moet de mensch inzien, dat niet
+hijzelf, dat is niet zijn individueele eigen-persoon, de voleindiging
+toebereidt, maar dat hij haar verwerft krachtens de Godheid die zijne
+werkende macht is. Hij, als eigenpersoon<span class="corr" id=
+"xd20e1029" title="Niet in bron">,</span> <i>geeft zich over</i>. Hier
+treedt het passieve moment in, dat de aktiviteit bekroont. Wat hem
+tevoren werk toescheen schijnt hem nu rust.</p>
+<p>Daarom is de Godheid in dit opzicht dat zij het geestesleven
+voleindigt, voor hem niet de werkzame Man, maar degene in wien het werk
+ten einde is en bij wien de mannenkracht uitrust: zijn tegendeel: het
+eeuwig-Vrouwelijke. Man en Vrouw, Mannelijkheid en Vrouwelijkheid zijn
+symbolische namen en symbolische begrippen om de goddelijke werking aan
+te duiden. In dit opzicht van ten einde zijn des werks <span class=
+"pagenum">[<a id="pb72" href="#pb72" name="pb72">72</a>]</span>en van
+overgave onzer persoonlijkheid aan den Voleinder is het goddelijke
+vrouwelijk gedacht. Hier is een <i>innigheid</i> die tusschen man en
+man niet bestaat. Wat de Middeleeuwen in de Maria-dienst, wat de Griek
+in de Aarde-moeder nabij was, deze aflegging van den menschelijken
+eigen-wil en van het eigen-bewustzijn, vindt Faust in zijn opstijging,
+aangetrokken door het eeuwig-Vrouwelijke der goddelijke Liefde. Hier is
+niet bedoeld een onderdompeling in het onbewuste onzer zinnelijke
+natuur, gelijk men heeft verklaard, maar een opstijging boven het
+bepaalde bewustzijn van ons verstandelijk daglicht.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Het menschenleven voleindigt zich door inkeer tot zijn grond; het
+eindigt bij zijn aanvang. Het Faust-gedicht begint in den hemel
+<span class="abbr" title="dat is"><abbr title="dat is">d.
+i.</abbr></span> in de sfeer van God en vindt er zijn einde. In het
+einde is de eeuwige Dag aangelicht.</p>
+<p>De eerste Dag van Faust was het vale, voorbijgezwoegde tijdperk
+zijner vergeefsche inspanning, eindigend in de klacht. Daarna de avond
+met mysterieuse diepten en zinnelijkheid en eindelijk de voornacht
+bespookt door wroeging en verwijt. Deze eerste Dag is het eerste Deel
+des gedichts. De na-nacht brengt kalmte en geeft den strever
+geestes-rust. Nu verschijnt de nieuwe Morgen van arbeid, de morgen van
+het groote streven en deze morgen geeft zich over aan den Eeuwigen
+Dag.</p>
+<p>In dien Nieuwen Dag der goddelijke Tegenwoordigheid is de Drang naar
+het Absolute bevredigd.<a class="noteref" id="xd20e1053src" href=
+"#xd20e1053" name="xd20e1053src">1</a> <span class="pagenum">[<a id=
+"pb73" href="#pb73" name="pb73">73</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="footnotes">
+<hr class="fnsep">
+<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id=
+"xd20e1053" href="#xd20e1053src" name="xd20e1053">1</a></span> Verg.
+Dr. J. D. Bierens de Haan, Dante&rsquo;s mystische reis (Amsterdam,
+1914), Hoofdstuk XIII, Het kristallijnen bewustzijn en Idee-studies
+(Amsterdam 2de druk 1913): De geestelijke ontroering; en: door de Rede
+tot de Aanschouwing.</p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="back">
+<div id="toc" class="div1"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2 class="main">Inhoud</h2>
+<ul>
+<li><a href="#pre">Woord vooraf</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">V</span></li>
+<li><a href="#ch1">I De klacht van Faust</a>: &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">1</span>
+<ul>
+<li><a href="#ch1.1">1. De famulus Wagner, de begrensde mensch</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">1</span></li>
+<li><a href="#ch1.2">2. Wetenschap is herleiding tot het
+Onbegrepene</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">5</span></li>
+<li><a href="#ch1.3">3. Faust zoekt ontkoming bij de magische
+fantasie</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">12</span></li>
+<li><a href="#ch1.4">4. Faust&rsquo;s klacht herhaald (verschijning van
+den Aardegeest)</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">16</span></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#ch2">II Faust en Mefistofeles</a>:
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">19</span>
+<ul>
+<li><a href="#ch2.1">1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in den
+Hemel)</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">19</span></li>
+<li><a href="#ch2.2">2. De verstorende macht. Het noodwendige Tegendeel
+in wereld en leven. Mefistofeles</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">22</span></li>
+<li><a href="#ch2.3">3. Mefistofeles: ontkenning en ironie</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">23</span></li>
+<li><a href="#ch2.4">4. De weddenschap van Faust en Mefistofeles</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">29</span></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#ch3">III Faust in de wildernis</a>:
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">31</span>
+<ul>
+<li><a href="#ch3.1">1. Zelfverlies in den zinnenlust</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">31</span></li>
+<li><a href="#ch3.2">2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in
+Mefisto&rsquo;s leiding)</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">35</span></li>
+</ul>
+<span class="pagenum">[<a id="pb74" href="#pb74" name=
+"pb74">74</a>]</span></li>
+<li><a href="#ch4">IV De weg van Faust</a>: &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">40</span>
+<ul>
+<li><a href="#ch4.1">1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen
+morgen</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">40</span></li>
+<li><a href="#ch4.2">2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven en
+zelfbevrijding.)</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">44</span></li>
+<li><a href="#ch4.3">3. Het besluit tot daden</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">50</span></li>
+<li><a href="#ch4.4">4. De klassieke beschaving als leerschool;
+geestelijke vorming; de idee der schoonheid</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">53</span></li>
+<li><a href="#ch4.5">5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie en
+maat</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">57</span></li>
+<li><a href="#ch4.6">6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en
+ontoereikendheid der zedelijke daad. Het einde van Faust&rsquo;s
+streven</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class=
+"tocPagenum">60</span></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#ch5">V Faust&rsquo;s voleindiging</a>:
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">67</span>
+<ul>
+<li><a href="#ch5.1">1. Overschrijding onzer begrensdheid in de
+religie; de goddelijke Liefdemacht; de overgave</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">67</span></li>
+</ul>
+</li>
+</ul>
+</div>
+<div class="transcribernote">
+<h2 class="main">Colofon</h2>
+<h3 class="main">Beschikbaarheid</h3>
+<p class="firstpar">Dit eBoek is voor kosteloos gebruik door iedereen
+overal, met vrijwel geen beperkingen van welke soort dan ook. U mag het
+kopi&euml;ren, weggeven of hergebruiken onder de voorwaarden van de
+Project Gutenberg Licentie bij dit eBoek of on-line op <a class=
+"exlink" title="Externe link" href=
+"https://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.</p>
+<p>Dit eBoek is geproduceerd door Jeroen Hellingman en het on-line
+gedistribueerd correctie team op <a class="exlink" title="Externe link"
+href="https://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.</p>
+<p lang="en">This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost
+and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it
+away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License
+included with this eBook or online at <a class="exlink" title=
+"Externe link" href=
+"https://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.</p>
+<p lang="en">This eBook is produced by Jeroen Hellingman and the Online
+Distributed Proofreading Team at <a class="exlink" title="Externe link"
+href="https://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.</p>
+<p>Project Gutenberg catalogus pagina: <a class="pglink" href=
+"https://www.gutenberg.org/etext/23018">23018</a>.</p>
+<h3 class="main">Codering</h3>
+<p class="firstpar">Dit bestand is in een verouderde spelling. Er is
+geen poging gedaan de tekst te moderniseren. Afgebroken woorden aan het
+einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in
+het origineel zijn gecorrigeerd. Dergelijke correcties zijn gemarkeerd
+met het corr-element.</p>
+<p>Hoewel in het origineel laag liggende aanhalingstekens openen
+gebruikt, zijn deze in dit bestand gecodeerd met &ldquo;. Geneste
+dubbele aanhalingstekens zijn stilzwijgend veranderd in enkele
+aanhalingstekens.</p>
+<h3 class="main">Documentgeschiedenis</h3>
+<ul>
+<li>20-SEP-2007 begonnen.</li>
+</ul>
+<h3 class="main">Externe Referenties</h3>
+<p>Dit Project Gutenberg eBoek bevat externe referenties. Het kan zijn
+dat deze links voor u niet werken.</p>
+<h3 class="main">Verbeteringen</h3>
+<p>De volgende verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:</p>
+<table width="75%" summary=
+"Overzicht van verbeteringen aangebracht in de tekst.">
+<tr>
+<th>Bladzijde</th>
+<th>Bron</th>
+<th>Verbetering</th>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e213">5</a></td>
+<td class="width40">monsters</td>
+<td class="width40">Monsters</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e232">7</a></td>
+<td class="width40">zoo</td>
+<td class="width40">Zoo</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e248">8</a></td>
+<td class="width40">;</td>
+<td class="width40">:</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e260">8</a></td>
+<td class="width40">over</td>
+<td class="width40">Over</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e295">10</a></td>
+<td class="width40">Sokrates</td>
+<td class="width40">Socrates</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e319">13</a></td>
+<td class="width40">of</td>
+<td class="width40">Of</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e331">13</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">&ldquo;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e334">13</a></td>
+<td class="width40">ach</td>
+<td class="width40">Ach</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e337">13</a></td>
+<td class="width40">fe&euml;enland</td>
+<td class="width40">fee&euml;nland</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e351">14</a></td>
+<td class="width40">,,</td>
+<td class="width40">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e360">15</a></td>
+<td class="width40">en</td>
+<td class="width40">En</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e407">19</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e508">26</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e535">29</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e539">29</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e571">32</a></td>
+<td class="width40">illuzie</td>
+<td class="width40">illusie</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e578">33</a></td>
+<td class="width40">:</td>
+<td class="width40">;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e590">34</a></td>
+<td class="width40">menschefiguur</td>
+<td class="width40">menschenfiguur</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e609">37</a></td>
+<td class="width40">moet ruimte maken</td>
+<td class="width40">ruimte moet maken</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e616">38</a></td>
+<td class="width40">Gretchen&rsquo;s</td>
+<td class="width40">Gretchens</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e653">42</a></td>
+<td class="width40">Gretchen&rsquo;s</td>
+<td class="width40">Gretchens</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e699">46</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">&rdquo;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e721">48</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e724">48</a></td>
+<td class="width40">religieuse</td>
+<td class="width40">religieuze</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e730">48</a></td>
+<td class="width40">religieuse</td>
+<td class="width40">religieuze</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e852">57</a></td>
+<td class="width40">pygmaeen</td>
+<td class="width40">pygmae&euml;n</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e909">61</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">&ldquo;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e989">68</a></td>
+<td class="width40">religieuse</td>
+<td class="width40">religieuze</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e1029">71</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">,</td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+</div>
+
+
+
+
+
+
+
+<pre>
+
+
+
+
+
+End of Project Gutenberg's Goethe's Faust, by Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***
+
+***** This file should be named 23018-h.htm or 23018-h.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        https://www.gutenberg.org/2/3/0/1/23018/
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project
+Gutenberg.
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+https://gutenberg.org/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at https://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit https://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including including checks, online payments and credit card
+donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     https://www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
+
+
+</pre>
+
+</body>
+</html>
diff --git a/old/2021-01-03-23018-h/images/book.png b/old/2021-01-03-23018-h/images/book.png
new file mode 100644
index 0000000..963d165
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-h/images/book.png
diff --git a/old/2021-01-03-23018-h/images/cover.jpg b/old/2021-01-03-23018-h/images/cover.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a485c4d
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-h/images/cover.jpg
diff --git a/old/2021-01-03-23018-h/images/external.png b/old/2021-01-03-23018-h/images/external.png
new file mode 100644
index 0000000..ba4f205
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-h/images/external.png
diff --git a/old/2021-01-03-23018-h/images/id.gif b/old/2021-01-03-23018-h/images/id.gif
new file mode 100644
index 0000000..232321e
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-h/images/id.gif
diff --git a/old/2021-01-03-23018-h/images/if.gif b/old/2021-01-03-23018-h/images/if.gif
new file mode 100644
index 0000000..ee9a092
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-h/images/if.gif
diff --git a/old/2021-01-03-23018-h/images/ig.gif b/old/2021-01-03-23018-h/images/ig.gif
new file mode 100644
index 0000000..1f7b9eb
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-h/images/ig.gif
diff --git a/old/2021-01-03-23018-h/images/in.gif b/old/2021-01-03-23018-h/images/in.gif
new file mode 100644
index 0000000..077d7e5
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-h/images/in.gif
diff --git a/old/2021-01-03-23018-h/images/iz.gif b/old/2021-01-03-23018-h/images/iz.gif
new file mode 100644
index 0000000..33b7732
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-h/images/iz.gif
diff --git a/old/2021-01-03-23018-h/images/titlepage1.gif b/old/2021-01-03-23018-h/images/titlepage1.gif
new file mode 100644
index 0000000..0ea1162
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-h/images/titlepage1.gif
diff --git a/old/2021-01-03-23018-h/images/titlepage2.gif b/old/2021-01-03-23018-h/images/titlepage2.gif
new file mode 100644
index 0000000..c67a293
--- /dev/null
+++ b/old/2021-01-03-23018-h/images/titlepage2.gif
diff --git a/old/23018-h/20071012-23018-h.htm b/old/23018-h/20071012-23018-h.htm
new file mode 100644
index 0000000..a2384f9
--- /dev/null
+++ b/old/23018-h/20071012-23018-h.htm
@@ -0,0 +1,2797 @@
+
+<!DOCTYPE html
+PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN" "http://www.w3.org/TR/html4/loose.dtd">
+
+<!-- This HTML file has been automatically generated from an XML source, using XSLT. If you find any mistakes, please edit the XML source. -->
+<html lang="nl-1900">
+<head>
+<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=ISO-8859-1">
+
+<title>Goethe's Faust</title>
+<link rel="schema.DC" href="http://dublincore.org/documents/1998/09/dces/">
+<meta name="author" content="J. D. Bierens de Haan">
+<meta name="DC.Creator" content="J. D. Bierens de Haan">
+<meta name="DC.Title" content="Goethe's Faust">
+<meta name="DC.Date" content="#####">
+<meta name="DC.Language" content="nl-1900"><style type="text/css">
+/* Standard CSS stylesheet */
+
+
+
+body
+{
+font: 100%/1.2em "Times New Roman", Times, serif;
+margin: 1.58em 16%;
+text-align: left;
+}
+
+.titlePage
+{
+border: #DDDDDD 2px solid;
+margin: 3em 0% 7em 0%;
+padding: 5em 10% 6em 10%;
+}
+
+h1.docTitle
+{
+font-size:1.6em;
+line-height:2em;
+}
+
+h2.byline
+{
+font-size:1.1em;
+font-weight:normal;
+line-height:1.44em;
+}
+
+span.docAuthor
+{
+font-size:1.2em;
+font-weight:bold;
+}
+
+h2.docImprint
+{
+font-size:1.2em;
+font-weight:normal;
+}
+
+.transcribernote
+{
+background-color:#DDE;
+border:black 1px dotted;
+color:#000;
+font-family:sans-serif;
+font-size:80%;
+margin:2em 5%;
+padding:1em;
+}
+
+.div0
+{
+padding-top: 5.6em;
+}
+
+.div1
+{
+padding-top: 4.8em;
+}
+
+.index
+{
+font-size: 80%;
+}
+
+.div2
+{
+padding-top: 3.6em;
+}
+
+.div3, .div4, .div5
+{
+padding-top: 2.4em;
+}
+
+.footnotes .body,
+.footnotes .div1
+{
+padding: 0;
+}
+
+h1, h2, h3, h4, h5, h6
+{
+clear: both;
+font-style: normal;
+text-transform: none;
+}
+
+h3
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+}
+
+h3.label
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+
+h4
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+}
+
+h4.lghead
+{
+margin-left:10%;
+margin-right:10%;
+}
+
+.alignleft
+{
+text-align:left;
+}
+
+.alignright
+{
+text-align:right;
+}
+
+.alignblock
+{
+text-align:justify;
+}
+
+p.tb, hr.tb
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+text-align: center;
+}
+
+p.poetry
+{
+margin:0 10% 1.58em;
+}
+
+p.line
+{
+margin:0 10%;
+}
+
+p.argument, p.note, p.tocArgument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+text-indent:0;
+}
+
+p.argument, p.tocArgument
+{
+margin:1.58em 10%;
+}
+
+p.tocChapter
+{
+margin:1.58em 0%;
+}
+
+p.tocSection
+{
+margin:0.7em 5%;
+}
+
+
+div.epigraph
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+width: 60%;
+margin-left: auto;
+}
+
+.epigraph .bibl
+{
+text-align: right;
+}
+
+.epigraph .poem
+{
+margin-left: 0;
+}
+
+.epigraph .line
+{
+margin-left: 0;
+text-indent: 0;
+}
+
+.trailer
+{
+clear: both;
+padding-top: 2.4em;
+padding-bottom: 1.6em;
+}
+
+.floatLeft
+{
+float:left;
+margin:10px 10px 10px 0;
+}
+
+.floatRight
+{
+float:right;
+margin:10px 0 10px 10px;
+}
+
+p.figureHead
+{
+font-size:100%;
+text-align:center;
+}
+
+.figure p
+{
+font-size:80%;
+margin-top:0;
+text-align:center;
+}
+
+p.smallprint,li.smallprint
+{
+color:#666666;
+font-size:80%;
+}
+
+span.parnum
+{
+font-weight: bold;
+}
+
+.leftnote
+{
+font-size:0.8em;
+height:0;
+left:1%;
+line-height:1.2em;
+position:absolute;
+text-indent:0;
+width:14%;
+}
+
+.pagenum
+{
+display:inline;
+font-size:70%;
+font-style:normal;
+margin:0;
+padding:0;
+position:absolute;
+right:1%;
+text-align:right;
+}
+
+a.noteref
+{
+font-size: 80%;
+text-decoration: none;
+vertical-align: 0.25em;
+}
+
+
+.displayfootnote
+{
+display: none;
+}
+
+div.footnotes
+{
+margin-top: 1em;
+padding: 0;
+}
+
+hr.fnsep
+{
+margin-left: 0;
+margin-right: 0;
+text-align: left;
+width: 25%;
+}
+
+p.footnote
+{
+font-size: 80%;
+margin-bottom: 0.5em;
+margin-top: 0.5em;
+}
+
+p.footnote .label
+{
+float: left;
+text-align:left;
+width:2em;
+}
+
+.footnotes td, .footnotes th, .footnotes .tablecaption
+{
+font-size: 80%;
+}
+
+
+.poem
+{
+margin-left:5%;
+position:relative;
+text-align:left;
+width:90%;
+}
+
+.poem h4
+{
+font-weight:normal;
+margin-left:5em;
+text-decoration:underline;
+}
+
+.poem .linenum
+{
+color:#777;
+font-size:90%;
+left:-2.5em;
+margin:0;
+position:absolute;
+text-align:center;
+text-indent:0;
+top:auto;
+width:1.75em;
+}
+
+.versenum
+{
+font-weight:bold;
+}
+
+.footnotes .line
+{
+font-size:80%;
+margin:0 5%;
+}
+
+.poem .i0
+{
+display:block;
+margin-left:2em;
+}
+
+.poem .i1
+{
+display:block;
+margin-left:3em;
+}
+
+.poem .i2
+{
+display:block;
+margin-left:4em;
+}
+
+.poem .i3
+{
+display:block;
+margin-left:5em;
+}
+
+.poem .i4
+{
+display:block;
+margin-left:6em;
+}
+
+.poem .i5
+{
+display:block;
+margin-left:7em;
+}
+
+.poem .i6
+{
+display:block;
+margin-left:8em;
+}
+
+.poem .i7
+{
+display:block;
+margin-left:9em;
+}
+
+.poem .i8
+{
+display:block;
+margin-left:10em;
+}
+
+.poem .i9
+{
+display:block;
+margin-left:11em;
+}
+
+span.corr
+{
+border-bottom:1px dotted red;
+}
+
+span.abbr
+{
+border-bottom:1px dotted gray;
+}
+
+span.measure
+{
+border-bottom:1px dotted green;
+}
+
+.letterspaced
+{
+letter-spacing:0.2em;
+}
+
+.smallcaps
+{
+font-variant:small-caps;
+}
+
+hr
+{
+clear:both;
+height:1px;
+margin-left:auto;
+margin-right:auto;
+margin-top:1em;
+text-align:center;
+width:45%;
+}
+
+h2.docImprint,h1.docTitle,h2.byline,h2.docTitle,.aligncenter,div.figure
+{
+text-align:center;
+}
+
+h1,h2
+{
+font-size:1.44em;
+line-height:1.5em;
+}
+
+h1.label,h2.label
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+
+h5,h6
+{
+font-size:1em;
+font-style:italic;
+line-height:1em;
+}
+
+p,p.initial
+{
+text-indent:0;
+}
+
+.poem .stanza
+{
+padding: .5em 0% .5em 0%;
+}
+
+p.quote,div.blockquote,div.argument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+margin:1.58em 5%;
+}
+
+.pagenum a, a.noteref:hover, a.hidden:hover, a.hidden
+{
+text-decoration:none;
+}
+
+
+
+
+/* Supplement CSS stylesheet "style/arctic.css.xml
+" */
+
+
+
+body
+{
+background: #FFFFFF;
+font-family: "Times New Roman", Times, serif;
+}
+
+body, a.hidden
+{
+color: black;
+}
+
+h1, h2, h3, h4, h5, h6
+{
+color: #001FA4;
+font-family: Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;
+}
+
+p.byline
+{
+font-style: italic;
+margin-bottom: 2em;
+}
+
+.figureHead, .noteref, span.leftnote, p.legend, .versenum
+{
+color: #001FA4;
+}
+
+.rightnote, .pagenum, .linenum, .pagenum a
+{
+color: #AAAAAA;
+}
+
+a.hidden:hover, a.noteref:hover
+{
+color: red;
+}
+
+
+</style></head>
+<body>
+
+
+<pre>
+
+Project Gutenberg's Goethe's Faust, by Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.net
+
+
+Title: Goethe's Faust
+
+Author: Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+Release Date: October 12, 2007 [EBook #23018]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: ISO-8859-1
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***
+
+
+
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at http://www.pgdp.net/
+
+
+
+
+
+
+</pre>
+
+
+<div class="front"><div class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><p class="aligncenter">Goethe&#700;s Faust
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="titlePage">
+<h1 class="docTitle">Handboekjes Elck &#700;t Beste</h1>
+<h2 class="byline">Onder leiding van L. Simons</h2>
+<h2 class="docImprint">Uitgegeven door de Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur Amsterdam</h2>
+</div><div class="titlePage">
+<h1 class="docTitle">Goethe&#700;s Faust</h1>
+<h2 class="byline">Studie door
+<br>
+<span class="docAuthor">Dr. J. D. Bierens de Haan</span></h2>
+</div><div class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><p class="aligncenter">Gedrukt ter drukkerij &#8220;De Degel&#8221;, Amsterdam.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div id="d0e112" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">Woord vooraf</h2>
+<p>Goethe heeft in de twee gedeelten van den Faust aan zijn lezers het beeld voor oogen gesteld van den mensch en zijn hoogste
+streven. Niet een historisch bepaalden persoon, gelijk in menig drama, noch een zielkundig merkwaardig wezen, als genie of
+&#8220;Uebermensch&#8221; heeft hij geschilderd; maar den mensch, die wij allen zijn. Al het fantastisch eigenaardige van het Faust-gedicht
+is dichterlijke verbeeldingswijze. Het zal ons, die over de Faust-figuur gaan filosofeeren te doen zijn, om het menschelijke
+in dezen mensch, en om niets anders.
+
+
+</p>
+<p>B. de H.
+
+</p>
+<p><span class="letterspaced">Aerdenhout</span>, Oktober 1914.
+
+
+
+
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="body"><a id="d0e124"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e124">1</a>]</span><div id="d0e125" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">I De klacht van Faust</h2>
+<div class="div2" id="d0e128">
+<h3 class="normal">1. De famulus Wagner, de begrensde mensch.</h3>
+<p>Nauwelijks verschijnt ons de figuur van Faust of wij vernemen zijn klacht, een klacht zoo zeer uit de geheele persoonlijkheid
+opgeweld, dat wij Faust niet kennen, zoolang wij de klacht niet verstaan. En door in haar te verwijlen, zoodat de snaren onzer
+ziel meetrillen, verstaan wij haar. Niet slechts muziek of roman willen genoten worden door medeleving, maar ook de wijsheid,
+en ook datgene wat aan de wijsheid voorafgaat.
+
+</p>
+<p>Terwijl wij nu de klacht van Faust zullen uitspreken, en bepeinzen wat zij inhoudt&#8212;zie daar ontmoeten wij een mensch in Faust&#700;s
+omgeving en met wien hij elken dag verkeert: zijn eigen famulus, den helper bij zijn natuurkundige proeven, Wagner. Hij is
+een mensch (of zeggen wij: hij is &#8220;de&#8221; mensch) die de klacht van Faust niet kent en haar niet begrijpt en die te dezen opzichte
+het niet verder brengt dan tot een schamele verzuchting. Het is langs den famulus Wagner, dat wij tot Faust naderen; het is
+door tegenstelling dat wij de beteekenis van Faust&#700;s klacht duidelijk maken.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>&#8220;Reeds weet ik veel doch gaarne wist ik alles&#8221; (<span lang="de">Zwar weiss ich viel, doch m&ouml;cht ich alles wissen</span>). Met deze woorden treedt de famulus Wagner uit <a id="d0e142"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e142">2</a>]</span>Faust&#700;s studeercel af; zij zijn kort en wel de prachtigste karakteristiek van een benepen mensch. De man wien deze woorden
+in den mond gelegd zijn, is voorgoed belachelijk en met hem het heele ras der zijnen; de kordate weetvastheid van zoo&#700;n schepsel,
+zijn beslist voornemen om de weterij van dag tot dag te vermeerderen, en de volkomen argeloosheid van zulk gemoed zijn zoo
+heerlijk bijeengebracht in dat &eacute;&eacute;ne volzinnetje, dat wij Goethe den oprechten dank onzer harten schuldig zijn, die zoo treffend
+de heele bent van weetwijzen heeft gekarakteriseerd.
+
+</p>
+<p>Deze menschen hebben &eacute;en eerbied, en die is groot, voor degenen die nog meer weten dan zij; zij hebben &eacute;&eacute;n verlangen en dat
+is groot: hun medewetenden voorbij te streven of althans in te halen; hoe gaarne zouden ze twee honderd jaren oud worden,
+wanneer dat hun hielp om alles te weten. Zij zijn het die de opstapeling der leervakken hebben uitgevonden en de vergelijkende
+examens.
+
+</p>
+<p>Wagner is de <i>begrensde</i> mensch. Maar waarin bestaat dan wel zijn begrensdheid, terwijl toch zijn verlangen z&oacute;o ver reikt? Tevreden met halve maatregelen
+vinden wij hem niet en de hoeveelheid weten, door hem verzameld, is hem nooit genoeg, daar hij immers tot de al-wetendheid
+toe zou willen voortwerken. Respektabel is de kennis der Wagners, en zij gelijken in hoeveelheid van opgezamelde wetenschap
+op musea. Hun vatbaarheid schijnt onbegrensd. Zijn zij niettegenstaande dit een begrensd type van menschen, waarin ligt deze
+begrensdheid dan?
+
+</p>
+<p>Zij ligt in een eigenschap huns geestes waardoor zij den zin en beteekenis van hun eigen weten misverstaan. In een misverstand
+ligt hun begrensdheid; en het misverstand is van dien aard, dat hij die het opeens inziet, tot de klacht van Faust vervalt.
+Maar ook van dien aard is het misverstand dat men slechts krachtens geestelijke beperktheid daarbij blijven kan <a id="d0e153"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e153">3</a>]</span>en dat de ware, ruime en diepe geest niet anders kan dan het misverstand ontsluieren en dus komen moet tot de klacht van Faust.
+En deze klacht verwoest de vorige vreugde en spreekt het vonnis uit over de schoone illusie van voorheen.
+
+</p>
+<p>Wat de famulus Wagner niet verstaat is: dat al deze kennis een nadering is tot het Onbegrepene. Ja: de diepere <i>waarheid</i> der kennis ligt hierin&#8212;een waarheid die vooralsnog verbijstert en verblindt, zooals ze aan Faust doet, maar die later wordt
+verstaan, wanneer het Onbegrepene niet zonder meer on-begrepen blijft. De Wagners echter verstaan niets van dezen geestelijken
+zin en wonderbare waarde der menschelijke kennis: hun is het te doen om de verzameling der weetzaken. Zij kloppen begeerig
+aan de deur van Faust&#700;s denkvertrek &#8220;om met hem te treden in geleerde overweging,&#8221; maar niet om wijsheid. De vrees, die hen
+een enkelen maal bij hun wetenschap overvalt, is niet de vrees of ook al het weten de toenadering is tot een ontzaglijk geheim,
+te groot voor menschenhart. Maar hun vrees is dat het korte leven niet genoeg zij om de hoeveelheid der weetbaarheden te verzamelen:
+&#8220;de kunst is lang en kort het leven&#8221; &#8220;eer de halve weg is afgelegd moet een arme drommel misschien sterven.&#8221; De <i>kwantiteit</i> van het weetbare verontrust hen soms; en zoo ze ooit over de begrensdheid onzer kennis hebben nagedacht, dan is het om deze
+grenzen verkeerd te stellen: de begrensdheid onzer zintuigen en van ons geheugen en der werktuigen die wij aanwenden, de kwantitatieve
+onvolmaaktheid van het menschelijk verstand is de eenige grens, die zij zich indenken: maar dat mogelijk het verstand zelf
+(ook het ver-reikendste) niet levert wat wij ons inbeelden, dat het verstand zelf <i>voert tot het onbegrepene</i>; dat aldus het verstand eindigt niet bij het doel, waarvoor wij &#700;t inspanden, maar bij de ontkenning des doels&#8212;d&agrave;t te verstaan
+is verre <a id="d0e166"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e166">4</a>]</span>buiten het vermogen der famuli Wagner. Zoo verstaan zij ook niet wat w&egrave;l de zin der verstandswerking mag zijn. In hun mond
+past de volgende lofspraak:
+
+</p>
+<p>Wij hebben met nauwlettendheid de bewegingen van gemoed en verstand gadegeslagen, geklassificeerd en ingedeeld onder psychische
+wet. Wij hebben de bronnen der historie van volken en geslachten geopend en bestudeerd. Wij hebben de aarde opgegraven en
+daar de archieven aangetroffen voor de prae-historische geschiedenis der menschheid; wij hebben door geologische onderzoekingen
+den ouderdom van onze aardsche woonplaats berekend en een algemeene voorstelling harer wordingsfazen verkregen; de afstanden
+vastgesteld in het stelsel der planeten; onze blik reikt tot eindlooze verten heen; de richting is aangewezen waarin het menschelijk
+verstand nog jaren en jaren zijn onderzoekingswerk kan voortzetten: <span lang="de">zwar weiss ich viel, doch m&ouml;cht ich alles wissen!</span>
+
+</p>
+<p>Oefent de verrukking der Wagners niet zekere verlokking uit en zou men haar uitspraak niet liever aanhooren dan de klacht
+van Faust, de bittere en doodelijke klacht: &#8220;Ik zie dat wij niets kunnen weten&#8221; (<span lang="de">ich sehe dass wir nichts wissen k&ouml;nnen</span>)?
+
+</p>
+<p>&#8220;Nu heb ik, ach, filosofie, rechtswetenschap en medicijnen, en ook helaas theologie met vurigen ijver bestudeerd. Daar sta
+ik nu, een arme dwaas en ben zoo wijs als bij &#700;t begin. Ik heet Magister, Doctor zelfs en trek nu al een tiental jaren, omhoog
+omlaag en scheef en krom scholieren bij hun neuzen rond en zie dat wij niets weten kunnen: dat brandt mijn hart met felle
+pijnen.&#8221;
+
+</p>
+<p>Aldus luidt de klacht, waarme&ecirc; Fausts nachtelijke alleenspraak in de studeercel aanvangt en waarvan geen famulus Wagner iets
+verstaat.
+
+</p>
+<p>Voor dezen is wetenschap nog niets anders dan lofwaardige geleerdheid, streelend voor het menschelijk gevoel van eigenwaarde.
+Dat wereld en leven <a id="d0e184"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e184">5</a>]</span><i>raadsel</i> zijn vermoedt hij niet. Tegenover de klacht van Faust klinkt zijn tevredenheid als onbewuste bespotting van zichzelf: &#8220;het
+is een groot genot zich in den geest der tijden te verplaatsen, toeziende hoe voorheen een wijs man heeft gedacht, hoe heerlijk
+ver ten laatste wij gekomen zijn.&#8221;
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e188">
+<h3 class="normal">2. Wetenschap is herleiding tot het Onbegrepene.</h3>
+<p>De klacht van Faust betreft niet de kwantiteit van het weten: het te weinig aan kennis. Deze kwaal ware wellicht door den
+arbeid van duizend jaren te verhelpen, waarna de klacht kon worden te boek gesteld als bewijs van het te kort in een voorafgaand
+stadium der menschelijke ontwikkeling.
+
+</p>
+<p>De klacht van Faust houdt in dat de kennis een nadering is tot het Onbegrepene. Dit is het wat hem kwelt: hoemeer deze schipper
+zijn vaart bespoedigt, zoo dichter nabij den kolk wordt hij gedreven, waarin elk vaartuig vergaat. Juist het tegenovergestelde
+van wat hij wenscht bereikt hij; het licht waarnaar hij versmacht blijkt duisternis. Tevoren, toen hij als onwetende door
+het leven liep, was hij niet ongelukkig; zijn behoefte aan kennis hield nog de belofte in eener toekomstige vervulling. Thans
+echter is hij de kennis deelachtig en ziet: het kennen drijft hem ijlings in de ellende: het Onbegrepene is voor zijn oog
+verrezen. Het is alsof nevels den horizont onzichtbaar maken zoodat wie kunnen leven zonder horizont, tevreden zijn met het
+beperkte bestaan hun gegund. Maar zij, wie de beperktheid het leven benauwt, doorwaden de nevelen en wat zien zij? <span id="d0e195" class="corr" title="Bron: monsters">Monsters</span> die het bestaan bedreigen.
+
+</p>
+<p>Wij willen uit het begrip der wetenschap, de wetenschap van natuur en zielsleven, nagaan waardoor Faust tot zijn klacht gedreven
+is.
+<a id="d0e200"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e200">6</a>]</span></p>
+<p>Faust heeft op alle gebied van het menschelijk weten zijn kennis uitgebreid: wat wil het zeggen: de uitbreiding der kennis?
+Het wil zeggen dat de waargenomen stof, die eerst een voorwerp was voor de tuchtlooze fantasie, al meer onder algemeene gezichtspunten
+des verstands gebracht wordt: de zonnekar met de vurige rossen en den kloeken menner, die eertijds de fantastische behoefte
+der jeugdige volken bevredigde, heeft de plaats geruimd voor een mechanische wet van beweging naar de eischen van het tucht-lievend
+verstand. Nu zijn wij verstandiger en wij zijn vooruit gegaan; wij hebben voldaan aan den eisch onzer eigen bewustheid. Maar
+<i>begrijpen</i> wij nu? Het voorbarig &#8220;ja&#8221; als antwoord op deze vraag past in den mond der famuli Wagner.
+
+</p>
+<p>Ons verstand leert ons de bizondere gevallen begrijpen uit het algemeene; den val van een steen begrijpen we uit de algemeene
+wet der aantrekking; het ontkiemen van een zaad begrijpen wij uit de algemeene wet der organische ontwikkeling. In zoover
+kan men zeggen dat wij door het verstand iets begrijpen. Maar zal dit begrijpen volledig zijn en niet een verwijzing naar
+het onbegrijpbare, dan moeten wij ook het Algemeene begrijpen&#8212;en dat kunnen wij niet. Zoo is er dan deze reden, om welke ons
+verstand niet in staat is tot wezenlijk begrijpen: dat het verstand de waargenomen wereld der bizondere gevallen (verschijnselen,
+gebeurtenissen) herleidt tot het Algemeene (algemeene wetten) en het Algemeene is voor hem onbegrijpelijk.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Voorbeeldig in ijver werkt het verstand voort aan zijn matelooze taak, om de veelvormige en veelvervige stof der waarneming
+te brengen onder de tucht van het Algemeene. Maar bij nadere bepeinzing wordt ons duidelijk dat wij niet vermogen raadsels
+op te lossen, doch te klassificeeren. Wij herleiden de raadseltjes tot <a id="d0e212"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e212">7</a>]</span>raadsels; de bizondere raadseltjes tot algemeene raadsels; het bizondere raadseltje van het vallen eener steen tot het algemeene
+raadsel der aantrekkingskracht. Ons verstand is de ondernemer van een dierentuin, die zijn kooien in regelmatige orde bouwt
+naast elkaar en geleidelijk den toeschouwer door de opklimmende rang-orde der dierenwereld voortleidt; elke kooi draagt een
+welgeschilderd opschrift, waar geslacht en soort van het vertoonde schepsel te lezen staat. Maar het wezen zelf dat als representant
+der soort zich hier voordoet, is een onoplosbaar raadsel. Hier is de tijger, felis tigris, gevaarlijk roofdier, exemplaar
+der katten-familie; orde: roofdieren (carnivora); onderklasse: eigenlijke zoogdieren (monodelphia); klasse der zoogdieren
+(mammalia) en behoorend tot de eerste type van het dierenrijk: de gewervelde (animalia vertebrata.) Maar ik vraag u: wat loert
+in dat oog? <span id="d0e214" class="corr" title="Bron: zoo">Zoo</span> gij mij dat dier wilt vertoonen, bij de goden leg mij uit wat de natuur is, dat zij zulke wezens schiep en wat de <i>zin</i> der schepping is, waarin dit dier zijn plaats heeft en: wat beteekent de tijger in de rangorde der wezens die gij mij zoo
+keurig benaamdet? Of zie dien dommen papegaai, bij welken de uil waard is vogel van Athene te zijn: wat wil de natuur dat
+zij dezen papegaai in haar bosschen laat. Zonder raadsels kwam ik in uw dierentuin, waarin ge mij de wereld zoudt vertoonen
+gekatalogiseerd: ik zou uitgaan als een begrijpende; maar gij hebt mij alleen vertoond geklassificeerde raadselen.
+
+</p>
+<p>Ons verstand is de ondernemer van dien dierentuin. Het heeft een tweeledigen arbeid: <i>vooreerst</i> de klassifikatie (schematisatie) der waargenomen voorwerpen naar hun eigenschappen. Wanneer wij een slak, een olifant en
+een nijlpaard beschouwen, blijkt al dadelijk, dat de eigenschappen der laatste twee meer onderling overeenstemmend zijn dan
+der eerste twee. Zoo ontstaat een indeeling der waargenomen wereld in verscheidene <a id="d0e225"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e225">8</a>]</span>rangen: de anorganische wereld; de organische (plantenrijk), de bewuste wereld (dierenrijk) en de wereld der redelijke wezens.
+De <i>tweede</i> taak van het verstand is: het leven der voorwerpen van elke klasse na te sporen; herleidend het verschil der eigenschappen
+tot verschil van levensfunktie: in de anorganische wereld is dit leven twee&euml;rlei<span id="d0e230" class="corr" title="Bron: ;">:</span> chemische verbinding en ontbinding der stoffen &egrave;n mechanische beweging; in de organische wereld is dit leven: groei (voeding,
+procreatie, sterven); in de bewuste wereld: bewust-zijn; in de redelijke wereld: denken en wil.
+
+</p>
+<p>En wanneer wij nu de gekompliceerde verschijnselen, die zich overal voordoen, herleid hebben tot de <i>enkelvoudige algemeene gevallen</i> (wetten) van het leven eener toebehoorende klasse, dan mag ons verstand even voldaan zijn als de famulus Wagner.
+
+</p>
+<p>Maar nu begint de klacht van Faust: want, het algemeene geval der aantrekkingskracht of van den groei of van het bewust-zijn
+of van den wil: dat is juist het onbegrepene.
+
+</p>
+<p>In het eerste zijn wij voldaan. Zoolang wij de waarnemingswereld voor oogen hebben zijn wij voldaan met de wetenschap, dat
+de veelvuldige werkingen, elk met hun eigen aanschijn, berusten op een zelfde algemeenheid; de groei van deze lelie gaat evenzoo
+als de groei van honderd andere planten, die gij reeds kent; bevruchting en voeding hier geschieden gelijk als daar. Herkennen
+wij in het aanschouwde natuurverschijnsel een algemeene wet, dan bevinden wij ons in een aangename situatie daar tegenover;
+wij zijn niet verbijsterd als tegenover het ongewone; wij weten heel wel het verschijnsel te plaatsen. Te zijnen opzichte
+zijn wij voldaan als Wagner.... Totdat we gaan peinzen over dat Algemeene! <span id="d0e242" class="corr" title="Bron: over">Over</span> den groei zelf; over ontstaan en bevruchting en voeding en sterven. En nu niet meer over een bepaald geval ervan, maar over
+deze dingen zelf; hier helpt geen analogie noch verwijzing <a id="d0e245"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e245">9</a>]</span>naar iets anders, tenzij naar een hooger Algemeene, dat alsdan aan uw verbijsterd oog zich vertoont. Staat ge nu niet met
+uw aangezicht voor het Onbegrepene? Een steen valt.... ziedaar de bizondere verschijning van het algemeen geval: de (wet der)
+aantrekking. Ge noemt het algemeene: de aantrekkings<i>kracht</i>. Kracht beteekent mysterie.
+
+</p>
+<p>Wilt ge u verwonderen? Aanschouw gindsche pompoenstruik; voor drie maanden ging een nietig zaad in de aarde. Thans staat daar
+een plant van vollen en schoonen vorm; de groene hoekige stengels dragen fraaie en breede bladeren, sierlijk generfd en zacht-behaard;
+oranje bloemkelken pronken tusschen het groen en reeds begint zich een geel en groen gevlekte vrucht te ronden. Bedenk nu
+niet de analogie met andere gevallen van gelijken aard: bedenk het Algemeene,&#8212;den groei; de verbandstelling tusschen het nietig
+ovaalvormig zaadje, dat gij nederwierpt &egrave;n deze schoone volle plant; er is niet &eacute;&eacute;n overeenkomst; het is even wonderlijk als
+dat een krokodil een eikeboom werd of een paddestoel veranderde in een mensch. Wij zijn er aan <i>gewoon</i>; maar het gewone is even groot wonder als het ongewone; het Algemeene is puur mysterie en ondoordringbaar voor ons wetenschappelijk
+verstand.
+
+</p>
+<p>In het Algemeene (de algemeene wet) is niets geschied dan de vereenvoudiging van het bizondere; het verwarde beeld, dat door
+de aanschouwing voor onze oogen komt, is er tot zijn enkelvoudigen vorm, <span class="abbr" title="dat is"><abbr title="dat is">d. i.</abbr></span> tot denkbeeld, gereinigd. Het verstand, tot zijn grens genaderd, heeft principieel en duidelijk het onkenbare voor den dag
+gebracht, dat zich bij de onoverwogen aanschouwing der dingen alsnog verborgen hield.
+
+</p>
+<p>Wetenschap is een herleiding tot het Onbegrepene. Vandaar de klacht van Faust: Zij die van haar de openbaring der waarheid
+verwacht hadden en teleurgesteld <a id="d0e262"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e262">10</a>]</span>uitkwamen, hebben gesproken van haar bankroet. Volkomen ten onrechte; wat zij ondervonden hebben is het bankroet hunner verwachting.
+Het positivisme heeft zijn belofte niet gehouden waar het de wetenschap tot een religie maakte. Maar de menschheid, van welke
+Faust lid is, behoeft de verheldering van het innerlijk en deze is het die zij op den moeilijken weg der wetenschap heeft
+gezocht.
+
+</p>
+<p>Konden nu maar de Fausten inzien dat het Algemeene een poort is, wel gesloten, maar aan den ingang van het rijk der Waarheid
+gebouwd, dan zouden zij, op den weg van hun nadenken voortgeschreden hun klacht uiten met berusting, maar nu ten einde raad,
+klagen zij &#8220;dat wij niets kunnen weten.&#8221;
+
+</p>
+<p>De scepticus houdt bij dit inzicht halt, en acht het <i>wijsheid</i>. Zijn karakter brengt den eisch van intellektueele zekerheid niet voort; het negatieve besluit is hem te meer welkom, omdat
+hij nu met handhaving zijner verstandelijke reputatie het deel des gemaks kan kiezen in het leven. En zeker: de klacht van
+Faust klinkt als wijsheid tegenover de wetenswaan der Wagners; maar toch is zij op die wijze niet bedoeld. In den mond der
+kleinere geesten is Faust&#700;s klacht de uitspraak van het zelftevreden intellekt, dat nu met zijne wetenschap van het niet-weten
+een eindpunt heeft bereikt. &#8220;<span lang="fr">Que sais-je</span>&#8221; vraagt Montaigne en wordt door zijn onwetendheid niet verontrust. Hij was een verstandig mensch en een elegante geest, niet
+zonder bekoring; maar hij was geen Faust.
+
+</p>
+<p>Ook de groote zoekers van ons geslacht, <span id="d0e276" class="corr" title="Bron: Sokrates">Socrates</span> zoowel als Paulus, hebben beleden dat de kennis waarop een menigte van halfwetenden zich verhoovaardigt, voor den d&oacute;&oacute;rschouwer
+een oorzaak der vertwijfeling zou zijn, zoo hij niet tot nog hooger gezichtspunt klom. Van Paulus is de uitspraak: zoo iemand
+meent iets te weten, die heeft nog niets gekend gelijk men behoort te kennen. En Socrates zegt: <a id="d0e279"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e279">11</a>]</span>ik, daar ik niets weet, zoo meen ik ook niet te weten. Doch de God is wel in waarheid wijs en meent dat de menschelijke wetenschap
+weinig waard is, als zeide hij: Deze o menschen is de wijste van u, die, gelijk Socrates heeft ingezien, dat hij niets waard
+is in wetenschap.
+
+</p>
+<p>Faust is geen scepticus, geen twijfelaar tevreden met zijn twijfelkunst. Het hoogere gezichtspunt, waarin de waarheid opengaat,
+is hem alsnog gesluierd. Zijn klacht klinkt tegen het gewelf van zijn studeercel in deze nacht van onderzoek en versmachting.
+Hoe zal deze man aan zijn klacht ontkomen?
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Een weg der ontkoming is er en die niet maar de vlucht is van een moedelooze. De tot twijfel en vertwijfeling vervallene kan
+vluchten in den schoot der moederkerk; maar een echte ontkoming ware dat niet: veeleer een insluimering, het moede hoofd op
+zijden kussen neergelegd, terwijl de groote klokken der beschermende kathedraal de gedachten bedwelmen en het gelijkmatig
+rythme den slaap begeleidt. Maar de vlucht is voor Faust de weg der ontkoming niet. Hij zal niet ontkomen, maar te boven komen.
+
+</p>
+<p>De weg, dien men niet aanstonds vindt is deze: het leven zelf samenvatten en verheffen tot zedelijke daad en op die wijze
+van binnen uit met nieuwe energie het denken sterken. Het denken, door de zedelijke daad des levens tot redelijkheid verdiept,
+heeft het richtsnoer der waarheid in zich. Is de beschouwing over de wereld, natuur, en historie uitgeloopen in de klacht
+der onwetendheid, dan zal nu de aandacht, van deze &#8220;buiten&#8221;-wereld afgeleid, zich tot den denkenden mensch zelf bepalen en
+binnen-in-zich zal men werkelijkheid vinden en een geestelijke levensbeschouwing wordt gewonnen. De wereld blijft dan het
+kleurig gordijn, waarvoor zich het leven afspeelt. In eigen boezem wordt werkelijkheid wat daarbuiten tot tastlooze <a id="d0e289"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e289">12</a>]</span>onzekerheid versplinterd is: &#8220;gij hebt haar verwoest de schoone wereld, in eigen boezem bouw haar op&#8221;. Zoo komt de geest zijn
+twijfel te boven en vestigt zijne zekerheid; hij komend tot de innerlijkheid des levens, komt tot de redelijkheid van het
+denken en de klacht wordt omgezet in gejuich. Er is noodig een omzetting des levens, die niet in &eacute;en moment, maar in een innerlijke
+geschiedenis zich voltrekt. Niet een &#8220;bekeering&#8221; maar een verdieping en bevinding onzer innerlijke waarde.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e291">
+<h3 class="normal">3. Faust zoekt ontkoming bij de magische fantasie.</h3>
+<p>Maar zoover is Faust nog niet, en juist de pogingen om tot waarheid te geraken &eacute;er hij zich in het leven werpt, zoekend naar
+zijne daad&#8212;juist zijn voorafgaande pogingen hebben een enorme bekoring. Want daarin komen groote en zinvolle vermoedens van
+het menschenhart tot uitspraak. De waarheid, door het verstand niet bereikt, wordt misschien bereikt door.... de fantasie?
+En ziehier de gedachte vleugelen aandoen om fantastisch in de geestelijke waarheid der wereld op te stijgen. Mogelijk wordt
+het mysterie der natuur aldus geopend? Mogelijk heeft de fantasie den gouden sleutel der poort, waarvan &#700;t verstand niet anders
+vermag dan de konstruktie te bestudeeren.
+
+</p>
+<p>De vooruitgang der kennis is geweest een gaan van de fantasie tot het verstand. De oude mythologische verbeelding verklaart
+de natuurverschijnselen door goden en nimfen, terwijl het latere verstand de natuurverschijnselen verklaart door het algemeene
+(de algemeene natuurwetten). Het in de aarde geworpen zaad ontkiemt volgens een algemeene wet van organischen groei, zoo leert
+het verstand; maar de mythologische fantasie houdt het daarvoor, dat een fee des nachts met haar tooverstaf de zaden aanroert
+en het <a id="d0e298"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e298">13</a>]</span>leven eruit opwekt, zoodat ze ontkiemen. Wanneer dan de mensch, ten einde des verstands en uitgekomen bij de klacht der onwetendheid,
+eens v&agrave;n het verstand t&oacute;t de fantasie terugkeerde? <span id="d0e300" class="corr" title="Bron: of">Of</span> neen niet terugkeerde, maar v&oacute;&oacute;rtging: een nieuwe mythologie, een natuurfilosofische mythologie uitvond, waarin de resultaten
+der wetenschap omgewerkt werden in mythologischen zin? Het algemeene des verstands omgezet in het persoons-beeld der fantasie?
+De algemeene werkingen der natuur toegeschreven aan de energie van geesten?....
+
+</p>
+<p>Ziehier een weg, die schijnt een weg der ontkoming aan de klacht.
+
+</p>
+<p>Het onpersoonlijk-Algemeene was de troostelooze uitkomst van het overdenken der natuur; tegenover het Algemeene staat de mensch
+als tegenover het steenen aangezicht der Sfinx. Maar deze uitkomst wordt blij-eindig omgezet, indien het Algemeene niet meer
+het troostelooze einde onzer gedachten is, doch daarin een verwantschap aan onzen eigen geest wordt vermoed.
+
+</p>
+<p>Heeft ook Schiller niet in zijn gedicht &#8220;<span lang="de">Die G&ouml;tter Griechenlands</span>&#8221; met weemoed deze orde der fantasie verheerlijkt en uitgeroepen: <span id="d0e312" class="corr" title="Bron: ">&#8220;</span>Schoone wereld, waar zijt Gij? Keer terug o bloeiende jeugd der natuur! <span id="d0e315" class="corr" title="Bron: ach">Ach</span> slechts in het <span id="d0e318" class="corr" title="Bron: fe&euml;enland">fee&euml;nland</span> der dichtkunst is uw fabelachtig spoor thans te herkennen. Uitgestorven treurt het zaadveld en aan mijn blik vertoont zich
+geen godheid meer&#8221; ....wanneer zich nu w&egrave;l in het zaadveld een god vertoonde en de wereldkrachten geestelijke machten waren,
+die mijn voetspoor omringden....
+
+</p>
+<p>Gij weet wat het is.... magie? Zij is niet hetzelfde als de mythologische fantasie en wanneer misschien aan den Faustischen
+mensch de dichterlijke en mythologische fantasie een oogenblik het brein doorkruist, dan wijst hij haar toch af voor die andere:
+de <i>magische</i>, zooveel zinvoller dan haar zuster. De <a id="d0e326"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e326">14</a>]</span>mythologische fantasie zingt, maar de magische fluistert; de dichterlijke fantasie speelt, maar de magische werkt. Zij verheft
+zich, belooft, bezweert en dreigt. Zij is vol angst en vol belofte, geheimzinnig als de slaap en majestueus als de dood.
+
+</p>
+<p>Verzeker dat de aantrekkingskracht liefde is, en noem de electriciteit ijver; blijf niet bij deze verklaringen in het algemeen,
+maar vat alle natuurwerking op als streven van geestelijke oer-wezens. Zeg dat de liefde een liefde is van elementen-geesten
+en dat een geheimzinnig huwelijk de tegengestelde krachten verbindt.... Zeg deze inzichten tot uzelf in het half-duister van
+den maannacht, in uw studeercel. Zeg ze tot uzelf, o Faust, te midden der oude perkamenten, retorten en instrumenten, terwijl
+ge onrustig in vergeten geschriften bladert.... en bevind dan de uitwerking uwer gedachten, terwijl de smeulende lamp knettert
+en de nachtwind door het geopende hooge venster steunt. Om u heen bewegen de ritselingen van opgeroepen geesten.
+
+</p>
+<p>Het is de Neo-Platonische en -Pythagoreische mystiek, die aldus het geheim der natuur wilde lezen. In de eerste eeuwen onzer
+jaartelling, toen de menschelijke gedachte een bewegelijkheid had als nooit tevoren en op alle wegen uitging om waarheid te
+zoeken, vond ook de magie grooten aanhang. Jamblichus (&plusmn; 300) had een beroemden naam als filosoof, maar ook als wonderdoener
+en bezweerder der geesten en van hem vertelde men, dat hij Eros en Anteros, geesten van liefde en wederliefde, in levende
+gestalten uit twee bronnen van zijn syrisch vaderland te voorschijn riep. In den tijd der Renaissance<span id="d0e332" class="corr" title="Bron: ,,">,</span> toen het kerkelijk systeem was losgemaakt en het denken ongehinderd op vrije wegen ging, was ook aanstonds de geesten-theorie
+gevonden als middel tot doorgronding van het bestaande. Heel de natuur is een werk van geestelijke machten welke men kan leeren
+kennen en <a id="d0e335"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e335">15</a>]</span>op welke men kan invloed oefenen door de magie. De naam Paracelsus zegt genoeg: maar er is een andere naam, die in verband
+met Faust meer zegt: Agrippa von Nettesheim (&#8224; 1535), want deze man is niet slechts een belijder der natuurmystiek, maar is
+ertoe gekomen langs den weg van Faust. En terwijl zijn eene geschrift den titel draagt: &#8220;over de onzekerheid en ijdelheid
+der wetenschappen&#8221; heet het andere &#8220;okkulte filosofie&#8221;; de weg d&oacute;&oacute;r het verstand tot de klacht &#8220;ik zie dat ik niets weet&#8221;
+en v&agrave;n de klacht tot de fantasie.
+
+</p>
+<p>Nu is voor Faust de wereld veranderd en de kennis geen herleiding meer tot het Onbegrepene. Ons eigen streven begrijpen wij:
+tenminste is het feit onzer eigen strevende natuur ons z&oacute;&oacute; vertrouwd, dat wij hier geen geheimenis achter zoeken, dan welke
+wij rechtstreeks verstaan. Hetgeen aan ons streven verwant is en tot vorm van streven kan herleid worden, achten wij ook begrijpelijk.
+Welke nieuwe zienswijs, wanneer op eens de geheele natuur met haar werkingen wordt voorgesteld als aan ons streven verwant!
+
+</p>
+<p>&#8220;Wanneer de natuur u onderwijst, dan gaat de zielenkracht voor u open en verstaat ge hoe de eene geest tot den andere spreekt&#8221;;
+&#8220;de geestenwereld is niet toegesloten; uw verstand is toe en dood uw hart. Rijs op leerling! <span id="d0e341" class="corr" title="Bron: en">En</span> baad onbezwaard uw aardsche borst in het geestes-morgenrood.&#8221; Bij de aanschouwing der magische teekens, waardoor de beschouwer
+in rechtstreeksche aanraking komt met de aangeduide geestelijke kracht, vloeit zaligheid door alle zintuigen, een jong en
+vernieuwd levensgeluk stroomt nieuwgloeiend door Faust&#700;s zenuwen. Is het een God die in het magisch teeken die macht heeft
+neergelegd? Is hij, Faust, zelf een godheid? Hem wordt het tot licht van binnen en de werkende natuur ligt voor zijn ziel
+geopend!
+
+
+<a id="d0e344"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e344">16</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e345">
+<h3 class="normal">4. Faust&#700;s klacht herhaald (verschijning van den Aardegeest).</h3>
+<p>Deze toenadering tot het wezen der natuur, en waarbij de magi&euml;r niet slechts de natuur bedoelt, maar het hart der wereld en
+der werkelijkheid zelve, heeft het kenmerk der voorbarigheid. Wat Faust van het daglicht der wetenschap verzekert, kan ook
+van het nachtlicht der magie gelden: &#8220;De geheimenvolle natuur laat in het licht des daags zich van haar sluier niet ontdoen
+en wat zij niet verkiest aan uw geest te openbaren, dat ontwringt gij haar niet met hevels en met schroeven&#8221;. Ook voor de
+magische fantasie opent zij haar geheim niet.
+
+</p>
+<p>De geestesverrukking van Faust, als hij uitroept &#8220;o welke weelde welt in dezen aanblik&#8221; is begrijpelijk. &#8220;Welke weelde vloeit
+door al mijn zinnen! Ik gevoel jong en heilig levensgeluk gloeiend door zenuwen en aderen stroomen. Was het een God, die deze
+teekens schreef, die mijn innerlijke bruising bedaren, mijn arme hart vervullen met vreugde, en met geheimzinnigen drang de
+krachten der natuur rondom ontsluieren? Ben ik een God? ik gevoel mij zoo licht!&#8221; De geestesverrukking van Faust is begrijpelijk,
+omdat zij de opstijging der ziel is uit de neerslachtigheid tot de hoop. Terwijl plotseling de klacht staakt en een nieuw
+vergezicht geopend wordt, trilt de aandoening door alle zenuwen en wordt de gang der gedachten rythmisch; de ziel is alreeds
+door het nieuwe licht omstraald&#8212;zoolang de opwekking duurt. Weldra zal de weg der fantasie een pad van vergissing blijken,
+wanneer het spiedend oog ook daar de richting kwijt raakt. De denker Faust zal ontwaren, dat deze wereld niet de gelijke is
+van den menschegeest en dat het Onbegrepene ook hier mensch en wereld uit elkaar scheidt. De droomen der magie voeren eerst
+recht het <a id="d0e352"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e352">17</a>]</span>Onbegrepene tot vlak nabij en ontstellen den geest, die waarheid zoekt.
+
+</p>
+<p>Het was de vraag om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap met den menschengeest: dan zou hun zin ontsluierd zijn
+en het geheim der dingen openbaar. Maar het spreekt vanzelf, dat deze verwantschap, al bestaat ze ook, dieper ligt dan ons
+<i>bewustzijn</i>. Maar zou er sprake zijn om wereld en natuur te begrijpen uit verwantschap met den menschengeest, dan zou deze verwantschap
+bestaan moeten juist met ons <i>bewuste</i> zieleleven. Wat hielp het, zoo de natuur verwantschap aanwees met de <i>onbewuste</i> gronden van ons menschelijk wezen? Maar zie: het kleine gebied van ons innerlijk leven, dat met onze eigen lantaren wordt
+toegelicht, is niet meer dan een oppervlakte: afgronden liggen in ons en berghoogten verrijzen, waarvan nu en dan een vermoeden
+en zelfs een innerlijke ervaring in ons ontwaakt. Wij die onszelf niet kennen, ontberen die zelfkennis, waarbij het heelal
+wordt toegelicht, en waardoor God, wereld en natuur voor ons kenbaar zijn. Uit verwantschap met onzen onbewusten en diepen
+geest zou de groote wereld door ons begrepen worden.... zoo wij niet beperkt waren tot het kleine land van ons eigen bewustzijn.
+Hier blijkt de magie met haar verbeelding van mensch-gelijke krachten in de natuur, een fantasie van kinderlijke dwazen en
+gevaarlijk misbruik onzer krachten. De volledige zelfkenner zou de ware Magi&euml;r zijn, die alsdan de magie zou verachten en
+in de spiegel zijns eigenen geestes de eeuwige wereld kennen zou zonder toovermiddel. Maar <i>deze</i> zelfkenner is onder de menschen niet te vinden, en met de groote teleurstelling staat Faust voor het Onbegrepene.
+
+</p>
+<p>&#8220;Hoe voel ik mij u nabij&#8221; durft Faust den Aardegeest toeroepen, die het leven en den zin der historie van aarde en menschheid
+in zijn werking samenvat. &#8220;Uw gelijke ben ik!&#8221;&#8212;maar deze moed is overmoed, <a id="d0e370"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e370">18</a>]</span>of het is de moed der wanhoop die op dit &eacute;&eacute;ne oogenblik alles te winnen of alles te verliezen heeft. Het antwoord is verpletterend
+&#8220;gij gelijkt den geest <i>dien gij begrijpt</i>, niet mij&#8221;.... en de geest verdwijnt.
+
+</p>
+<p>Zoo eindigt de eerste weg van Faust, waar hij begon, hij eindigt bij de klacht; en het einde is smartelijker dan het begin;
+de tweede klacht overtreft de eerste; zij is roerender en dieper; zij heeft geen melancholie en geen droefheidshumor; zij
+heeft alleen verschrikking: &#8220;Ik gelijk niet u? Wien dan? Ik, evenbeeld der Godheid.... ik gelijk niet eens op u!&#8221;
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>In diepe neerslachtigheid blijft Faust achter, wanneer de geest der aarde, door zijne magische fantasie opgeroepen, hem verlaat....
+&#8220;o gelukkig wie nog hopen kan aan deze zee van dwaling te ontkomen. Wat men niet weet, dat juist kan men ontberen, en wat
+men weet is overbodig.&#8221;&#8212;Zoo spreekt hij tot zijn famulus Wagner, die tot geen hooger gezichtspunt stijgt dan van het interessante.
+De onbewust-komische kracht van deze Wagners is een troost, waaraan de Fausten zich laven een kortstondig oogenblik.
+
+
+
+<a id="d0e381"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e381">19</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="d0e382" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">II Faust en Mefistofeles</h2>
+<div class="div2" id="d0e385">
+<h3 class="normal">1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in den Hemel)<span id="d0e388" class="corr" title="Bron: ">.</span></h3>
+<p>De denker Faust wil een kennis van het absolute. Met niets minder is hij voldaan, want wat in hem leeft en beweegt is de <i>oneindige drang</i>. Faust is eeuwigheidsmensch. De oneindige drang is het wezen zijner menschelijkheid.
+
+</p>
+<p>Hiermede is Faust niet &#8220;Uebermensch&#8221; maar <i>mensch</i>. Hij is, zoo ge wilt, de geniale mensch. Maar het genie is niet een menschensoort, die, buiten de kondities van het menschelijke
+bestaan levend, een eigene roeping vervult en eigen karakter heeft. Het genie is de mensch in zijn volheid, en bestaat in
+een zuiverder uitdrukking van het mensch-zijn. Het genie is zich op dieper wijze van het algemeen en waar menschelijke bewust.
+Zoo ook Faust: hij is zich bewust van den oneindigen drang, die ongeweten ook in Wagner werkt. Hij is zich bewust van de eeuwigheid
+in hem en daardoor streeft zijn denkerschap naar het allerhoogste.
+
+</p>
+<p>In dit opzicht zijn wij aan Faust verwant. Waarlijk, noch Faust, noch zijn streven zouden ons belang inboezemen, zoo wij ons
+niet aan hem verwant wisten en zoo niet in zijn lot een beeld van het onze geschilderd was, hoewel in blinkender kleuren.
+Het loutere verhaal boeit slechts kinderen; de geschiedenis van <a id="d0e402"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e402">20</a>]</span>iemands worstelingen zonder meer houdt ons eenige uren bezig; maar wat in het Faust-gedicht een eeuw lang de lezende en denkende
+menschheid geboeid en verwonderd heeft, is de aanschouwing van haar eigen streven en haar eigen levensdrang in dichterlijk
+beeld. Zoo is de oneindige drang het wezen ook onzer menschlijkheid.
+
+</p>
+<p>Tot het begrijpen van de Faustfiguur dalen wij af naar de <i>gronden</i> onzer menschelijkheid; de dichter zelf heeft ons dezen weg gewezen door aan het optreden van zijn figuur een &#8220;proloog in
+den hemel&#8221; te doen voorafgaan.
+
+</p>
+<p>Hier zien wij God op den hemelschen troon gezeten en door engelen omringd. Wij hooren het gezang der aartsengelen, verheerlijkend
+de werken der natuur, den omloop der zon, die instemt in den reizang der planeten en haar dagreis met donderslag voltooit.
+De engelen ontvangen sterkte uit dezen aanblik en de onbegrijpelijk verhevene werken Gods zijn heerlijk als op den eersten
+scheppingsdag. Ook de aarde wentelt in de ruimte met haar pracht in snelle beweging om en de helderheid als van het paradijs
+wisselt af met diepe huiveringwekkende nacht; de zee schuimt met haar breede vloeden; rots en zee bewegen mede in de omwenteling
+der planeet, en stormen bruisen, een verband van ingrijpende werkingen uitoefenend en bliksemende verwoesting vlamt vooruit
+op het pad des donders. Maar Gods boden verheerlijken het zachte wandelen van den dag.
+
+</p>
+<p>Terwijl aldus de Aartsengelen als wereldmachten de kosmische werkzaamheid Gods verkondigen, verschijnt Mefistofeles met zijn
+ironisch beklag over den mensch. Hij kent ze de menschen, wezens die zich aftobben, bedeeld met de rede, die een valsche schijn
+is van het hemelsche licht en waarvan ze niet anders kunnen dan misbruik maken. Een hunner is de doctor Faust, die in zijn
+onbevredigd zoeken de schoonste <a id="d0e413"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e413">21</a>]</span>ster van den hemel vordert en de hoogste lust van de aarde. Al het verhevene, dat God in dien mensch ziet, is niet anders
+dan dwaze waan: zoo Mefistofeles hem maar eens mocht meenemen op z&igrave;jne wegen, zou hij volgaarne afstand doen van zijn dusgewaande
+hoogere natuur.
+
+</p>
+<p>Welaan! zoo spreekt de goddelijke wijsheid over dezen mensch: hij zij overgegeven aan Mefistofeles om van zijn oorsprong te
+worden afgerukt; hij worde omlaag gevoerd op Mefistofeles&#700; weg: eindelijk zal de verleider beschaamd staan wanneer hij moet
+erkennen: een goede mensch blijft in het duistere gedrang zich van den rechten weg welbewust.
+
+</p>
+<p>En hieraan voegt de goddelijke wijsheid toe: al te licht verslapt des menschen werkkracht en bemint hij de onbepaalde rust;
+daarom geef ik hem den medgezel, die aanspoort en drijft en die als duivel zijn moet in gestadige werking.
+
+</p>
+<p>In dezen &#8220;proloog in den hemel&#8221; wordt dus Faust genoemd in een ander verband dan van zijn studeercel. Eerst worden ons het
+kosmisch leven en de groote werkingen der wereldmachten voor oogen gevoerd en aanstonds daarna wordt de mensch herdacht als
+lid in dit wereldgeheel. Het is God zelf, die na het gezang der aartsengelen den naam van Faust uitspreekt. In de groote werkingen
+des heelals is hij ingedacht; hij heet onafscheidbaar van zijn eeuwigen oorsprong en treedt ons dus voor oogen als eeuwigheidswezen.
+Niet maar een vergankelijk deel der aardsche verschijning is hij, maar een door God met hoogeren inhoud toegeruste; en terwijl
+Mefistofeles hem vatbaar waant voor verderf en ondergang, weet God, dat in hem een kracht woont, door geen verderf aantastbaar.
+In den mensch is het oneindige; krachtens den onuitputtelijken, oneindigen drang is hij <i>mensch</i>. In iederen mensch is het <i>bovenpersoonlijke</i>, algemeene en kosmische. Het wereldgeheel is in hem vertegenwoordigd, <a id="d0e427"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e427">22</a>]</span>zooals de val van een voorwerp de aantrekkingskracht in het algemeen beduidt, en zooals in een enkele plant de geheele natuur
+werkzaam is.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e429">
+<h3 class="normal">2. De verstorende macht.</h3>
+<p>Faust dan is vergezeld door <i>Mefistofeles</i>. Reeds in den proloog is deze figuur toegelicht; te duidelijker blijkt zijn wezen waar hij zich aan Faust onthult in de studeercel
+en in den omgang, dien hij met zijn geleider pleegt.
+
+</p>
+<p>De inkleeding der Mefisto-gedachte is evenals het Gods- en hemelbegrip in den proloog aan de Middeleeuwsche voorstelling ontleend;
+maar de gedachte zelf is mijlen ver van het Middeleeuwsche geloof verwijderd.
+
+</p>
+<p>Het Middeleeuwsche geeft hier zijn magisch-dichterlijken glans af: de booze geest in een zwarten poedel ge&iuml;nkarneerd, loopt
+op Faust, die met Wagner langs de velden wandelt, in al nauwer kring toe, een vuurspoor achterlatend. Daarna in de studeercel
+van Faust meegekomen en door magische spreuken gedwongen, onthult hij zich als Mefistofeles in de gedaante van een reizend
+scholier, zooals de Middeleeuwen ze bij menigte telde en aan wier reputatie vaak een geheimzinnig verdachte bijsmaak was.
+
+</p>
+<p>Welke nu is de beteekenis van Mefistofeles in het Faustgedicht? Want deze figuur heeft een zeer bepaalde beteekenis voor Faust.
+De dichter heeft in het Middeleeuwsche beeld de Middeleeuwsche gedachte verlaten, niet bedoeld een persoonlijken duivel, boozen
+geest of zelfstandig wezen, maar een faktor van Faust&#700;s menschelijkheid zelf, een element <i>in</i> den menschegeest. Geen wezen naast Faust maar een wezen in Faust.
+
+</p>
+<p>In Faust vindt, gelijk ieder mensch, de goddelijke geest (die het menschelijk <i>wezen</i> zelf is in zijn hoogere <a id="d0e451"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e451">23</a>]</span>Algemeenheid) eene belichaming, en Faust is zich hiervan als van een oneindigen drang bewust. Dit hoogere en algemeene wezen
+is in ons een aanleg, die zich moet verwerkelijken. Niet in eens zijn wij die wij <i>zijn</i>. De majesteit van ons wezen is nog omhuld. Het is nog niet openbaar wat wij zijn zullen, zegt de apostel Paulus. Dit beteekent
+dat de bepaalde persoonlijkheid, die wij zijn, een grond en diepte verbergt, die eerst in de voltooiing des levens tot volle
+verschijning komt.
+
+</p>
+<p>Deze oneindige drang nu verwerkelijkt zich door eerst zijn <i>tegendeel</i> te stellen en in zich zijn tegendeel te overwinnen. Is niet de mannelijke wijsheid veroverd op de dwaasheid der jeugd en
+wordt niet de innerlijke vrijheid gewonnen na het bewustzijn van benauwing en onmacht, zoodat alle schoonheid en waarheid
+onzes geestes tot stand komen door een overwicht over het leelijke en over de leugen? Het licht schept de duisternis, die
+niet anders is dan een tegenstelling des lichts, maar daarna zal het licht de duisternis overwinnen. Daar nu de mensch een
+kosmisch wezen is, doorleeft hij dezen wereldstrijd in zichzelf; zijn oneindige drang, een werkende en scheppende macht, roept
+zijn eigen tegendeel, het begrenzend en verstorend element te voorschijn. In de triomf over dit zal de oneindige natuur zich
+verwerkelijken. Faust brengt zijn Mefistofeles voort om over hem te triomfeeren. Bij de onthulling in de studeercel verklaart
+Mefisto, dat hij is een deel van die kracht, die steeds het booze wil en het goede voortbrengt. Hij is het Faustisch deel
+van deze; de kracht zelve is het duister element dat de Goddelijke scheppingsdrang voortbrengt uit zichzelf, afscheidt en
+overwint; deze wil ten kwade wordt tot het goede aangewend. In de menschelijkheid van Faust heeft hetzelfde plaats. Faust&#700;s
+titanisch wezen, werpt een duistere schaduw van zich af, gelijk iedere mensch zijn schaduw heeft. En gelijk een schaduw met
+<a id="d0e461"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e461">24</a>]</span>ons is totdat ze verbleekt, zoo is Mefisto de reisgezel van Faust. Mefisto is de negatieve zijde van Faust&#700;s wezen.
+
+</p>
+<p>Ook het denken van Faust is een kamp tegen Mefistofeles. En hier is Mefisto de ontkenner van de waarheid. Tegenover den wil
+tot waarheid, stelt hij de ironie en den twijfel. De twijfel is zijn beginsel omdat daarin de oneindige waarheidsdrang is
+verloochend en om den waarheidsdrang te fnuiken leert hij tevens een pedante voldaanheid met het beetje ordinaire wetenschap,
+alreeds verzameld.... bij welke voldaanheid het hooggestemd gemoed zal inslapen en ten gronde gaan.
+
+</p>
+<p>De verstandsheld is met zijn wetenschap tevreden en bemerkt niet eens, dat het denken zijn grenzen heeft. De famulus Wagner
+met zijn beperkten geestesaard is nog steeds aan het verzamelen van feiten. De grazende koeien zijn zich niet bewust, dat
+de natuur, die hen van gras voorziet, mysteries in haar schoot omvat. Wie chemische formules toepast op de stof vindt werk
+en bemerkt van geen grond des geheims in deze formules zelf omsloten. Maar de eeuwigheidsmensch die ook den lust kent van
+het nijvere weten, en de verleiding om zich daaraan te vergasten, onbekommerd over diepte, hoogte en mysterie&#8212;de eeuwigheidsmensch
+heeft toch verkozen de klacht over de onkenbaarheid der wereld en wil worstelend naar de verborgen waarheid zoeken. Voldaanheid
+met minder dan het volstrekte zou voor hem een <i>ontkenning</i> van de waarheid zijn, een verderving van zijn hoogste verlangen, een Mefistofelische leugen. Zijn eigen hoogere wezen ware
+daardoor getroffen en te gronde gericht. De titanische natuur van Faust verlangt geen gemakkelijke voldaanheid, maar streven.
+
+</p>
+<p>De onvoldaanheid van Faust, die een bewustzijn is van onze oneindigheid, wie heeft haar niet op eigen wijze nagevoeld? Zelfs
+de famulus Wagner zuchtte <a id="d0e472"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e472">25</a>]</span>eens: ach God, de kunst is lang en kort is ons leven, ook hij besefte de ons opgelegde taak te groot voor verwerkelijking.
+Als wij teleurgesteld zijn om het onbereikbare, of mismoedigd ons werktuig neerleggen, over het werk ontevreden, dat wij toch
+niet opgeven; als onze hoop met vreeze is vervuld.... telkens weder schrijnt de onvoldaanheid onze worstelende natuur. Zooals
+een laat-zomer-avond ons met zijn melancholie overvalt, zoo stort het leven een droefheid om het oneindige in ons uit. Ons
+bepalen bij de genoegens en voldoeningen, die het menschelijk bestaan meebrengt kunnen wij niet. Zoo wij onszelven toestonden
+voldaan te zijn, het ware een onderwerping aan Mefistofeles.
+
+</p>
+<p>Mefistofeles is een verleider, die ons poogt af te leiden van onze hooge menscheroeping; maar zijn oogmerk ligt verder dan
+een verleiding zonder meer; de verleiding is niet meer dan middel en het doel, waarheen hij streeft is <i>verstoring</i>. Hij wil verderven, te niet doen. Hij wil den waren levensdrang vernietigen.
+
+</p>
+<p>&#8220;Ik ben de geest die steeds ontkent&#8221; roept hij tot Faust. Wel is waar is het onmogelijk om louter ontkennend te zijn en niet
+anders dan ontkennend en verstorend te werken; want de ontkenning staat in dienst van een erkenning (<span class="abbr" title="namelijk"><abbr title="namelijk">nl.</abbr></span> de erkenning van het tegenovergestelde)&#8212;maar dit is bewijs te meer, dat Mefisto niet als zelfstandige grootheid bedoeld is,
+maar als een deel van Faust&#700;s persoonlijkheid. Van zijn standpunt uit &#8220;is alles wat bestaat waard om te gronde te gaan&#8221;. Immers
+al wat bestaat, bestaat krachtens een drang van leven, en deze drang zelf wordt door Mefisto verstoord. Hij, die in allen
+menschelijken arbeid het teeken ziet van den drang ten leven, acht het beter dat niets ontstond; en daar het booze de verwoesting
+is van het levensgeluk, noemt hij het booze zijn eigenlijke element. Let wel: niet om <a id="d0e484"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e484">26</a>]</span>het kwaad als zoodanig, maar om de verstorende uitwerking daarvan.
+
+</p>
+<p>Met plechtiger gebaar dan men van dezen ironischen verwoester verwachten zou, redeneert hij tot Faust: &#8220;Ik ben een deel des
+deels, dat in den aanvang het al was: een deel der duisternis, waaruit het licht geboren werd, het trotsche licht, dat nu
+aan zijn moeder de nacht den ouden rang en plaats misgunt.&#8221; Ja<span id="d0e488" class="corr" title="Bron: ">,</span> Mefistofeles is het tegendeel der goddelijke scheppingskracht, en waar deze uit den chaos het licht als levenskracht doet
+verrijzen, daar zal eens, gelijk hij hoopt, het licht tot den duisteren chaos terugkeeren en alle schepping des lichts zal
+zijn vergaan.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e491">
+<h3 class="normal">3. Mefistofeles: ontkenning en ironie.</h3>
+<p>Wij komen hier nog eenmaal terug op onze bewering, dat Mefistofeles een deel is van Faust zelf. De oneindige levensdrang stelt
+zijn tegendeel om in de overwinning hierover zichzelf te bevestigen, en aldus het oneindige en eeuwige in ons te verwerkelijken.
+De zin tot hoogste waarheid moet eerst den twijfel doorleven en deze komt niet van elders, maar is een voortbrengsel van ons
+eigen wezen. Worstelend met haar eigen negatie komt onze diepe menschelijkheid tot de overwinning.
+
+</p>
+<p>Is het raadselachtig, dat Faust-zelf zijn Mefistofeles voortbrengt? Zeker niet, wanneer wij bedenken dat in de wereld tegenstrijdige
+beginselen noodwendiglijk met elkaar verbonden zijn, en dat het eene de ontkenning is van het andere. De oneindigheid is ons
+wezen en wij leven onder eindige voorwaarden: zoo moeten deze laatste zich tegen ons keeren. Wij bestaan uit eindige faktoren,
+al onze daden zijn pogingen, onze liefde is maar betrekkelijk en ons kunnen is begrensd; geen kunstenaar die in eigen werk
+meer ziet dan de halfgeslaagde uitdrukking zijner idee. Het werk keert <a id="d0e498"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e498">27</a>]</span>zich tegen hem en al onze pogingen verschijnen ons als een ontkenning onzer oneindigheid.
+
+</p>
+<p>Op hoeveel hooger trap onze levensuitingen bedoeld zijn, zooveel te meer zijn ze mislukt: is er &eacute;&eacute;n godsdienstige vorm, die
+niet jammerlijk achterblijft bij de religieuze idee? Zoo ooit dan treft ons hier de Mefistofelische ironie, die onze hoogste
+bedoelingen verstoort. De menschegeest is een oceaan, die moet omvat worden in een vijver: de eindigheid onzer levensvoering
+keert zich als een verstorend geweld tegen ons hooger ik.
+
+</p>
+<p>Dat in onze levensvoering een ontkenning schuilt tegenover ons hoogere wezen, is voor iedereen ondervindbaar, die niet, als
+de hero&euml;n, alle verleiding te boven is. Maar wij menschen pogen het eindige met het oneindige te verzoenen; wij regelen voorloopig
+onzen wil naar ons vermogen, aldus den oneindigen levensdrang niet ontkennend, maar hem tijd gevende en een toekomst belovend,
+om zijn vollen aanleg te verwerkelijken. Daarbij komt, dat de geestelijke verrichtingen, die het meest dien drang aanzetten,
+natuurbewondering, kunst, wijsbegeerte, godsdienst, dezelfde zijn, die hem bevredigen, zoodat een geleidelijk te vervullen
+taak, die zich tot in verre verschieten verlengt, de gelukkige afleiding is voor een al te hevig innerlijk konflikt.
+
+</p>
+<p>Maar toch blijft de tegenstelling bestaan en zoo ons eeuwige wezen zich bedreigd weet door de Mefistofelische verleiding,
+rijst het op en keert zich tegen Mefistofeles en zijn arglistige ontkenning, ja keert zich tegen alle zinnelijke voldaanheid,
+als waarin zich Mefistofeles met de bedoeling om het oneindige te belagen, vermomd heeft. De Indische leer der begoocheling,
+die de geheele zichtbare wereld als onware schijnwerkelijkheid verwerpt; de Neo-platonische leer, dat de ziel zich in deze
+wereld bevindt als in een gevangenschap; het christelijke ascetisme, dat alle zingenot <a id="d0e506"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e506">28</a>]</span>verwerpt; de mystische versmachting van een heilige Theresia; het oneindigheidsverlangen der duitsche Romantiek en niet het
+minst de wijsgeerige benadering van het Absolute, waarbij de menschegeest zich van de eindigheid der ervaarbare wereld bevrijdt&#8212;zij
+alle zijn de poging van den oneindigheidsdrang om de aardsche begrenzing omver te stooten. Zij zijn een tebovenstijging boven
+de aardsche voldaanheid, door Mefistofeles aangepraat en waarme&ecirc; hij ons innerlijke wezen verstoren wil. De hooggestegen geesteskracht
+getuigt alsdan tegen maatschappij, bestaanden godsdienstvorm, overlevering, zede, instelling, kerk, eigendom, huisgezin, zinnenschoon.
+Alle voorwaarden der gewone levensvreugd moeten het ontgelden, omdat Mefistofeles zich in hen heeft vermomd als vijand onzer
+oneindigheid. De oneindigheidsdrang zegeviert; verscheurt de begoocheling, bevrijdt de ziel en verzaakt de wereld, met alle
+historisch gegroeide en betrekkelijke werkelijkheid in botsing. Het absolute bevestigt zich door het nietige en betrekkelijke
+te verstoren. Zoo overwint de oneindigheid in ons den Mefistofeles.
+
+</p>
+<p>Maar voorloopig is de verhouding nog andersom en kant zich Mefisto met verstorende bedoeling tegen Faust, Meesterlijk hanteert
+hij de ironie, dit ide&euml;ele middel om de waarheid omver te loopen; de ironie rukt alles uit zijn hooge verband en brengt het
+verhevene tot het alledaagsche terug. Zij is het vuur van den wereldbrand, de verwoestende vlam, dienaresse van het Niet.
+Mefisto zegt, na zijn uitspraak dat uit alle wereldelementen het leven ontspringt: &#8220;had ik mij niet de vlam voorbehouden,
+er ware niets eigens voor mij overgebleven.&#8221; Dat echter de ironie wondt, maar niet kan dooden wat leeft, dat zij geen macht
+is, maar een onmacht, is niet aan Mefistofeles, maar wel aan Faust bekend. Op juiste wijze karakteriseert Faust het vergeefsche
+werk van zijn tegenstander: &#8220;Zoo heft gij <a id="d0e510"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e510">29</a>]</span>tegen de eeuwig werkzame heilzaam-scheppende macht de koude duivelsvuist op, die gij boosaardig balt, doch vergeefs&#8221;.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e512">
+<h3 class="normal">4. De weddenschap van Faust en Mefistofeles<span id="d0e515" class="corr" title="Bron: ">.</span></h3>
+<p>Maar Faust zal eerst gaan op den weg van Mefistofeles, alvorens hij zijn tegenstander overwint. Hij die in het zoeken naar
+de absolute kennis is teleurgesteld en geschokt is in het bewustzijn van zijn oneindige menschewaarde, is te meer vatbaar
+voor de Mefistofelische verleiding. Mefisto acht dat Faust op dit oogenblik gaarne een weinig zinnenroes als surrogaat voor
+zijn oneindigheidsverlangen zal aanvaarden en dat dan de oneindigheidsdrang wel bezwijken zal. Inderdaad is Faust, ook al
+zal hij met Mefisto meegaan, zich van de onverstoorbaarheid zijner hoogere natuur bewust, zooals in den proloog verklaard
+werd: een goede mensch is in het duistere gedrang toch zich van den rechten weg bewust. Nooit zal Faust bevredigd bij den
+zinnenlust, die de negatie zijns wezens is<span id="d0e519" class="corr" title="Bron: ">,</span> verwijlen. Nooit zal hij de oneindigheid vergeten. Werd hij inderdaad bevredigd, dan zou hij verzinken in de macht van het
+onwezen, dat tot hem sprak: al wat ontstaat is waard om te gronde te gaan.
+
+</p>
+<p>Hier ligt de beteekenis der weddenschap tusschen Faust en Mefisto. Uit Mefisto&#700;s oogpunt schijnt het mogelijk den levensdrang
+van Faust in de ontkenning te doen ondergaan. Immers zoodra hij met bevrediging in het betrekkelijke en in den zinnenlust
+verwijlt, doet Faust afstand van zijn ware menschelijkheid. Mefisto, de negatieve, acht dit mogelijk, daar hij den inhoud
+van het menschelijk wezen niet begrijpt. Indien maar Faust&#700;s geest zich een weinig beperken wil, meent hij, is het geen reuzenwerk
+hem te voeren tot die zelfvoldaanheid waarmee hij ten ondergaat. Met verleidende woorden poogt Mefisto den oneindigen <a id="d0e524"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e524">30</a>]</span>drang te binden. &#8220;Wat gij wilt, zoo spreekt hij tot Faust, het al-tegelijk, dat is slechts voor een God gemaakt. Gij zijt
+tenslotte.... wat gij zijt, ook al zet ge u een pruik van millioen lokken op het hoofd en zet uw voet op hakken van meters
+hoog.&#8221;
+
+</p>
+<p>Faust daarentegen ontkent bij zichzelf de mogelijkheid van vernietiging; hij weet dat de oceaan niet in een drinkbeker kan
+geledigd worden en dat het oneindige bewustzijn niet bevredigd wordt in een oogenblik van zinnenlust. Daarom durft hij zonder
+aarzeling de weddenschap met Mefisto aan: &#8220;wanneer ik ooit bevredigd mij op het bed der traagheid neerleg, zoo zij het met
+mij gedaan; kunt gij mij door vleierij beliegen en mij bedriegen door het genot, zoodat ik mijzelf behaag, dan zij mijn laatste
+dag aangebroken. Wanneer ik tot het oogenblik zeg: blijf, want gij waart schoon genoeg, sla mij dan in boeien, want dan mag
+ik te gronde gaan. Deze weddenschap ga ik aan met u!&#8221;
+
+</p>
+<p>De zinnelijkheid, eensdeels het uitingsmiddel onzer geestelijke natuur, is anderzijds een ontkenning onzer hoogste waarde.
+De mensch als geestelijk wezen is zich van de ontoereikendheid en onmacht der zinnelijke natuur bewust. Krachtens dit hooge
+besef durft Faust de weddenschap met Mefistofeles aan.
+
+
+
+<a id="d0e530"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e530">31</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="d0e531" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">III Faust in de wildernis</h2>
+<div class="div2" id="d0e534">
+<h3 class="normal">1. Zelfverlies in den zinnenlust</h3>
+<p>Faust heeft door zijn klacht om het hoogere weten het geloof betoond aan zijn oneindige wezenheid. En toen zelfs de magie
+hem niet tot het inzicht der waarheid leidde, heeft hij waarheid gezocht bij den dood. Faust wil sterven opdat de dood hem
+wijs make: hij wil dat duister ingaan, dat bij het binnendringen misschien zich als het geopenbaarde geheim onthullen zal.
+Door den dood heen grijpen naar het absolute. Vandaar dat hij plotseling in jubel uitbreekt: de aardgeest heeft hem verbijsterd,
+maar desniettegenstaande heeft hij zelf den weg der waarheid gevonden. En waarlijk niet in wanhoop, maar in den triomf begroet
+hij den giftbeker: &#8220;ik groet u gij kristallen schaal, die ik nu met eerbied aanvat; in u vereer ik menschelijk vernuft en
+kunst. Gij samenvatting der zoete sluimersappen, uittreksel aller doodelijke krachten, bewijs thans uw gunst aan den meester!
+Ik zie u, de smart verzacht; ik vat u aan: ik voel mijn jacht verminderen; de vloed des geestes gaat over in eb en wijst mij
+naar de volle zee henen; het spiegelende water glanst aan mijne voeten en tot nieuwe oevers lokt een nieuwe dag.... bereid
+gevoel ik mij op nieuwe baan het luchtruim te doordringen naar sferen van nieuwe werkzaamheid. O hooge leven, <a id="d0e539"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e539">32</a>]</span>o godenweelde! Te voren nog een worm en nu reeds verdien ik deze. Keer vastbesloten den rug toe aan de aardsche zon; vermeet
+u slechts de poort te openen langs welke ieder mensch het liefst voorbijsluipt! Hier is het oogenblik gekomen om door daden
+te bewijzen, dat mannenwaarde niet voor godenhoogte terugwijkt!&#8221;
+
+</p>
+<p>Nochtans bezwijkt dit doodsenthousiasme voor den zang des levens, die stroomend van de Paaschklokken in Faust&#700;s studeercel
+binnendringt. De weg door den dood tot het mysterie is op eens versperd. Een andere weg moet zich openen. Deze ligt van de
+studeercel in de <i>menschelijke samenleving</i>. De oneindige drang, welke Faust&#700;s natuur is, zal hier niet ondergaan, slechts anders gericht worden. In het leven waar hij
+nu ingaat, geldt zijn weddenschap met Mefistofeles.
+
+</p>
+<p>In de menschenwereld, waarin Faust door Mefisto geleid wordt, had zijn oneindigheidsdrang zich kunnen voordoen als een Napoleontische
+heerschzucht of als de zucht naar apotheose, zooals der Romeinsche Caesaren; zelfs had hij naar het wonderbaarlijke kunnen
+streven gelijk Apollonius en Cagliostro. Immers op deze wijze kon Mefisto gepoogd hebben aan zijn hevige verlangen te gemoet
+te komen. Maar de oneindigheidsdrang onder Mefisto&#700;s leiding openbaart zich in een <i>onstuimige zinnelijkheid</i>: &#8220;de draad van het denken is doorgebroken; van alle wetenschap walg ik: laat ons in de diepte der zinlijkheid gloeiende hartstochten
+stillen! Storten wij ons in den roes des tijds en in de wenteling der gebeurtenissen!&#8221; Meen echter niet dat Faust in deze
+razernij een voldoening zoekt en zich aan Mefistofeles zal gevangen geven. Veeleer zal hij als een stormwind alle geluk en
+geluksvoorwerp uiteen blazen en eerste stort hij zich in het niets dan zich te vleien met begoocheling. Vandaar ook zijn schrikwekkend
+woord: &#8220;ik vervloek alles wat de ziel omspant met lokwerk van begoocheling! vervloekt zij de hooge <span id="d0e551" class="corr" title="Bron: illuzie">illusie</span> van den menschelijken geest, vervloekt <a id="d0e554"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e554">33</a>]</span>de verblindende schijn; vervloekt de bedriegelijke droom van roem en bezit, van vrouw en kind en knecht en heer; vervloekt
+het balsemsap der druiven en vervloekt de zaligheid der min; vloek over de hoop en over het geloof en vloek voor alles over
+het geduld!&#8221;
+
+</p>
+<p>De zinnenbegeerte van Faust is geheel anders dan Mefistofeles bedoelt. Zij stamt uit den oneindigen drang naar zielsverzadiging
+en kenmerkt zich door voorbijstreving van haar doel. Zij wil niet genieten, maar zich verliezen. Tevoren was Faust&#700;s leven
+ontbering<span id="d0e558" class="corr" title="Bron: :">;</span> nu wil hij niet-ontberen en zijn geweldig streven tot het uiterste der gevoels-spanning voortzetten en in zielsverrukking
+sterven. &#8220;Zalig wien de dood in den glans der overwinning de bloedige lauwers om de slapen windt; zalig wien hij na de razernij
+van den dans in de armen van een meisje aantreft.&#8221; Of anders verkiest hij een snerpende ontgoocheling, die met zijn geestesaard
+beter overeenstemt dan de voldoening welke Mefisto belooft: &#8220;Hebt gij spijs die niet verzadigt, rood goud dat als kwikzilver
+mij in de hand ontloopt; een spel waarbij men nimmer wint; een meisje dat aan mijn borst gelegen, zich reeds met het wenken
+der oogen aan mijn nabuur verbindt; de godenlust der eer die als een meteoor verdwijnt&#8212;geef ze mij! Toon mij de vrucht die
+verrot eer men haar plukt!&#8221; Faust wijdt zich aan de dronkenheid en het genot dat met smarten zegent, aan den haat der liefde,
+aan het verdriet, dat de ziel verkwikt. Voor geen smart gesloten, wil hij genieten wat toebedeeld is aan de gansche menschheid,
+haar vreugd &egrave;n jammer; zijn eigen zelf tot het zelf der menschheid verbreeden, en met haar wil hij ten onder gaan.
+
+</p>
+<p>Ziehier de zinnenbegeerte van dezen titanischen mensch. Het is geen genot dat hij zoekt. &#8220;Gij hoort toch: om vreugd is het
+mij niet te doen.&#8221; Het is zelf-verlies; <a id="d0e563"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e563">34</a>]</span>gelijk hij door een teug uit den giftbeker zichzelven gewelddadig wou inslingeren in het mysterie des doods, zoo werpt hij
+zich thans in de zinnelijkheid met de onstuimigheid van zijn rusteloos gemoed. Hoe zou het mogelijk zijn dat Mefistofeles
+dezen stormenman in zijne bedwelming ving! Onder de leiding echter van zijn verstorende macht is het voor Faust niet anders
+mogelijk dan te vertoeven in een wildernis.
+
+</p>
+<p>Het omslaan uit den weetdrang naar den zinnenlust heeft vele lezers van Goethe&#700;s gedicht verwonderd; het kwam hun voor dat
+de Faust van den eersten monoloog, de uitspreker van de klacht, &egrave;n de Faust, die Gretchen verleidt niet meer gemeen hebben
+dan den naam, en dat wij in waarheid een geheel ander karakter voor oogen hebben hier en daar. Bij deze beoordeeling vergeet
+men echter dat de Faust geen psychologisch persoonsdrama is, gelijk in de school der Fransche klassieke gegeven werd; maar
+een symbolisch gedicht. Racine had zeker van den Faust niets begrepen en hem uit een oogpunt van dramatische kompositie dubbel
+en dwars afgekeurd. De eenheid van gedrag des hoofdpersoons is ver te zoeken. Faust is geen bepaalde persoon; maar hij is
+de <i>mensch</i> en de mensch in verscheidene fasen van het oneindigheidsbewustzijn; de tafereelen van het dichtstuk hangen niet samen als
+voorvallen uit het leven eener bepaalde <span id="d0e570" class="corr" title="Bron: menschefiguur">menschenfiguur</span>. Het geestelijk leven kan zich verjeugdigen. Het kan zijn dat een grijsaard voller idealist is dan een jonkman, die zijn
+levenslust verloor; men kan eerst oud zijn naar den geest en daarna jong. Zoo verschijnt Faust in het begin als bejaard man
+en in de Gretchen-episode als een jeugdig kavalier. Hier zijn geestelijke fasen in beeld gebracht. De verjongingsdrank, dien
+de dichter aan zijn held in de heksenkeuken te genieten geeft, is niet anders dan de aanwijzing van overgang tot nieuwe <a id="d0e573"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e573">35</a>]</span>geestesfase. Moge hierdoor het Faust-drama een onwaarschijnlijkheid hebben en verwarring stichten voor een uitwendigen verstaander,
+de inwendige toedracht is zoo geheel waar en de inwendige eenheid des poe&euml;ems zoo onbestrijdbaar, dat de verbazing over verschillende
+gestalten van Faust allen grond verliest.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e575">
+<h3 class="normal">2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in Mefisto&#700;s leiding)</h3>
+<p>De wildernis waarin Mefistofeles Faust vergezelt heeft verschillende gebieden; Faust vertoeft tusschen de drinkende boeren
+in Auerbachs wijnkelder, bezoekt de heksenkeuken, verwijlt in de zoete vreugde van Gretchens liefde en komt te gast met de
+heksen in Walpurgisnacht. Alleenlijk het verkeer met Gretchen oefent een schoone verleiding uit en daarin schijnt het soms
+als zal Faust de weddenschap verliezen door tot het oogenblik te zeggen: houd stand, want gij zijt schoon genoeg. Voor Gretchen
+misschien zal hij den oneindigheidsdrang verloochenen. Is zij niet het toonbeeld der lieve onschuld van het aardsche geluk?
+In haar is de wereld op haar schoonst, gelijk in den bloei der vruchtboomen op een zonnigen Meimorgen. Zoo er onbetwist geluk
+is en zijn mag, en zoo wij met de wereld en het leven ons verzoenen, en de vraag naar het oneindige met reden tot zwijgen
+gebracht wordt&#8212;het is bij de aanschouwing eener zoo landelijke en vredige lieflijkheid, als wij in hare verschijning belichaamd
+zien.
+
+</p>
+<p>Maar ach, nu Faust&#700;s oneindigheidsdrang in Mefistofeles&#700; leiding tot een verstorend geweld werd en nu zijn begeerte zoo hevig
+brandt als te voren zijn drang naar kennis, nu kan het niet anders of het geheele geluk van Faust en van Gretchen moet als
+tot een wildernis vergaan.
+
+</p>
+<p>Het meisje, wier leven door den storm van Faust&#700;s <a id="d0e584"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e584">36</a>]</span>hartstocht verwoest wordt, staat niet als een vreemdeling buiten Faust, maar houdt verband met de aardsch-nederige en tevredene
+zijde van Faust&#700;s eigen karakter. Het levensproces eens menschen is een proces in de ziel en de dichter stelt het in beelden
+voor en laat het dus buiten den mensch voorvallen. Maar in deze beelden ligt de aanduiding van de worstelingen des karakters.
+Faust&#700;s karakter heeft de lieflijke, humane zijde evenzeer als de titanische, maar zij is geen hoofdeigenschap en zal dus
+door den oneindigen drang worden aangestormd. De behoefte aan levensgeluk is hem gelijk allen menschen eigen. Hoe vrij heeft
+hij geademd in de voorjaarsnatuur van den Paaschmorgen, terwijl de vroolijke menigte de wegen vult. Te midden van deze heeft
+hij zich mensch gevoeld en zijn recht op het leven erkend. In de liefde voor Gretchen eindelijk werden de teerste snaren van
+het menschelijk gemoed aangeslagen. Het konflikt tusschen den oneindigen drang en den aardschen vrede, is een konflikt, waarmede
+wel de bestaande orde der maatschappij wordt aangetast, maar dat ten slotte in de ziel van dien titanischen mensch zelf wordt
+uitgestreden. De woede der titanische zinnelijkheid komt aldus Faust, in het beeld van Gretchen, op een ondergang van alle
+aardsche vreugd te staan; hij verstoort zijn aardsche bestaan door den drang der oneindigheid en eindigt hier met nog heviger
+klacht, dan welke hij ophief na de verschijning van den aardgeest; een klacht welke ditmaal een aanklacht is tegen de macht
+der verstoring: &#8220;Hond, afschuwelijk ondier, word o slang veranderd in de hondgestalte waarin gij mij verscheent; verander
+in uw lievelingsbeeld en kruip op den buik in het stof, en ik trap u met den voet, verworpeling. Ellende, door geen menschenziel
+te vatten, dat meer dan &eacute;en ziel in de diepte van zulken jammer verzinken moest....&#8221; &#8220;O ware ik nimmer geboren.&#8221;
+<a id="d0e586"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e586">37</a>]</span></p>
+<p>Het einde van dezen weg in de wildernis van het leven bereikt Faust in zijn wilden dans met de heksen op den Blocksberg in
+Walpurgisnacht. Alleenlijk deze fantastische spookwereld blijft nog over, nu Faust in Gretchens omgang het verlangde oogenblik
+der voldaanheid niet heeft beleefd. Mefisto zal hier hem tot het laagste punt des levens heenvoeren. Mogelijk dat het walgelijke
+aan zijn titanischen drang voldoet, nu hij het bekoorlijke verwierp. Aan den heksendans is tenminste een diabolisch genot
+te beleven, en daar niets anders overblijft zal misschien Faust zich hier gewonnen geven. Bereidwillig laat hij zich meevoeren.
+Door een dwaallicht geleid, schrijden Faust en Mefisto de tooversfeer binnen, de rotsen hebben menschen-neuzen, spookvogel,
+kievit en ekster zijn wakker gebleven en de hagedissen kruipen met de muizen door het struikenbosch, terwijl boomwortels uit
+den bodem steken en glimwormen een verwarrend geleide geven. Onderwijl draait het geheele landschap en is het alsof rots en
+boomen gezichten trekken; vuurgloed en lichtstrepen maken de wereld geheimzinnig; vonken storten zich uit als fonteinstralen
+en de geheele rotswand is verlicht. Onderwijl steekt de storm op en schudden de denneboomen, wier takken afbreken al krakend;
+gegier, gesis en geraas doorblaast de lucht en langs den geheelen berg stroomt woedend een tooverzang. Een menigte van heksen
+nadert door de lucht varende, zoodat Mefisto voor Faust <span id="d0e589" class="corr" title="Bron: moet ruimte maken">ruimte moet maken</span> opdat hij niet worde omvergeworpen. Zij wijken ter zijde en terwijl bij uitgegloeide kolen een klein gezelschap van oude
+heeren zitten, vinden zij weldra twee heksen, een oude en een jonge; en terwijl Mefisto de oude grijpt voor den dans dwingt
+hij Faust om met de jonge om te springen.
+
+</p>
+<p>Dit oogenblik is het dieptepunt der leidingen van Mefistofeles. Hij meene echter niet, dat de Faustische geest hier iets anders
+zal beseffen dan afkeer. Reeds <a id="d0e594"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e594">38</a>]</span>zoovele malen is Mefisto&#700;s onmacht gebleken om Faust te verderven. Elke periode zijner werking eindigt met een zelfbevrijding.
+In den wijnkelder van Auerbach, heeft Faust het gansche schouwspel met onverschilligheid bijgewoond, en wanneer ten slotte
+de lustige drinkers uitroepen &#8220;wij voelen ons heelemaal kanibalisch lekker gelijk aan vijfhonderd varkens&#8221; heeft hij nog slechts
+&eacute;en wensch te uiten: ik verlang nu heen te gaan. In de heksenkeuken wordt Faust geboeid door het in den spiegel aanschouwde
+beeld van Helena: een nieuw verlangen wordt in hem levend, maar voor het overige vindt hij in al het gedoe dezer onsympathieke
+wezens niets dan smakeloos bedrog. Daarop volgt de Gretchen-episode. Ongekende gevoelens van teedere bekoring stillen de machtige
+levensdorst van Faust; en misschien zou hij hier het gevaarlijk oogenblik bereiken, zoo niet een geheimzinnige aantrekkingskracht
+hem uit de oase naar de woestijn terugtrok. Deze vreugde moet eindigen in wanhoop; ook terwijl Gretchen zijn gemoed en zinnen
+bevredigt, verkeert Faust in de wildernis, die weldra zich in groot onheil openbaren zal. De scala der aandoeningen van <span id="d0e596" class="corr" title="Bron: Gretchen&#700;s">Gretchens</span> gemoed teekent deze afzinking naar het jammer, waarin Faust aan Mefisto ontkomt; terwijl de genotsbevrediging hem aan Mefisto
+zou hebben overgeleverd. Bezorgdheid is de grondtoon van haar liefde, sedert haar ontboezeming &#8220;mijn rust is henen, mijn hart
+is bezwaard&#8221; en het klagende lied voor het beeld der Mater Dolorosa is z&oacute;o van leed vervuld, dat wij hier het ergste voorzien:
+&#8220;help en red mij van smaad en dood! ach buig gij smartenrijke genadig uw aangezicht tot mijn ellende neer!&#8221; Het leed van Gretchen
+zal het leed van Faust blijken; het is niet anders dan de afspiegeling van zijn titanische natuur, die alle aardsche verhoudingen
+verbreekt en wiens geluk vanzelf in ongeluk omslaat. Wanneer dan Gretchens broeder Valentin in een <a id="d0e599"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e599">39</a>]</span>tweegevecht met Faust is omgekomen, nadat ook haar moeder, niet zonder schuld der gelieven, gestorven is en bij den lijkdienst
+in de domkerk het dreunend orgel den donkeren choorzang begeleidt, den zang van het goddelijk oordeel&#8212;dan is niets meer te
+wachten van levenslust of liefdevreugd en aan Mefistofeles zal zeker de macht over Faust ontgaan: in d&eacute;ze wildernis des gemoeds
+weet geen Mefisto den weg.
+
+</p>
+<p>Maar nu de Walpurgisnacht op den Blocksberg: terwijl Faust zijn tijdelijke laagten doorwaadt in vergetelheid van Gretchens
+liefde en haar ongeluk, wordt hij plotseling door de gedachte aan haar opgeschrikt. Weelde en wanhoop doorkruisen zijn gemoed
+en terwijl hij van de bepeinzing niet scheiden kan doorflikkert de gedachte aan dood en straf zijn overdenking. &#8220;Een in lange
+niet gevoelde afschuw, de gansche ellende der menschheid grijpt mij aan. Hier toeft zij achter vochtige muren&#8221;, roept hij
+uit, staande voor de gevangenis, waarin zij om den in waanzin gepleegden moord op haar kind geworpen is; &#8220;haar misdaad was
+het verkeeren in zoeten waan. Gij aarzelt tot haar te gaan? Gij vreest haar weder te zien! Voort! uw talmen brengt haar dood
+naderbij!&#8221;
+
+</p>
+<p>Zoo verscheurt Faust het net dat Mefisto over hem heenwerpt. Het woord uit den proloog in den hemel wordt bewaarheid: de goede
+mensch blijft in het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. Bij alle omdwaling in de wildernis blijft Faust de ware
+richting des levens beseffen en zijn verheven menschelijkheid gaat niet ten onder.
+
+
+
+<a id="d0e605"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e605">40</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="d0e606" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">IV De weg van Faust</h2>
+<div class="div2" id="d0e609">
+<h3 class="normal">1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen morgen</h3>
+<p>Zoo Goethe aan zijn Faust-drama den ondertitel &#8220;een tragedie&#8221; heeft toegevoegd, is deze benaming toch niet in eigenlijken
+zin aangewend. De onmogelijkheid om dit gedicht bij een der bestaande dichtsoorten in te deelen, verontschuldigt de halftoepasselijke
+aanwijzing. In een tragedie traden van oudsher figuren op van grootscher bouw dan die van het dagelijksch leven; de beweegkrachten
+en ondervindingen waren eer heroisch dan gewoon en het levenslot dier &#8220;helden&#8221; was het lot der enkelen die naar het uiterste
+streefden. In zoover kan Faust een tragische figuur heeten. Maar in de tragedie is de held tot den ondergang geroepen: zijn
+grootsche aanleg, grootsch in deugd of ondeugd, bestemt hem tot een lijden, dat zich niet meer te zijnen gunste wenden laat.
+Van den beginne af hangt over zijn leven het noodlot. In dit opzicht waarin juist het tragische der tragedie bestaat, kon
+het Faust-drama niet bij deze dichtsoort worden gerekend; wat niet voor den tragischen lijder, maar wel voor Faust bestaat
+is: de weg der ontkoming aan de wildernis. Evenmin als om de helsche ondervindingen van Dante de Divina Commedia een tragedie
+is, evenmin is Faust zulks om het eerste deel des gedichts; en het tweede deel, dat &#8220;den <a id="d0e614"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e614">41</a>]</span>weg van Faust&#8221; bezingt, is niet maar een toevoegsel, waarin de oorspronkelijke opzet van het poeem verloochend wordt, maar
+een van den aanvang af bedoelde voortzetting en de uitwerking der grondgedachte waarmee het gedicht opent: een goed mensch
+blijft in het duister gedrang zich van den rechten weg bewust. De kontinu&iuml;teit der beide gedeelten is onmiskenbaar.
+
+</p>
+<p>Toch is het verschil tusschen den tweeden Faust en den eerste op vele manieren groot: een andere toon wordt vernomen, een
+andere omgeving geschapen, andere figuren treden op. Een veel meer bedachte kompositie, een verstandelijker konstruktie kenmerkt
+het tweede gedeelte tegenover het eerste. Terwijl de eerste Faust den indruk maakt van een gedicht uit des levens bloeitijd,
+schijnt de tweede een gedicht van den ouderdom. Is het ook niet begrijpelijk, dat ouder wijsheid den <i>weg</i> vindt, terwijl de jeugd avontuurt in de <i>wildernis</i>? Faust II heeft kunstmatigheid waar het eerste gedicht vrijheid heeft.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Faust II is een heden na het gisteren van Faust I. Tusschen beide gedeelten van het Faust-poeem ligt een <i>nacht</i>, een nacht van vergetelheid en diepen slaap. Het geheele Eerste Deel kan beschouwd worden als een avondgebeurtenis na een
+voorafgeganen dag van zware inspanning en overladen werk. De monoloog, waarmede het eerste Faustgedicht aanvangt, geeft aanstonds
+een blik op dezen voltooiden en vermoeienden werkdag: &#8220;nu heb ik ach, filosofie, rechtswetenschap en medicijnen en helaas
+ook theologie grondig bestudeerd met vurigen ijver.&#8221; Ziehier de al te zware dagtaak, welke Faust achter zich heeft, wanneer
+wij met hem kennismaken. Op dit oogenblik gaat zijn geest den avond in, den avond met zijn geheimzinnige aanspraak tot het
+menschelijk gemoed, een avond reeds aangekondigd in den &#8220;proloog&#8221; met de schildering <a id="d0e631"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e631">42</a>]</span>van de zon, die haar voorgeschreven dagreis met donderslag voltooit. In dien zielsavond neigt hij tot de wereld der geesten
+met hun duistere wetenschap en verlangt hij naar den dood, die een hooger licht dan het aardsche daglicht over hem zal uitgieten.
+De dood wenkt hem verlokkend toe uit kristallen schaal. De magische heksenkeuken, het spiegelbeeld van Helena zijn verschrikkende
+en verteederende avondfantasie&euml;n. De zucht naar weelde en genot herleeft: de zinlijkheid bekoort met haar schaduwzwarte diepten;
+Faust verlangt het al der wereld te doorleven en zijn ziel daarin te laten vervloeien. <span id="d0e633" class="corr" title="Bron: Gretchen&#700;s">Gretchens</span> liefde is zijn avondweelde en avondtroost en in haar nabijheid verdoezelt zich zijn godsdienstig gevoel tot panthe&iuml;sme, avondgodsdienst
+zonder omtrekken, welks leuze is: naam is klank en rook; wees in gevoelens zalig en noem het zooals gij wilt: geluk, hart,
+liefde, God. De zachte stemming &egrave;n vreemde fantasie zijn de terugwerking op een dag van vruchtelooze moraliteit des werks.
+De vergeefsche inspanning van den harden werker verkeert zich tot deze maatlooze zieletoestanden.
+
+</p>
+<p>Maar het einde des avonds, en waar hij tot nacht wordt is zwaar en van jammer vol. Het is de wilde spooknacht der wroeging
+en der radeloosheid, die met waanzin dreigt. De hevigste onrust als van een heksendans op den Blocksberg is het laatste loon
+van dezen langen dagtijd vol ondervinding.
+
+</p>
+<p>Het zestiend&#700;eeuwsche Faust-gedicht laat Faust ter helle varen; de hel is het hopelooze en onherstelbare, en het schijnt wel
+of na Faust&#700;s ondervindingen geen anderen uitweg bestaat. Immers, wat is er te herstellen voor een man, die zoowel in het
+denken als in het verkeer, in het waarheidsverlangen als in de liefde op ellende uitkwam? Nu staat de strever naar het hoogste
+voor het Niet, het ledige Duister der sterrenlooze middernacht.
+
+</p>
+<p>Maar na de middernacht breekt de na-nacht aan, <a id="d0e642"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e642">43</a>]</span>en de na-nacht zal Faust&#700;s rusttijd zijn. Nu is het spookuur voorbij en hoogere geesten onder leiding van Ari&euml;l, den geest
+der lucht, hebben den vermoeiden lijder opgenomen en op een bloemenrijken grasgrond uitgestrekt; zij zingen hem in slaap en
+zweven om hem heen, terwijl zij de rust in zijn gemoed herstellen: &#8220;Nu is de nacht neergezonken en heilig verbindt ster aan
+sterre zich; groote lichten, en kleine glinsteren nabij en ter verte, glinsteren weerspiegeld in het meer, glanzen in de heldere
+hoogten des nachts. Het geluk van diepe rust wordt door de volle pracht der maan bezegeld.&#8221; Onder deze zegening slaapt Faust
+een slaap, die tijden duurt; hij doorslaapt het tijdperk der nacht; het is de periode der uitrusting uit welke men niet met
+wroeging of ellende ontwaken zal. De zwevende geesten verteederen zijn afgepijnd hart, genezen de wonden van het zelfverwijt
+en reinigen zijn innerlijk bestaan van het doorleefde tumult.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Nu kan de nieuwe Morgen komen en hij zal geen morgen van nieuwe zorgen zijn. Met welk morgenlied ook vangt het tweede deel
+van het Faust-gedicht aan! Het eerste deel was met den zang der aartsengelen ingeluid. Zij zongen het <i>avondlied</i> van de zon, die haar dagreis voleindigt, en van de aarde in wier wenteling paradijsglans plaats maakt voor diepen nacht&#8212;maar
+de geesten, die het tweede gedicht openen, zingen het lied van de juichende ontwaking des Lichts: &#8220;Schouw, zoo roepen zij
+tot den slapenden Faust, naar den glans, die ginds verschijnt! Slechts lichtelijk zijt gij met slaap omvangen: slaap is als
+een schaal, werp haar af; verzuim niet u te verkloeken, terwijl de menigte talmend aarzelt: alles vermag de edele mensch,
+die verstaat en snel handelt.&#8221; En bij dit woord verkondigt een geweldig gedruis de nadering der zon: &#8220;hoort o hoort naar het
+aanstormen der <a id="d0e651"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e651">44</a>]</span>Horen; voor geestes-ooren blinkend wordt geboren de nieuwe dag.&#8221;
+
+</p>
+<p>Met dezen aanroep is Faust ontwaakt.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e655">
+<h3 class="normal">2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven en zelfbevrijding).</h3>
+<p>En hiermede begint zijn nieuwe weg. De inhoud van het tweede Faust-po&euml;em bevat meer dan de vertooning en verbeelding van dezen
+weg; geheel het denken van Goethe&#700;s tijd en vooral de natuurfilosofie voeren er het dichterlijke woord; maar wij laten dit
+ter zijde en zoeken te bepalen den weg dien Faust ging. In het eerste deel hebben wij Faust, teleurgesteld in zijn oneindige
+verlangst naar kennis, zich zien storten in het levensgenot: door de oneindigheid, die hij in zich beseft, heeft eerst zijn
+natuurweten schipbreuk geleden. Daarna in het leven gekomen, leed zijn genieten dezelfde schipbreuk op de onvoldaanheid zijner
+hoogere natuur. Faust heeft den oneindigen eisch gesteld en daarop is zoowel zijn kennis als zijn levensvreugd gestrand. Niets
+was bestand tegen dezen drang naar het absolute, die tegen alle beperktheid stoot en voor welks aangezicht alle levens-vrede
+tot verwoesting keert.
+
+</p>
+<p>De vraag, welke wij thans stellen, is: welke weg blijft voor Faust over na dit twee-ledig bankroet? Er is een mogelijkheid
+van klein te eindigen, nadat men groot begonnen is. De aanstichter van een nieuwe wereldbeweging kan mislukken in zijn grootschen
+toeleg en&#8212;na eenige jaren teruggevonden worden als vreedzaam burger van een klein dorp bij de grenzen; na het eerste hoofdstuk
+van den nieuwen bijbel der menschheid geschreven te hebben, is de vlaag der genialiteit gedoofd, en men biedt, na wat verpoozens,
+litteratuur van derden rang. Indien Mefistofeles den Faust geschreven had, ware er geen ironischer vervolg <a id="d0e662"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e662">45</a>]</span>van het eerste boek geweest dan den held te laten optreden als gevierd middelpunt van een dorpskring, bemind op soci&euml;teit
+en letterkundigen krans. De overmacht van de negatie had zich dan bewezen in de uitsterving van dien oneindigen drang, die
+Faust&#700;s wezen uitmaakt. Zoo er echter een weg voor Faust is, moet het een weg zijn, waarop hij zijn wezen bewaart en tegen
+Mefistofeles de geheele diepte van zijn menschelijk karakter volhoudt. De weddenschap blijft gelden: zoodra Faust het mindere
+aanvaardt als voldoend en zijn oneindigen drang ontkent, is hij verloren; maar dus ook: zoolang hij wezenlijke mensch blijft
+en zijn eeuwigheidsnatuur door eenig voorloopig resultaat van zijn streven niet wordt vervuld&#8212;zoolang is zijn streven zelf
+zijn levensweg. <i>Het oneindig streven is de weg van Faust.</i>
+
+</p>
+<p>Deze uitspraak gelijkt op rhetoriek, maar zij bevat een diepen inhoud en is vol wijsheid. In haar is de nieuwe zedelijkheid
+uitgedrukt in tegenstelling met de oude.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Met oude zedelijkheid bedoel ik de levensopvatting der Zeventiende Eeuw; met nieuwe zedelijkheid het begrip van persoonlijkheid
+en leven, dat in de Negentiende Eeuw is gangbaar geworden. Faust is geen zeventiend&#700; eeuwsche, maar een moderne mensch. De
+oude zedelijkheid is Isra&euml;litisch gestempeld, en door ontkoming aan het Isra&euml;litisme is Faust een mensch van den nieuwen tijd.
+De tegenstelling, die hier geldt is een andere dan de vaak genoemde tusschen de twee geestelijke standpunten: Isra&euml;l en Hellas.
+De Isra&euml;liet is vooral zedelijke mensch, doch in dezen bizonderen zin van te staan onder de zedewet, waarbij het schuldgevoel
+des menschen tegenover de heiligheid Gods de grondtoon der geheele gezindheid bepaalt. Deze mensch weet niet dat in hem een
+goddelijk licht brandt: hij kent zich als zondaar en ontleent uit een <a id="d0e673"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e673">46</a>]</span>geschreven wetgeving den maatstaf der zelfbeoordeeling. De Helleen daarentegen is aesthetische mensch, die geen onvoorwaardelijkheid
+kent op zedelijk gebied, geen zedelijk gebod, maar een zedelijke intu&iuml;tie; in schoonen arbeid geniet hij het geluk zijns levens.
+
+</p>
+<p>Deze tegenstelling nu kan niet rechtstreeks op die tusschen oude en nieuwe zedelijkheid worden overgedragen, al is er overeenkomst:
+de oude (zeventiend&#700; eeuwsche) zedelijkheid is Isra&euml;litisch gestempeld; de nieuwe is aan Hellas verwant doordat zij het recht
+der vrije persoonlijkheid erkent.
+
+</p>
+<p>In den oud-Germaanschen vrijheidszin is de nieuwe zedelijkheid voorgeschaduwd. Reeds Parzival, de Germaansche held, wordt
+uit zijn verwildering gered, doordat &#8220;in hem een vaste zin was en onversaagde mannenmoed, die niet gebroken werd door harden
+druk.&#8221; Zijn zedelijkheid was de vastberadenheid van een streven, dat de vertwijfeling overwon. Faust is een tweede Parzival,
+de vernieuwer dezer Germaansche zelfbevrijding. Aan het einde van zijn levensloop wordt over hem gesproken: &#8220;wie altijd strevend
+werkzaam is, dien kunnen wij verlossen<span id="d0e679" class="corr" title="Bron: ">&#8221;</span> (<span lang="de">wer immer strebend sich bem&uuml;ht, den k&ouml;nnen wir erl&ouml;sen</span>).
+
+</p>
+<p>Het onderscheid van oude moraliteit en nieuwe bestaat hierin, dat de oude moraal het zwaartepunt der deugd buiten den mensch
+legt, de nieuwe moraliteit stelt het in ons; d. i. in de menschelijke persoonlijkheid, genomen in den vollen en diepen zin
+van dit begrip. De Zeventiende Eeuw is, binnen de nieuwe Geschiedenis gelijk wij zeiden, de vertegenwoordigster der oude zedelijkheid,
+hoewel juist toen een der groote scheppers der nieuwe leer geleefd heeft: Spinoza. De oude moraal stelt de zedelijkheid in
+deugden, plichten, werken, die als meer of min afgepaste en aangewezen geestelijke grootheden door een zedelijke wetgeving
+zijn afgekondigd en gekodificeerd. Dat alle deugden, plichten en werken de openbaring <a id="d0e687"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e687">47</a>]</span>zijn van &eacute;en innerlijk levensbeginsel, en dat er dus geen zedelijkheid is dan als een verwerkelijking van dit; dat zedelijkheid
+de verwerkelijking is van het eeuwige zelf des menschen, vermoedt zij niet. De oude zedelijkheid is gedrag volgens de zedewet,
+en deze zedewet is een goddelijke <i>instelling</i>, geen opwelling uit het menschenhart zelf.
+
+</p>
+<p>De Zeventiende Eeuw heeft het <i>mechanisch</i> denken tot overwinning gevoerd; zij stelde de mechanika vast als methode der natuurleer, en bestreed de Middeleeuwsche opvatting,
+volgens welke de natuur met verborgen eigenschappen en geestelijke krachten werkte. Het mechanische denken rekent met uitwendige
+oorzaken alleen en behandelt alle gebeurtenissen in de natuur als toepassingen van algemeene wetten, die wiskunstig moeten
+berekend worden. De astronomie is het zuiverste voorbeeld van mechanische natuurwetenschap. Huyghens, Harvey en zoovele natuurkundige
+ontdekkers der 17de en 18de eeuw hebben door de mechanische methode de natuurwetenschap tot haar hoogte gebracht. De wiskunde
+is het hart der mechanika en Cartesius had de wiskundige methode van denken ook op de geestelijke wetenschappen van toepassing
+verklaard. Zoo is dan ook de opvatting dat zedelijkheid een gedrag is volgens de ingestelde zedewet, de vrucht van een mechanisch
+denken: de zedewet werd evenals de natuurwet geacht door den schepper der wereld te zijn ingesteld. Aan deze voor de levensleer
+noodlottige opvatting beantwoordde het Calvinisme, deze algemeen geldige geestelijke richting des tijds. Het Calvinisme is
+een herleving van den Isra&euml;litischen geest in het Christendom, gekeerd tegen de idee der vrije individualiteit volgens Grieksch
+en tegen die der zelfberaden persoonlijkheid volgens Germaansch begrip. Het Calvinisme immers hield de zedelijkheid voor een
+gehoorzaming aan een zedewet, van bovenaf aan de menschen gedekreteerd op het <a id="d0e697"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e697">48</a>]</span>ontoegankelijkste rotsgebergte, de Sinai, alsof de zedewet van ergens anders stamde dan van onze menschelijkheid zelf!
+
+</p>
+<p>De Zeventiende Eeuw is theologisch: het aanvangspunt van denken is er de tegenstelling tusschen God en mensch. Spinoza, die
+haar niet erkende, werd voor athe&iuml;st gescholden. In deze tegenstelling komt de mensch ontledigd tegenover God te staan, waarbij
+een negatief begrip, het zonde-begrip<span id="d0e701" class="corr" title="Bron: ">,</span> het uitgangspunt der levensbeschouwing wordt. Het dwars-verkeerde dezer beschouwing is niet meer goed te maken. Zij berooft
+den mensch van de waarheid zijns wezens. De heilsleer der Zeventiende Eeuw is hetero-soterisch; d. i. de krachten die het
+leven tot heil brengen werken van buiten af. Calvinisme, Pi&euml;tisme, Lutheranisme zijn in dit opzicht gelijk. Deze hoofdstroomingen
+der Zeventiend&#700; Eeuwsche levensleer mogen onderling verschillen als meer intellektualistisch of meer empiristisch gekleurd&#8212;in
+de levensleer is aller opvatting op het door ons genoemde punt gelijk. Inzonderheid het Pi&euml;tisme, dat aan Lutheranisme en
+aan Calvinisme de gemoedswarmte gaf en een <span id="d0e704" class="corr" title="Bron: religieuse">religieuze</span> ervaringsleer kan heeten, heeft in zijn heilige boek <i lang="en">Bunyans Pilgrims Progress</i> een uiting geleverd, die de zedelijk-<span id="d0e710" class="corr" title="Bron: religieuse">religieuze</span> opvatting des tijds op het duidelijkst uitsprak. Het Engelsche Pi&euml;tisme dat in dit boek tot uiting komt, heet gewoonlijk
+Methodisme. Bunyans &#8220;Christenreize naar de Eeuwigheid&#8221; is het Zeventiend&#700; Eeuwsche heilsboek; het heeft zijn verdienste in
+groote menschenkennis en is <i>het tegendeel van Faust</i>. Geen boek ter wereld is zoozeer in tegenspraak met de moderne levensopvatting. De mensch is er ongeniaal, uit zichzelf voelt
+hij alleen onmacht en ellende. Uit een boek, dat hem van elders in de handen komt, leest hij den beteren levensweg; andere
+wezens leiden hem; alles komt van buiten behalve de zonde; in zichzelf is hij negatief. Hij is geen persoonlijkheid, hij is
+alleen maar <a id="d0e716"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e716">49</a>]</span>behoefte. Het Pi&euml;tisme is de leer eener reeks van gevoelservaringen, die doorloopen moeten worden, en die niet uiting zijn
+van eigen geestelijk streven, maar waar de mensch, de lijdelijke, wordt doorheen-geleid. Het geestelijk leven als stroomend
+uit den eigen innerlijken bronwel en zijn rijkdommen uit zichzelf voortbrengend&#8212;dit nieuwer levensbegrip is er onbekend.
+
+</p>
+<p>Dat zedelijkheid niet is een gehoorzaamheid aan een wil die van buiten af beveelt, maar des menschen eigen aspiratie, wordt
+door deze oude leer niet bevroed.
+
+</p>
+<p>Maar ziehier juist de kern der nieuwe levensgedachte. Spinoza reeds had de stelling uitgesproken, dat des menschen &#8220;streven
+om in eigen zijn te volharden&#8221; het eenige fondament der deugd is. In deze uitspraak klinken de bazuinen der nieuwe levensleer.
+De mensch, aan banden eener ingestelde zedewet vastgelegd, zal opnieuw ontwaren, dat zijn eigen wezen de zedewet inhoudt.
+Dat beteekent: de geestelijke natuur van den mensch zelf is de grond aller deugd, en er is geen andere deugd dan deze: onze
+geestelijke natuur verwerkelijken; zich-<i>zelf</i>-zijn. Voorheen gold de zedewet door bedreiging en belofte, als door dwangmiddelen; des menschen vrijheid beteekende de vrijwilligheid,
+waarme&ecirc; hij dezen band verdroeg of niet verdroeg: nu geldt de gedachte andersom: er is geen ander beginsel van zedelijk leven,
+dan de idealiteit onzes wezens: de zedewet niet heerschappij voerend over den mensch, maar de mensch als voortbrenger van
+de zedewet. Deze moraal is die der vrije persoonlijkheid, die de zedewet niet boven zich, maar in zich heeft.
+
+</p>
+<p>De levensopvatting, hier geldig is niet de mechanische, maar de <i>organische</i>. Terwijl de steenen op elkaar gezet worden en uitwendig door de kalk saamgebonden tot een muur, volgens het plan van den
+<a id="d0e730"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e730">50</a>]</span>metselaar, die ze behandelt&#8212;groeit het zaad tot een plant niet door uitwendige toevoeging, maar krachtens een innerlijk beginsel
+en volgens een wet, die in het leven en den groei des zaads is vervat. Het geestelijk leven als de oprichting van dezen muur
+te begrijpen is de mechanische opvatting der oude moraliteit: maar dat het zedelijke aan een innerlijke levenswet, veeleer
+op den groei der plant gelijkt, organisch, is de Negentiend&#700; Eeuwsche gedachte.
+
+</p>
+<p>Het Nieuwe Testament heeft menige uitspraak in deze richting; de middel-eeuwsche mystieken en Luther hebben dergelijke tonen
+van hun instrument doen klinken; in geen tijdperk der Christelijke kultuur-geschiedenis heeft de stem der zedelijke vrijheid
+geheel gezwegen: maar de andere opvatting heeft deze nieuwere telkens overstemd en de &#8220;oude&#8221; zedelijkheid heeft zich als de
+kettermeester der nieuwe gedragen.
+
+</p>
+<p>Goethe&#700;s Faust vertoont deze levensleer op de meest klare wijze in het dichterlijke beeld. De Faust is een kultuurboek, waarin
+niet slechts de geest van Goethe, maar vooral de geest der aangevangen Negentiende Eeuw zich spiegelt.
+
+</p>
+<p>De dichter van Faust heeft den overgang tot den nieuwen tijd in zich meegeleefd en de groote revolutie gadegeslagen. Nu is
+zijn gedicht breed geworden, encyclopaedisch van opzet, daar het den nieuwen mensch vertoont in zijn zedelijk streven en dit
+streven naar alle zijden ontwikkelt: de nieuwe zedelijkheid heeft haar verhouding tot staat en maatschappij, kunst, natuur
+en godsdienst.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e738">
+<h3 class="normal">3. Het besluit tot daden.</h3>
+<p>&#8220;In den beginne was de Daad&#8221;, zoo heeft reeds in zijn studeercel Faust gefilosofeerd. Er staat geschreven: &#8220;in den beginne
+was het Woord&#8221;, maar het <a id="d0e743"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e743">51</a>]</span>woord kon hij zoo hoogelijk niet vereeren; evenmin de rede, ook niet de kracht.
+
+</p>
+<p>Het zedelijk streven, waarin hij Mefisto zal te boven komen, zal voor Faust bestaan in het uitoefenen van de levende daad.
+
+</p>
+<p>In het eerste Faust-gedicht overheerscht de negatie, Mefistofeles. Faust wordt er door Mefisto geleid en geeft zich aan zijn
+inspraken over; alleenlijk bewaart hij zichzelf tegen dien leidsman, zoodat hij nooit ten onder gaat. Zijn leven is nog bewogen
+door den levensnood; de passie overheerscht, de levensgang is verwilderd. Dit is de noodwendige aanvang van elk zedelijk leven:
+het leven begint in laagtestand en gaat door het heilsgemis naar het heilsbezit, evenals in Carlyle&#700;s Sartor Resartus Professor
+Teufelsdr&ouml;kh door het <span lang="en">Everlasting No</span> heen moet om het <span lang="en">Everlasting Yea</span> te bereiken. Maar hiermee is het leven niet verloren: zijn de negatieve wateren doorkliefd, dan komt het schip in positieven
+stroom. Mefisto heeft zich aan Faust onmachtig gemaakt, doordat Faust in de volgzaamheid aan zijn leidsman, zichzelf tegen
+hem heeft vastgehouden, de weddenschap op geene wijze verliezende.
+
+</p>
+<p>Eindelijk is het positief beginsel in Fausts natuur voldoende tot eigen kracht van daden gerijpt, zoodat Mefisto niet meer
+den weg behoeft aan te wijzen, doch alleen als Faust&#700;s dienaar kan blijven geduld. In het tweede po&euml;em is Faust zijn eigen
+meester en betreedt door eigen streven den weg van het levensheil.
+
+</p>
+<p>Faust&#700;s moraliteit is dus: zichzelf te zijn, en het aktueel beginsel van zijn streven is het <i>besluit tot de levende daad</i>. De daad is uiting der inwendige aktiviteit; in haar betoont de mensch zichzelf; zij is niet wat de oude moraliteit bedoelt:
+een gedraging of werk volgens de zedewet; geen &#8220;werk der dankbaarheid&#8221; of wat ook, waarbij een handeling uitgevoerd wordt,
+die reeds tevoren was voorgeschreven in een kodex <a id="d0e762"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e762">52</a>]</span>van deugdwerken; neen maar de daad als <i>getuigenis</i>. De daden waartoe Faust besluit, zijn pure uitingen van inwendigen drang; zij zijn niet te voren bij eenige zedelijke wetgeving
+bepaald; zij zijn de betooningen van den zedelijken mensch die zijn moreele persoonlijkheid doet gelden: &#8220;dit aardegebied
+verschaft nog ruimte tot groote daden; tot het doen van koene en verbazingwekkende werken voel ik de kracht.&#8221;
+
+</p>
+<p>Misschien acht menigeen zulke ide&euml;ele moraliteit geen degelijke zedelijkheid te zijn. Het schijnt of het Faust-po&euml;em het lied
+is van den aesthetischen mensch Goethe, die zichzelf bezingt. Men wil een meer ge&euml;ikte deugd. Het besluit tot daden, niet
+eens tot bepaalde en als zedelijk goed voorgeschrevene, maar het besluit tot <i>zelf-uiting in de daad</i> schijnt den menschen, die aan konventioneeler deugd gewend zijn, nevelig en onbestemd. Zij begrijpen niet dat er geen vruchten
+zijn dan uit de groeikracht van den boom en dat er evenmin deugden, plichten, werken, zedelijke handelingen zijn dan als levensopwelling
+van een menschenhart zelf. Er is misschien voor een dogmatisch verstand geen houvast aan een zedelijkheid, die van binnen
+stamt, gelijk er een zeer gemakkelijk houvast is aan zedelijkheid, die een bestaande wetgeving opvolgt. De Muzelman heeft
+aan zijn trias van aalmoes doen, bidden, vasten, een algemeen begrijpelijker deugdsysteem, dan de Germaansche strever aan
+zijn besluit tot de loutere daad. Dit verhindert niet dat de zedelijkheid in laatstgenoemden vorm de ware is.
+
+</p>
+<p>Aan Faust&#700;s besluit tot daad (het positief moreel princiep) gaat vooraf het <i>berouw</i>. Het berouw is de reaktie na het verblijf in de wildernis. Als de negatie is doorgemaakt, blijft een nijpend gevoel van leegheid
+over; de mensch beseft de laagte, waarin hij heeft geleefd en klaagt zichzelf aan om zijn verblindheid. Deze negatieve moraliteit
+volgt op het negatieve levensgedrag en is de weerslag op Mefistofeles&#700; <a id="d0e777"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e777">53</a>]</span>leiding, de terugschrik na de zelfherkenning. Het Pi&euml;tisme zou dit zedelijk moment, het berouw van Faust, hebben doen aanzwellen
+tot hoofdbelang; in litteratuur kon het in &#700;t breede ge&euml;xploiteerd worden als tijdperk van zelfverwijt en zelfontreddering;
+de Zeventiend&#700; Eeuwsche moraal althans had met voorliefde op deze negatieve zijde van het zedelijk leven de schrilste lichten
+geworpen&#8212;Goethe is te zeer menschkundig om het berouw te ontkennen in zijn heilzame werking, te schoon van geest, dan dat
+hij er zwaarder gewicht aan gaf dan als overgang uit lager tot hooger levensstand. Het berouw van Faust wordt ondervonden
+in de diepte van het naar binnen gekeerde bewustzijn, aanvaard als krisis des inwendigen levens. Zoo volstaat Goethe ook met
+een fijnvoelige vingerwijzing, die den begrijpers genoeg is: in den aanvang van het tweede Deel spreekt Ari&euml;l tot de geesten:
+&#8220;brengt den grimmigen strijd zijns harten tot rust, verwijdert de scherpe pijlen van zijn zelfverwijt; en reinigt zijn innerlijk
+van doorleefden schrik.&#8221; Hier is het geestelijk herstel van Faust geteekend. En als hiermee de negatieve faze zijns levens
+(de wildernis) voorbij is, zie! daar ontwaakt &#8220;een krachtig besluit om volhardend naar den hoogsten levensstaat te streven.&#8221;
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e779">
+<h3 class="normal">4. De klassieke beschaving als leerschool.&#8212;geestelijke vorming.&#8212;de idee der schoonheid.</h3>
+<p>Faust heeft dan besloten tot de zedelijke daad, <span class="abbr" title="dat is"><abbr title="dat is">d. i.</abbr></span> tot de betooning zijns innerlijken wezens. En waarin deze ook besta&#8212;een streven rechtstreeks naar het absolute, gelijk hem
+eenmaal vervulde, is niet meer te wachten: hij getuigt dat het geestenlicht hem heeft verblind, en roept nu uit: &#8220;den waterval,
+die het rotsrif doorbruist, beschouw ik met toenemende vreugd; in <a id="d0e787"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e787">54</a>]</span>duizend en meer dan duizend stroomen giet hij zich uit al nederstortende, zijn schuim in de lucht spattend. Die spiegelt het
+menschelijke streven af; overpeins hem en begrijp dat wij het leven hebben in den kleurigen weerglans der zon.&#8221; De waterval
+werpt zich in de aardsche wereld, en weerkaatst in zijn stralen het zonlicht, zonder het licht te gemoet te streven: zoo zal
+Faust doen; hij zal zijn drang naar het absolute verwerkelijken in de lichtende daden van zijn hart. Ziehier zijn weg.
+
+</p>
+<p>Faust zoekt op dien weg te komen; maar hoe? Wij vinden hem aan het keizerlijk hof genoodigd wegens den roem zijner geleerdheid.
+Het keizerlijk aanzoek heeft hij opgevolgd in de hoop aldaar gelegenheid te vinden tot heilzame daden. Maar het is niet in
+deze omgeving dat hij slagen zal. De toestand van het Keizerrijk is verre van fraai; uiterlijk vol glans is het rijk innerlijk
+krachteloos en vervallen; de keizer zelf leeft voor het genot in de grootste verkwisting en de schatkist is tot den bodem
+geleegd.
+
+</p>
+<p>Faust, die nog naar zijn weg zoekt, moet in deze omgeving tot inzicht komen, dat de zedelijke daad des menschen vrij is tegenover
+alle bestaande ordening. Voor den Jood uit Jezus&#700; tijd is het godsdienstig volks-instituut de sfeer, die het zedelijke bepaalt;
+voor den oud-Indi&euml;r de kaste; voor den Griek het staatsverband, zoodat hij zedelijk mensch is in dit opzicht, dat hij zijn
+arbeid doet voor het staatsgeheel. De Middel-Eeuwer, over &#700;t algemeen genomen, acht zich zedelijk handelend volgens voorschrift
+van en in dienst aan de kerk. Zijn barmhartigheid, eedstrouw en gerechtigheid zijn een verplichting, die de kerk hem oplegt.
+Voor Faust echter zal al zulke instelling wegvallen. Geen bestaande ordening zal als verplichtende macht zich aan hem voordoen:
+in de sfeer van het keizerrijk valt voor hem niets van zedelijke beteekenis uit te richten. Tegelijk blijkt hem, dat deze
+keizerlijke <a id="d0e793"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e793">55</a>]</span>staatsordening (en daarmee alle &#8220;instituut&#8221;) de echte nooden der gemeenschap niet lenigt, en een van boven opgelegde figuur
+is, die met het ware leven der volkeren in geen verband staat. Wie zedelijk werken wil, doe het niet ten dienste aan eenige
+instelling of organisatie, maar doe het voor de menschelijke schare, dat is voor het <i>gemoed</i> der menigte, want dit is voor zedelijke weldaden ontvankelijk.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Maar om tot machtige daden bekwaam te zijn moet Faust een scholing doorloopen. Het &#8220;strevend in werking zijn&#8221; (<span lang="de">strebend sich bem&uuml;hen</span>) moet voortkomen uit een welgeordenden en evenredigen geest, want anders is het werk chaotisch, vormeloos. Faust moet nu
+niet in een wildernis rondwaden, maar zich een weg banen in het leven, en de dichter van Faust acht, dat hiertoe geen betere
+scholing is dan het verkeer met de klassieke Grieksche kultuur en hare schoonheid. Door deze zal Faust de mateloosheid van
+zijn strevenden drang te boven komen en dien louteren. Immers, zooals het moderne, Germaansche, romantische streven zich <i>uitleeft</i>, zoo wil het Grieksche <i>zich inhouden</i>. Werther is de romantische mensch, subjektief en onbegrensd in zijn aandoeningen; maar hij zou in de Grieksche zelfbepaling
+tot vruchtbaarheid zijn gekomen, terwijl hij zonder deze kwam tot ondergang. Faust zal niet als Werther lijden, maar hijzelf
+weet welke leerschool hij behoeft.
+
+</p>
+<p>Het verkeer van Faust aan het keizerlijk hof wordt bekroond met een maskerade, waarin de krachten en faktoren van het menschelijk
+leven en der maatschappij in symbolische gestalten worden vertoond: een schouwspel, waarin Faust een tegengestelde houding
+aanneemt, dan die hij in het leven wil voeren: hij is er werklooze toeschouwer. De keizer ziet de fraaiheid van de vertooning,
+maar de aldus gesymboleerde werkelijkheid heeft veel onschoons en op &#700;t einde gaat <a id="d0e813"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e813">56</a>]</span>de geheele maskerade in vlammen op. De keizer, wiens lust naar schoone vertooning aldus ontstoken is, wil zich nog meer vermaken
+en wenscht het meest uitgezochte voorbeeld van menschenschoon te zien vertoond: Paris en Helena uit het doodenrijk te voorschijn
+geroepen, moeten voor zijn oogen verschijnen!
+
+</p>
+<p>Deze vertooning is voor hem niet meer dan een lichtzinnig amusement. Maar in Faust heeft de gedachte aan de klassieke schoonheid,
+in Helena vertegenwoordigd, een horizont van inzicht geopend. Hijzelf zal naar de diepte der wereld afdalen en door de macht
+zijns geestes de Helena-gestalte te voorschijn roepen. Waarheen zal hij afdalen? Men daalt slechts in zichzelven af en deze
+afdaling heet de <i>bezinning</i>, maar de bezinning brengt den bezinner tot de algemeene gronden waar het leven, waar elk geestesleven, ontspringt. In de
+dichterlijke voorstelling heeten deze gronden: de Moeders en van hen wordt met plechtig geluid verzekerd: &#8220;godinnen tronen
+verheven in hun eenzaamheid; rondom hen is alle Ruimte opgeheven, geen Tijd is daar; over hen kan niet gesproken worden: de
+Moeders zijn zij. Welke weg leidt tot hen? geen weg! De weg tot hen gaat in het onbetreden en niet te betreden gebied; door
+geen navraag vindbaar: zijt gij bereid? geen sloten en geen grendels behoeven weggeschoven; door eenzaamheden wordt gij heen
+gedreven: hebt gij begrip van het verlatene en van de eenzaamheid?&#8221; Het is Mefistofeles, die deze aanwijzing geeft, en zij
+is gegeven uit zijn zienswijs: de levensdiepte geldt voor hem niet; maar met kloeke verzekerdheid antwoordt Faust: &#8220;in uw
+Niets hoop ik het Al te vinden.&#8221; Wanneer het aan Faust gelukt om uit de diepe bezinning op het leven de idee der schoonheid
+op te roepen, staat hij aan den aanvang zijner geestelijke scholing. Wat hij gedaan heeft is bij zichzelf de noodzaak en onmisbaarheid
+der leerschool vaststellen, die hij doorloopen moet.
+<a id="d0e820"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e820">57</a>]</span></p>
+<p>Uit de diepe gronden zijns levens brengt hij de idee der schoonheid te voorschijn, maar de enthousiaste omhelzing daarvan
+werpt alsnog de idee zelve in verbrijzeling. Faust verliest Helena terwijl hij haar aangrijpt.
+
+</p>
+<p>Niet als bloote gedachte lichtend voor hem uit, doch als duurzame levenservaring moet de schoonheid aan zijn bestaan deelnemen:
+daartoe neme Faust de klassieke beschaving in zich op: het <i>huwelijk met Helena</i> zal hem tot de zedelijke daad bekwamen.
+
+</p>
+<p>Maar de klassieke beschaving moet recht begrepen worden. Ook zij heeft haar excessen en verwarringen. Geen kultuur is feitelijk
+volmaakt, en het is niet meer dan de geest en de idee der klassieke beschaving, welke Faust zich eigen make. Hij moet zich
+beschermen tegen de spookgestalten, die ook hier zich voordoen; in de &#8220;Klassieke Walpurgisnacht&#8221; moet hij tot het inzicht
+komen, dat niet overal waar Griekenland is Helena woont. Niet de spookachtige fantasie, die griffioenen, sfinxen, sirenen,
+centauren, <span id="d0e830" class="corr" title="Bron: pygmaeen">pygmae&euml;n</span> en wat half-dierlijks er meer zij, voortbracht&#8212;maar de klare en zuivere geest, die de gestalte van Helena opriep, is de ware
+geest der Grieksche beschaving. Om Faust rond te leiden in de spokenwereld, daartoe is Homunculus, een kunstmatig menschje,
+in chemische retorten bewerkt, voldoende: voor zijn huwelijk met Helena drage hij zelf zorg.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e833">
+<h3 class="normal">5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie en maat.</h3>
+<p>De schoonheidszin is van het geestesleven een integreerend deel. Geen geestesleven is gaaf zonder deze. Aan de &#8220;oude zedelijkheid&#8221;
+heeft de schoonheidszin ontbroken; de Calvinist heeft nooit beseft dat er verband is tusschen het goede en het schoone. De
+theologische, mechanische aanleg van het Zeventiend&#700; <a id="d0e838"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e838">58</a>]</span>Eeuwsche denken, sluit den schoonheidszin eer buiten dan in zich.
+
+</p>
+<p>Het Pi&euml;tisme is vaak vijandig gestemd tegenover hem, daar het de wereld verwerpt; zelfs Spinoza heeft zich zeventiende-eeuwer
+betoond door van hem niet te gewagen. Onze groote schilderkunst heeft geen verband gehouden met het zedelijk bewustzijn des
+volks, en het zedelijk bewustzijn heeft zich niet geopend voor de kunst noch voor de aesthetische ontroering. Eerst het geslacht,
+waartoe Goethe behoorde, begreep het verband tusschen schoonheid en levensbestemming. Faust treedt in het huwelijk met Helena,
+en dit huwelijk is een noodzaak tot zijn volmaking.
+
+</p>
+<p>Het is hier niet te doen om een aesthetische beschaving in de plaats der ethische, een oppervlakkig schoonheidsbehagen, dat
+met de diepe gronden des levens zich niet afgeeft. Zulk aestheticisme, dat de kunst tot zijn godsdienst heeft, is in de Negentiende
+Eeuw opgekomen; maar het huwelijk van Faust en Helena heeft diepere waarde: het is de scholing in de klassieke kultuur, de
+vorming van den zedelijken mensch door harmonie, klaarheid en innerlijke orde. Faust heeft aanraking met den <i>geest</i> der Grieksche beschaving.
+
+</p>
+<p>Het huwelijk met Helena is voor den zedelijken mensch noodig, omdat hij, naar de nieuwe opvatting, de wet zijns eigenen wezens
+te vervullen heeft. Moet de mensch zichzelf verwerkelijken, dan loopt hij daarbij het gevaar eener redelooze emancipatie en
+afzondering uit het geheel. Zoo hij de nieuwe moraal als een wil tot macht opvat en meent, dat aan zijn eigen wil alles geoorloofd
+is, ware het beter dat hij nog onder het toezicht der oude wetgeving stond. Met dergelijke Nietzschiaansche op de spits drijving
+zijner individualiteit is de wonderbare harmonie des bestaans verbroken. Wie slechts eigen macht erkent is tyran en tyranniseert
+de wereldorde, in welke wij <a id="d0e849"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e849">59</a>]</span>omvat zijn en waarin ons leven redelijkheid bezit. Juist daar de wereld-orde in ons bewustzijn inwoont zijn wij onszelf ten
+wet. Zoo behoort de mensch der nieuwe moraliteit van de idee der orde en harmonie doordrongen te zijn. Geen wild-romantieke
+vrij-machtigheid besture zijn daden. De student, die in Faust&#700;s studeercel kwam verkondigen, dat hij persoonlijk het superieure
+subjekt der wereld was, en dat het op- en ondergaan der zon van zijn denken afhing, vertoont de nieuwe moraliteit als karikatuur.
+Maar Faust zal innerlijk rijpen en zich van de idee van orde en wet doordringen, opdat zijn streven niet romantisch zij.
+
+</p>
+<p>Het altijd-durende streven gaat verloren, zoo daaraan de rust der zelfbeheersching ontbreekt; de fantasie vindt willekeurige
+slingerwegen maar niet den weg tot het doel. Zoo moet het streven zich scholen door de schoonheid, die niet anders is dan
+de evenredigheid en algemeene orde der wereld. Griekenland heeft de wereld als &#8220;kosmos&#8221; opgevat. De schoonheidszin is uit
+Griekenland geboren. Overal liggen zijne voorteekenen verspreid: Indi&euml;, Egypte, Assyri&euml;, Babel, Isra&euml;l, Phoenici&euml;, Germani&euml;
+zijn vol voorteekenen die de geboorte van den schoonheidszin aanzeggen; maar eerst Hellas heeft de schoonheid <i>geweten</i> en het vormelooze verworpen voor de erkenning van harmonie en maat. Eerst Hellas heeft dit inzicht tot beginsel eener geheele
+kultuur gemaakt.
+
+</p>
+<p>Dit is dus de vrucht van Faust&#700;s scholing door de klassieke kultuur, dat hij leert innerlijk maatvol zijn, en dat zijn strevende
+werkzaamheid daardoor planmatig en doelmatig wordt.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Maar het huwelijk met Helena is leerschool en niet meer. Evenmin als een leerschool is het tot bestendigheid beschikt. Zal
+Faust tot uitvoering der zedelijke daad komen, dan moet dit huwelijk achter hem liggen, al is ook de leering, daarin ondergaan,
+van blijvende <a id="d0e862"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e862">60</a>]</span>beteekenis. Zoo zien wij Helena aan Faust&#700;s armen ontzinken. Wat zij hem verwekt heeft is de <i>po&euml;zie</i>. Immers deze is niet anders dan maatvolle gedachte en Goethe noemt haar Euforion. Voor hem was de po&euml;zie niet een kunstvol
+spel, maar een innerlijk vermogen, om het leven en de werkelijkheid als een kunstwerk te zien en te beleven; zij was hem een
+scheppende macht, die zich uitte in denken en doen. Zal Faust tot zedelijken werker worden, dan moet hij door de po&euml;zie bezield
+zijn tot dienst aan de wereldorde en door haar tot maatvolle wijsheid zijn bekwaamd. Deze vrucht zal blijken, wanneer de huwelijkstijd
+met Helena voorbij is; tijdens het huwelijk zal zij hem verschijnen als lichtende beeld. De lichtende gestalte Euforion, in
+het huwelijk van Faust en Helena verwekt, blinkt voor beider verwonderde oogen, maar gaat als een meteoor voorbij, waarna
+ook Helena&#700;s oogenblik van verscheiden is gekomen. Wanneer zij aan Faust ontzinkt, blijven als aandenken, kleed, mantel en
+lier achter. Dit beteekent dat de nieuwe zedelijkheid de sporen bewaart van hare scholing in de klassieke kultuur, maar dat
+zij toch een andere is, zelfstandig, en uit haar leerschool is verrezen als een vrije macht, stichtster harer eigen beschaving.
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="div2" id="d0e867">
+<h3 class="normal">6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en ontoereikendheid der zedelijke daad.</h3>
+<p>Het oneindig streven, Germaansch van oorsprong maar geadeld in de leerschool der klassieke beschaving; de zedelijke zelfbetooning,
+door het besef van maatvolle orde verhelderd&#8212;ziehier den <i>weg van Faust</i>: op deze wijze zal hij zijn Mefistofeles te boven komen.
+
+</p>
+<p>Maar waarin bestaat het dat Faust Mefisto te boven komt? Indien hij in het zedelijk streven, dat toch ook naar bepaalde doeleinden
+uitgaat <i>bevredigd</i> wordt, is <a id="d0e880"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e880">61</a>]</span>dan de oneindige drang, deze richting naar het Absolute, niet t&ograve;ch verloochend? en wie heeft dan overwonnen: Faust, die beweerde
+met niets te zullen bevredigd zijn, of Mefisto die daar al te gemakkelijken raad op wist?
+
+</p>
+<p>Ziehier de vraag, die de ontknooping van het Faust-drama beheerscht.
+
+</p>
+<p>De zedelijke daad, die Faust uitvoert is grootsch, bovenal zoo zij in haar symbolische beteekenis doorzien wordt. &#8220;Mijn oog
+was gericht, zoo spreekt Faust, naar de hooge zee; zij zwol op om in zichzelve omhoog te streven&#8212;dan zonk zij in en schudde
+haar golven om daarmede de breedte der vlakke oevers te bestormen. En dat verdroot mij, gelijk de overmoed door zijn hartstochtelijk
+opgezweepten zin den vrijen geest, die slechts het recht waardeert, ergert.
+
+</p>
+<p><span id="d0e887" class="corr" title="Bron: ">&#8220;</span>Ik achtte het toeval, scherpte mijn oog: de golf stond op en rolde dan terug, trok weg van het trotsch bereikte doel; het
+oogenblik komt en hij herhaalt zijn spel. Dan sluipt hij weer aan op duizend plaatsen, de onvruchtbare, om overal onvruchtbaarheid
+uit te strooien. Het is een zwellen en toenemen en uitstorten over het woeste gebied, en dan weder terugtrekken en er is niets
+volvoerd. Mij beangstigt dit schouwspel tot vertwijfeling; doellooze kracht van bandelooze elementen! Hier waagt mijn geest
+het boven zijn macht te streven: hier wil ik strijden en hier wil ik overwinnen! En dit is mogelijk: zoo vloedend als zij
+is, golft de zee langs elken heuvel heen; al beweegt zij zich nog zoo overmoedig: een geringe opgeworpen hoogte weerstaat
+haar trots en een geringe diepte trekt haar machtig tot zich neer. Toen heb ik snel in mijn geest het plan gevormd: verwerf
+het kostelijk genot om de heerschzuchtige zee van den oever af te sluiten, het gebied dier vloeiende massa in te krimpen,
+en haar diep binnenwaarts terug te dringen in haarzelf. Van schrede tot schrede heb ik mij het plan voor den geest <a id="d0e890"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e890">62</a>]</span>geroepen: dit te volvoeren is mijn wensch, waag het de uitvoering te bevorderen.&#8221;
+
+</p>
+<p>Faust wil de zee aan banden leggen en het onvruchtbaar zeegebied herscheppen tot vruchtbaar land; daar wil hij een door menschen
+veroverde woonplaats stichten, een vrijen grond voor een vrij volk, dat zich in vrije werkzaamheid oefent.
+
+</p>
+<p>Het veld zal vruchtbaar zijn, een land als een paradijs; laat aan zijn buitenkant de vloed den dijk bestormen: de samenwerking
+eener schare is haastig bereid om de kleinste scheur te versperren. De symboliek dezer Faustische daad is duidelijk: de zee
+is de negatie der vruchtbare aarde; terwijl deze uit een onbegrensden levensdrang het leven voortbrengt, plant, dier en mensch
+ontspruiten doet, en uit haar schoot de delfstoffen opwerpt&#8212;doet de zee niets dan verzwelgen; in haar diepte schuilen monsters
+en de kolk van gevaar blijft zij voor ieder, die zich op haar bedriegelijke vlakten waagt. De zee is het verstorend element;
+zij is de Mefistofeles in de aardsche schepping; van den oer-chaos overgebleven. Nu zal Faust de zee terugdrijven. Zinrijke
+daad! Ziehier het heilswerk, in eigen geestelijke vrijheid uitgedacht en volvoerd, geheel anders dan de &#8220;goede werken&#8221; voorgeschreven
+door een gekodificeerde moraal. Deze daad beteekent Faust&#700;s overwinning over Mefistofeles.
+
+</p>
+<p>Een bekoorlijk tafereel schildert het welslagen dezer daad van Faust: een vroeger schipbreukeling, eenmaal aan deze kust gespoeld
+en verpleegd in de hut van Philemon en Baucis zoekt nu, jaren later, zijn weldoeners op, en aanschouwt van hun in &#700;t duin
+gelegen woonplaats af, geen zee maar een vruchtbaar land: hetgeen u grimmig mishandeld heeft, de zee met haar schuimend wilde
+golven, ziet gij in een tuin herschapen: een tafereel als een paradijs! Koene knechten van verstandige heeren groeven en dijkten
+de zee in, verminderden haar rechtsgebied en werden heerscher <a id="d0e898"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e898">63</a>]</span>in hare plaats. Zie toch hoe weide naast weide groent, beemd, tuin, woud en dorp! rechts en links over groote uitgestrektheid
+is het gebied dichtbevolkt!
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Maar is Faust nu voldaan? en heeft in deze daad zijn oneindige drang, d. i. zijn drang naar het Oneindige vervulling gevonden?
+Indien ja, dan is eenerzijds Mefistofeles overwonnen, omdat niet in de verlokkingen van dezen, maar in Faust&#700;s eigen gevonden
+en geschapen taak zijn drang vervuld is.
+
+</p>
+<p>Mefisto heeft Faust in de wildernis gevoerd.. Nu heeft hij zelf uit de wilde zee een bewoonbaar en vruchtbaar land geschapen!
+
+</p>
+<p>Anderzijds heeft toch Faust een voldoening gevonden beneden het Oneindige. Eenmaal heeft hij het wezen der wereld gezocht
+met het denkend intellekt; de magie is door hem te hulp geroepen; hij heeft den dood gewild om langs dezen weg in de eeuwige
+waarheid in te dringen; diep en ontroerend was de klacht over zijn onvermogen; in zijn ongeleschten kendorst dreigde hij te
+zullen bezwijken, en heeft gezworen dat niets hem ooit zou bevredigen: &#8220;zal ik ooit gerustgesteld mij neerleggen op het bed
+der ledigheid, dan zij het tegelijk met mij ten einde; kunt gij mij zoo beliegen dat ik mijzelf behaag, mijn laatste dag zij
+aangebroken; zal ik tot het oogenblik spreken: blijf toch want gij zijt schoon genoeg, dan wil ik te gronde gaan.&#8221;
+
+</p>
+<p>Faust is voldaan.... maar z&oacute;o dat hij het niet is. Dat is: hij heeft de daad gedaan die de meest zuivere <i>omzetting</i> is van zijn oneindigen drang in de aardsche omgeving. Maar deze daad is op elk oogenblik nog slechts een <i>betrekkelijke</i> uitdrukking van zijn drang, en om haar volledig te denken, denkt hij haar verlengd in het toekomstige. Bovendien: aan het
+werk zelf heeft Mefistofeles deel en zoo is het een onvolkomen werk.
+<a id="d0e916"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e916">64</a>]</span></p>
+<p>Wat dit laatste aangaat: in het werk mengt zich onrecht; dus houdt het een bewijs zijner onvolmaaktheid in. De Faust-dichter
+schildert deze ongerechtigheid in den aanval van Mefisto met drie gevaarlijke gezellen op het huisje van Philemon en Baucis.
+Faust ergert zich aan het oud-modisch klokgebengel, waarme&ecirc; deze oudjes nog steeds den verleden tijd dienen. Hij heeft hun
+in &#700;t nieuwe gebied een beter woning en welvarender landgoed aangeboden; maar vond slechts weigering. Mefisto volgt Faust&#700;s
+wenk op eigen manier en.... de hut gaat in vlammen op, terwijl de bewoners omkomen. Voor Faust geeft deze handeling stof tot
+bepeinzing. Ook de werken van zedelijke bezieling, naar bepaalde doeleinden uitgaand, kunnen de eeuwigheidswaarde van den
+mensch niet vervangen; zij zijn eindige grootheden, heilzame doch begrensde gewrochten en zij houden den mensch binnen zijn
+eindige levensvoorwaarden besloten. Evenmin als de opstapeling der wetenschappelijke resultaten, bereikt de vermenigvuldiging
+der zedelijke daden het eeuwige. Waar de Wagners juichen zijn de Fausten onvoldaan. Dat de zedelijke handelingen den mensch
+niet vergoddelijken bewijst het onrecht dat ongewild ook daarin binnensluipt.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Toch heeft Faust <i>zijn weg</i> gevonden. Maar de weg is niet het doel, doch het middel. Na de scholing door de oude kultuur heeft hij in een nieuwe zedelijkheid
+<i>zich tot het hoogste voorbereid</i>.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Nog is, gelijk wij zagen, Mefistofeles niet geheel overwonnen. In beginsel is zijn macht over Faust gebroken, hierme&ecirc; dat
+Faust in de zedelijke daad zijn ware zelf verwerkelijkt. Niet meer leider maar dienaar van Faust is hij, maar ook in deze
+verhouding is hij nog de medgezel. Weldra doet zich het verstorend element zijns persoons aan Faust gelden; want reeds <a id="d0e933"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e933">65</a>]</span>in den proloog in den hemel is deze onontkoombare waarheid over hen uitgesproken: de mensch dwaalt zoolang hij streeft.
+
+</p>
+<p>Voor den strevenden mensch is er geen mogelijkheid om de negatie, de verstoring, het kwaad, den Mefistofeles te niet te doen&#8212;zoolang
+hij streeft. Maar in beginsel is hij, zoodra zijn strevenden wil zich verheft, hem te boven. Nu nadert tot den oud geworden
+Faust een gestalte, die lang afwezig is gebleven, maar toch op hem geloerd heeft zoolang Mefisto met hem ging: de Zorg.
+
+</p>
+<p>Is iemand hier? vraagt Faust. De vraag vereischt een ja, antwoordt zij.&#8212;En gij wie zijt gij dan?&#8212;Ik ben nu hier.&#8212;Verwijder
+u!&#8212;Ik ben ter rechter plaats.&#8212;Neem u in acht! zegt Faust, en spreek geen tooverwoord! En zij: al zou mij geen oor vernemen,
+toch weerklink ik in de harten; op wegen, op de zeetochten ben ik de steeds beangstigende medgezel. Steeds gevonden, nooit
+gezocht, ik wordt gevleid en gevloekt. Hebt ge nooit de zorg gekend? &#8220;Uw macht erken ik niet&#8221; roept Faust haar toe, maar zij
+blaast haar adem over hem uit en Faust wordt blind.
+
+</p>
+<p>Hij buigt zich niet voor de tegenstandster, zooals hij zich niet buigt voor Mefistofeles; hij is zichzelf en handelt uit aansporing
+van zijn eigen wezen, maar tegelijk vervult hem zijn grootsche daad met onbevredigdheid. &#8220;Nog heb ik mij niet opgeworsteld
+tot de vrijheid&#8221; roept hij uit; en: &#8220;de mensch doorreize zijn aardschen dag; als geesten spoken ga hij zijn vrijen gang. In
+het voortschrijden vinde hij smart en geluk, hij, onbevredigd elk oogenblik.&#8221;
+
+</p>
+<p>De beperktheid van zijn kunnen en het te-kort van zijn zedelijk streven wordt aan den mensch te ondervinden gegeven door de
+macht, die zich tegenover hem stelt. Maar in zichzelf vindt hij zijn streven en de geestelijke kracht, die hem daarbij geleidt.
+Faust wordt door de zorg weerstaan, maar in zichzelf beseft <a id="d0e943"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e943">66</a>]</span>hij den aandrang tot voortzetting zijner grootsche daad en voor zijn innerlijke oogen spiegelt het vizioen der voltooiing.
+Terwijl Mefisto&#700;s gezellen bezig zijn het graf te delven, waarin hij Faust hoopt te vangen, (want vernietiging acht hij het
+einde ook van dit leven), hoort de blindgeworden strever in het geklank der spaden het werk der arbeiders, die hij geroepen
+heeft. Immers een kanaal graven zij om een moeras af te leiden en aldus de gezondheid der streek voor haar bewoners te verhoogen?
+Het volk dat hier in vrijheid woont, zal zich uitbreiden. Het gevaar kennend en afwerend zal jeugd, manschap en grijsheid
+hier zijn lange leven in noeste werkzaamheid volvoeren!
+
+</p>
+<p>Deze gedachte is het die Faust vervult en als vizioen voor zijn blinde oogen zweeft, en in het licht daarvan roept hij uit:
+&#8220;nu waag ik tot het oogenblik te zeggen: blijf, want gij zijt schoon genoeg. In aeonen kan het spoor van mijn aardsche dagen
+niet vergaan. In het voorgevoel van zulk verheven geluk, geniet ik thans het hoogste oogenblik.&#8221;
+
+</p>
+<p>Deze woorden zijn de laatste en Faust zinkt stervend op den grond. Dat hij de weddenschap met Mefistofeles slechts naar den
+klank des woords verloren heeft, is duidelijk. Hij zelf, aan Mefisto ontgroeid, is van hem vrijgekomen. Hij heeft zijn oneindig
+wezen tegen den ondergang bewaard.... maar niet verwerkelijkt. Het zedelijke streven is niet het hoogste bereik der menschelijke
+persoonlijkheid. &#8220;Wiens geest altijd strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen&#8221; zal van Faust gelden: dat de zedelijke
+streving zelve de voltooiing van het menschelijk bestaan inhoudt, is daarmee niet gezegd!
+
+
+
+<a id="d0e949"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e949">67</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="d0e950" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">V Faust&#700;s voleindiging</h2>
+<div class="div2" id="d0e953">
+<h3 class="normal">1. De liefdemacht. God en mensch. Overschrijding der begrensdheid.</h3>
+<p>&#8220;God kennen is de hoogste deugd&#8221; leert Spinoza. Dit &#8220;hoogste&#8221; noemt hij summa virtus, hetgeen nog iets anders beteekent dan
+&#8220;hoogste&#8221; <span class="abbr" title="namelijk"><abbr title="namelijk">nl.</abbr></span> toppunt der deugd. Het begrip &#8220;hoogste&#8221; duidt aan iets betrekkelijks, zijnde de uitkomst eener vergelijking; het beteekent
+niet, dat het n&ograve;g-hoogere is uitgesloten; slechts over het thans-voorhandene doet het uitspraak. Maar &#8220;toppunt&#8221; beteekent
+het logisch uiteinde der opstreving, waarbij het n&ograve;g-hoogere niet gedacht kan worden. Hier is het streven ten einde in zijn
+bereikte doel.
+
+</p>
+<p>De oude zedelijkheid erkende niet dat het geestesleven zijn (natuurlijke) voltooiing had in de eenheid met God en op deze
+eenheid was aangelegd. Zij geloofde aan de tegenstelling tusschen mensch en God (door de zonde) en hoopte te eindigen bij
+een verzoening. Dit is de oude religie, die uitgaat van het zondebesef, en met alle middelen de overtuiging hunner onwaardigheid
+bij de menschen aankweekt. Maar de ware religie, die zoo oud is als de beschaving, al bleef ze in het verborgen, beleed de
+fundamenteele identiteit des menschen met God (zooals de zonnestralen fundamenteel &eacute;&eacute;n zijn met de zon) en erkent dat in de
+bewuste eenheid met God het leven tot zijn waarheid is gekomen.
+<a id="d0e963"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e963">68</a>]</span></p>
+<p>Deze eenheid met God is een verheffing des bewustzijns, waarin het betrekkelijke is overwonnen; zij is onze vereeniging, die
+door de mystische denkers zelfs &#8220;vergoding&#8221; (theosis) is genoemd. De <span id="d0e966" class="corr" title="Bron: religieuse">religieuze</span> zielkunde handelt over haar in een diepzinnig hoofdstuk en het is deze vergoding als een voleindiging van het geestesleven,
+welke de Faust-dichter in de slot-sc&egrave;ne van het gedicht heeft in beeld en klank en woord gebracht. In haar is geen Mefistofeles
+die het bewustzijn der oneindigheid tracht af te leiden of uit te dooven.
+
+</p>
+<p>Een bergwand rotsachtig met kloven en met bosch begroeid; niet bewoond dan door eenige kluizenaars; een geest van diepe geheimzinnigheid
+hangt daar; de berg is in lagere en hoogere gebieden verdeeld; geestelijke wezens zweven af en aan, en een koor van zalige
+knapen beweegt zich kringvormig om den hoogsten top; engelen van mindere en van meerdere volmaking gaan zingend om, terwijl
+zwevend de Mater gloriosa nadert op den aanroep van haar grootsten vereerder. Zalige vrouwen onder wie eene (weleer Gretchen
+genoemd) aanbidden haar, terwijl het onsterfelijk deel van Faust door Engelen wordt opwaarts gedragen en het geheele tafereel
+met een mystisch koor eindigt, waarin de eeuwigheid als voltooiing van den tijd bezongen wordt.
+
+</p>
+<p>Dit alles heeft de beteekenis van aanwijzing van een hoogere werkelijkheid. Deze berg is onttrokken aan de aardsche natuur
+en natuurwet; de wezens, die er vertoeven, zijn in zwevende beweging en de geheele berg is een heilige schuilplaats der liefde.
+Ook het streven en de zedelijke strijd bestaan hier niet. Wat in de wereld niet geldt, geldt hier: het is de almachtige Liefde
+die alles vormt en alles koestert.
+
+</p>
+<p>In deze sfeer wordt het wonder voltrokken der voleindiging van het geestesleven. De voltooiing moge een logisch gevolg zijn
+van de voorafwerkende krachten, zoodat het geestesleven uit zichzelf naar haar <a id="d0e975"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e975">69</a>]</span>heenwijst&#8212;toch is haar werkelijkheid een <i>nieuwe</i> daad. Beter nog: in de voltooiing komt aan het licht welke kracht in het geestesleven verborgen was: de liefdekracht van
+God. De zedelijke houding van Faust was een strevende zelfwerkzaamheid, en het is dit streven, dat hem tot de volmaking voert
+(&#8220;wie altijd strevend werkzaam is, dien kunnen wij verlossen&#8221; zingen de engelen)&#8212;maar nu blijkt dat dit menschelijke streven
+nog een andere waarde heeft dan het streven van een m&egrave;nsch te zijn: het is de ervaarbare keerzijde der Godskracht: de eeuwige
+scheppingshandeling Gods draagt het geheele leven, gelijk zij draagt de geheele wereld en waar w&igrave;j van zedelijk streven gewagen
+is &#700;t in waarheid deze groote kracht, die zich in menschen openbaart. De groeikracht, waarmee de plant zich uit den aardbodem
+opheft, is niet haar speciale eigendom, maar is de Natuur zelve in haar werkzaamheid: zoo is het niet anders dan de Kosmische
+Liefde, die zich in Faust voordeed en vermomde als zijn eigen strevende wil. Zoo lang de mensch nog in zijn streven is bevangen
+en de Mefistofeles hem begeleidt, weet hij niet anders of het is zijn eigen zedelijke natuur die handelt.... maar dit wordt
+anders in de voleindiging.
+
+</p>
+<p>Ja dit is de voleindiging dat hij zich bewust is van de Godskracht als zijn eigen wezen. Op eens aanschouwt hij in zich niet
+zijn eigen persoon, maar het groote Wezen. Dit is de Godskennis waarvan Spinoza zegt dat zij het einde is der deugd, God schouwende
+met een helderheid als waarmee wij te voren van ons eigen streven bewust waren.
+
+</p>
+<p>Want de mensch leeft in het Wereldgeheel en de geheele wereldorde, die is de geest van God, woont in hem. Deze is de &#8220;eeuwige
+Liefde die alle dingen vormt&#8221; en in de voleindiging des levens hebben wij niet het partikuliere zelfbewustzijn, maar het bewustzijn
+van God, dat is van de eeuwige Liefde. Wij z&igrave;jn ons bewust van de Oneindige Tegenwoordigheid. Als <a id="d0e984"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e984">70</a>]</span>&#8220;de Liefde van boven aan ons deelneemt roept de heilige schaar ons het welkom toe.&#8221; De Pater Seraphicus, langs den berg zwevend,
+roept op tot deze ondervinding: &#8220;Stijgt opwaarts tot hooger gebied, groeit ongemerkt, want hier versterkt u de zuivere tegenwoordigheid
+van God. Dit is het voedsel der geesten, regeerend in het vrije hemelruim; dit is de openbaring der eeuwige Liefde, die zich
+in ons tot zaligheid ontvouwt.&#8221;
+
+</p>
+<p>De beteekenis van Faust&#700;s oneindigen drang wordt nu verstaan: wat hem drong is het Oneindige zelf: zijn strevende natuur is
+van den beginne aan niets anders geweest dan de oneindige kracht Gods in haar menschelijke keerzij: datgene waarvan de Wagners
+onbewust waren, werd door de Fausten beseft; maar met een v&oacute;&oacute;rbesef dat zich nu eerst tot levend inzicht voltooit.
+
+</p>
+<p>Nu eerst.... De mensch streeft zoolang hij leeft en zoolang hij streeft dwaalt hij en is door Mefistofeles vergezeld. Faust
+wordt voleindigd door den dood heen. De ingang in het groote Mysterie is de voorwaarde tot de voleindiging. Faust zelf heeft
+nog in zijn laatste levensstonde verzekerd, dat het &#8220;uitzicht naar boven&#8221; hem is afgesloten en dus de <i>kennis</i> van het oneindige, waarnaar hij tevoren zoo vurig smachtte, niet verkregen is. Maar het onbekende is niet het onwerkelijke,
+en gelijk hij eenmaal den dood heeft willen roepen om hem in het mysterie in te wijden, zoo komt nu de dood met het mysterie
+en wijdt hem in. Slechts de dood geeft die zuivering waarbij de geest des menschen tot zichzelven komt, de uitwendigheid der
+wereld aan de aandacht ontzinkt. &#8220;Reeds is hij schoon en groot van heilig leven&#8221; zingt over Faust een schare van zalige knapen.
+
+</p>
+<p>Het zedelijk streven van den mensch is, in zijn grond beschouwd, niet eigen werk, maar de Godskracht in hare werkzaamheid;
+want naar ons wezen <a id="d0e995"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e995">71</a>]</span>zijn wij het Algemeene, en de Geest des Geheels heeft hier zijne inwoning. Het streven opwaarts is, alzoo beschouwd, de aantrekkingskracht
+die van boven werkt, en de Faust-dichter noemt deze aantrekkingskracht: <i>het eeuwig-vrouwelijke</i>. &#8220;Het eeuwig-vrouwelijke trekt ons opwaarts&#8221; luiden de slotwoorden van het Faust-gedicht:
+
+
+</p>
+<div class="poem" lang="de">
+<div class="stanza">
+<p class="line" style=""><span>&#8220;Das ewig-weibliche zieht uns hinan.&#8221;</span></p>
+</div>
+</div>
+<p>Wat is de beteekenis dezer uitspraak? Naar ons voorkomt deze: tot nu toe kenmerkt Faust zich door de strevende werkzaamheid.
+Het streven is het eeuwig-mannelijke; deze drang tot werken, deze voortschrijdende daadkracht is de scheppende macht, gewrochten
+voortbrengend en van den eenen tot den anderen arbeid voortgaand. Maar, &#8220;wie immer in strevende werking is dien kunnen wij
+verlossen&#8221;; hetgeen beteekent dat niet deze mannelijke gezindheid zelve de verlossing is: in haar wordt Mefistofeles geleidelijk
+overwonnen, maar het eindpunt der overwinning wordt niet bereikt. Doch in &#700;t einde moet de mensch inzien, dat niet hijzelf,
+dat is niet zijn individueele eigen-persoon, de voleindiging toebereidt, maar dat hij haar verwerft krachtens de Godheid die
+zijne werkende macht is. Hij, als eigenpersoon<span id="d0e1005" class="corr" title="Bron: ">,</span> <i>geeft zich over</i>. Hier treedt het passieve moment in, dat de aktiviteit bekroont. Wat hem tevoren werk toescheen schijnt hem nu rust.
+
+</p>
+<p>Daarom is de Godheid in dit opzicht dat zij het geestesleven voleindigt, voor hem niet de werkzame Man, maar degene in wien
+het werk ten einde is en bij wien de mannenkracht uitrust: zijn tegendeel: het eeuwig-Vrouwelijke. Man en Vrouw, Mannelijkheid
+en Vrouwelijkheid zijn symbolische namen en symbolische begrippen om de goddelijke werking aan te duiden. In dit opzicht van
+ten einde zijn des werks <a id="d0e1013"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1013">72</a>]</span>en van overgave onzer persoonlijkheid aan den Voleinder is het goddelijke vrouwelijk gedacht. Hier is een <i>innigheid</i> die tusschen man en man niet bestaat. Wat de Middeleeuwen in de Maria-dienst, wat de Griek in de Aarde-moeder nabij was,
+deze aflegging van den menschelijken eigen-wil en van het eigen-bewustzijn, vindt Faust in zijn opstijging, aangetrokken door
+het eeuwig-Vrouwelijke der goddelijke Liefde. Hier is niet bedoeld een onderdompeling in het onbewuste onzer zinnelijke natuur,
+gelijk men heeft verklaard, maar een opstijging boven het bepaalde bewustzijn van ons verstandelijk daglicht.
+</p>
+<p class="tb"></p><p>
+
+</p>
+<p>Het menschenleven voleindigt zich door inkeer tot zijn grond; het eindigt bij zijn aanvang. Het Faust-gedicht begint in den
+hemel <span class="abbr" title="dat is"><abbr title="dat is">d. i.</abbr></span> in de sfeer van God en vindt er zijn einde. In het einde is de eeuwige Dag aangelicht.
+
+</p>
+<p>De eerste Dag van Faust was het vale, voorbijgezwoegde tijdperk zijner vergeefsche inspanning, eindigend in de klacht. Daarna
+de avond met mysterieuse diepten en zinnelijkheid en eindelijk de voornacht bespookt door wroeging en verwijt. Deze eerste
+Dag is het eerste Deel des gedichts. De na-nacht brengt kalmte en geeft den strever geestes-rust. Nu verschijnt de nieuwe
+Morgen van arbeid, de morgen van het groote streven en deze morgen geeft zich over aan den Eeuwigen Dag.
+
+</p>
+<p>In dien Nieuwen Dag der goddelijke Tegenwoordigheid is de Drang naar het Absolute bevredigd.<a id="d0e1029src" href="#d0e1029" class="noteref">1</a>
+
+
+
+</p>
+</div>
+<div class="footnotes">
+<hr class="fnsep">
+<p class="footnote"><span class="label"><a id="d0e1029" href="#d0e1029src" class="noteref">1</a></span> Verg. Dr. J. D. Bierens de Haan, Dante&#700;s mystische reis (Amsterdam, 1914), Hoofdstuk XIII, Het kristallijnen bewustzijn en
+Idee-studies (Amsterdam 2de druk 1913): De geestelijke ontroering; en: door de Rede tot de Aanschouwing.
+</p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="back"><a id="d0e1033"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1033">73</a>]</span><div id="d0e1034" class="div1"><span class="pagenum">
+[<a href="#d0e1034">Inhoud</a>]
+</span><h2 class="normal">Inhoud</h2>
+<ul>
+<li><a href="#d0e112">Woord vooraf</a> V
+
+</li>
+<li><a href="#d0e125">I De klacht van Faust</a>: 1
+
+<ul>
+<li><a href="#d0e128">1. De famulus Wagner, de begrensde mensch</a> 1
+
+</li>
+<li><a href="#d0e188">2. Wetenschap is herleiding tot het Onbegrepene</a> 5
+
+</li>
+<li><a href="#d0e291">3. Faust zoekt ontkoming bij de magische fantasie</a> 12
+
+</li>
+<li><a href="#d0e345">4. Faust&#700;s klacht herhaald (verschijning van den Aardegeest)</a> 16
+
+</li>
+</ul>
+
+</li>
+<li><a href="#d0e382">II Faust en Mefistofeles</a>: 19
+
+<ul>
+<li><a href="#d0e385">1. Het eeuwige in den mensch (de proloog in den Hemel)</a> 19
+
+</li>
+<li><a href="#d0e429">2. De verstorende macht. Het noodwendige Tegendeel in wereld en leven. Mefistofeles</a> 22
+
+</li>
+<li><a href="#d0e491">3. Mefistofeles: ontkenning en ironie</a> 23
+
+</li>
+<li><a href="#d0e512">4. De weddenschap van Faust en Mefistofeles</a> 29
+
+</li>
+</ul>
+
+</li>
+<li><a href="#d0e531">III Faust in de wildernis</a>: 31
+
+<ul>
+<li><a href="#d0e534">1. Zelfverlies in den zinnenlust</a> 31
+
+</li>
+<li><a href="#d0e575">2. De onmacht van Mefistofeles (Faust in Mefisto&#700;s leiding)</a> 35
+
+</li>
+</ul>
+<a id="d0e1101"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1101">74</a>]</span></li>
+<li><a href="#d0e606">IV De weg van Faust</a>: 40
+
+<ul>
+<li><a href="#d0e609">1. De nacht van uitrusten voor den nieuwen morgen</a> 40
+
+</li>
+<li><a href="#d0e655">2. De nieuwe zedelijkheid (zedelijk streven en zelfbevrijding.)</a> 44
+
+</li>
+<li><a href="#d0e738">3. Het besluit tot daden</a> 50
+
+</li>
+<li><a href="#d0e779">4. De klassieke beschaving als leerschool; geestelijke vorming; de idee der schoonheid</a> 53
+
+</li>
+<li><a href="#d0e833">5. Het huwelijk van Faust en Helena. Harmonie en maat</a> 57
+
+</li>
+<li><a href="#d0e867">6. Stichting eener vrije wereld. Waarde en ontoereikendheid der zedelijke daad. Het einde van Faust&#700;s streven</a> 60
+
+</li>
+</ul>
+
+</li>
+<li><a href="#d0e950">V Faust&#700;s voleindiging</a>: 67
+
+<ul>
+<li><a href="#d0e953">1. Overschrijding onzer begrensdheid in de religie; de goddelijke Liefdemacht; de overgave</a> 67
+
+</li>
+</ul>
+</li>
+</ul>
+<div class="transcribernote">
+<h2>Colofon</h2>
+<h3>Beschikbaarheid</h3>
+<p>Dit eBoek is voor kosteloos gebruik door iedereen overal, met vrijwel geen beperkingen van welke soort dan ook. U mag het
+kopi&euml;ren, weggeven of hergebruiken onder de voorwaarden van de Project Gutenberg Licentie bij dit eBoek of on-line op <a href="http://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.
+
+</p>
+<p>Dit eBoek is geproduceerd door Jeroen Hellingman en het on-line gedistribueerd correctie team op <a href="http://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.
+
+</p>
+<p lang="en">This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give
+it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at <a href="http://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.
+
+</p>
+<p lang="en">This eBook is produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at <a href="http://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.
+
+</p>
+<h3>Codering</h3>
+<p>Dit bestand is in een verouderde spelling. Er is geen poging gedaan de tekst te moderniseren. Afgebroken woorden aan het einde
+van de regel zijn stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in het origineel zijn gecorrigeerd. Dergelijke correcties zijn
+gemarkeerd met het corr-element.
+
+</p>
+<p>Hoewel in het origineel laag liggende aanhalingstekens openen gebruikt, zijn deze in dit bestand gecodeerd met &#8220;. Geneste
+dubbele aanhalingstekens zijn stilzwijgend veranderd in enkele aanhalingstekens.
+
+</p>
+<h3>Documentgeschiedenis</h3>
+<ul>
+<li>20-SEP-2007 begonnen.
+
+</li>
+</ul>
+<h3>Verbeteringen</h3>
+<p>De volgende verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:</p>
+<table width="75%">
+<tr>
+<th>Plaats</th>
+<th>Bron</th>
+<th>Verbetering</th>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e195">Bladzijde 5</a></td>
+<td width="40%">monsters</td>
+<td width="40%">Monsters</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e214">Bladzijde 7</a></td>
+<td width="40%">zoo</td>
+<td width="40%">Zoo</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e230">Bladzijde 8</a></td>
+<td width="40%">;</td>
+<td width="40%">:</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e242">Bladzijde 8</a></td>
+<td width="40%">over</td>
+<td width="40%">Over</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e276">Bladzijde 10</a></td>
+<td width="40%">Sokrates</td>
+<td width="40%">Socrates</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e300">Bladzijde 13</a></td>
+<td width="40%">of</td>
+<td width="40%">Of</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e312">Bladzijde 13</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">&#8220;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e315">Bladzijde 13</a></td>
+<td width="40%">ach</td>
+<td width="40%">Ach</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e318">Bladzijde 13</a></td>
+<td width="40%">fe&euml;enland</td>
+<td width="40%">fee&euml;nland</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e332">Bladzijde 14</a></td>
+<td width="40%">,,</td>
+<td width="40%">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e341">Bladzijde 15</a></td>
+<td width="40%">en</td>
+<td width="40%">En</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e388">Bladzijde 19</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e488">Bladzijde 26</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e515">Bladzijde 29</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e519">Bladzijde 29</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e551">Bladzijde 32</a></td>
+<td width="40%">illuzie</td>
+<td width="40%">illusie</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e558">Bladzijde 33</a></td>
+<td width="40%">:</td>
+<td width="40%">;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e570">Bladzijde 34</a></td>
+<td width="40%">menschefiguur</td>
+<td width="40%">menschenfiguur</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e589">Bladzijde 37</a></td>
+<td width="40%">moet ruimte maken</td>
+<td width="40%">ruimte moet maken</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e596">Bladzijde 38</a></td>
+<td width="40%">Gretchen&#700;s</td>
+<td width="40%">Gretchens</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e633">Bladzijde 42</a></td>
+<td width="40%">Gretchen&#700;s</td>
+<td width="40%">Gretchens</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e679">Bladzijde 46</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">&#8221;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e701">Bladzijde 48</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e704">Bladzijde 48</a></td>
+<td width="40%">religieuse</td>
+<td width="40%">religieuze</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e710">Bladzijde 48</a></td>
+<td width="40%">religieuse</td>
+<td width="40%">religieuze</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e830">Bladzijde 57</a></td>
+<td width="40%">pygmaeen</td>
+<td width="40%">pygmae&euml;n</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e887">Bladzijde 61</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">&#8220;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e966">Bladzijde 68</a></td>
+<td width="40%">religieuse</td>
+<td width="40%">religieuze</td>
+</tr>
+<tr>
+<td width="20%"><a href="#d0e1005">Bladzijde 71</a></td>
+<td width="40%">
+[<i>Niet in bron</i>]
+
+</td>
+<td width="40%">,</td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+</div>
+</div>
+
+
+
+
+
+
+
+<pre>
+
+
+
+
+
+End of Project Gutenberg's Goethe's Faust, by Johannes Diderik Bierens de Haan
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GOETHE'S FAUST ***
+
+***** This file should be named 23018-h.htm or 23018-h.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        http://www.gutenberg.org/2/3/0/1/23018/
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at http://www.pgdp.net/
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+http://gutenberg.net/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.net
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.net),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at http://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit http://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including including checks, online payments and credit card
+donations.  To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     http://www.gutenberg.net
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
+
+
+</pre>
+
+</body>
+</html>
author	Roger Frank <rfrank@pglaf.org>	2025-10-15 02:00:03 -0700
committer	Roger Frank <rfrank@pglaf.org>	2025-10-15 02:00:03 -0700
commit	68582079eeb556333d5f8b47b41da75f8f70b096 (patch)
tree	4c907adc64ed074270e6db61ae5e5485d3d34b45