diff options
Diffstat (limited to '17859-8.txt')
| -rw-r--r-- | 17859-8.txt | 20162 |
1 files changed, 20162 insertions, 0 deletions
diff --git a/17859-8.txt b/17859-8.txt new file mode 100644 index 0000000..0891ee6 --- /dev/null +++ b/17859-8.txt @@ -0,0 +1,20162 @@ +The Project Gutenberg EBook of Colloquium heptaplomeres de rerum sublimium +arcanis abditis, by Jean Bodin + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + + +Title: Colloquium heptaplomeres de rerum sublimium arcanis abditis + +Author: Jean Bodin + +Release Date: February 26, 2006 [EBook #17859] + +Language: Latin + +Character set encoding: ISO-8859-1 + +*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK COLLOQUIUM HEPTAPLOMERES *** + + + + +Produced by Louise Hope, Carlo Traverso and the Online +Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This +file was produced from images generously made available +by the Bibliothèque nationale de France (BnF/Gallica) at +http://gallica.bnf.fr) + + + + + +[Transcriber's Note: + +Greek words and phrases have been transliterated and placed between ++marks+. Hebrew is shown between #marks#. + +Words in [brackets], including notations marked [N.], are from the +original text. Typographical errors are listed at the end of the text, +along with notes on the more important spelling variations.] + + * * * * * + + JOANNES BODINUS + + COLLOQUIUM + HEPTAPLOMERES + + DE + + RERUM SUBLIMIUM ARCANIS ABDITIS + + e codicibus manuscriptis +Bibliothecae Academicae Gissensis cum varia lectione +aliorum apographorum nunc primum typis describendum + curavit + + LUDOVICUS NOACK + + + 1970 + Georg Olms Verlag + Hildesheim · New York + + + * * * * * + +Dem Nachdruck liegt das Exemplar der Herzog August +Bibliothek Wolfenbüttel zugrunde. Signatur: Li 565 + + Die fehlerhafte Paginierung wurde beibehalten. + + [Transcriber's Note: + There were no apparent problems with the _Paginierung_, but footnote + numbering was occasionally _fehlerhaft_; see Errata at end of file.] + + + Reprografischer Nachdruck der Ausgabe + Schwerin/Paris/London 1857 + + Printed in Germany + +Herstellung: fotokop wilhelm weihert, Darmstadt + Best.-Nr. 5103 211 + + + * * * * * + + JOANNIS BODINI + + COLLOQUIUM HEPTAPLOMERES + + DE + + RERUM SUBLIMIUM ARCANIS ABDITIS. + + E CODICIBUS MANUSCRIPTIS + + BIBLIOTHECAE ACADEMICAE GISSENSIS + CUM VARIA LECTIONE ALIORUM APOGRAPHORUM + NUNC PRIMUM TYPIS DESCRIBENDUM + + CURAVIT + + LUDOVICUS NOACK, + + PHILOSOPHIAE DOCTOR, IN UNIVERSITATE GISSENSI + PROFESSOR EXTRAORDINARIUS. + + + + + Suerini Megaloburgiensium, +Typis et Impensis Friderici Guilelmi Bærensprung, + Typographi Aulici. + + Parisiis, 1857. Londini, +Fr. Klincksieck. D. Nutt. + + + * * * * * + + LUDOVICO III. + + MAGNO DUCI HASSIAE ET AD RHENUM + + Principi ac Domino Suo Indulgentissimo + Literarum Artiumque Patrono Sapienti + + Hanc Operis Bodiniani Editionem Principem + + Venerabunda Mente + + D.D.D. + + EDITOR. + + * * * * * + + +PRAEFATIO. + + +Joannes Bodinus, Andegavensis, atheismi sua aetate se suspectum reddidit +cum libris quibusdam editis tum opere, quod quasi cygneam cantationem +inedilum reliquit. Liber autem inscribitur colloquium heptaplomeres, +non quod in septem partes distributus esset, sed quod septem viros, +operam inter se partitos interlocutores, introduxit. Quorum primo +Coronaeo Romano-Catholicorum, deinde Friderico Lutheranorum, Curtio +Calvinianorum, Senamo omnium sectarum ethnicarum, Salomoni Judaeorum, +Octavio Muhammedanorum, Toralbae denique naturalistarum causam tuendam +commisit, qui omnes ita de fidei controversiis disputant, ut Toralbae +ratio, quam autor ipse confiteri videtur, triumphet. + +Leibnitius nobilissimus philosophus, quum recte perspexisset, quanta +esset auctoritate et gravitate hoc Bodini colloquium ad cognoscendam +et philosophandi rationem atque formam et religionis sensum rationemque +aetate reformatoria usitatam, jam senex hujus libri editionem parari +voluit. Quem laborem aggressus Polycarpus Leyserus, Jurisconsultus +Helmstadiensis, quominus perficeret, prohibitus est magistratuum +interdicto. Sub finem saeculi superioris Liber Baro Henricus Christianus +de Senckenberg, collatis compluribus libris manuscriptis, exemplar hujus +operis quam correctissimum perfecit, quod praeter alia duo ejusdem +colloquii exemplaria, quae quidem minoris pretii sunt, inter ornamenta +bibliothecae academicae Gissensis enumeratur[A]. + + [A.] Cf. Adriani, viri nobilissimi ac doctissimi, qui est + bibliothecae academicae primus praefectus, catalogus codicum + manuscriptorum bibliothecae Gissensis. Francofurti a. M. 1840. + p. 189 sq. + +Quum igitur, probante Neandro, illustrissimo historiae sacrae auctore +doctissimus vir Guhrauer libro singulari, qui anno 1841 prodiit, denuo +virorum doctorum animos in Bodini colloquium advertisset, non inutilem +me suscepturum sperabam laborem, si librum illum famosum, qui propter +periculum, quod religioni recte colendae afferre videbatur, diu in +bibliothecis ineditus latuit, typis describendum curarem. Hunc autem +laborem, quo colloquium Bodinianum ad codices correctiores, quantum meae +vires valebant, emendatum accuratius exprimendum pararetur, ita mihi +perigendum censui, ut textu codicis Senckenbergiani quasi pro fundamento +posito compluria exemplaria, quae et in bibliothecis Gissensi et +Gottingensi Altonanaque asservantur, conferrem et scripturae +discrepantiam ad marginem libri enotarem. + +Haec suffectura esse spero ad introducendum librum nomine quidem et fama +viris doctis et nostratibus et externis diu notum. + +Dabam Gissae d. XXI m. Maii anni 1857. + + + + +LIBER PRIMUS. + + +Ad N. T. + +Quod per litteras a me petis, ut de mea peregrinatione ad te scribam, +omnia ex animi voto contigissent, si tuo complexu frui potuissem, +quem si semel nactus ero, nunquam me patiar a te divelli. Nam cum +Adriatici[1] maris littora post difficilem navigationem legissemus, +Venetiam appulimus, omnium fere gentium vel potius[2] orbis universi +portum communem, quia non modo adspectu et hospitio peregrinorum Veneti +delectantur, sed etiam illic summa cum libertate vivi potest; et cum +caeteris civitatibus et regionibus civilia bella aut tyrannorum +metus aut vectigalium acerbae exactiones aut studiorum cujusque[3] +molestissimae inquisitiones impendeant, haec sola propemodum civitas +omnibus his servitutum generibus immunis et libera mihi videtur. +Quo fit, ut illuc[4] undique confluant, qui summa cum libertate ac +tranquillitate[5] vitam agere decreverunt, seu ad mercaturam seu +ad opificia seu ad otia liberis hominibus digna animum adjungant. +Percommode vero accidit, quod cum litteratos homines ac virtutis +studiosos conquirerem, _Paulum Coronaeum_ nactus sum, qui per omnes +urbis angulos litterarum et antiquitatis monumenta omnia studiose +investigabat seque litteratissimis hominibus et illos sibi arctissima +societate sic conjunxerat, ut domus ejus sacrarium Musarum ac virtutum +haberetur. Et quoniam corporis habitu admodum tenui ac viribus +imbecillior erat, quam ut maris jactationes aut longas +peregrinationes[6] ferre posset, at incredibili desiderio teneretur, +diversarum gentium linguas, studia, ingenia, mores, virtutes +percipiendi, ac convictum domesticum adsciverat, homines peregrinos +_Fridericum Podamicum_, _Hieronymum Senamum_, _Diegum Toralbam_, +_Antonium Curtium_, _Salomonem Barcassium_[7], _Octavium Fagnolam_[8], +qui tametsi bonarum artium instructissimi essent disciplinis, singulari +tamen quisque scientia caeteris praestare videbantur. Cura autem in +aedibus Coronaei simul habitarent, ex omnibus fere orbis regionibus si +quid novum aut scitu dignum contigisset, facile ab amicis, quos Romae, +Constantinopoli, Augustae, Hispali, Antwerpiae, Lutetiae conquisierant, +litterarum ope intelligebant. Nec vero solum urbanitate sermonis ac +morum suavitate, verum etiam innocentia atque integritate tanta +vivebant[9], ut nemo tam sui similis quam omnes omnium viderentur; +quippe nulla contentione verborum aut vincendi[10] cupiditate, sed +omnes studio discendi ferebantur, itaque omnes cogitationes ac studia +ad verum decus traducebant. Illud autem optimum, quod Coronaei domus +cum infinita librorum ac veterum monumentorum varietate ac copia, tum +etiam instrumentorum seu ad musicam seu ad omnes artes mathematicas +refertissima esset; nihil tamen rarius mihi visum est, quam pantotheca +quadrata sex pedum. Divisio cujusque pedis in sex apothecas numerum ex +quadrato triginta sex in se ducto conficiebat capsulas 1296. Senarium +autem selegerat, quod is numerus solus inter reliquos[11] perfectus +esset ac latissime in universa natura pateret, non modo ad plurium +animantium aetates, quae in hoc numero terminantur, verum etiam quod +in tota natura sex corpora tantum sint perfecta, sex tantum colores +simplices, sex sapores simplices, sex harmonici concentus, sex tantum +metalla simplicia, sex locorum situs, sex etiam sensus cum sensu +communi. + + [1.] Alius: _Hadriatici_. [2.] Alius: _totius_. [3.] Alius: + _cuique_. [4.] Alius: _illic_. [5.] Alius addit: _animi_. + [6.] Alibi: _peragrationes_. [7.] Alius: _Barcassum_. [8.] Alius: + _Tagnolam_. [9.] Alibi: _vigebant_. [10.] Alius: _vivendi_. + [11.] Alius: _digitos_. + +Pantothecam ex olea i.e. ex incorruptibili prope materia fabricari +jusserat, ut mundi universitatem ejusque suppellectilem et omne +instrumentum contineret. Principio imagines sexaginta[1] inerrantium +siderum, deinde planetarum, cometarum similiumque impressionum, +elementorum, corporum, lapidum, metallorum, fossilium, stirpium, +animantium quaeque nancisci poterat, ordine[2] quaeque suo aptaverat. +At quoniam stirpium et insectarum omnium forma exiguâ pantothecâ nec +contineri nec haberi propter raritatem poterat, picturâ vel scripturâ +vel genere quaeque suo capsulis denotabantur, ut rhinoceros, caper[3] +indicus hisque similia. Caetera vel inferri curaverat vel illata +coëmerat. + + [1.] Alii 48 aut 84; alius plane numerum non addit. [2.] Alibi: + _genere_. [3.] Alius: _cobras_ et ad marginem: _cuber_; alius: + _cabras_. + +Seorsim autem stirpes integras aut radices grandioribus chartis +contentas habebat, sic tamen, ut particulam stirpium et animantium +quaeque capsulae continerent, eo tamen ordine, ut extrema primis, media +utrisque, omnia omnibus apta serie cohaererent, quippe terram inter et +lapides argillam et cretam utriusque[1] naturae media collocarat, inter +aquam et adamantes crystallum, inter lapides et metalla pyritem sive[2] +marcasitharum genus, inter lapides et plantas corallium, inter animantes +et stirpes ea quae zoophyta dicuntur, inter animantes aquatiles et +terrestres amphibia, inter aquatilia et volatilia pisces volatiles, +milvum inquam et loliginem, inter volatilia et terrestria bruta +vespertilionem. + + [1.] Alibi: _utrisque_. [2.] Alius legit: _sed margaritarum genus + inter_ etc. + +Sic autem compleverat pantothecam, ut sex coloribus simplicibus +capsulae distinguerentur ad memoriam firmiorem[1], et adversa luce ita +collocarat, utomnia facile perspicerentur, nec enim ad angulos rectos +dirigebatur, ne quid ex capsulis excideret, nec rursus in plano jacebat, +quo minus lucis reciperet, sed hypotenusae[2] modo innixa parieti +species omnes eminus intuenti reducto velo proderet, ut[3] temporis +diuturnitate singula saepius legendo fideli memoriae commendarentur. Et +quidem in eo tantum profecerat Coronaeus, ut omnes loculorum[4] species +animo comprehensas haberet: quae utilitas non modo in iis quae +pantotheca continebantur, sed etiam in rebus omnibus quas audiret et +legeret se ostentabat[5]. Neque enim scribendo vel loquendo tempus +terebat, ne tantundem de valetudine detraheret, sed audiendo, +disserendo, meditando judicii vim acerrime sibi comparaverat; et +cum cibum caperet, aderat anagnostes, qui tantisper aliquid legeret, +dum fames et sitis commodius jucundiusque expleretur nec[6] ullis +sermonibus obrueretur. Neque vero Peripateticorum in morem[7] ambulando +disserebatur, quia corporis motum judicio ac memoriae officere putabat, +nec Stoicorum qui stantes disputabant, quod diu sine taedio et +articularis morbi periculo fieri posse negabat, nec Academicorum +cubantium more, quod mollitiem ac somnum exciret[8], sed sedendo. Me +vero anagnostem inter domesticos asciverat, Romanorum morem secutus, +qui etiam inter epulas lectionibus[9] rerum memorabilium animos una +cum corporibus pascebant. Sed cum Romani[10] non satis accurate rem +propositam eodem momento definirent, Coronaeus in sequentem diem, si +quid difficilius occurreret, quaestionem differebat, ne quis imparatus +sententiam eam diceret, a[11] qua discedere incongruum[12] arbitraretur. +Ipse vero compendiosissimis notis, ut olim[13] +tachugraphoi+, omnia[14] +fere excipiebam et excepta seorsim describere solebam, quod cum +aliquamdiu[15] fecissem, multas de natura quaestiones, multas etiam de +mathematicis, de legum praestantia, de optime genere civitatis, de +medicina, de fide historiarum collegi. Nulla tamen disputatio uberior +aut argumenti praestantia dignior mihi visa est, quam quae ab Octavii +navigatione initium duxit. + + [1.] Alibi: _faciliorem_. [2.] Alius: _hypothemati_. [3.] Alibi: + _et_. [4.] Alius: _locorum_. [5.] Alibi: _ostendebat_. [6.] Desunt + haec proxima verba in alio codice. [7.] Alius: _in modum_. + [8.] Alius: _afferret_. [9.] Alibi: _lectione_. [10.] Alius: + _amici_. [11.] Alius: _aut_. [12.] Alius: _congruum_. [13.] Alibi: + _quondam_. [14.] Alibi: _verba_. [15.] Alius: _aliquando_. + + +Cum enim Coronaeus ad coenam una cum iis quos diximus consedisset et +ego[1] Phaedonem Platonis, quem antea legere coeperam, persequi jussus +eum locum attigissem, quo Socrates Aegyptiorum cadavera tanto artificio +condita fuisse diceret, ut incredibile tempus a putredine vindicarentur, +Octavius petiit a Coronaeo, ut locum relegerem, quod a me factum est. +Nam consequentia aeque ac praecedentia[2] pertinent[3] ad immortalium +animorum vim ac potestatem, de quibus copiose ab illius superioribus +diebus disputatum erat. Hic igitur CORONAEUS: Non satis, inquit, de +animorum immortalitate nobis disseruisse videmur? + + [1.] Duo haec verba desunt in aliis codicibus. [2.] Alibi: + _antecedentia_. [3.] Deest in uno codice, sine dubio per lapsum + manus vel memoriae. + +Plus, inquit SALOMO, quam satis est inter nos ipsos, quibus etiamsi +nullae demonstrationes exstarent, persuasa jam pridem est immortalitas +animorum et sempiterna bonis praemia, supplicia sceleratis decreta. + +Ego vero, inquit TORALBA, utilissimum duco, perspicuas[1] omnium +rerum et earum praecipue, quae ad pietatem pertinent, demonstrationes +exquirere, ne ab Epicuraeis rerum divinarum irrisionibus[2] imparati +offendamur. + + [1.] Alius: _perspicuitatem_. [2.] Alius: _irrisoribus_. + +Tum SENAMUS: Multos Deorum contemptores, plures etiam qui nihil a +belluis nisi figura differunt[1], Epicureum tamen adhuc reperi neminem, +i.e. qui Deos nulla praemiorum spe religiose coleret, qui frugalissime +ac temperatissime viveret[2], qui continentiam, justitiam, fidem, morum +integritatem, ut Epicurus, amplecteretur[3] mortales tamen animos +crederet, nec ullum ab immortali Deo negotium cuiquam impendere +arbitraretur, qui demum[4] summum hominis extremumque bonum non in +corporis voluptatibus, sed in animi excelsi tranquillitate collocaret +serena. + + [1.] Alius: _differrent_. [2.] Laertius in Epicurum; Seneca in + epistolis passim. [3.] Alius: _amplexaretur_. [4.] Alius: _denique_. + +Tum TORALBA: Demus Epicurum his omnibus virtutibus excelluisse, quid +tamen illi profuerunt, cum divini numinis metum et venerationem quasi +securi quadam a radice amputaret? Nam sublata praemiorum spe, sublata +numinis ac poenarum metu, hominum inter homines societas nulla stare +potest; quis enim fidei et[1] justitiae locus esse potest apud eos, qui +nihil nisi testem aut judicium metuant? Fuit itaque in Epicuro ficta +opinio integritatis, cum adversus Deum immortalem tam injustus esset[2], +ut omnem illi justitiam eriperet, i.e. praemiorum ac poenarum +potestatem, neque enim aliam ob causam libros de religione[3] scripsit, +quam ut Diagorae ac Protagorae poenas effugeret. + + [1.] Alius: _aut_. [2.] Alius: _est_. [3.] Alius: _religionibus_. + +Tum SENAMUS: Quid est igitur, quamobrem ab aliis sectarum generibus ad +Epicureos plerique deficiant, ab Epicureis tamen ad alias nulli redeant? + +[1]CORONAEUS: Non magis mirum videri debet, quam ex viris castratos +quidem posse, sed ex castrato virum fieri neminem, ut a pudicitia molles +sunt et faciles aditus ad impudicitiam, reditus vero ad pudicitiam omnes +interclusi[2] obsidentur[3]. + + [1.] Alius addit: _Tum_. [2.] Alius: _reclusi_. [3.] Deest in alio + codice. + +Tum[1] OCTAVIUS: Meminisse juvat periculorum praeteritorum, ac Neptunum +procul a terra spectare furentem[2], ut ab hominis istius teterrimi +cogitatione quam longissime discedamus, nam ut lyricus ille scribit. +Quae enim[3] ex Phaedone Platonis mox legit anagnostes, recordationem +mihi excitarunt periculosissimae navigationis, quam nisi molestum esset, +libenter vobis enarrarem. + + me tabula sacer + Votiva paries indicat humida + suspendisse potenti + Vestimenta maris Deo[4], + + [1.] Alius: _Posthaec_. [2.] Horatii Epist. I, 1. [3.] Horatii Carm. + Od. I, 5. [4.] Alius: _etiam_. + +CORONAEUS: Quis non libenter Octavium audiret? + +[1]OCTAVIUS: Cum in Aegypto urbem Cairam, quam incolae a civium +multitudine et urbis magnitudine gallinam incubantem interpretantur, et +circa urbem pyramides antiquas lustrarem, Genevensis quidam empiricus, +quem mihi socium adjunxeram, persuasit, ut Amomiam[2] legeremus; sic +enim appellabat Aegypti cadavera, quae antiquitus amomo, cardamomo, +sala, aceto, melle, myrrha, aloë, nardo, cassia[3], resina caeterisque +id genus venenis a putredine vindicantibus condita et macerata diu +fuissent, quorum cadaverum tantam vim subesse affirmabat[4], ut morbis +fere omnibus mederentur. Ego tametsi hominibus empiricis dubia fide +assentior[5], ei tamen acquievi et uterque utriusque ope inter +pyramides, quam plurimis erutis sepulcris, cadaver obvolutum corio +bubulo detraximus. Sub corium innumerabiles fasciolae densissimisque +lini replicationibus singulae singulis adjunctae, nec ulla sui[6] parte +detritae, inauratam cutim contegebant; aurum enim, ut minime ignoratis, +a corruptione non cadavera modo, sed etiam ligna, metalla caeteraque +diutissime tuetur. Caro ipsa cum cute flavescens ac fusca e duritie ac +hypostasi videbatur, qua saccharum vetus Creticum: interiora visceribus +exenteratis siccissima et in cordis sede imago lapidea insculpta, nomine +Isidis, Aegypti quondam reginae, cujus sepulcrum est in urbe Nysa +superioris Arabiae et in marmorea columna[7] hoc epitaphium +insculptum[8]: + + Ego Isis sum Aegypti regina + A Mercurio[9] erudita; + Quae ego legibus statui, + Nemo solvet; + Ego sum mater[10] Osiridis, + Ego sum prima frugum inventrix, + Ego sum Hori[11] regis mater; + Ego sum in astris canis refulgens; + Mihi Bubastis urbs condita est. + Gaude, gaude Aegypte, + Quae me nutristi! + + [1.] Alius addit: _Tum_. [2.] Alius: _Ammoniam_. [3.] Alius: + _Caesia_. [4.] Alibi: _inesse confirmabat_. [5.] Alibi: _assentiam_. + [6.] Alius: _sua_. [7.] Alius: _tabula_. [8.] Alius: _inscriptum_. + [9.] Herme scilicet trismegisto. [10.] Mulier s. uxor. [11.] Alius: + _Ori_. + +Sacra Isidis abrogata sunt, ni fallor, Constantini Magni dominatu, ex +quo constat, cadaver illud ante MCCC annos conditum fuisse, et fieri +potest, ut ante annorum duo triave millia sepultum fuerit. Erat autem +virile cadaver et plane inodorum ob nimiam siccitatem. Nam muliebria +cadavera foetorem ac putredinem contrahere potuissent[1], tum quia +foeminarum adeps et pulpa plenior ac humidior est, tum etiam quod +virginum ac mulierum, quae senecta nondum contabuerant cadavera, non +ante triduum pollinctoribus et pharmacopolis permittebantur[2], ne +stuprum cadaveribus inferrent, ut quidem apud Herodotum legistis. + + [1.] Alius: _contrahunt facilius_. [2.] Alius: _promittebantur_. + +SALOMO: Incredibilis ista libido mihi videtur. + +CORONAEUS: Pleraque apud Herodotum fabulosa leguntur, quae Plutarcho +adversus eum[1] scribendi occasionem praebuerunt. + + [1.] Alius: _Herodotum_. + +FRIDERICUS: Cum a sceleribus istiusmodi abhorreamus[1], incredibilia +putamus, quae temporis diuturnitas verissima comprobavit. Ac ne +longius[2] ab hac urbe progrediamur, Malatesta nescio quis princeps +Ariminensium avorum memoria nobilem cujusdam Germani comitis uxorem, cum +religione obligata Romam iter haberet, hospitio excepit, sed cum oblato +illi stupro nullis blanditiarum illecebris, nulla vi adhibita pudicitiam +eripere potuisset, gladio crudelissime jugulum clausit, ut quam in +vivente non poterat, in truncato et quidem cruento cadavere[3] libidinem +satiaret. + + [1.] Vide Joh. Pontanum Bandellum. [2.] Alius: _Ne longe_. + [3.] Alius: _corpore_. + +CURTIUS: Non in Aegypto aut in Italia tanti sceleris immanitas resedit, +sed in Galliam usque pervasit. Ipse quidem vidi Tholosae chirurgum, +qui in cadavere mulieris, peste mortuae, dicebatur nefariam libidinem +explevisse +kai arthra en arthrois echôn+, ut jurisconsulti verbis +utamur, deprehensus flammis ultricibus stupente populo addictus fuisse, +quae quidem Herodoti scripta satis confirmare videntur. + +SENAMUS: Plutarchus patriae decus ac dignitatem, quam Herodotus acerbe +sugillarat[1], cum tueri vellet, Herodotum contumeliose accepit[2], qui +tamen a M. Tullio historiarum[3] parens est appellatus. Et quidem ea +quae apud Herodotum plerisque fabulosa videbantur, temporis diuturnitas +verissima comprobavit, ut quae de lycanthrôpia Nerviorum deque ventorum +eruptione[4] etiamnum hac aetate usitata comperiuntur, quae itidem de +maritandis puellis, ut ex formosarum pretio deformes dotari possint, +translatum est in potentissimam ac florentissimam rempublicam Sinarum. + + [1.] Alius: _jugularat_. [2.] Alius: _excepit_. [3.] Alibi: + _historiae_. [4.] Alius: _emptione_. + +CORONAEUS: Audiamus igitur Octavium caetera persequentem. + +OCTAVIUS: Vobis cadaver ipsum ex istis[1] sepulcris erutum +obtulissem,[2] si mihi per Tritonios daemones licuisset. Cum enim domum +cadaver importari curavissem et in arcam quasi palladium surreptum +condidissem, Pistacus mercator, qui onusta nave ventorum opportunitatem +in Alexandriae portu exspectabat, quo quidem me receperam, ut in Italiam +post diuturnas peregrinationes redirem, vectores acciri jussit, ut vela +facerent spirante Vulturno. Ego repente arcam in navim; et quia navigium +erat capacissimum, magnam nautarum et vectorum multitudinem admisit. +Est enim, ut scitis, Alexandriae civitas populosissima et mercatorum +peregrinorum multitudine abundantissima. Cum portu solveremus, flabat +Vulturnus, quem Graeci Euronotum, ni fallor, Aegyptii Syrochum a Syria, +unde spirat, Horatius[3] album Notum vocat, illamque serenitatem nobis +invexit, quam ille describit hoc versu: + + Albus ut obscuro detergit nubila coelo + Saepe Notus + +qui ab Homero eodem sensu +argestês+ vocatur, + + [1.] Alius: _ipsis_. [2.] Pro sequentibus alius ita legit: _et + in arcam quasi Palladium surreptum condidissem, Pistacus_ etc. + [3.] Horatii Od. I, 7. + +CURTIUS: Idem tamen Argestes[1] nostras Galliae Narbonensis regiones +tanta vi quatit, ut saxa volvere, silvas et domos eruere consueverit, +quem incolae etiamnum Albanum vocant, eodem quo a majoribus nostris +nomine appellatum fuisse scribit Plinius. + + [1.] Sequentia haec quinque verba desunt in alio codice. + +OCTAVIUS: At vim ejus venti principio leniorem ita progressu temporis +percipimus vehementiorem, sed cum longius ab omnibus littoribus +abessemus, Circius inter Coros omnes rapidissimus, qui ob id ab Homero ++argestês dusaês+[1] appellatur, Vulturno plane contrarius tempestatem +excitavit, unde commoti fluctus tanto impetu latera navis quatere +inceperunt, ut contractis velis jacturam[2] facere cogeremur mercium +graviorum. Jam procella diem noctemque navigium afflixerat, cum +desituram nautae sperarent, quia tempestatem validiorem eo spatio +finiri, rarissime biduum, nunquam triduum excedere affirmabant; multo +violentius tamen quam antea fluctus intumuerant, contrario flatu +conspirantibus ventis. + + [1.] Eustathius in Odyss. lib. 3. [2.] Alius: _jactum_. + +SENAMUS: Didiceram ab Aristotele[1], ventos impetu contrario simul +numquam spirare. + + [1.] Aristoteles, in problem. Sect. de ventis. + +OCTAVIUS: Hoc forsitan Aristoteles scripsit in umbra Lycei, non in +scholis nautarum, qui gravissimas procellas non aliter quam contrario +ventorum flatu cieri tradunt. Hinc[1] illa Maronis: + + Una Eurus Notusque ruunt creberque procellis + Africus: + + [1.] Alius: _Secundum_. + +Item Horatii: + + Nec timuit praecipitem Africum + decertantem Aquilonibus; + +Item Virgilii: + + Luctantes ventos tempestatesque sonoras; + +Nec aliter Homerus Africum et Aquilonem conspirantes facit: + + +hôs d' anemoi duo ponton orineton ichthuoenta, + boreês kai zephuros+.[2] + + [2.] Homeri Il. X, vs. 4. + +Quae cum satis intelligeret nauclerus, qui nos antea forti animo meliora +sperare jusserat[3], attonitus et, ut ait ille, + + Victus violento navita Coro. + + [3.] Alius: _jussit_. + +omnes ad vacuandam navim compulit, quae continuis fluctibus complebatur. +Cum autem vehementi jactatione fracta corpora laborem refugerent, jactis +anchoris, unumquemque ad preces divinas gemebunda oratione excitavit. +Qua voce exaudita quidam Florentinus Catharinam Senensem, alius virginem +Lauretanam, huic civitati notissimam, plerique Nicolaum, alii Clementem +appellare, nonnulli vero lugubri voce canere: "Ave maris stella" etc., +Graeci mercatores vulgari sermone +sôson hêmas kurie, eleêson hêmas, +eisakouson despota+, Judaei suum #sh'ma Adonai# saepius ingeminabant, +Ismaëlitae Alexandrini: Ejuche nahbudu, alla, alla, alla, malah, +ressulala[4]. Venetus quidam sacrificus in cista vitrea circulari +hostiam consecratam flexis genibus e sinu extollens, inquit: + + O salutaris hostia, + Quae coeli pandis ostia[5]. + + [4.] Alius Codex: _eiache nohbuem, eiache nostinu, allah_; alius: + _ill alah resullala_. [5.] Alius: _ostium_. + +Caetera nostis. Calaber nescio quis clara voce erumpens: A te solo, a te +o dio peccato habbiamo, il soccorso non gia della creatura, ma del grand +dio: habia pietado[6] iddio di noi mortali ciechi. Massiliensis[7] +mercator: + + L' esprit, si Dieu le mande, + Souffle tempestueux, + Et s' enfle en la mer grande + Le flot[8] impetueux; + Mais si a-t-il besoin, + Crians à Dieu lamentent, + Subit il les met loin + Des maux qui les tourmentent, + Fait au vent de tempeste + Sa fureur appaiser, + Fait que la mer s' arreste, + Fait les ondes cesser, + + [6.] Alius: _pietà_. [7.] Alius: _Massal ensis_. [8.] Alius: _les + flots_. + +et caetera, quae non memini. Ego cum vota in periculis adeundis semper +efficacissima fuisse intellexeram, in ora procumbens ab[9] immortali Deo +veniam flagitiorum precatus, votum feci, si periculis ereptus in portum +incolumis invaderem, diem illum annua festivitate me consecraturum. At +Hispanus miles ingenti fluctu madefactus Deum consuetis Hispanorum +contumeliis nefarie execrabatur: In despecho etc. Non dicam caetera: +malgrado etc. pere etc. et: à la virgen sa madre; postremum illud +subjecit: no es poderio che sia comparado à el diabolo, insanum carmen +illud cogitans: + + Flectere si nequeo superos, Acheronta movebo. + +Quae scelera cum audiisset mercator quidam, ira motus nauclerum +compellavit, ut tantam impietatem maledici supplicio ac jactu +vindicaret, alioqui futurum ut omnes ob unius flagitia perirent. + + [9.] Alius: _et_. + +SALOMO: Veteres oborta tempestate, si precibus sedari non posset, sorte +jacta demergebant eum, in quem sors cecidisset. Sic enim vate Jona +demerso, cui sors obtigerat, tempestates repente conquieverunt; idem +futurum fuisse de Hispano opinor tot ac tantas contumelias in Deum +evomente, atque utinam mos ille in usum revocaretur; sed quoniam sors in +potentissimum saepius, nunquam tamen nisi[1] in meritum[2] cadebat, qui +suorum satellitio stipatus sacrarum sortium fidem eluderet, ideo[3] +sortes nauticae desierunt. Sic tamen confirmo nisi suo scelere periturum +neminem, quin etiam saepe fit, ut unius integritas reliquos a +praestantibus periculis eripiat, aut solus a naufragiis, ab incendio, a +popularibus morbis eripiatur. + + [1.] Deest, ut videtur, _raro_. [2.] Alius: _merentem_. [3.] Alius: + _ob id_. + +OCTAVIUS: Cum frustra preces fudisse videremur, bonus genius nauclerum +impulit, ut Aegyptia cadavera, si quae in navim invecta essent, demergi +juberet, capitis indicta poena. Hoc ego[1] edicto perterritus et ipsa +noctis caligine tectus cadaver de arca detractum in mare dejeci, sed ita +ut nemo senserit. Derepente ventorum vis conquievit ac secundis ventis +salvi in Cretam pervenimus. Hic venerabili[2] canitie senex expansis +ad coelum manibus, immortali Deo gratias agens, caeteros suo exemplo +impulit ad laudes divinas. Nos vero voti memores hoc dithyrambo lusimus: + + [1.] Alius: _enim ... dejecit_. [2.] Alius: _venerabilis_. + + Nunc effunde Deo carmina suavibus + Linguis ô sacra, qui[3] littora fluctibus + Ereptus gracili succutiens pede, + Miraris fremitus aequoris ardui. + Vos impura procul numina cedite. + Praestanti maris ac terribili Deo + Qui suprema ferit sidera vertice, + Qui moles aqueas sustinet in globum + Suspensas liquida materia ... + Constringente sinu pondera terrea + Conspirant Zephyri Corus[4] et Africus + Vulturnique leves et gravis imbribus + Auster qui rabidis flatibus undique + Tempestatis ab imo rapidae[5] vado + Tetram colluviem crebrius excitant. + Tunc[6] immane strepens et gemitu gravi + Auras[7] verberat et fervida confluit + In naves aqua nautis trepidantibus. + Sed si quis metuens Te precibus sacris + O ter magne Parens aequoris invocet, + Extemplo revocans Halcyonum quiem[8] + Nautas incolumes littore collocat + Qui claris geminant cantica laudibus. + + [3.] Alius: _per_. [4.] Alius: _Eurus_. [5.] Alius: _stupida_. + [6.] Alius: _Tum_. [7.] Alius: _Aures_. [8.] Alius: _quies_. + +SALOMO: O si periculis erepti omnes in hunc modum immortali Deo gratias +agerent! Sed ingratorum spes tabescet, ut divinissime scriptum est a +sapientiae magistro. + +OCTAVIUS: Ego senem illum, qui diuturno navigandi usu caeteris prudentia +mihi praestare videbatur, rogavi, cur nauclerus Aegyptia cadavera[1], si +qua illa[2] fuissent, immergi jussisset? Illud mihi reposuit, cadaverum +Aegyptiorum vectura tempestates semper cieri, cujus rei fidem toties +exploratam asseverabat, ut nauticis Aegyptiorum legibus cadavera +transvehi sanctissime prohiberentur; eum[3] enim, qui contra faceret, +mercium jacturam et omnia detrimenta mercatoribus dependere solitum. Qua +re intellecta flagitii conscius tacendum hactenus mihi putavi, ne quis a +me reposceret detrimenta accepta. + + [1.] Alius: _corpora_. [2.] Alius: _si quae illata_. [3.] Alius: + _is ... sollicitaretur_. + +CORONAEUS: Hujus navigationis historia non modo grata, sed etiam +perutilis mihi videtur, et quae dicendi materiam nobis, si nullam +haberemus, abunde suppeditaret. Primum, cur ab Aegyptiis cadaveribus +procellae oriantur, cum aliis alio transvectis cadaveribus nihil tale +contingat? Haud tamen scio, an sepulcro violato in alienis cadaveribus +idem futurum sit. Deinde, an daemonum ope maria commoveantur? an vero ab +exspirationibus, ut physici tradunt. Postremo, cujus precibus in tanta +religionum varietate navim incolumem Deus in portu collocavit? + +Sic[1] omnes conticuere, et cum caeteri Toralbam intuerentur, quod esset +in physicis accuratissime versatus, nihil tamen ausus est in rebus tam +arduis. + + [1.] Alibi: _Hic_. + +Sed CORONAEUS, rupto silentio: Satis est, inquit, ea proposuisse, de +quibus crastina die disputaturi sumus, ut, quod in aliis quaestionibus +a nobis fieri consuevit, paratiores redeamus. Caeteris annuentibus +evocati pueri, divinarum laudum suavissima modulatione fidibus, fistulis +ac vocibus erudite confusa, ut moris erat, uniuscujusque animos +demulserunt, quibus peractis accepta quisque abeundi venia discessere. + + + + +LIBER SECUNDUS. + + +Postera die redeuntes, cum humanissime se consalutassent et[1] +quod quisque didicerat colloquio contulissent, paulo post laeti[2] +consederunt. Hic CORONAEUS litteras quas a Corcyraeo mercatore acceperat +mihi pro Phaedone legendas dedit, quibus ea continebantur, quae +Constantinopoli gesta fuerant in circumcisione primogeniti Turcarum +regis, qui principum, qui legatorum conventus, quae frequentia +peregrinorum, qualis pompa ludorum Circensium, quae convivia, quae +largitiones, quantus rerum omnium apparatus et quo quaequae ordine gesta +fuissent. Et quoniam admirabilia videbantur ac prope incredibilia, nisi +acta essent in theatro ac conspectu tantae hominum multitudinis, quanta +unquam in illa urbe fuisse memoratur, jussit CORONAEUS ea relegere, quae +maxime ad mirabilitatem facerent, scilicet funambulorum alacritatem et +audaciam, qui semper funes ab altissimis pinnaculorum summitatibus +aptatos ac distentos levissime currerent ac saltarent. Item equitis +illius, qui soleas ferreas pedum ejusdem equi posteriorum quo vehebatur +pernicissime currentis a tergo sagitta transfigeret; item ejus, qui +erectus in pedes super duorum equorum rapidissime currentium sellas[3] +ferebatur. Item, ut duo equites super sellas duorum equorum stantes in +pedes erectum gestarent alium sagitta ferientem tantisper, dum equi, in +quibus stabant, incitatissimo cursu raperentur. Item, ut alius trabem +ferream ictu vehementi ad tibias nudas adjecto[4] rumperet sine cruore +ac livore, ut etiam soleas ferreas equorum manibus frangeret ac partes +ruptas dentibus dissecaret, ut etiam jacenti trabes ingentes brachiis +supponerentur et super incude ferrea superposita pectori malleis +gravissimis tunderent, nihilosecius tamen omnibus renitentibus levissime +resurgeret, ac pleraque his similia litterae complectabantur, quae +pridie Idus Iulias datae fuerunt Corcyrae et Idibus allatae Venetiam, +quae a Corcyra milliaribus circiter CCL distat[5]. + + [1.] Sequentia haec sex verba in alio codice, desunt. [2.] Deest in + alio codice. [3.] In codicibus: _soleas_. [4.] Alius: _advecto_. + [5.] Alius: _quia Corcyra milliaribus circiter CCL_, ita ut desint + quaedam ad sensum. + +Hic FRIDERICUS: Oportuit igitur, inquit, horis singulis navigium decem +milliaria percurrere. + +CURTIUS: Illud spatium horis singulis Euro spirante confici posse +non dubito, si modo actuaria[1] navis aut myoparo pluribus velis +incitaretur, qualibus utuntur Piratae, cum naves onerarias +insequuntur[2]. + + [1.] Alius: _vectuaria_. [2.] Cf. Cic. Verr. I, 34. [N.] + +SENAMUS: Non satis compertum habeo, quo quaeque temporis spatio navis +decurrat; illud tamen constat, Pauli Aemilii[1] victoriam de Perseo +Rege[2] adeptam in Macedonia quarto post die divulgatam Romae fuisse +ludis theatralibus, auctore tamen incerto. Consimilis victoria Romanorum +ad Sagram[3] fluvium eodem die in Peloponneso praedicabatur. Aliud autem +praelium adversus Medos ad[4] Mycalem Asiae superioris urbem scitum est +eodem die in castris Graecorum ad Plataeas. Item imperante Domitiano +fama Romam perlata est, Antonium qui contra Domitianum arma ceperat, eo +ipso die quo fractus ac caesus est, in Germania victum fuisse, tametsi +ab urbe abesset milliaribus MMCCCC, et eodem momento, quo Romani +Tarquinios ac Latinos ingenti praelio fuderant, id ipsum Romam perlatum +est, auctore incerto. + + [1.] Plutarchus, Aemilius p. 286. [2.] Alii: _Persio regio_ vel + _Persiae rege_. [3.] Codices: _Sayram_, sine dubio falsissime. + _Sagra_ autem erat nomen fluminis inter Locros et Caulonem, Bruttias + urbes, siti. [N.] [4.] Alius: _ante_. + +FRIDERICUS: Haec antiquis mirabilia visa sunt, cum tamen nihil +frequentius magorum ope ac daemonum fieri soleat, qui etiam in speculis +arte magica conflatis vel punctis ea, quae toto terrarum orbe geruntur, +spectanda proponunt. Alii canes emissarios habent, qui omnia dicta, +facta, gesta, victorias, offensiones denunciant humano sermone, qualem +habuisse Cornelium Agrippam Wierus discipulus[1] ac Paulus Jovius +scripsere, quem etiam hero mortuo frequens hominum multitudo in flumen +Rhodanum nulla vi adactum demergi vidit. + + [1.] Deest in uno codice. + +SENAMUS: Hujusmodi canem loquacem educarat Franciscus[1] Senensis, qui +avorum memoria populo Romano spectante ac sermonem canis audiente +flammis est exustus. + + [1.] Alius: _Francisca ... quae ... exusta_. + +FRIDERICUS: Multa quidem incredibilia putantur, quibus tamen nihil +usitatius. Ad extremas Aquilonis oras homines scilicet quasi volucres +mirabili celeritate remotissimas regiones obire, ut de Apollonio Tyanaeo +Philostratus scribit[1], ab ultima Aethiopia et Nili fontibus Romam +brevi transvolatum[2]. Idem Plutarchus de Romulo[3], de Aristaeo +Proconnesio, de Cleomede Astypalaeio, ac Hugo Floriacensis[4] de comite +Matisconensi. Plenus est Sprengerus, pleni Olaus Magnus ac[5] Paulus +Grilandus, Sylvester Prierias, Molitor, Wierus consimilium in aëre +sublimi transvectionum narrationibus, quae non modo theologorum +decretis[6], sed etiam legibus divinis et humanis confirmantur. Et +quidem Plato libro secundo de legibus cum poenas in eosdem decerneret, +qui sceleratis magorum artibus uterentur, ab illis incredibilia fieri +scribit, quae tamen ut[7] certissima confirmat Apulejus et[8] ipsae[9] +magicae artis sive impietatis reus ac propterea publico judicio +postulatus. Minus, inquit, calles pravissimis opinionibus ea putari +mendacia, quae vel auditu nova vel visu rudia vel supra captum +cogitationis ardua videntur. Quae si paullo accuratius contemplaris[10], +non modo comperta evidentia, sed etiam factu facilia senties. Idem paulo +post: Prius, inquit, dejerabo solum istum videntem Deum, me vera et +comperta narrare ne ulterius dubitetis. Ex quibus intelligitur, ea quae +nec a natura, nec ab humanis viribus proficiscuntur, divina aut daemonum +ope exerceri. + + [1.] Alius: _scripsit_. [2.] Alius: _transvectum_. [3.] Plutarchus, + in Romulo 1, 4. [4.] Malleus malefic. P. II, qu. 1. cp. 3. p. 250 + sqq. Fd. Francof. 1588. [5.] Deest in alio cod. [6.] Augustinus + l. 10. de Civit. Dei. [7.] Deest in alio codice; alius habet: _et_. + [8.] Deest in alio codice. [9.] Alius: _ipse_. [10.] Alius: + _explorantur_. + +SENAMUS: Volatiles illos nuncios optavi saepe videre, qui sine ullis +equis aut navigiis immensas[1] regiones momento transvolarent. + + [1.] Alius: _in magnas_. + +CURTIUS: Memini Petrum Corsum, cum auxiliares copias una cum Vinea +Francorum legato peteret a rege Turcarum, speculum habuisse, in +quo quidem uxorem Massiliae cum adulteris ex urbe Constantinopoli +moechantem[1] videbat, et adultera vicissim maritum in speculo +contuebatur, quem cum portu solveret ac pridie quam Massiliam appelleret +redeuntem perinde aspiciebat, ac[2] si praesens adfuisset. Sed antequam +rediret maritus, sui sceleris conscia fugit Antipolim, quo maritus illam +persecutus una cum liberis adulterio quaesitis et ancilla contrucidavit. +Recens est[3] ac toti provinciae notissima historia, nec absimile est, +quod iisdem fere temporibus ad Aquas Sextias ejusdem[4] provinciae +contigit. Cum enim Guarinus fiscalis advocatus discederet ab uxore, ut +capitis causam diceret in Senatu Parisiorum, pollicitus est uxori, suam +se necem, cum moreretur, renunciaturum. Eo die quo carnifex gulam illi +fregit, uxor in palma dextrae manus imaginem mariti leviter expressam +pluribus[5] praebuit spectandam. Cujus portenti Grignanus provinciae +praeses Henricum II.[6] Franciae regem fecit certiorem. + + [1.] Alius: _morantem_. [2.] Alius: _ut_. [3.] Deest in alio codice. + [4.] Alius: _ejus_. [5.] Alius: _quampluribus_. [6.] Alius: _X_. + +FRIDERICUS: Eo pertinet illud, quod Thomas Aquinas scribit, necromantiae +genus esse, si quis a moribundo stipuletur, ut se mortuo denunciet, quo +in statu sit futurus. + +SENAMUS: Optandum quidem esset illud, ut in libris catoptricis earum +rerum demonstrationes[1] exstarent. + + [1.] Alius: _rationes_. + +CURTIUS: Rerum gestarum historia sensibus ipsis nititur, i.e. +hoti +esti+, sed causarum demonstratio, scilicet +to dioti+, altius est ab +intimis philosophiae arcanis repetenda. Mihi tamen videtur memorabilius +his omnibus, quae literis ipsis Corcyraeis continentur, id quod a +Suetonio Tranquillo, Plinio, Dione Cassio, Xiphilino memoriae proditum +est, notissimum Romanum equitem in publicis ludis spectante populi[1] +corona per catadromum decurrisse insidentem elephanto. Catadromum +interpretatur Xiphilinus funem ex altissimis turrium pinnaculis +extentum[2]. Maxime tamen attonitus est populus Romanus, descendente[3] +per funem elephanto, ut Plinius scribit. Hinc veteribus funambuli +elephantes, quibus nihil admirabilius fieri potest. + + [1.] Alius addit: _Romani_. [2.] Alibi: _extensum_. [3.] Alius: + _descenso_. + +CORONAEUS: Causas earum rerum arduas et in abditis naturae arcanis +latentes aut Toralbam nobis explicaturum aut video[1] neminem. + + [1.] Alius: _vides_. + +Hic TORALBA, mista pudore modestia: Nae, inquit, ineptus sum[1], si +agnoscam eas laudes, quas mihi Coronaeus injuria tribuit, quanquam si +arcana naturae tenerem, quae Coronaeus abdita esse fatetur[2], eas tamen +quaestiones physici dissolvere non esset, qui tantum ea, quae in natura +posita sunt, intuetur. Daemonum autem et angelorum actiones scrutari +ad physica mihi pertinere non videntur, sed eos qui +ta meta physika+ +conquirunt, cum a divina pendeant voluntate aut impulsu ac potestate +daemonum geri planum[3] sit. Sed cum Fridericus, mathematicarum +disciplinarum praestantia clarus, ea quae sunt artibus magorum +comprehensa studiose legerit, ut quidem ex ejus disputationibus saepius +audistis, non video quis melius ac certius earum rerum nobis aperire +causas, quam ipse, possit, modo velit. + + [1.] Alius: _sim_. [2.] Alius: _confitetur_. [3.] Alius: _palam_. + +FRIDERICUS: Saepe jurisconsultis jure succenseo, qui principia legitima +scientia quam profitentur hujusmodi providere: Error jus facit, licet +se invicem decipere, jus esse etiam cum praetor inique decernit. Sed +nunquam justius illis iratus sum, quam quod mathematices et magiae i.e. +sapientiae divinae nomina foedissimis ac facinorosissimis hominibus +concedant. Est enim titulus in Codice Justiniani Augusti de maleficis +et mathematicis, et utrique eadem scelerum[1] immanitate aut impietate +damnati, quo quid iniquius fieri potest? + + [1.] Alius: _sceleris_. + +CURTIUS: Hanc jurisprudentiam, quam profitemur ac tuemur, Fridericus +sugillare consuevit, quod in mathematicorum[1] perspicuis ac certissimis +demonstrationibus educatus cum ab Euclide ad Accursium delabitur, a luce +clarissima in atram caliginem et labyrinthum[2] errorum inexplicabilem +delapsus sibi esse videtur. Toralbam quoque saepe audistis hanc +legitimam scientiam aspernari, qui ita se comparavit ad veri +cognitionem, ut nec falsum dicere nec audire possit, quod usu venit his, +qui omnem animorum caliginem perspicuis rationibus[3] absterserunt; sed +quemadmodum nutrices cum infantibus balbutire solent, ita legislatores +cum plebe saepius errare necesse est. Cum enim Chaldaei magiam i.e. +rerum divinarum ac sublimium scientiam ad foedissimam cum daemonibus +societatem traduxissent, errore populari factum est, ut Chaldaei, magi +et mathematici pro maleficis usurparentur. Sed omissa verborum +subtilitate rem teneamus. + + [1.] Alibi: _mathematica_. [2.] Alius: _labyrinthos ... + inexplicabiles_. [3.] Alius: _canonibus_. + +SENAMUS: Libenter audirem, sive magum sive maleficum appellare licet, de +sua scientia disputantem, quia vix alius ea capere possit, quam qui re +ipsa sit expertus. + +FRIDERICUS: Periculum est, ne idem tibi contingeret, Sename, quod non +ita pridem legato Pontificis Clementis[1] accidisse narrat Sylvester +Prierias. Cum enim sagarum multitudinem carceribus contineret, quae +solitas per aëra transvectiones ac[2] foedissimas cum daemonibus +copulationes, saltationes, epulas, adorationes daemonum confiterentur, +quae physici ac medici ludibria dementium esse affirmabant, judex ipse +cum vicario quaestionum impietatis collega periculum facere decrevit, +pacta impunitate uni sagarum, quae[3] in locum a daemonibus designatum +illos deduxisset. Locus erat urbi proximus; eo igitur a saga deducti, +paulo remotius ramis arborum contecti delituerunt. Sub mediam fore +noctem conventum advolantis utriusque sexus multitudinis et quasi e +nubibus delapsarum avium intuentur et ea geri vident, quae ab eis gesta +verissime narraverant. Postea vero quum adoratis daemonibus venena tum +animantibus tum frugibus perimendis consueto more accepissent, nec +amplius quid[4] restaret quam +dêmou aphesis+, ut Apulejus +loquitur, princeps illius concionis legatum illum Pontificis +Clementis[5] uno cum vicario acciri mandavit, quod adyta[6] sagarum +temerare et sacra profanis oculis intueri non erubuissent. Itaque e +latebris in concionem protracti et contumeliis omnibus affecti, ad +extremum, etiam tot et tantis fustium ictibus caesi et trucidati +fuerunt, ut domum aegre redeuntes octavo[7] post die exspirarent. + + [1.] Alius: _Comensis_. [2.] Haec sequentia quinque verba desunt in + alio codice. [3.] Alibi: _si_. [4.] Alius: _aliud_. [5.] Alius: + _Comensis_. [6.] Alius: _abdita_. [7.] Alius: _uno_. + +CORONAEUS: Memini, cura ad urbem de inopinato eorum casu allatum est, +Pontifex Clemens[1] rem, uti gesta fuerat, divulgari jussit, ne quis +postea tam incredulus esset, ut dubitare, aut tam impius, ut periculum +facere auderet. + + [1.] Alius: _Comensis_. + +CURTIUS: Certe quidem incredibili antea desiderio captus sum, sagarum +transvectiones et conventus cum daemonibus his oculis intueri; sed cum +hujus argumenti scripta omnia veterum Graecorum et Latinorum legumque +divinarum et humanarum[1] ab ultima antiquitate repetitarum cum +nostrorum sortilegorum historiis, indiciis, confessionibus et hujusmodi +societatis compositionibus[2] testium[3] contulissem, tum certe +assentiri necesse habui +hoti esti+ nec tanto capitis mei periculo +experiendum putavi,[4] vera essent nec ne, quae vulgo ferebantur, memor +vulpis Aesopiae, quae cum a leone invitaretur, ut ejus antrum epulandi +causa subiret, noluit, + + quia me vestigia terrant + Omnia te adversum spectantia, nulla retrorsum[5]. + + [1.] Alius: _legesque divinas et humanas_. [2.] Alius: + _repositionibus_. [3.] Alius: _testis_. [4.] Alius: _tentavi_. + [5.] Alius: _Horat. Ep. 1, 1, vs. 74. Caeterum in uno codice haec + verba desunt_. + +FRIDERICUS: Ut simia tametsi purpura induta sui semper similis est, ita +quoque daemonum vis ac potestas est ubique terrarum eadem. + +OCTAVIUS: Multi multa in universa rerum natura mirantur, nihil tamien +admirabilius est ea, quae frequens est ubique terrarum +lykanthrôpia+ et ++onanthrôpia+. Ridiculum antea putaram, quod in urbe Caira ferebatur, +homines in asinos converti et incredibilia populo spectante facere. +Fabulosum[1] etiam videbatur, quod de Ammonio proditum est, cum asinum +philosophiae auditorem habuisse, quaeque a Luciano et Apulejo prodita +sunt de asino aureo ludicra fuisse. Sed cum portu Arciones[2], quae +nunc Kueza[3] vocatur, solverem et Arabiae felicis littora legerem, +frequentes vidimus sagarum praestigias, quae homines in asinos ac lupos +converterent ac rursus humanae figurae restituerent, ut ea quae Homerus +de Circe, Herodotus de Nerviis, Varro, Pausanias, Plato, Pomponius Mela +de Arcadum et Lycaonum lycanthrôpia scripserunt, non modo verisimilia, +sed pro certis et compertis haberem. + + [1.] Alius: _Ridiculum_. [2.] Alius: _Antinaes_. [3.] Alius: + _Zaela_. + +CORONAEUS[1]: Aeque mihi ut vobis incredibilia ac ne oculis quidem istis +ac sensibus fidem habuissem, nisi sacris litteris confirmatum legissem +Nabochodonosoris[2] ab humana figura in pecudum, item[3] virgarum in +serpentes conversionem. Nihil tunc amplius dubitandum putavi, nisi quis +putet, Circem et magos facinum oculis fecisse. + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Alius: _Nebucadnezari_. [3.] Deest + in alio codice. + +SALOMO: Si esset illa fascinatio ac vecordia mentibus injecta[1], non +mera +metamorphôsis+, non virga Mosis virgas magorum vorare potuisset, +nec arrogantiae poenas lueret Nabochodonosor[2], quem unguibus ac pelle +villosa contectum, totum septennium pecudis figuram indutum ac mente +captum, foeno etiam pastum fuisse, in sacris litteris testatum habemus. +Nam Moses Aegyptiorum magos eadem fecisse scribit, quae ipse divina +potestate fecerat, i.e. serpentes, ranas, sanguinem. At Moses fascinabat +neminem, igitur nec illi, cum eadem ab ipsis facta fuisse scribat, nec +mentem Nabochodonosoris cum humana figura ereptam ac restitutam fuisse +Daniel vates omnium clarissimus prodidisset. + + [1.] Alius: _invecta_. [2.] Alius: _Nabuchdonosor_. + +CURTIUS: Videtur Homerus his consentanea scribere de procis illis, quos +Circe in porcos mutarat, quibus capita, vox, pili porcorum videbantur, +mens tamen ipsa[1] constans ac figura manebat[2]. + + +Hoi de suôn men echon kephalas, phônên te, demas te, + Kai trichas, autar nous ên empedos+[3]. + +Boëthius ita reddidit: Voce et corpore perditis, sola mens stabilis +semper monstra, quae genuit, patitur. + + [1.] Alius: _ita_. [2.] Alius: _restabat_. [3.] Homeri Odyssea + +K+, 239. + +FRIDERICUS: At non solum corporis figuram mutare saga potest, sed etiam +mentis ac rationis vim eripere, humana stante figura, ut Philo Ebraeus +scribit[1] quod antea persuadere mihi non poteram, nisi plane exploratum +haberem, magi cujusdam capitali maleficio mentem adolescenti affinitate +mihi conjuncto penitus ereptam fuisse ac plane dementem postea semper +vixisse, quod Actius Sincerus his versibus significat: + + Illum illum magicis conabor adurere sacris, + Qui miserum tota spoliatum mente relinquit, + +quae his versibus Lucani consentanea sunt: + + Mens hausti nulla sanie polluta veneni + Excantata perit[2]. + + [1.] Philo de specialibus legibus. [2.] Alius: _fuit_. + +SENAMUS: Quid facilius erat Circae, quam procos suos in porcos mutare? +Id enim fit unius litterae translatione. + +CORONAEUS: Facilius est procorum in porcos mutatio ex morum, quam ex +litterarum similitudine. Eos enim, qui se ventri ac libidini penitus +addixerant Circaeisque illecebris mancipaverant, ratione ac mente +caruisse nec praeter figuram humanam quidquam hominis habuisse opinor, +contra quam Homerus scripsit, humanam quidem figuram amisisse, mentem +vero stabilem et inconcussam[1] retinuisse. + + [1.] Alius: _inconfusam_. + +FRIDERICUS: Argute id ac vere; sed si hanc solam interpretationem +feramus, caetera divinis et humanis legibus comprehensa in dubium +revocabuntur. Neque enim Herodoto, Maroni, Homero, Platoni metamorphosis +illa hominum in pecudes, sed etiam Moysi, Jesaiae, Danieli, theologis +clarissimis[1], narratur. Quin etiam his ipsis temporibus apud eosdem +Nervios Herodoti, quos Livonas appellamus, singulis annis circa +solstitium hibernum magna sortilegorum multitudo flumine regionis +trajecto in lupos mutantur, tum in greges, homines, armenta crudelissime +grassantur ac duodecimo post die eodem flumine transmisso rursus humanam +recipiunt figuram. Qua de re quaestiones a magistratibus capitales +constituuntur, qui cum transmutantur in hunc modum, pro sortilegis +convictis tenentur. Id autem potissimum accidit iis, qui humana carne +vescuntur, ut[2] primum Lycaoni regi Arcadum[3] contigisse Pausanias +scribit, cum humanam hostiam Jovi Lycaeo sacrificans libaret, post etiam +Demarcho Parrhasio, quem M. Varro et Copas, qui Olympionica[4] scripsit, +cum eidem Jovi humanis hostiis sacrificaret, gustato sacrificio +derepente in lupum evasisse ac decimo post anno humanam figuram +recepisse, denique pugillatu olympico[5] certaminis praemium tulisse +tradunt. Id cum Arcades saepius exploratum et compertum habuissent, +sacratis legibus[6] vetuerunt, poena capitali subjecta, ne quis Lycaei +Jovis templum ingrederetur. + + [1.] Addit alius: _pro verissima_. [2.] Alius: _et_. [3.] Alius: + _in Arcadiis_. [4.] Alius: _Olympiaca_. [5.] Alius: _pugillatum + olympici_. [6.] Alius: _litteris_. + +SENAMUS: Istud quidem mihi videtur persuaderi posse, neminem ex homine +pecudem sine hominis interitu fieri posse, ac verius putarem, fallaces +hominum oculos, velut Heracleoticos falsos martyres, fascino +praestringi. + +FRIDERICUS: Praestigias magos facere non dubito, nec tamen semper nec +omnibus. Cum enim Thuringiam Germaniae inferioris obirem[1], circulator +quidam in oppido erat, qui spectaculis inanibus plebem imperitam accepta +mercede pascebat. Is igitur quadrigam onustam foenis una cum equis +et quadrigario turba spectante devoravit. Deinde cum coelum scandere +se velle dixisset, repente a terra sublatus est, hunc pedibus uxor +apprehensum sequitur, dein ancilla heram pedibus apprehensam secuta est, +servus ancillam, qui sublimes in aëre suspensi, quasi acus a magnete +tracti, omnibus attonitis[2] aliquamdiu constiterunt. + + [1.] Wierus de praestigiis. [2.] Desunt duo haec verba in alio + codice. + +CURTIUS: Devorationem quadrigae et quadrigarii ad fascinam pertinere +judico, sed ascensionem et subvectionem illam daemonis ope factam non +dubito. Nam Simon magus[1], spectante Nerone cum ceteris principibus et +aulicis, in membra secari se jussit, deinde membratim concisus revixit, +post etiam sublimis in aëra subvectus est ac divinos honores et statuam +a Caesare adeptus. Quid est enim tam arduum, tam contra naturae vim[2], +quod saga illa se facturam profiteatur: + + Cum volui, ripis ipsis mirantibus amnes + In fontes redire suos, concussaque sisto, + Stantia concutio, cantu freta nubila pello, + Nubilaque induco, ventos abigeque vocoque. + Vipereas rumpo verbis et carmine fauces, + Et silvas moveo[3] jubeoque tremiscere montes + Et mugire solum Manesque exire sepulcris, + Te quoque, Luna, traho. + + [1.] Justinus Martyr, Clemens et Irenaeus. [2.] Alius: _viam_. + [3.] Alius: _foveo_. + +CORONAEUS: Num tibi, Toralba, videntur haec per naturam, an vero +daemonum ope fieri potuisse? + +Hic TORALBA: Ingenue, inquit, aperiam quae sentio, sed illud abs te, +Coronaee, peto, ne in rebus tam arduis amplius exigas, quam quod possum. + +CORONAEUS: Valde amens sim, si scire velim, quae tu nescias. + +TORALBA: Aliarum quidem artium veritatem[1] cum assequi me posse +diffiderem, res ipsas et rerum abditas in natura causas omni studio +scrutari[2] conatus, idem mihi ipsi quod navigantibus usu venit. Nam +quo longius a littoribus discedunt, eo vada sentiunt profundiora, +quousque[3] ab omnibus terris longissime remoti[4] molybdaenarum[5] +propter maris altitudinem usum amittant. Ita quoque me in naturas +elementorum, fossilium, metallorum, stirpium, animantium ac coelestium +corporum intuentem, postremo in angelorum ac daemonum mirabilem +potestatem altius mentis agitatione[6] subvectum ratio penitus +deseruisse videtur. Quo etiam plura scire cupio, quoque attentius et +cautius subtilissima quaeque persequor, eo me imperitiorem agnosco. + + [1.] Alibi: _varietatem_. [2.] Deest in alio codice. [3.] Alius: + _cogunturque_. [4.] Alibi: _revecti_. [5.] Sunt plumbaginas quibus + arena e fundo maris detrahi consuevit a nautis, ut intelligant, quas + in regiones devenerint. [6.] Alius: _cogitatione_. + +CDRTIUS: Id profecto non nisi doctissimis hominibus contingere solet. +Cujus rei causam cum inquirerem, Franciscus Fuxaeus, mathematicorum +decus, qui a rege Francorum Carolo IX. evocatus, multis spectantibus +Lutetiae docuit, quod Archimedes olim proposuerat, datum pondus morere +i.e. +dothen baros kinêsai+, is, inquam, ignorandi scientiam certissimum +scientiarum perfectiorum principium asseverabat nec ullos[1] +imperitiores, quam qui se omnia scire arbitrarentur. Id autem exemplo +docebat eorum, qui semper in gurgustio vel Socratis specu conclusi +jacuissent, aut quibus pateat coeli spatium non amplius tres ulnas; cum +evadunt in loca superiora, proximas regiones, quas nunquam adspexerunt, +mirantur, post etiam in altissima montis cacumina subvecti non modo +terras remotissimas ac maria, sed etiam coelestia sidera libere +contemplantur ac pristinam ignorantiam attoniti stupent. Plerosque etiam +inanis auctoritas trahit, quos ratio ducere debuisset. Atqui hi pecorum +in modum properant, non qua aut quo eundum est[2], sed quocunque itur. + + [1.] Alius: _omnes_. [2.] Alibi: _sit_. + +TORALBA: Hoc certe modo plerique meant[1]. Quis enim petenti, unde tanta +vis procellarum, unde ventus sit, non respondeat, ab exhalatione calida +ea gigni? Jam si rationem quaeris, Aristoteles ita decrevit, ut de +Pythagora quondam discipuli +Autos epha+, ipse dixit. Nemo tamen est +adeo demens, ut putet, calidas siccas exhalationes hieme rigidissima +in altissimis[2] oceani gurgitibus versus utrumque polum, quoties +tempestatibus intumescunt, vim ullam habere. Non desunt tamen, qui nulla +auctoritate, sed ratione sola moventur; rerum omnium tamen causas sese +reddituros confidunt, cum ne rerum quidem leviorum rationes attingere +possint, carum inquam, quae in nobis sitae sunt, quaeque in omnium +oculos incurrunt. Quanto modestius a Plinio, rerum naturalium venatore +sagacissimo, scriptum est, in plerisque naturae majestatem ac numen +admirari, quam subtilius exquirere nos debere! Quod etiam Alexander +Aphrodisias Peripateticus accuratissimus confiteri non erubuit, naturam +abdidisse causas, cur dentes ferrum lima agitante[3] obstupescant. +Omnium autem errorum, qui sunt innumerabiles, nullus est, in quo gravius +a physicis nostris peccari possit, quam existimare, omnia quae extra +hominum[4] potestatem posita sunt, a natura, a causis necessariis, +aut a fortuna pendere. Qui enim ita sentiunt, Deo aliud aliter agendi +arbitrium penitus adimere coguntur, qui nec daemonum nec angelorum ullam +vim necessariam esse ac ne daemones quidem subsistere[5] putant, sed ea +tantum quae brutis[6] sensibus obvia sunt, et eorum, quae sub sensus[7] +cadunt, si causas ignorant, confiteri turpe arbitrantur, aut si negare +nequeant, ineptissimam quam nullam causam prodere praestabilius +opinantur. Ut igitur propositarum quaestionum exitus aliquis reperiatur, +illud, ni fallor, contra Peripateticos statuendum et principiis ac +perspieuis demonstrationibus confirmandum est, scilicet nulla +necessitate primam causam ad agendum obligari, sed ea libertate +omnia moderari, ut[8] hominum ac belluarum impetus coërcere, naturas +exanimes regere, ignes quominus ardeant prohibere, rerum universitatem +nutu quatere ac rursus erigere, si velit, possit; contra quam +Peripateticorum, Epicureorum ac Stoicorum tota natio decrevit, qui non +modo causam primam necessitate trahi ad agendum, verum etiam ea quae +natura fiant, a Deo prohiberi posse negant[9]. + + [1.] Alii: _meantur vel necantur_. [2.] Alius: _altis_. + [3.] Alii: _ad ferri limam agitatam_, vel: _ad ferream limam + agitati_. [4.] Alius: _humanum_. [5.] Alius: _existere_. [6.] Alius: + _brutorum_. [7.] Alius: _sensum_. [8.] Alius: _et_. [9.] Alexander + Aphrodis. l. 1. p. 17. + +FREDERICUS: Nemo est eorum, qui modo ullam pietatis opinionem iniverunt, +qui sentiat, Deum ulla[1] necessitate teneri; sed iisdem de rebus aliter +physici, aliter theologi statuunt. + + [1.] Alius: _illa_. + +SALOMO: Quod verum est, semper unum et idem sit oportet[1], nec potest +res eadem modo vera theologis, modo falsa physicis esse, etiamsi +theologorum ac physicorum de rebus iisdem judicia saepe contraria +occurrant. + + [1.] Alius: _Quod verum est, semper verum sit oportet_. + +CORONAEUS: Perge igitur, Toralba, nisi molestum est, demonstrationem +ejus rei perspicuam aperire. + +TORALBA: Multa quidem Aristotele[1] non ferenda de Deo scribit, ut +cum[2] eum animal vocat, contra quam decuit non tantum physicum, sed +etiam metaphysicum, i.e. rerum sublimium ac divinarum indagatorem ac +speculatorem, quoniam isto modo Deum confitetur corporeum esse, cum +animal ipse definiat corpus animatum. Nihil tamen absurdius, quam causam +primam rerum omnium effectricem ac conservatricem profiteri[3] eandemque +servili officio ac necessitate obligare[4], ac nihilominus sibi ipsi +liberum arbitrium tribuere. Liberum, inquit,[5] hominem diximus, +quia causa sui est et quem aliena potestas cogere non potest. Quid +arrogantius aut alienius a physicis decretis? Neque enim majus +argumentum habuit Plutarchus, ut fatalem Stoicorum opinionem everteret, +quam quod posita necessitate mundi gubernacula Deo adimerentur, i.e. +ei +anankê memiktai tois pragmasin, oute pantôn kratei ho theos, oute panta +kata tou ekeinou logou dioikeitai.+ + + [1.] Aristotelis Metaphys. lib. 12. de generat. lib. 2. [2.] Alius: + _ac cum_. [3.] Alius: _confiteri_. [4.] Libr. 8 Physic. Libr. 2 de + generat. [5.] Libr. 4 Metaphys. + +FRIDERICUS: Est in rebus elementaribus quidem magna varietas et +inconstantia, sed orbium coelestium mutuis sese complexibus rapientium +certissimae ac immutabiles conversiones ab immutabili[1] causa pendere +convincunt. + + [1.] Alius: _immortali_. + +TORALBA[1]: Immutabilem Deum esse, physicis omnibus ac theologis inter +ipsos convenit. At illi putant, inferiorum causarum vi ac potestate +superiores cohiberi. Probabilius poetae, qui flectis fabulis Jovem +imperio deorum inferiorum absolvi confitentur, superioribus tamen ++tês adrasteias+ legibus teneri affirmant. Hanc +adrasteian+ seu fatum +Parmenides mundum complecti dicebat. Chrysippus vero motum aeternum +concinne ac decenter aptatum, Zeno providentiam, Augustinus fatum uni +Deo putat congruere aut nemini. + + [1.] Sequentia haec verba usque ad vocem _convenit_ desunt in alio + codice. + +SALOMO: Ebraeus interpres his consentanea scribens: fatum seu #kodesh# +est illud, quo sanctitas sanctitatum continetur, Deus inquam, omnia +intra se recipiens[1] ac libera voluntate coërcens. + + [1.] Alii: _despiciens_. + +TORALBA: Si verum est, quod Aristoteles scribit, laude ac vituperio +dignum esse neminem ob ea quae necessario facit, profecto Deum aeternum +nullam laudem aut gratiam pro suis erga nos meritis judicat promereri, +quoniam haec necessario facere cogitur. Ex eo quoque sequitur, rerum +universarum procuratione Deum absolvi, quoniam providentia duabus tantum +in rebus cernitur, primum ut res unaquaeque sit, deinde ut bene sit. +At utrumque necessitas excludit, quia series causarum necessaria rerum +ordinem stabilem et immutabilem efficit, ut nec flammarum incendio, +qui[1] in fornace fuerit, eripi nec saluti cujusdam contra naturae vim +prospici possit. At sublata providentia (qua quidem omnia stant, quae +videmus et quae non videmus) mundum ipsum subverti necesse est. Quod +Aristoteles ne confiteri cogeretur, Platonis dictum ex Phaedone +usurpavit, scilicet rationi consentaneum esse, Deum nullam curam habere, +i.e. +eulogôs echei ho theos, oute epimelôn men hêmôn+. Idem Plato in +Politico Deum humani generis pastorem vocat, i.e. +anthrôpinês agelês +poimena+. + + [1.] Sequentia haec quinque verba desunt in alio codice. + +SENAMUS: Hoc argumentum probabile quidem videri potest, non[1] tamen +necessarium, ut sublata providentia mundus concutiatur. Quia si Deus +prospicit universitati, aut propter se id facit, aut propter mundum; non +propter se, quia mundo carere facile potest, alioquin non esset se ipso +contentus i.e. +autarkestatos+, ut non modo a Platone et Aristotele, sed +etiam a se ipso #shaddai#, quod idem est, appellatur. Non enim providet +mundo propter mundum, quia mundus Dei finis esset, ac propter mundum +bearetur; semper enim finis praestat iis, quae ad finem diriguntur. + + [1.] Alius: _ut_. + +TORALBA: Hoc quidem, Sename, argumento usus est Alexander, ut +Aristotelis decreta tueretur. Idem tamen longissime ab hac sententia +discedens: Dicere, inquit, nolle Deum res nostras procurare, alienum a +majestate divina; invidi enim est et iniqui, cum possis nolle meliora; ++to de legein mê boulesthai ton theon tôn entautha pronoein, pantelôs +allotrion theou, phthonou tinos kai alogou physeôs+. + +SALOMO: Senami argumentum una sui parte convincere[1] videtur, quia non +congruit divinae majestati quicquam agere, ob aliud primo et praecipue, +quam propter se ipsum. Omnia, inquit, creavi propter me[2], etiam impium +ad diem ultionis, nec mundi creatione aut procuratione melior futurus +erat aut beatior, quia nec optimus ante nec beatissimus fuisset. In eo +ipso tamen sibi placet, ut potentiam creatis rebus ac intelligentibus +perspicuam faciat, nulla vi, nulla necessitate, nulla denique +felicitate[3] potiore ductus. Nec potest invidiae tribui, si non +efficiat meliora quam possit. Nec satis apte Proclus ex eo mundi +aeternitatem statuit, quoniam ea est rerum caducarum natura, ut creatori +optimo temporis aut felicitatis gradu nulla possit aut debeat exaequari. + + [1.] Alius: _corruere_. [2.] Alius: _creavit propter se_. + [3.] Alius: _facultate_. + +CORONAEUS: Nondum explicata quaestio mihi videtur, quonam modo prima +causa sit immutabilis, si causarum inferiorum series ac progressus +mutatur. Quodsi progressio causarum inferiorum immutabilis est, mundum +hunc necessario stare et ea quae fiunt immutabili superiorum vi ac +potestate necessaria concludi confitendum erit. + +SALOMO: Deus quidem de se ipso testimonium ferens: Ego dominus[1] +aeternus, inquit; et non mutor[2]; item: _Coeli tabescent et peribunt, +tu autem idem ipse es, semper tui similis_[3], quae verba majestatem ac +naturam divinam semper stabilem ac aeternam significant, non tamen +eripiunt, sed potius confirmant liberam Dei voluntatem. + + [1.] Alius: _Deus_. [2.] Jesaias 40, 27. [3.] Ps. 102 (101), 27 f. + +SENAMUS: Quid igitur hoc carmine volunt: + + Fata regunt orbem et certâ stant omnia lege? + +TORALBA: Recte equidem: aut fatum nihil est, aut Deus est, qui certas +omnibus naturis leges praescripsit, quas unus mutare et evertere[1] +potest; naturae legislator suis legibus solutus non a senatu aut populo, +sed a se ipso. Cur enim terra non contegitur aquis, cum tamen gravior +sit? Id Aristoteles ad animantium salutem factum tradit. Honestius erat +tragoedos imitari, qui cum rei difficultatem explicare nequeunt, Deum a +machina, +ton theon apo mêchanês+ eliciunt. Ex hac igitur demonstratione +colligimus, nihil in natura necessarium esse, quod non aliter fieri +possit. Quod Algazel, Arabum philosophorum acutissimus, erudite +perspexit, contra quam Averroës putavit. Quid enim frequentius quam ex +secali siliginem nasci? ex frumento non semper, sed tamen nimis saepe +lolium; contrave ex homine serpentem gigni; saepissime monstra ex omnium +animantium genere oriri, novos etiam et inauditos morbos grassari, tum +aquarum ingentes eluviones, incendia terrarum inopinata, prodigiosos +animantium partus, imbres lapideos, sanguineos, lacteos, siligineos[2], +portenta denique stupenda nasci vidimus, quorum plena est antiquitas, +pleni libri, plenae Graecorum, Ebraeorum Latinorumque litterae, ut non +modo praeter naturam, sed etiam repugnante natura fieri sit necesse[3]. + + [1.] Alius: _aut convertere_. [2.] Alius: _saligineos_. [3.] Julius + Obsequens de prodigiis. Polydor. Vergil. de prodig. Joachim + Camerarius de portentis. Livius et Plinius passim. + +OCTAVIUS: Hippocrates noster, cum popularium et incredibilium et +incurabilium morborum vim praeter naturam semper animadvertisset, +divina quadam potestate cieri scripsit. Id axioma Fernelius ++archiatros+[1] variis ac stupendis daemonum actionibus illustravit, +idque contra naturalium causarum et affectionum progressiones consuetas. + + [1.] In abditis causis morborum. + +TORALBA: Alexander ipse, qui pro Aristotele pugnare consuevit[1], +a magistri scriptura[2] discedens scribit[3], naturam saepe mutari tum +vi, tum moribus, tum votis erga Deum conceptis, quibus morbos et mala +mitigari et converti[4] asseverat. Quae[5] vero maleficorum flagitiis +assidue fieri legimus, quaeque a Friderico narrata et superioribus +mensibus Constantinopoli, stupente populo, gesta legit anagnostes, +quae quidem tota pugnante natura facta intelligitis, num satis arguunt +naturae vim necessariam et immutabilem non esse? Nam quae aliter +eveniunt, necessaria ut sint, nullo modo fieri potest, ut Aristoteles +ipse confitetur[6], qui tamen casum et fortunam in natura statuens, ex +opinione plebis necessitatem sustulit de natura. + + [1.] Alius: _decrevit_. [2.] Alius: _sententia_. [3.] Alibi: + _scripsit_. [4.] Alibi: _averti_. [5.] Alius: _Quod_. [6.] +Peri + hermêneias+ III., cp.15. + +SENAMUS: Quid ergo Platoni[1] fiet, qui ex Homeri sententia auream +catenam fingit a Jove demitti coelitus, nisi causarum naturalium seriem +inviolabilem ac plane immutabilem demus? + + [1.] In Theaeteto. + +TORALBA: Satis, opinor, Homerus seipse explicat, cum Deos illos +inferiores a superiore[1] quidem sursum trahi posse agnoscit, supremum +ab inferioribus non item. + + [1.] Alius: _supremo_. + +SALOMO: Ego catenam Homericam nihil aliud esse existimo, quam in visu +nocturno Jacobi Patriarchae scalâ[1] expressum, cujus vertici Deus +imminet, qua descensus est angelis a coeli vertice in terras et hinc +rursus ascensus ad coelum. + + [1.] Gen. 28, 12. + +OCTAVIUS: Certe Salomonis interpretationem confirmare videtur Proclus +Academicus et Plutarchus, qui daemones inter deorum et hominum +naturam[1] collocarunt, +tous porthmeuontas ta tôn anthrôpôn pros tous +theous[3] kai ta tôn theôn pros tous anthrôpous+, i.e. portantes divina +ad homines et humana ad Deos[4]. Hoc tamen interest, quod appellatione +daemonum deum appellavit, +kakodaimonas+ tantum complectuntur. Quin +etiam Plato maximum omnium daemonum Deum appellavit. Juniores tamen +Academici saepius daemones +phaulous kai kakous+ usurparunt. + + [1.] Alius: _cathedram_. [2.] Alius: +ta tôn theôn pros anthrôpous + kai ta tôn anthrôpôn pros tous theous+. [3.] Desunt haec verba + interpretantia in aliis codicibus. + +TORALBA: Ex utraque interpretatione sequitur, angelos ac daemones +vim habere deo minorem, hominibus vero majorem[1], quae tamen vis +ac potentia dei potestati aequalis esset, si Deus agendi necessitate +obligaretur, quoniam causa quaeque quo potentior est, eo majores +parit effectus[2], si autem prima causa necessario ageret, omnium +consequentium causarum potestas esset infinita et rei finitae vis +infinita esse nequit[3]. + + [1.] Desunt tria haec verba in alio codice. [2.] Scoti argumentum + acutissime collectum lib. II. Sententiarum. [3.] Duo haec verba + desunt in alio codice. + +CORONAEUS: Efficacissinum quidem illud esset argumentum, si antecedens +demonstratione concluderetur. + +TORALBA: [1]Quicquid naturaliter agit, ad[2] extremum suae potestatis +ac facultatis agit, v. gr. ignis urit ad summum, non modice aut intra +modum, sed quantum illi a natura tributum est, Ergo si prima causa +naturaliter agit, ut Aristoteli placet, vim suam omnem, quae quidem est +infinita, in causam secundam infundere oportet, eadem ratione causas +secundas vim infinitam tertiis tribuere, has item consequentibus ad +extremas usque communicare, hoc est ea quae sunt finita, fluxa, caduca, +locupletare et augere infinita quadam vi ac potestate, cum omnes +philosophorum familiae ad Epicureos usque primam causam infinitae +potestatis ac bonitatis esse fateantur. Atque isto quidem modo causarum +omnium exaequata esset potestas, item secunda causa cum infinita ista +potentia coelo finito ac terminato cohaerens, nec ageret nec moveret +in tempus[3]. Quod quidem Averroi adeo absurdum visum est, ut ab +Aristotelis sententia discedens primam causam, quod esset infinita, +segregaverit a coeli agitatione ac secundam causam orbi primo ac finito +conjugarit, ne[4] finita infinitis, sempiterna caducis necessaria +connexionis serie copularet. Quae connexio necessaria eo absurdior est, +quo mentes omnes ac formas a materia segregatas[5] simul ac semel a +prima causa pendere scripsit Aristoteles[6], quam sententiam Avicenna et +Averroës Academicos secuti repudiarunt, quia secundam causam a prima, +tertiam a secunda certa serie derivari tradunt. + + [1.] Addunt alii: _Sic autem conficitur_. [2.] Sequentia sex verba + desunt in alio codice. [3.] Alius: _in tempore_. [4.] Alius: _nec_. + [5.] Alius: _segregatis_. [6.] Metaphys. l. 9. + +SENAMUS: Haec quidem Toralbae demonstratio subtiliter et argute est +conclusa, sed ex eadem demonstratione subvertitur tota naturalis +disciplina[1]. + + [1.] Alexander Aphrodisias, Metaphys. l. 11. + +CORONAEUS: Quonam modo? + +SENAMUS: Quarum enim rerum habetur ulla scientia, causas earum +necessarias esse oportet. At Toralbae demonstratio causarum necessitatem +tollit, omnem igitur de natura scientiam funditus subverti oportet, +quoniam eorum quae casu feruntur aut aliter fieri possunt, scientia non +magis constare potest, quam reperiendi thesauri disciplina. + +TORALBA: Res naturales nec casu, nec temere, nec ordine coeco fiunt, +sed iisdem legibus et eodem tenore[1] progrediuntur, ut posita causa +sequatur effectus, nisi divina voluntate in omnibus, aut humana in +quibusdam, aut vi daemonum in pluribus prohibeantur. Neque enim si +lapidem sustines, quo minus deorsum feratur, aut ignem quo minus +sursum[2] abripiatur, propterea subrervitur demonstratio, lapidem +deorsum vergere, quia gravis, ignem sursum, quia levis sit. + + [1.] Alius: _tempore_. [2.] Alii: _seorsum_. + +OCTAVIUS: Ex ratione Toralbae colligimus, primam causam liberam esse, +non naturalem, non violentam. Nam si cogeretur, non esset voluntas +libera in Deo, quam aut a superiori causa aut ab aequali aut ab +inferiori cogi oporteret. Non a superiore, quia supremo nihil superius, +non ab aequali, quia non esset aequalis, si cogi posset; a se ipso cogi +non potest, multo minus[1] ab inferiori aut imbecilliori causa, cum +suprema causa tot ac tantis opibus locuples sit, ut excelsior esse +nequeat. Non esset autem Dei natura praepotens et excellens, si +subjungeretur ei necessitati vel naturae, qua coelum, maria, terrae ac +totus hic mundus regatur, eaque vis ac potestas majore ac meliore vi +praedita esset quam Deus ipse. + + [1.] Alius: _magis_. + +SALOMO: Gravis quidem haec Toralbae demonstratio, gravior tamen mihi +videtur, quae ab ipsius Dei omnipotentis ore prodiit: _Omnia_, inquit, +_quae volui, feci_[1]. + + [1.] Jesaiae 46, 11 sq. + +CORONAEUS: Haec quidem perspicua sunt, unum modo restat, quod juniores +Peripatetici diviniori doctrina imbuti, Aristotelis impia decreta +minuentes, Deo quidem voluntatem non eripiant[1], sed idem putent esse +in Deo Velle et Esse, ita ut illud sit quod vult, et quod sit, id ipsum +velit. + + [1.] Alius: _eripiunt ... putant_. + +TORALBA: Ut aegris cubilia mutantur et loca, morbus tamen sequitur, ita +quoque posteri eodem quo primi relabuntur, quia etiam graviora ex his, +quam ex illis incommoda sequuntur, quia Dei substantia mutari non +potest. At Dei voluntas, si mutari nequit, non est voluntas, non est ad +hoc vel illud libera, sed ad hoc tantum praecise[1]. Potuit enim Deus +duos tresve soles facere, noluit tamen. Ita Deus multa vult, est tamen +unus, non multa. Non igitur idem est in Deo Esse et Velle, quia vult +multas et varias formas, non tamen infinitas[2] neque aeternas aut +simplices existere, cum tamen sit ipse infinitus, simplex, aeternus, +non multus nec multiplex. Idem Deum modis omnibus esse[3] necesse est; +quodsi mundum quoque necessario esse dicamus, ut illi arbitrantur, non +potest in Deo esse idem Esse ac Velle, quia mundi existentia necessaria +Dei voluntatem penitus excludit, nihil enim voluntarium fieri potest, +ubi violenta necessitas urget. + + [1.] Alius: _praecisa_. [2.] Alius: _tantum infirmas_. [3.] Alibi: + _existere_. + +CORONAEUS: Demus igitur, Dei voluntate omnia existere, nec idem haberi +in Deo Esse et Velle, quid ex eo sequitur? + +TORALBA: Illud imprimis, mundum ab alio quam a sese servari. + +SENAMUS: Etiam[1] a prima causa servari mundum scribit Aristoteles[2]. + + [1.] Deest haec Senami interlocutio in alio codice. [2.] De + generatione et corruptione, lib. II, cp. 10. + +TORALBA: Ita quidem, sed necessario putat servari atque ob id aeternum +esse statuit. Si enim a voluntaria causa mundus pendet, ut demonstratum +esse confido, suapte natura sempiternus esse non potest. Cum enim sint +agendi principia duo, alterum impetu naturae, alterum nulla necessitate +fertur, sive ad generationem sive ad rerum genitarum procurationem[1] +ac tutelam. Cum igitur causam mundi effectricem[2] ac conservatricem a +fatis et Adrastiae[3] legibus liberum ac solutum demonstratum sit, nec +eandem esse cum essentia voluntatem, sequitur opificium illud ab eo +deseri posse, quandocunque velit. Desertionem interitus sequatur necesse +est, cum nihil a seipso servari et[4] fieri possit, non est igitur +aeternum id, cujus salus ab alterius arbitrio ac voluntate pendet. Quod +cum intelligeret Avicenna, princeps eruditione clarissimus: Creatura, +inquit, nihil est et ex nihilo, secundum essentiam quidem a prima causa +existit. Prima autem causa nulla esse potest, si mundus est aeternus. +Ex quo sequitur altera demonstratio, non minus efficax et utilis, quam +superior. Sed vereor, ne vobis taedio sim oratione longiori. + + [1.] Alius: _conservationem_. [2.] Aliua: _fictricem_. [3.] Alibi: + _naturae_. [4.] Alibi: _aut_. + +CORONAEUS: Neque certe nos pigebit hujus dissertationis, ex qua non modo +voluptatem summam, sed etiam consequimur utilitatem multo majorem. + +TORALBA: In rebus aeternis nulla est prima, nulla item[1] postrema +causa, ut ipse Alexander[2] confitetur. At mundus primam causam habet, +omnium consensu physicorum, non est igitur mundus aeternus. Quod cum +Aristoteles[3] vidisset, omnes causas posuit aeternas, maxime tamen, +inquit, primas. Cur primas potius, quam medias, quam postremas? Cum +omnes[4] sint aeternae ac eodem momento existere coeperint. Aut si una +est prima, quomodo[5] consequentes aeternae sint ac simul cum prima, cum +prioris ac posterioris ratio non ad tempus, sed ad ordinem spectat, ut +quidem ipsi tradunt. Quae cum absurda sint, confitendum mundum aeternum +non esse. Si non est aeternus, originem habuisse oportet et exitum +quoque habiturus est. Id enim omnibus et divinis[6] et naturae +legibus[7] decretum est, quaecunque exitum habitura sunt, ortum +habuisse, et quae ortus sui principium habuere, tandem aliquando +interitura. Nam si quod semper esse quit[8], naturam habet +immutabilem[9], suapte haec[10] nunquam mutari poterit; si nunquam +mutari potuit, ac ne gigni quidem potuisse[11] constat; sin genitum est, +mutari quoque oportuit, ut a potentia abiret in actum. Ergo si quid +suapte natura mutabile, sempiternum esse nequit. Itaque cum Plato +nascendi principium mundo tribueret, obiturum intellexit, eundem Dei[12] +tamen bonitate, non suapte natura, sempiternum fore putavit. Sunt igitur +omnia, quae ortum habuerunt, occasura, nisi opificis nutu arbitrio, +voluntate, potestate fulciantur. Ex quo planum fit, nulla ratione +Galenum[13] scripsisse, non sibi necessarium videri principium illud: ++pan to gennêton phtharton+[14]. + + [1.] Alibi: _est_. [2.] Alexander Aphrodisias l. 12 Metaph. + [3.] Libr. 6 cp. 8 Phys. libr. 7 Metaph. et 12. [4.] Alibi: _res_. + [5.] Alibi: _quonam modo_. [6.] 4 Esdr. 9. [7.] Plato in Timaeo, + in Phaedone. Aristotoles, l. 1. de coelo et l. 2 et 6 Metaph. + [8.] Alius: _queat_. [9.] Alii addunt: _si vim habet immutabilem_. + [10.] Alius: _natura_. [11.] Alibi: _posse_. [12.] Deest in aliis + codicibus. [13.] De tuenda valetudine libr. 4. [14.] Alii: + +phtheirêtai+. + +SALOMO: Si decrevit opifex, hoc a se conditum aedificium[1] tandem +aliquando collapsurum, nihil contra sua decreta stare potest[2]. At +opifex aeternus mundum aliquando interiturum decrevit. At tametsi Philo +noster Ebraeus Platonis sententiam secutus putat, coelorum accidentia, +non essentiam mutatum iri ac flagitiosissimum vel de mundi obitu +cogitare; amicus tamen Plato, amicus Philo, sed magis amica Dei vox, +quae neminem dubitare patitur. Antiquissima quidem[3] sidera sunt, +antiquissimi coeli, non tamen aliter ac indumentum veterascent atque +interibunt. + + [1.] Alius: _opificium_. [2.] Scotus lib, 2 sentent. disp. 2. + quaest. 1 et 2. [3.] Alius: _quaedam_. + +CORONAEUS: Epicuraei ac Stoici mundum inflammatum iri affirmabant, sic +enim ille Lucretius Epicuraeus[1]: + + Una dies dabit exitio, multosque per annos + Sustentata ruet moles et machina mundi. + +Quae illi nulla demonstratione subjecta scripserunt, cujus tamen +maximum pondus est ac momentum, non modo[1] ad evertenda Peripateticorum +decreta, quae nec legibus divinis ullum, nec auctoritati locum +relinquunt[2], sed etiam ut ii, qui seipsos ac mundum universum tam +praeclara origine niti ac servari intelligunt[3], Dei O. M.[4] +ardentiore desiderio rapiantur atque[5] in illius laudes erumpant. + + [1.] Desunt haec duo verba in alio codice. [2.] Alius: _tamen_. + [3.] Alii: _reliquere_. [4.] Philo in libro de profusis. [5.] Alibi: + _ad Deum O. M._ [6.] Alius: _et_. + +CURTIUS: Mundi labem ac senium tota natura sentit, ac scriptores +continuis querelis homines nec magnitudine nec robore[1] cum majoribus +conferri posse tradunt, ut etiamnum ossium monumenta testantur atque +aetates homuncionum ac pusionum prae illis gigantea magnitudine +hominibus, qui tribus[2], qui septem, qui octo, qui novem cubitis +veteris cubiti altitudinem superabant, quae testantur mundi senectam et +interitum futurum. + + [1.] Alius: _Nec robore nec magnitudine_. [2.] Desunt haec duo verba + in alio codice. + +TORALBA: Non minus necessaria est demonstratio interitus mundi ex ejus +motu, quam ex ipsius creatoris voluntate. Cum enim coelum moveatur, +corporeum esse oportet; quicquid autem corporeum est, idem quoque +divisibile, patibile nec indissolubile esse, physici aeque ac theologi +summa consensione[1] fatentur. Quod autem coelum sit corporeum, non +modo perspicitur ex eo, quod mobile est, sed etiam quod suis finibus +et terminis comprehensum, caetera suo complexu ambiat[2], partes +habens extra partes, figuram etiam et quantitatem[3] finitam et +commensurabilem. At quantitas[4] corporea motum[5] in se continet, item +motus figurans[6] qualitatem, quae ipsa sunt accidentia. Materiam +vero[7] sine forma usquam consistere negant[8]. Cum dico coelum, inquit +ille[9], tum dico formam, cum[10] dico coelum hoc, dico formam hanc in +hac materia. Quibus verbis coelum ex materia, forma et accidentibus +coalescere confitetur, ut etiamnum ejus interpretes. + + [1.] Alius: _confessione_. [2.] Alius: _coërceat_. [3.] Alius: + _qualitatem_. [4.] Alius: _qualitas_. [5.] Alii: _materiam_. + [6.] Alius: _figuram_. [7.] Alius: _autem_. [8.] Alius: _nequit_. + [9.] Alius: _Aristoteles_. [10.] Desunt sequentia haec Aristotelis + (l. 4 de coelo) verba in alio codice. + +CORONAEUS: Primum igitur disputationis caput copiose et perspicue +explicatum tenemus, scilicet rerum universitatem et[1] quae amplissimo +orbis sinu coercentur[2], opificis aeterni arbitratu dissolvi ac +propterea tot monstra, quae stupore homines afficiunt, tot praestigias +et volatus[3] maleficorum, non a natura, sed praeter naturam aut contra +naturam[4], angelorum ac daemonum vi ac potestate fieri. + + [1.] Desunt sex haec sequentia verba in uno codice. [2.] Alibi: + _coërcentur_. [3.] Alibi: _conatus_. [4.] Haec tria verba desunt in + alio codice. + +SENAMUS: Si daemones corporales[1] essent, minus ambigeretur. + + [1.] Alii: _aspectabiles_. + +TORALBA: Disputatio de animorum immortalium natura, i.e. de angelis ac +daemonibus perdifficilis ac obscura semper visa est. Ac tametsi +Aristoteles[1] ubique fere daemonia vocat +zôa+, non tamen explicat, +corpora sint necne, quia Deum quoque animal appellat[2] aeque ac +daemones. Quaerat, inquit, aliquis, quamobrem anima, quae[3] in aëre +vagatur, melior sit ac magis immortalis, quam quae est in animantibus: ++hê en to aeri psychê tais en tois zôois beltiôn esti kai +athanatôtera+[4], quo loco vel daemones vel hominum mentes a +cadaveribus segregatas in aëre vagari confitetur. Plato vero mentis +humanae captum egredi daemonum disputationem agnoscit; majorum tamen +sententiis acquiescendum: +peri de tôn daimonôn eipein kai gnônai tên +genesin, meizon ei kath' hêmas, pisteon de tois eirêkosin +emprosthen+[5]. Frequens tamen est apud Platonem disputatio de +daemonibus in Symposio, Protagora, Clitia, Politico, Epimenide, +Phaedone, Sophista et in libro de legibus. In Theagene quoque apertius: +Nos, inquit, sicut oves mira divinorum[6] pastorum custodia semper +egemus; ac tam ineptum putat[7], homines hominum custodiae committere, +quam ovium et caprarum curam ovibus et capris. Laudat etiam in Cratylo +Hesiodi sententiam, quod viros bonos et sapientes vita functos daemones +appellat, quos in Symposio medios inter Deos et homines collocavit, +aërea natura constantes. Aperte vero in Phaedone angelos, quos[8] ubique ++theous+ vocat, curatores nostros esse asseverat: +theous einai hêmôn +tous epimelomenous+. Quin etiam in Sophista angelum genialem, quem +juniores[9] Academici +daimona paredron+ appellant, nos quocunque[10] +proficiscamur, comitari et cogitationes nostras explorare scribit: +ton +xenion ouk hêkista theon synopadon gignomenon, hubreis kai eunomias tôn +anthrôpôn kathoran.+ Et in Theagene: Adest, inquit, mihi divina quadam +sorte daemonium quoddam, ab ineunte pueritia me secutum. Cujus argumenti +occasione accepta omnes Academici disputationes[11] varias de natura +daemonum instituerunt. Illud autem inter ipsos convenit: unicuique[12] +daemonium ab ortu vitae ducem divino munere concessum. Huc[13] Menandri +illud: + + +Hapanti daimôn andri tô genomenô, + Hapasin esti metagôgos tou biou+ + +Nam Socratis adhuc puelli pater oraculum accepit, eum habere ducem +sexcentis paedagogis meliorem, ut quidem Plutarchus scribit in libro ++Peri tou daimoniou tou Sôkratous+. Empedocles, qui vivus et spirans in +jugo montis Aetnae a daemonibus sublatus dicitur, unicuique +kalon kai +kakon daimona+ contigisse dicebat. + + [1.] Libr. 4 et 12 Metaphys. [2.] Libr. 4 et 12 Metaphys. + [3.] Alii: _animalia, quae_. [4.] Graeca haec desunt in alio codice. + [5.] Graeca haec desunt in alio codice. [6.] Alius: _divorum_. + [7.] Alibi: _putari_. [8.] Deest alibi. [9.] Alius: _minores_. + [10.] Alius: _quoque_. [11.] Alius: _disputatores_. [12.] Desunt + haec sequentia duodecim verba in alio codice. [13.] Alibi: _Hic_. + +SALOMO: Rabbi Moses Aegyptius non quidem ab Empedocle, sed a majoribus +institutus, etiam unicuique bonum ac malum angelum adesse confirmat. + +SENAMUS: Si tanta vis daemonum ac angelorum extitisset[1], quantam esse +vultis, mihi mirum videtur, quamobrem Epicuraei daemonum hypostasin de +natura sustulerint? + + [1.] Alibi: _existeret_. + +CURTIUS: Epicuraei non tantum ex albo philosophorum, sed etiam hominum +eximendi nobis sunt, tum quia nihil aut parum[1] differunt a judicio +ferarum, tum etiam quod solo sensu feruntur. + + [1.] Alius addit: _admodum_. + +CORONAEUS: Quando igitur constat, philosophorum ac theologorum vel +potius mortalium omnium consensu daemones esse, ut ab eorum perspicuis +actionibus planum est, disseratur illud, si placet, an daemones +essentia et qualitate sensibili, an vero sola boni et mali discrepantia +differant, quibus item actionibus ac negotiis implicentur. Quibus +perspectis ac cognitis perspicuum erit, quid de ostentis, prodigiis, +fascino, quid denique de sagarum stupendis actionibus ac +lukanthrôpia+ +sentire debeamus. Et quoniam Fridericus studiose videtur daemonum vim ac +naturam conquisivisse, haud dubito quin haec omnia nobis facili sermone +sit explicaturus. + +FRIDERICUS: Si tot ac tam multi philosophi tantaeque eruditionis tot +saeculis de natura daemonum nihil asseverare potuerunt aut voluerunt, +quid de homine minime philosopho sperare potestis? Libros quidem de +strigibus ac sortilegiis[1], quotquot nancisci potui, curiose legi, ut +maleficarum actiones utcunque intelligerem, quae vobis enarrare pigebit, +cum ex iisdem fontibus, quibus ego hausi, illa ipsa haurire cuique +integrum sit. De natura vero ipsaque daemonum origine ac essentia +quicquam affirmare[2] si velim, ineptus sim. + + [1.] Alibi _sortilegis_. [2.] Alius: _afferre_. + +TORALBA: Duae sunt omnino demonstrandi artes, una quidem a causis, +altera vero ab effectibus; itaque si obscurae sint causae, ex ipsis +tamen effectis eas venari licet, ut si daemonum naturam, +to dioti+, +capere nequeamus, certe ex eorum actionibus +to hoti estin+ +intelligamus. + +FRIDERICUS: Nudam historiam, ut vobis morem geram, enarrare non recuso, +ne quid a me amplius exigatis. Tametsi enim Apulejus sortilegii ac +veneficii accusatus et qui +onanthrôpian+ in seipso expertus +fatetur, multo subtilius quam caeteri daemonum essentiam explicare +potuerit, dubito tamen an voluerit necne, quod potuit. Sic autem +definivit daemones: sunt genere animalia, ingenio rationabilia, animo +passiva, corpore aërea, tempore aeterna. Quam descriptionem miror +Augustinum[1] locis omnibus secutum fuisse atque in eo potissimum, quod +eorum naturam scribit esse aeternam, cum tamen Porphyrius, Plutarchus, +Plotinus mortales esse tradant, idque Apollinis oraculo, i.e. ipsius +daemonis maximi testimonio confirmans: Hei mihi tripodes lugete, obiit +Apollo, excessit, flamma[2] coelestis mihi vim affert! Quin enim +Plutarchus Ciceronis sententiam secutus ob id oracula defecisse scribit, +quod daemones, qui olim oracula reddebant, interierint[3]. Quodsi +daemones hominum generi contubernales ac socii tam multa de[4] ipsis[5] +mentiuntur, quid nobis sperandum est de angelorum coelestium sublimiore +ac diviniore natura? Tametsi vero Philo Judaeus angelos appellat +diviniores quasdam ac secretiores[6] naturas, Dei praepotentis imperio +subjectas, quibus quasi legatis utitur; idem tamen in libro de mundo +angelos ac daemones essentia scribit eosdem[7] esse, licet qualitate +boni differant a malis[8]. + + [1.] Libr. 7 Gen., libr. 8 et 9 de civit. Dei, libr. 3 de trinit. + [2.] Quinque haec sequentia verba desunt in alio codice. [3.] Alibi: + _interierunt_. [4.] Alius addit: _se_. [5.] Alibi: _ipsi_. + [6.] Alius: _sacratiores_. [7.] Alibi: _ejusdem_. [8.] Alius addit: + +angeloi de eisi psuchai kat' aëra petomenai+. + +SENAMUS: Libenter audirem; neque enim dissimulare possum, quando primum +nati daemones sint[1], quibus nutricibus educati, quamque diuturna sit +uniuscujusque vita? + + [1.] Alius: _fuerint_. + +FRIDERICUS: Non esse daemones aeternos, Toralba belle demonstravit, cum +uni[1] Deo rerum omnium parenti docuerit convenire, sed quam diuturna +sit eorum vita, mortalium nemini compertum opinor, tametsi Plutarchus, +Proclus, Porphyrius mille annos definiant ad summum, ex ipsius +Herodoti[2] sententia, qui nymphas decem Phoenicum secula explere +scribit, Hieronymus vero Cardanus de Facio[3] patre suo[4] scribit, ++daimona paredron+ habuisse annos amplius triginta ab eoque didicisse, +daemonum vitam trecentis aut ad summum quadringentis annis terminari, +quod perinde est ac si dicerent, hominum vitam annis centum definiri aut +ad summum 969, quia Methusalem, qui omnium diutissime vixisse fertur, +non diutius vitam protraxit[5]. + + [1.] Deest in aliis codicibus. [2.] Alii legunt: _Hesiodi_. + [3.] Alii: _Tajo_ vel _Pacro_. [4.] Deest in aliis. [5.] Cf. 1 Mosis + 5, 21 sqq. [N.] + +SENAMUS: Mira varietas est Apuleji, Porphyrii et Cardani, cum alius +daemonum vitam trecentis finiat annis, alius mille, alius aeternos esse +putet. + +CURTIUS: Certe immortales non esse constat ex ipsius Toralbae perspicua +demonstratione, quod etiamnum Eusebii Caesariensis episcopi sententia +confirmatur, quam ex Plutarcho transtulit in librum +proparaskeuês +euangelikês+[1], cum ad Echinades insulas navigium, Tiberio imperatore, +translatum esset, exauditam fuisse vocem Thamus[2]! Ad quam cum Thamus +nauclerus respondisset, rursus exauditam vocem haec verba resonantem: +Cum ad Paludes delatus fueris, denuncia clara voce, Panem mortuum esse! +Nauclerum metu naufragii perterritum, nisi Diis imperantibus paruisset, +cum ad Paludes appulisset, clara voce denunciasse, Panem[3] mortuum +esse. Quo dicto repente voces ejulantium ac suspirantium hominum, qui +tamen nulli erant, exauditas fuisse. + + [1.] Libr. V. cap. 17. [2.] Addit alius iteratum: _Thamus!_ + [3.] Alii: _Pana_. + +SALOMO: Nihil mirum, si Panem mortuum denunciarent, cum Leviathanem[1], +daemonum principem, sacrae litterae moriturum testificarentur[2]. + + [1.] Alii: _Leviathan_. [2.] Ezechielis cp. 29, 3 sqq. Jobi cp. 40, + 20. Jesaiae cp. 27, 1. + +SENAMUS: Audieram antea daemones et terras et maria tranare, et quasi +celerrimis equis homines ipsos transvehere momento. Quae si vera sunt, +cur daemones Echinadum insularum ab hominibus principis sui occasum +didicerunt, cum daemones dicantur non +para tou deimainein+, ut putat +Eusebius, sed quasi +daêmones+, eodem sensu Ebraei #yideonim# a verbo +#yada#, quod _scire_ significat. + +FRIDERICUS: Ego daemones ea scire opinor, quae persuaderi[1] possunt, +sed verius est, eis[2] ab immortali Deo regiones ac loca circumscripta +esse, quae praetergredi nequeant. Argumento sit, quod Caesarius scribit, +presbyteri cujusdam Coloniensis filiam a daemone obsessam patris[3] +jussu ultra Rhenum transvectam fuisse ac eodem momento a daemone +desertam, patrem vero tot ac tantis ictibus verberatum et contrucidatum, +ut paulo post mortuus sit. Ex quo intelligitur, daemonis illius +potestatem ultra[4] flumen terminatam fuisse. Consimile quiddam scribit +Hermias: cum quidam parricida matrem interfecisset et a daemonibus +acerbe torqueretur, consultus Apollo respondit, aliam regionem ei +quaerendam esse, atque ita illum in insulam e gurgite fluminis emersam +transvectum cruciari desiisse. + + [1.] Alibi: _quo pervadere_. [2.] Alii: _illis_. [3.] Alibi: + _patrio_. [4.] Alius: _citra_. + +SALOMO: Certe Friderici sententiam confirmare videtur id, quod in sacris +litteris[1] legimus, angelum Dei alligavisse in Aegypto superiori +daemonem Asmodeum[2], qui septem Sarae[3] maritos antea necarat. Nam in +eo quoque summa Dei bonitas conspicua fit, quod non modo serpentes et +feras saeviores, verum etiam nequiores daemones in desertissima loca +deportari jussit, quo minus hominum coetibus ac societatibus noceant, +nec nisi ad justissimam ultionem impiorum[4] solvi. Et quidem lege +divina solenni expiationum die pontifex hircos duos sortiri jubetur, +alterum quidem aeterno Deo sacrificandum, alterum vero Zazali[5] +dedendum, quem LXXII interpretes appellant +apopompaion+, quem in +verticem montis deduci mos erat ac de monte praecipitem dare. Locum vero +rubrum[6], quo quidem vinctus erat, candidum fieri dicebant, si Deus +placatus esset[7], quod a caprario buccina solebat significari laeto +clangore, ac proximas quasque regiones consimili clangore gratulationem +publicam significare, nec tamen caper dictus Azazel[8] usquam terrarum +reperiebatur. Quo pertinere ajunt illud ex Jesaia[9]: _Si scelera vestra +coccino rubicundiora fuerint, nive candidiora fient._ Quibus sane +congruit, quod R. Moses ex litteribus ritualibus Chaldaeorum et +Sabaeorum tradit,[10] veteres Idolatras in loco deserto daemones +conquisivisse atque iis sacrificare solitos, devotionibus in scrobes +procuratis, effuso cruore, tum epulari et convirari[11] consuevisse, +quod sanctissima divina lege prohibetur ac propterea hostiarum sanguis +ad plagam altaris aquilonarem[12] effundi jubetur. Non quidem desunt +ubique daemones, qui omnia[13] omnium dicta, gesta, facta diligentissime +explorant, pars tamen maxima circa sepulcra aut patibula, aut in antris +aut in montibus aut per silvas aut circa littora oberrant, quos Graeci +Satyros, Sylvanos, Tritones, Manes, Nymphas, Dryadas, Hamadryadas, +Oreadas appellant. + + [1.] Alibi: _libris_. [2.] Tobiae VIII, 3. [3.] Alii: _Annae_ vel + _Susannae_. [4.] Alius: _carceribus_. [5.] Alibi: _Azazeli_. + [6.] Alibi: _coccinum_. [7.] Cf. de hoc Azazelo 3 Mosis 16, 8. 10. + 26. [N.] [8.] Duo codices legunt: _dicatus Zazeli_. [9.] Jesaiae 1, + 18. [10.] Alius: _tradidit_. [11.] Duo Codices habent: _copulari_. + [12.] Alius: _aquilonaris_. [13.] Deest in alio codice. + +OCTAVIUS: Num igitur daemones illi sepulcrales et cadaverum Aegyptiorum +custodes vinculis soluti, fines sibi destinatos praetergressi maria +trajiciunt ac procellas excitant, ut erepta cadavera sibi +restituantur[1]? + + [1.] Responsum huic quaestioni in omnibus Codicibus deesse, adnotat + Senckenbergius. + +SENAMUS: Si verum est, daemonem[1] illum Agrippinensem, qui deserta +puella parentem necavit, latissimam Rheni fossam trajicere non potuisse, +nec vada rapidissimi fluminis tranare, praesens remedium haberemus +adversus daemones, qui tantam foeminarum multitudinem obsident, ut uno +die plures octoginta Romae videremus acerbissime cruciatas, quae nullis +exorcistarum execrationibus liberari potuerunt. + + [1.] Alius false: _daemonium_. + +FRIDERICUS: Nunquam[1] vis ac natura daemonum magis conspicua fuit, +quam in obsessis, quos Graeci +endaimoniôntas kai entheous kai +enthousiastikous kai engastrimuthous kai engastrimanteis kai +sternomanteis kai Eurykleas+[2] appellant, quorum maximam copiam olim +ubique fuisse legimus. Vidimus ipsi in monasterio Kentorpio Germaniae +inferioris virgines devotas[3] a daemonibus sursum deorsum jactari ac +interdum altius a terra sublevatas, casu levissimo relabi, sine sensu +doloris, tum assiduo risu cachinnos movere, seque ipsas mutuis ictibus +contundere bacchantium in modum ac foetidissimo halitu aërem ambientem +conspurcare. Id enim daemonum fere proprium est, ut teterrimo foetore +proxima quaeque loca quasi sulphuris ac putrium cadaverum odore imbuant. +Contra vero angeli ambrosium spirant vertice odorem. Illud etiam +deprehensum, si quis coram daemoniacis illis vestalibus sacris[4] preces +funderet aut divinis laudibus exerceretur, doloribus acerbissimis +obsessas cruciari, si ipsae horarias preces latinis verbis enunciarent +aut fabellam narrantibus audientiam facerent, cruciatu levari. Cum a +magistratu rogarentur, ecquis illas daemonibus mancipasset, Elsam Kamam. +Coenobii ancillam, incusabant, quod illa non erubuit confiteri, ac +sortilegii damnata rogis ardentibus exusta est. + + [1.] Alibi: _Nusquam_. [2.] +Euruklês+ erat nomen celeberrimi + cujusdam ventriloqui saepiusque pro ventriloquo in universum + usurpatum. [N.] [3.] Alius: _totas_. [4.] Alius: _sacras_. + +SENAMUS: Memini Romae Benedictinum exorcistam obsessas a daemonibus +rogantem, quem id fecisse suspicarentur, daemones respondisse, Judaeorum +id ope factum, quod indignarentur Judaei, foeminas a sua religione ad +christianam defecisse. + +SALOMO: Quod a Gentili avorum religione ad peregrinam defecissent, +forsitan daemonibus sui obsidendi occasionem praebuerunt, sed Judaeorum +id ope[1] factum, nemini credibile videatur. Daemones potius falsis +accusationibus et criminibus[2] Judaeos, quibus infestissimi semper +fuerunt, circumveniri cupiebant. + + [1.] Alius: _opera_. [2.] Alii: _criminationibus vel + incriminationibus_. + +FRIDERICUS: Nobilior extat historia Antonii Segneti[1] Belgae, equitis +aurati ac senatoris, cujus filius cum saga contubernium traxerat[2]. Sed +cum jussu patris uxorem nobilem sibi despondisset, saga non aliter quam +Medea zelotypiae furore saucia, quod Jason Creontis regis Corinthiorum +filiam duxisset, daemonis ope rivalem ita conturbavit, ut saepius in +sublime veheretur, deinde huc illuc agitata dejiceretur. Cum vero +parturiret, saga cubiculum parturientis ingressa illam in tantum soporem +ac stuporem egit, ut sine sensu parienti foetum[3] eriperet. + + [1.] Alius: _Sequeti vel Suqueti_. [2.] Alius: _contraxerat_. + [3.] Alibi: _infantem_. + +SALOMO: Quid si pater filium ab utero voverat daemonibus, id enim +sortilegis fere consuetum est, ac propterea divina lex execratione +gravissima detestatur eos, qui liberos voverint deo Molocho. + +FRIDERICUS: Non minus memorabile est, quod in monasterio montis Hessorum +virgines sacrae a daemonibus tanta vi obsessae fuerunt, ut cum canibus +atris copulari viderentur, deinde sursum deorsum jactari ac teterrimos +foetores exspirare. + +SALOMO: Quid si Deus ultionem istam daemonibus permisit, quod +forsan[1] canibus, ut interdum contigit, copularentur. Nihil enim +detestabilius[2], quam votam Numini virginem immundissimae bestiae +prostituere, ac propterea divina lex[3] eodem capite vetuit offerri Deo +pretium canis ac mercedem meretricis, tum sequens caput[4] supplicium +extremum irrogat eis qui pecudibus copulantur. + + [1.] Alius: _forsitan_. [2.] Desunt haec quinque sequentia verba in + uno codice. [3.] Deuteron. 23, 18. 27, 21. coll. Levit. 18, 23. 20, + 13 sq. [4.] Alius: _sequenti capite_. + +CURTIUS: Immane scelus istud a monialibus mutum scelus appellatur. Neque +id novum, si Aeliano[1] credimus, qui civem Romanum scribit accusationem +instituisse adversus canem[2] adulterum uxoris. Et in Aremorica Celtarum +bos puellam peperit, quae nihil bubulum habuit praeter alterum pedem, +unde graves controversiae extiterunt. + + [1.] De varia hist. [2.] Deest in alio codice. + +FRIDERICUS: Non tam mirum est, hominem pecori quam daemoni copulari. At +non ita pridem in monasterio Coloniensi Gertrudis puella daemonem habuit +concubinum, et in ejus scrinio litterae amatoriae illius et ejus ad +daemonem[1] repertae[2] fuerunt, nec multo post omnes[3] moniales a +daemonibus obsessae. + + [1.] Alibi: _ad eum daemonem_. [2.] Alibi: _compertae_. [3.] Alibi: + _sociae_. + +TORALBA: Earum rerum historias mirari facilius est, quam qua ratione +fieri possint exquirere. Nam memini, cum essem in Hispania, Magdalenam +Cruciam,[1] monasterii Cordubensis principem, a Paulo III. Pontifice +Maximo veniam impetrasse, quod annos amplius triginta cum atro daemone +Ephialte concubuisset, tametsi tantam vitae ac religionis integritatem +prae se ferret, ut quasi ab angelo, dum sacra fierent, sublimis +veheretur a terra, quod Porphyrius etiam Jamblicho sacra facienti +contigisse tradit; quin etiam in hostia exadorea post consecrationem +ab altaribus,[2] fisso pariete,[3] in buccam monialis evolare videatur. +Ab ea non aliter, quam ab oraculo patres ac pontifices[4] responsum[5] +quaerebant. Notissima est ubique pervulgata historia, nec dissimile est, +quod Franciscus Picus scribit, se vidisse Benedictum Bernam sacerdotem +flammis ambustum,[6] quod annos amplius quadraginta cum Hyphialte (ut +illa cum Ephialte) concubuisset. + + [1.] Alius: _Cruceam_. [2.] Alius: _alterius_. [3.] Alibi: _fuco + pari_. [4.] Alius: _principes_; alibi: _princeps et pontifex_. + [5.] Alius: _responsa_. [6.] Alibi: _combustum_. + +SENAMUS: Etiamnum[1] daemones utriusque sexus incubos et succubos Italia +parit? vereor, ne[2] medicis plane haec deliria videantur. + + [1.] Alibi: _Etiamne_. [2.] Alius: _ut_. + +FRIDERICUS: At Fernelius, clarissimus Henrici II. Francorum archiater, +nobilissimum adolescentem a daemone obsessum scribit, qui tametsi +litteras nunquam didicisset, Graece tamen loqueretur. Et Philippus +Melanchthon tradit, mulierculam quandam, cum a daemone cruciaretur, +graece loqui solitam ac bellum sacrum, quo Germania pene tota +deflagravit, hoc carmine denunciasse: +estai anankê epi tês gês kai +hormê en tô laô toutô+. Qua de re cum inter theologas ac medicos varie +disputaretur, sciolus quidam medicus, ne nihil ignorasse videretur, a +melancholia peregrinam linguam excitari posse contendebat, sed non sine +risu ac sibilo palam explosus est. + +OCTAVIUS: Illud facile refelli poterat, cum +engastrimuthoi kai +sternomanteis+ bucca conclusa aut etiam exserta lingua, mox etiam e +vulva diserte loquerentur. + +CORONAEUS: Sed mirum est, obsessos a daemonibus lustralis aquae +conspersionem abhorrere, ut quidem Cyprianus scribit et experientia +saepissime expertum est. At Philippus Melanchthon[1] aliquando se +daemoni fucum fecisse jactavit, cum obsessum a daemone aqua pura +aspersisset, aeque enim[2] hanc atque illam refugiebat. + + [1.] 2 ep. ad Mycon. [2.] Alibi: _idem_; alibi: _eum ... refugisse_. + +SALOMO: Ego daemones lustralem aquam duplici de causa detestari opinor, +primo quod sua puritate labes abstergit, daemones vero impuritate +delectantur ac propterea frequentes lotiones lex divina jubet, quas +sortilegi execrantur. Deinde aqua lustralis sale conspergitur, quo res +omnes a putredine servantur, officium vere daemonum est perdere ac +corrumpere. Itaque divina lex[1] omnibus sacrificiis salem inspergi +jubet, cujus vim cum intelligeret Plato, salem Diis gratum esse scribit. + + [1.] Levitici 2, 13. Cf. Marci 9, 48. + +CORONAEUS: Ita disserendi ratione quodammodo quae qualisque sit +daemonum vis ac natura perspicitur. Nam Paulus Grilandus jurisconsultus, +quaestionum impietatis judex, scribit, quendam neophytum ab uxore ad +sortilegorum convivia daemonis ope procul a domo subvectum sub nucem +Beneventanam,[1] et cum ferculis appositis ad epulandum saepissime salem +peteret, tandem aliquid salis simile allatum esse eumque in haec verba +erupisse: Lodato sia Dio, pure evenuto questo sale! Qua voce daemones ac +sagarum concionem epulasque fictas disparuisse et cum solus neophytus +restitisset,[2] domum, a qua milliaribus circiter quinquaginta distabat, +nudum rediisse. + + [1.] Alius: _sub arborem nucis Beneventanae_; alius: _sub urbem_ + etc. [2.] Alius: _extitisset_. + +FRIDERICUS: Usitatissimum omnibus rusticis est, salem infantium ori +admovere, quasi praesens amuletum adversus maleficia sortilegorum. + +OCTAVIUS: An quia veteres uno consensu tradunt, maris naturam omnes +impuritates expiare; scribit enim Hippocrates,[1] suae aetatis +exorcistas maleficia expurgare[2] solitos, demersis in mare his omnibus, +a quibus maleficia impendere dicebantur. + + [1.] In libro de morbo sacro. [2.] Alius: _purgare_. + +CURTIUS: Ego quidem illos exorcistas, qui Ulpiano[1] impostores +vocantur, ob id suspectos impietatis habeo, quod cum daemonibus +colloquium[2] serunt et ridicula seriis miscentes sacris devotionibus +abutuntur, saepius tamen temere lascivientes a daemonibus corripiuntur +aut acerbe cruciantur, ut septem illos exorcistas legimus in Actis,[3] +cum daemonium[4] in obsesso interpellarent his verbis: Adjuro vos per +Jesum, quem Paulus praedicat, et respondit daemon: Jesum novi et Paulum +scio, vos autem qui estis? Et irruens daemonium omnes ad furorem adegit. + + [1.] Libro 1. de variis cognitionibus et l. 21. de decurionibus. + [2.] Alii: _colloquia_. [3.] Actorum 19, 13. [4.] Alius: _daemonem_. + +OCTAVIUS: Memini, me apud Gregorium Pontificem Maximum legisse, +presbyterum quendam a daemone correptum fuisse, cum sacram stolam +puellae obsessae superposuisset. Et certe Origines in Matthaeum, +daemones in obsessis interrogari summopere vetat. + +TORALBA: Primus Hippocrates exorcistas ut impurissimos homines, qui +prius sanctissimi putabantur ac divinissimi, scriptis dilaceravit, +cumque rebus inanissimis ad expiationes uti videret, Deus, inquit, solus +est nostra[1] salus et liberatio. Ac tametsi tantus vir fuit, ut parem +sua aetate habuerit[2] neminem, nondum tamen ulla[3] aetas perceperat, +quantum inter morbum sacrum sive comitialem et daemoniacum furorem +interesset. Posteri subtilius symptomata pleraque similia[4], pleraque +dissimilia animadverterunt, atque illud inprimis, quod qui morbo +comitiali tenerentur[5], per buccam spumam egerunt, non item daemoniaci. +Hi foetidissimos[6] halitus spirant, illi non item; hi[7] vaticinantur +vera falsis admiscendo, illi obmutescunt; hi daemonum arbitratu +carpuntur et liberantur, illi non item. Ac si quis sortilegus in aurem +insusurraverit haec verba: exi daemon, quia Ephimolei praecipiunt[8]! +derepente daemoniaci quasi sopore intermortui concidunt, deinde paulo +post resurgunt[9] et[10] ea quae procul gesta fuere, quasi praesentes +affuissent, narrare consueverunt. Postremo, qui comitiali morbo +laborant, nunquam[11] linguis peregrinis utuntur, ut daemoniaci. + + [1.] Alibi: _postea_, vel: _natura_. [2.] Alibi: _paremque ... + habuit_. [3.] Alius: _illa_. [4.] Desunt alibi haec duo verba. + [5.] Alius: _compererentur_. [6.] Alibi: _foedissimos_. [7.] Proxima + sedecim sequentia verba desiderantur in aliis codicibus. [8.] Alius + emendandi gratia legit: Epileptici percipiunt. [9.] Alius: + _exsurgunt_. [10.] Alius: _ut_; alius: _etsi_. [11.] Alibi: + _numquid_. + +FRIDERICUS: Unum[1] est quod medicos angit, quod morbis sortilegio datis +nulla ratione mederi possunt, nec sortilegi morbis qui sine maleficio +contingere solent, ut[2] olim Philo Ebraeus et nostra aetate judices +impietatis saepissime deprehenderunt. Utrum vero morbus maleficio an +naturae imbecillitate contigerit, explorant sortilegi ferventis[3] +plumbi infusione in vasculum aegrotanti superpositum, et quidem Galenus, +ubi de Homerica medicatione scribit, imperitos homines morbis curari[4] +verborum vi, eoque efficacius quo plus fidei adhibeatur. Vidimus enim, +sortilegos non aliter curare posse ideoque[5] prius haec verba ingerunt: +Crede et sanaberis! + + [1.] Alibi: _Tuum_. [2.] Alibi: _et_. [3.] Alius: _ardentis vel + furentis_. [4.] Alius: _curare_. [5.] Alius: _Ideoque_. + +SENAMUS: Vereor, ut falsa pro veris habeamus, ut illi, quorum oculos +sic fascinaverat ille, qui quadrigam foeno plenam una cum equis et +quadrigario devorasse videbatur. + +FRIDERICUS: Non dubito fascinum oculis fieri posse, aures tamen fascinum +negant[1], ut Graeca pro Latinis habeantur, nec tempestates ac procellas +pro cadaverum Aegyptiorum rapina fictas, sed verissimas, hominumque ac +navigiorum certos interitus excitari, perspicuum est. + + [1.] Alius: _fascinari nequeunt_. + +CORONAEUS: Etiamsi demus, quadrigam illam devorari non potuisse, contra +naturam tamen est, oculos praestringere fascino aut vecordiam injicere +maritis, ne vel uxoribus copulari vel liberos suscipere possint. + +SENAMUS: Ego substantiam omnem in corpus et spiritum dividi puto atque +hujus generis angelos esse daemones, mentes cadaveribus ereptas. Quod +si ita est, qui fit, ut incorporei daemones cadere aut caedi[1] +certisque[2] locis ac sedibus ligari et constringi queant? nihil enim +nisi corporeum constringi loco, nec nisi a corpore pati potest: sin +daemones, angelos, mentes demus esse corporeas, etiam patibiles ac +dissolubiles confiteri oportet ex illa Toralbae demonstratione, quae +docuit, mundum vel ob id interiturum, quia corporeus sit. + + [1.] Alibi: _cadi_. [2.] Alius: _certisve_. + +TORALBA: Utrumque superius demonstratum esse confido, nihil sempiternum +esse posse, quod non sit aeternum, nec rursus quicquam aeternum cogitari +posse praeter primam omnium causam; quare ne angeli quidem suapte natura +sempiterni futuri sunt, sed sola Dei bonitate sustinentur. + +CORONAEUS: Explicandum igitur est, an daemones corporei sint, propter +varias doctissimorum hominum inter[1] se dissidentium opiniones. + + [1.] Tria haec sequentia verba desunt in alio codice. + +TORALBA: Prospiciendum nobis est, opinor, quae quamque rem res +sequantur[1], ut[2] cuique consentaneum sit; plurimum enim refert +intelligere, utrum daemones corporei sint, ut[3] plerique affirmant, +angeli vero incorporei, ut[4] uno vere consensu theologi tradunt, an +vero et hi et illi corpoream naturam ad omnes opportunitates induant +et exuant, cum sint incorporei, ut velle videtur Homerus, qui daemones ++pantoious+[5] appellat. Nam si demus corporeos esse, multo magis mentes +humanas, his cadaveribus ereptas, corporea natura constare concedendum +erit. Sin putemus, angelos ac[6] coelites omnes corpore vacare, ut +Aristoteles, qui angelos formas separatas et intelligentias, coelestium +orbium motrices, appellat, haec disputatio non ad physicam, sed ad +metaphysicam spectabit. + + [1.] Alius: _sequatur_. [2.] Alii: _quod_ vel _quid_. [3.] Alibi: + _et_. [4.] Alibi: _et_. [5.] Alibi: +pantopous+. [6.] Sequentia haec + novem verba desiderantur in aliis codicibus. + +CURTIUS: Non video quicquam ab Aristotele de mentibus separatis +constanter definiri, sed Apulejus[1], Porphyrius[2], Jamblichus[3], +Psellus[4], Plotinus[5], Philoponus[6], Ammonius[7], Alexander[8], +Augustinus daemones corporeos esse, summa consensione[9] affirmant. Id +autem velle videtur Hesiodus hoc versu: _Aëraque induti tota tellure +vagantur._ Orpheus sortilegorum pontifex daemones partim coelestes, +partim terrestres, partim aëreos, partim aqueos, partim subterraneos, +partim vagos et circuitores facit. Ex quo innuit, mentes tum coelestes, +tum elementares corporeas esse, cum locus nisi corporibus convenire non +possit. Daemon, inquit Plotinus, +kath' hoson daimôn meta tinos sômatos +einai dei+. Ac tametsi Augustinus angelos incorporeos esse scripserit, +saepius tamen corpore constare oportet, ut affirmet: Constat, inquit, +quod omnis spiritus sit corpus et spiritualis materiae. Item Damascenus: +Omnia, inquit, quae creata, si cura Deo comparentur, crassum et +materiale quoddam habent, solus autem incorporeus et sine materia est +Deus. Basilius[10] vero, qui angelos animalia vocat rationalia[11], +mentem loco[12] vacare[13] scribit, i.e. omnino incorpoream esse; +caeteri tamen theologi non modo angelos, sed etiam daemones et mentes +hominum incorporeas esse tradunt. + + [Transcriber's Note: + See Errata section at end of file.] + + [1.] In asino aureo. [2.] In libro de abstinentia. [2.] In libro + de mysteriis. [3.] In libro de anima. [4.] In libro de anima et + daemonibus. [5.] Contra Alexandrum Aphrodisiam. [6.] Contra + Alexandrum Aphrod. [7.] In libro de anima. [8.] In libro de anima. + [9.] Alibi: _contentione_. [10.] In Homil. de Paradiso. [11.] Alibi: + _rationalem_. [12.] Alibi: _vero_. [13.] Alibi: _carere_. + +OCTAVIUS: Magnorum virorum auctoritas plurimum ponderis habet, ut +fidem faciat omni opinione stabiliorem, sed ut pauci hoc vel illud[1] +assentiuntur, quia sic collibitum est, ita plerique argumentis ad +assentiendum necessariis, quasi quaestione adhibita, cogi volunt[2], ut +omnem adepta scientia exuant[3] opinionem, quae simul stare non magis +possunt quam fides et scientia. + + [1.] Alibi: _huic_ vel _illi_. [2.] Alibi: _nolunt_. [3.] Alius: + _eruant_. + +TORALBA: Si demonstratum erit, nullam praeter Deum essentiam incorpoream +esse, illud etiam perspicuum erit, Dei solius essentiam esse infinitam, +quod Joh. Scotus[1] demonstrari posse negavit. Et certe acutissimus +theologus demonstrationem de infinita Dei essentia sibi deesse +confitetur. Illud tamen hac demonstratione de incorporea Dei natura +consequimur, atque hoc amplius Thomistarum atque Averroistarum opinio +valde perniciosa, quam[2] Albumazar[3] Maurus nimis pertinaciter tuetur, +de una omnium hominum mente funditus subvertetur. Posuerunt enim, omnes +mentes impiorum aeque ac piorum in unam et eandem animam coire, quo +nihil absurdius ac sceleratius dici potest. Postremo ex hac +demonstratione, omnem scilicet substantiam, praeter Deum, corpoream +esse, perspicua sunt[4] supplicia improborum, quae ab Epicureis[5] +negantur, ob id tantum, quod nullam admittant actionem in corpora, nisi +a corporibus ipsis, nec patibiles esse a corporibus incorporeas naturas +arbitrantur. + + [1.] Liber sententiarum IV, disp. 4. [2.] Alibi: _opiniones ... + perniciosae, quas_. [3.] Alius false: _Albumezor_. [4.] Alibi: + _sint_. [5.] Alibi: _Epicuro_. + +CORONAEUS: Cedo igitur, Toralba, nisi molestum est, hanc quae tot +utilitates complectitur demonstrationem. + +TORALBA: Hoc igitur primum, si placet, statuamus: omnis substantia, quae +maximi orbis ambitu[1] coercetur, est finita. Mentes humanae, angeli, +daemones orbe coelesti continentur, igitur sunt[2] finiti, quia nihil +infiniti orbe finito concludi potest. + + [1.] Alius: _circuitu_ vel _sinu_. Alibi: _maximo orbe coeli_. + [2.] Alii: _sint_. + +CORONAEUS: Istud quidem sua luce perspicuum est. + +TORALBA: Quidquid finitum usquam existit, terminos habet, quibus +finitur, locum in quo[1] concluditur, et[2] nihil incorporeum terminis +aut locis illis[3] continetur, igitur angeli non[4] sunt incorporei, cum +suis sedibus ac terminis finiantur. Si non sunt incorporei, sequitur +corpoream habere naturam, cum omnis substantia sit vel corporea vel +incorporea; non hoc, igitur illud. Item illud[5]: omnis substantia, +praeter Deum, habet finitam potestatem; omnis potestas finita terminatam +habet substantiam[6]; ex quo sequitur, daemones, angelos, mentes quae +desertis cadaveribus emigrarunt, terminatis sedibus coërceri, nec +ubique, nec pluribus locis simul, eodem existere momento, ut[7] +nimirum[8] illi ipsi, qui angelos vel[9] mentes corpore vacare putant, +confitentur. Nam si eadem substantia finita duobus locis simul et semel +existeret, etiam moveri et quiescere simul posset, contra perspicua +philosophorum[10] decreta[11]. + + [1.] Alius: _locum etiam, quo_. [2.] Alibi: _at_. [3.] Alius: + _ullis_. [4.] Deest in uno codice. [5.] Deest in alio codice. + [6.] False alius: _distantiam_. [7.] Alibi: _et_. [8.] Alius: + _etiamnum_. [9.] Alius: _et_. [10.] Alius: _physicorum_. + [11.] Scotus liber sententiarum I, disp. 2, qu. 4. Damascenus + lib. 2. + +SENAMUS: Ut haec vera sint, nondum tamen video, quibus terminis ac +finibus daemones concludantur. + +TORALBA: Nullius substantiae fines aut termini cogitari possunt[1] extra +superficiem, superficies autem solius corporis[2] propria; igitur omnis +substantia finita ac terminata corporea sit oportet, alioquin esset +infinita, quia tertium nihil est. Absurdum autem est, mentes humanas, +daemones, angelos, qui mundi finibus ac terminis coërcentur, infinitos +esse, alioquin finitis infinita concluderentur. + + [1.] Alibi: _posse_. [2.] Alibi: _solis corporeis_. + +SENAMUS: Quid obstat quominus angeli, daemones, mentes humanae certa +quadam et determinata sede, non tamen superficie conclusa coërceantur? + +TORALBA: Ita quidem est eorum opinio, qui angelos, daemones, mentes +separatas in loco esse confitentur, non tamen circumscriptive, ut eorum +verbis utamur, sed definitive. Quae distinctio[1] cum plerisque inanis +videatur, nec definitive nec circumscriptive in loco esse voluerunt, +sed[2] effective tantum. Quae sententia quidem minus habet erroris, quam +illa, quia non implicat[3] ajentia simul et negantia, ut illa; sed +hoc[4] habet incommodi, quod angelos ac daemones loco dimoveri negat. +Qua ratione nec bonis ad superos, nec malis[5] ad inferos aditus +pateret, quoniam ubique esse congruit tantum substantiis incorporeis. + + [1.] Alius: _definitio_. [2.] Deest in aliis codicibus. [3.] Alius: + _ampliat_. [4.] Alibi: _id tamen_. [5.] Alibi: _impiis_. + +SENAMUS: Vereor ut argumentum a[1] te propositum consimile sit huic +Aristotelis argumento: Si forma, inquit, non finitur ad materiam, extra +materiam est infinita; quod[2] non magis sequitur, quam si dicat quis: +si corpus non finitur corpore, est infinitum, nam ista ratione supremus +orbis, qui nullo finitur corpore, esset infinitus. + + [1.] Alius: _abs_. [2.] Alibi: _quia_. + +TORALBA: Clarius id explicabo: omnem substantiam, quae amplissimi orbis +sinu coërcetur, finitam esse posuimus, id quod omnes confitentur; fines +autem[1] substantiae finitae nullos esse praeter superficiem, quae +solius corporis propria est, quod geometricis principiis perspicuum +est[2]. Item mentes omnes definitum habere ac determinatum locum, i.e. +neque in quantumlibet maximo[3], neque in quantumlibet minimo, sed +exaequato[4] suae essentiae finiri loco. Ex his ergo efficitur, mentes +separatas et angelos corporea quadam natura coagmentari. Quare si demus, +corpus illud esse spirituale, ut Paulus ipse et Damascenus loquuntur, +corpus tamen erit, quantumcunque subtile esse dicamus, nec cum alio +corpore ejusdem naturae magis esse poterit[5], quam aër subtilissimus +cum aquea terreave natura. + + [1.] Alius: _ac_. [2.] Alibi: _quod geometricis est principium + perspicuum_. [3.] Desunt haec sequentia quatuor verba in alio + codice. [4.] Alius: _determinato_. [5.] Deest in aliis codicibus. + +SENAMUS: Adeone discrepat a natura, quicquam incorporeum esse in loco, +cum puncta incorporea ipsaque accidentia suis quaeque sedibus ac locis +contineantur? + +TORALBA: Tu, Sename, agis de punctis et accidentibus, quae quod per se +ipsa et sine corporibus nullam habent hypostasim, nunquam[1] per se, +nec ullo loco existere possunt et ne moveri quidem nisi ad corporum +agitationem. Hic autem[2] agitur de substantia, puta de angelo, de mente +cadaveri superstite, quam finitam esse fatentur, incorpoream tamen +statuunt, quod nullo ingenii humani captu fingi potest, nisi demus +ajentia et negantia esse vera, quia substantiam illam, quam incorpoream +fingunt, uno tantum loco statuunt, eoque definito, extra quem nihil sui +reperiatur, nec ubique esse volunt, vel suam habere circumstantiam, vel +ut eorum verbis utamur, suam ubietatem, ut si quaeramus[3], ubi est +angelus? responderi possit: in coelo vel in terra, non tamen utroque in +loco, sed illic tantum, ubi sit ejus actio vel perpessio, nec usquam +alibi. Loco tamen circumscribi, locum mutare negant, cum vel a superis +locis ad inferos praecipites deturbantur, vel ab inferis praecipites ad +superos revolant. Ex quo sequitur, utrumque pronunciatum verum esse: +angelus est in coelo, angelus non est in coelo, quae[4] cum tota natura +pugnant. Quid autem est aliud, locum definire, quam loci terminos +corpori[5] circumscribere? Quodsi loco definiri vel circumscribi sunt +eadem, etiam in loco esse circumscriptive et definitive eadem erunt, +quod Damascenus duobis locis[6] fatetur. Itaque Thomas[7] repudiatis +superiorum definitionibus[8] angelum in loco esse scripsit non +ratione[9], sed applicatione, quem Scotus refellens angeli praesentiam +ante rationem[10] necessariam esse concludit et quidem in loco +commensuratire; sic enim loquitur, quoniam nec ubique nec in loco +quantumlibet maximo, nec minimo, sed suae substantiae exaequato, quo nec +majorem queat occupare, nec minorem. Ex quibus etiam illud sequitur, +descensum et ascensum separatis mentibus necessario tribuendum. Quicquid +autem movetur a loco in locum, corporeum esse oportet, quia prius +transit[11] spatium sc ipso minus, deinde spatium sibi aequale, antequam +in spatium se[12] majus decurrat. At substantia incorporea inanisque, +quia nihil incorporeum magnum aut parvum dari potest, itaque necesse +est, quaecunque moventur, corpora esse confiteri. Item motus omnis fit +in tempore, et quovis tempore minus recipiendum erit, quo minus mobile +moveatur. Igitur omni mobili accipietur in infinitum aliquod[13] minus +mobile, ex quo fit, ut nihil incorporeum aut divisibile moveri possit. +Item motus successio, quae in motu intercipitur, sit resistentia mobilis +ad[14] moventem, vel intervalli ad mobile vel motoris ad intervallum. +At nulla resistentia esset in angelo, si esset incorporeus, non enim +resisteret intervallo, nec intervallum illi, nec sibi ipsi ut motori. At +nullo humanae mentis captu cogitari potest, ut ab extremis ad extrema +sine decursu intervalli medii perveniatur. Quare si locus, si corpus, +si spatium divisibile est, angelos quoque, mentes humanas, daemones +corporeos ac divisibiles esse oportet, contra quam illi et scribunt et +sentiunt. + + [1.] Alius: _nusquam_. [2.] Alius: _enim_. [3.] Alius: _quaeratur_. + [4.] Alibi: _quia_. [5.] Alibi: _terminis corpora_. [6.] Lib. 2 cap. + 13. 16. [7.] Parte I, qu. 8, art. 1. [8.] Alius: _distinctionibus_. + [9.] Alii: _actione_. [10.] Alius: _actionem_. [11.] Alius: + _transilit_. [12.] Alius: _sibi_. [13.] Alius: _aliquid_. + [14.] Sequentia haec sedecim verba desunt in alio codice. + +SENAMUS: Cur igitur Peripatetici tam anxie a physicis metaphysica +dividunt, cum physicorum argumentum omne circa[1] corpus naturale +esse velint, metaphysicis vero tribuant substantias ab omni corporum +oneratione[2] liberas, quo[3] verbo separatas mentes atque +intelligentias contineri tradunt? + + [1.] Deest alias. [2.] Alii: _concretione_. [3.] Alibi: _quae_. + +TORALBA: Graviter certe peccatur ab iis, qui[1] metaphysica physicis +conturbant, i.e. naturalia divinis, nisi ut ex aliis alia melius +intelligantur. Nullum autem metaphysici argumentum praeter primam causam +incorpoream esse potest. Nam cum Aristoteles Platonis[2] ideas locis +omnibus evertere conaretur, quod hypostasim nullam in natura[3] +haberent, intelligentias tamen seu mentes separatas in natura +incorporeas statuit his verbis:[4] An, inquit, ad physicam pertinet, de +omni anima disputare? an vero de ea tantum, quae materia vocatur?[5] Hoc +postremum tam absurdum visum est Alexandro Aphrodisiensi, ut nullam +omnino substantiam corporis expertam affirmaret. Recte ille quidem, si +primam causam excepisset, quam ob id incorpoream esse oportet, quia sit +infinita. + + [1.] Alibi: _quod_. [2.] Alius: _Platonicas_. [3.] Alius: _naturam_. + [4.] Libro ultimo de nat. anim. [5.] Alius: _vacat_. + +OCTAVIUS: Argute quidem, Toralba; sed me scrupulus angit, quod cum +angelus particula quaedam sit et quasi scintilla divinae mentis illius +ac aeternae, qui fit ut corporea mens ex incorporea natura existere +possit? + +TORALBA: Assumis tu quidem, Octavi, quod in quaestione positum est, +an scilicet mens humana sit particula divinae mentis, ut quidem video +placuisse nonnullis, qui Plotinum auctorem citare[1] non dubitant, quod +hominis mentem +homoousion+ esse dixerit ipsi Deo. At[2] ne +homoousios+ +quidem est, tantum abest ut sit +homoousios+. Falsum item, quod Arrianus +ad Epictetum scribit, quem[3] ad hominem ita loquentem inducit: Tu +delibatio[4] Dei habes in te ipso partem illius: +su men apospasma ei +tou theou, echeis te en seautô meros ekeinou+. Longe aliter Trismegistus +ad Asclepium: Mens, inquit, non est abscissa de substantia Dei, sed[5] +explicata, ut lux solis. Nam[6] si angelus, si humana mens ab essentia +Dei decerpta esset, i.e. si particula Dei esset, Deum corpus esse +oporteret, quod absurdum esse omnes confitentur. Item totus homo Deus +esset; totum enim esse necesse est, cui pars detrahi nequit. Item Dei +natura divisibilis ac dissolubilis esset, si partes haberet; itaque +litterae sacrae mentem hominis non Dei substantiam, sed spiraculum +appellant i.e. #ruach#[7] et imaginem, non partem illius, quae nulla +in natura divina incorporea fingi potest. + + [1.] Alibi: _ciere_. [2.] Desiderantur haec decem sequentia verba + in alio codice. [3.] Alibi: _cum_. [4.] Alius: _deliberatio_. + [5.] Desiderantur haec viginti sex verba in alio codice. [6.] Alibi: + _Non_. [7.] Alius: #neshamah# + +SALOMO: Sapienter illi quidem, qui a Dei natura corpus omnino[1] +sejunxere, id enim praecipuum caput est symboli nostri. + + [1.] Alibi: _omne_. + +SENAMUS: Quid igitur hoc sibi vult[1], Deum esse ubique? Etsi enim +ubique est, est in loco, si in loco, etiam corporeum esse oportet. + + [1.] Alius: _haec sibi volunt_. + +FRIDERICUS: Deus ubique est et[1] nusquam est. + + [1.] Alibi: _ut_. + +SENAMUS: Igitur contradictoria simul vera sunt: si Deus est hic, Deus +non est hic. + +CHRTIUS: Nos, inquit Augustinus, credimus ubique Deum esse praesentia, +essentia, potentia, in omni loco sine circumscriptione, in omni tempore +sine mutatione. + +OCTAVIUS: Rectius[1] et optime, opinor, Chrysostomus, qui, quomodo Deus +ubique sit, capere se non posse confitetur. + + [1.] Alibi: _Modestius_. + +SALOMO: Recte ille quidem, etenim Deus de se ipso loquens: Ego, inquit, +coelum et terram impleo. Item: Coelum mihi sedes est, terra autem +scabellum pedum meorum[1]. + + [1.] Jeremiae 23, 24. Jesaiae 66, 1. + +SENAMUS: Haec ad potentiam ejus infinitam pertinere videntur, non ad +essentiam, ut Helias Thesbites his verbis innuit[1]: Deus, inquit, non +est in aëre, non est in commotione, non est in igne; alioquin creatoris +et creaturae una esset et eadem essentia, si utraque promiscue +confunderetur, idem etiam creatoris et creaturae cultus haberetur. Ob id +Deus altissimus, h.e. Eljon, #elyon# appellatur, quia in coelis est. Et +ab interpretibus Hebraeis Deus #makom#, i.e. locus beatorum[2], quia +mundus in Deo est, non autem Deus in mundo vastissimo quidem, sed +prae illa essentia infinita corpusculo exiguo; non quia mundi aditu +excludatur, sed ut intelligamus, nulla mundorum innumerabilium +capacitate includi aut illius purissimam et incomprehensibilem essentiam +cum rebus foedis, fluxis ac caducis permisceri. Est enim mundus +usquequaque corporum plenissimus, nec quicquam in natura[3] vacuum. Quis +autem et qualis sit Deus, (quanquam in eo nulla sit qualitas), mortalium +nemo, quamdiu spirabit[4], intelliget. Nam Mosi roganti, ut se Deus illi +contuendum exhiberet: Nemo, inquit Deus, vivens Deum videbit, i.e. plane +cognoscet. Ac propterea dicitur in atra caligine versari et in tenebris +latibula sua posuisse, h.e. obscurissimam et difficillimam ejus +cognitionem videri hominibus in caligine densissima constitutis, cum +ipse lucis auctor omnia suo compleat splendore. Ac tametsi praeclarum +est, ejus omnia opera, dicta, facta, leges praedicare et crebris +canticis usurpare, nihil tamen est, quo verius vel melius, quam +contemplantis silentio laudari possit. Ac propterea David[5] illud +sapienter usurpat: Tibi silentium laus! Quod vulgaris interpretatio +non explicat his verbis: Te decet hymnus Deus in Sion. Sic enim voces +hebraicas #lekha dumiyah tehillah# erudite Rabbi Moses interpretatur, +ut etiam Chaldaeus paraphrastes: Coram te, inquit, laus reputatur +silentium; quia Deus, quis qualisque sit, nullo sermone explicari aut +ne cogitatione quidem capi potest. + + [1.] 3 Regum 19, 11 sqq. [2.] Alius: _vocatur_. [3.] Alius pro his + duobus verbis: _materia_. [4.] Alius: _scrutabitur_. [5.] Psalm. + 64, 2. + +CURTIUS: Illud quidem symbolo Pythagoras significat, cum silentio Deum +laudandum esse ac puro animi affectu jubet colendum, quia sermo ipse +inquinatus est nec veras Dei laudes assequi potest. Quod silentium +Porphyrius et Jamblichus sic interpretantur, quando pura mens hominis in +ecstasin divini amoris sublata immortali Deo mactatur, quod veteres in +sacrificiis significabant, cum dicerent: Favete linguis! vel ut Homerus: +Praecidite linguas, +temnete glôssas+ ut rerum sublimium ac divinarum +contemplatione sursum corda raperentur, supra coelos omnes, ubi Dei[1] +essentia ab omni mundi cogitatione disjuncta versatur. Id autem tum +maxime fit, cum Dei agnoscendi causa potentiam ejus, bonitatem, +sapientiam atque illius omnia dicta, facta, judicia, res gestas +discutiendo, immensa rerum admirabilium ac sublimium infinitate +perterriti silemus. + + [1.] Alibi: _mundi_. + +TORALBA: Ego tamen silentio rupto laudes immortali Deo canere nunquam +desistam, et quidem Heroicis numeris: + + Me tua gestarum rapit ingens gloria rerum, + O Deus omnipotens! procul hinc peregrina deorum + Turba fugit fictaeque simul pietatis imago. + Angelici properate chori, properate poëtae, + Quotquot mente pia sacratum nomen adorant, + Ac Domini laudes puris efferte[1] labellis! + Ast ubi[2] verborum vis ac sapientia tanta, + Quae mare, quae terras, quae coeli temperet orbes + Legibus aeternis, percurrens cuncta momento? + + [1.] Alius: _afferte_ vel _offerte_. [2.] Alius: _Est ibi_; alii: + _Est ubi_. + +CORONAEUS: Tenemus igitur Deum extra mundi concretiones et contagiones, +sedem suam posuisse supra quicquid est coelorum, ut etiam visio +Ezechielis ac prophetarum LXXII, quos de spiritu Mosis Deus afflaverat, +aperte declarat. + +SALOMO: Apertius tamen significatur hominis conditione, quem Deus ad +imaginem sui creavit, quod Rabbi Moses sic interpretatur, quod[1] +quemadmodum intellectus agens seu adeptus[2] extra hominem et ab hominis +concretione liber est, sic etiam Deus a mundi[3] concretione et +contagione liber sit. + + [1.] Alius: _ut_. [2.] Alibi: _occupatus_. [3.] Desunt alibi haec + tria sequentia verba. + +CORONAEUS: Habemus Toralbae demonstrationem, non modo de angelorum ac +daemonum corporea natura, verum etiam praeter Deum nullam substantiam +incorpoream esse; sed quaeri possit, an daemonum et angelorum cum +mentibus humanis essentia sit eadem? + +CURTIUS: Puriorem esse angelorum quam daemonum essentiam et corpora +lucidiora, docet Augustinus[1]: Angelis, inquit, malis mutata sunt in +casu corpora in deteriorem qualitatem aëris spissioris. Idem: Tenuia, +inquit, angelorum corpora in deteriora ac spissiora transformata sunt, +quibus ab igne pati possint. + + [1.] In Genesin cp. 8. + +TORALBA: Porphyrius in antro Homerico scribit, angelos ac daemones aëreo +corpore constare ac vestiri, ut ab ignibus patiantur, idque affirmans +Philoponus[1]: Alioquin, inquit, intellectualis natura[2] nihil +pateretur. + + [1.] Contra Alexandrum Aphrodisium. [2.] Alius: _ratio_. + +SENAMUS: Si nulla sunt organa sensuum, nulla visus, tactus, gustus +instrumenta et ne ulli quidem in aëre nervi, a quibus sensum haberemus, +nullum cerebrum, unde nervi oriuntur; quonam modo aëreae mentes ab +ignibus paterentur? Item si mentes humanae ignea constant natura, ut +ille[1] innuit hoc versu: + + Igneus est illi vigor et coelestis origo, + +nihil ignis ab igni pati potest. Multo minus si aërea compage +coalescunt; alioqui totus aër quantus est, pridem flammis consumtus +interiisset. Sin mentes separatae aquea constant natura, flammas potius +exstinguerent, quam ignium vim sentirent. + + [1.] Virgilius Aen. VI. + +OCTAVIUS: Vetustissima est opinio, animas ignea[1] constare natura, ac +propterea Synesius in epistola quadam ad Cyrenesium pontificem eos, qui +extrema naufragia extimuerant, siccas exeruisse[2] vaginas[3] scribit, +ut animam, ne mergeretur[4], ejicerent, idque ab Homero significari, ac +propterea Philostratum scripsisse, nunquam ante Ajacem Oïleum, qui +submersus interierat, demersis hominibus parentari consuevisse. Inde vox +Sibyllae ad Palinurum[5]: + + Tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum + Eumenidum inspicies ripamve injussus[6] adibis? + +Num igitur Philo[7] verius, qui daemones appellat chorum corporis +expertium animorum, aut cur Ebraei animam, quae corpori superstes +evolavit, viduam appellarent, si alio adhuc[8] corpori conjuncta esset, +cadavere priori deserto? Neque enim recte diceretur mens vidua, si +relicto cadavere alteri corpori quasi secundis nuptiis copularetur. + + [1.] Alibi: _igne_. [2.] Alibi: _exemisse_. [3.] Alius: _sicca + evasisse vagina_. [4.] Alius: _mergerentur_. [5.] Virg. Aen. VI. + [6.] Alius: _invisus_. [7.] In libro de mundo et in libro: quod + somnia mittantur a Deo. [8.] Alibi: _ad haec_. + +FRIDERICUS: Si Senami argumentum necessarium esset, quo sensibus animas, +daemones, angelos vacare concludit, ne Deus ipse quidem audiret aut +videret. Quid autem stupidius[1], quam eum, qui mirabili aurium et +oculorum fabrica visum et auditum brutis etiam animantibus indidit, +coecum et surdum arbitrari, quia sic oculis, auribus ceterisque sensuum +careat instrumentis? At nemini dubium esse opinor, quum angelorum ac +daemonum voces ab aliis, qui daemones +paredrous+[2] i.e. domesticos +habeant, audiantur, quos tamen his sensibus carere fatentur. Quin etiam +daemonum voces mox acutae et graciles, mox etiam graves et terribiles +videntur[3], et quasi ex utre[4] verba facerent. Inde ab Ebraeis malus +daemon ob id #Ov# appellatur[5] ab utre. Memoria subit Hermolai Barbari +Patricii, qui ab hac civitate exilio pulsus est, quod legatus Romam +missus a summo pontifice cardinalis honorem injussu senatus acceperat. +Is cum entelechiae vocem in animi definitione non satis intelligeret, +placuit daemona +paredron+, quem cum Georgio Placentino quaestionis +arbitrum receperat, interrogare; hic voce tam gracili ac tam obscure[6] +respondit, ut quid vellet nullo modo intelligi potuerit. + + [1.] Alibi: _turpius_. [2.] Alius: +paroikous+. [3.] Alius: + _videantur_. [4.] Alius: _aëre_. [5.] Levit. 20, 27. [6.] Alibi: + _obscura_. + +TORALBA: Non sunt igitur ad vocem articulatam necessarii pulmones, +larynges, lingua, palatum, sed confitendum est, vim sensuum[1] aliam +esse in Deo, aliam in coelo, aliam in angelis ac daemonibus, aliam in +animantibus. + + [1.] Alius: _sensitivam_. + +OCTAVIUS: Si nullus esset sensus in mentibus separatis, nulla essent +supplicia sceleratorum, ac praemia[1] quaeque bonorum jacerent. + + [1.] Alius: _gaudia_. + +SALOMO: Illud abs te, Sename, scire cupiam, num saepius in somniis sola +mente, oculis conclusis ac sensibus omnibus stupefactis, rerum imagines +videris[1] perinde ac si oculos apertissimos haberes[2]? Quod quidem si +fateris, cur dubitas aciem mentis, quam oculorum, ad contuendum +acutiorem confiteri? Ac M. Tullius non minus eleganter quam vere +scripsit, mentes ipsas tum maxime sentire ac vigere, cum e corporibus +excessissent. + + [1.] Alibi: _videri possint_. [2.] Alibi: _quis haberet?_ + +CORONAEUS: Frustra res antea perspicue demonstratas a calce ad caput[1] +revocaremus: nam ex illis Toralbae demonstrationibus deque corporea +daemonum ac animorum natura, hunc etiam fructum decerpimus, quod +Thomistarum[2] ac Averroistarum perniciosa opinio diluitur; posuerunt +enim, unam esse omnium animam in singulos homines diffusam ac rursum +occasu cadaverum segregatam in sese coire. Ita argumenta illa triginta, +quae ad stabiliendum hunc errorem Averroistae denotant, uno ruunt et +eodem momento, quibus tamen satis apte fieri non poterat ab iis, +qui animos corporum expertes esse posuerunt, quoniam substantiae +incorporeae, si ullae existerent, facile[3] avulsae a corporibus coirent +in unum, corpora vero ut se ipsa penetrent, fieri nullo modo potest. +Restat igitur, ut intelligamus, quemadmodum ex ea demonstratione Dei +essentia et potestas infinita[4] colligatur, quod superius Toralba +demonstraturum se, ni fallor, spopondit. + + [1.] Alius: _carceres_. [2.] Themistianorum. [3.] Alius: + _facillime_. [4.] Alius: _indistincta_. + +TORALBA: Dixi quidem, ut ille in re levissima, sed non promisi. Quis +enim hoc sibi aut alteri promittere se posse confidat? Obsequor tamen +Coronaeo, cui nihil denegari potest; ineptus enim malo, quam non +obsequens videri. Omnis substantia corporea est finita, cum incorporea +nullis terminis coërceatur. Quae autem substantia nullis finibus +concluditur, infinita est. Hoc enim corollarium ex superioribus[1] +demonstrationibus colligitur. At omnium theologorum et philosophorum +summa consensione prima causa est incorporea, igitur sola est essentia +infinita; si[2] essentia est infinita, et potestas et bonitas et +sapientia est infinita. Quia si vis finita subjecto infinito congrueret, +etiam visin finita subjecto finito conveniret, et creatura finita +infinitae potestatis esset. Absurdum consequens, igitur et antecedens. +Ex eo sequitur, nihil in Deo infinito finitum cogitari posse. Hoc +amplius scilicet, si Deum solum simplicem esse, cum omnia corporea +ex partibus coalescant, ac propterea Deum solum impatibilemet +indissolubilem esse, contra quam usu venit substantiis compositis, quae +ex iis constant in quae dissolvuntur, et in ea ipsa dissolvuntur, ex +quibus conflantur. Id autem quod simplex est, in partes, quas nullas +habet, dividi aut in alia principia dissolvi nequit. + + [1.] Alibi: _supremis_. [2.] Desunt haec duodecim sequentia in aliis + codicibus. + +SENAMUS: Si Deus est incorporeus, quid est quam ob rem aures, oculi, +nasus, digiti, pedes, brachia, facies ei tribuantur? + +SALOMO: Etiam ira et furor saepissime, an propterea iracundum et +furiosum esse dicemus? Sed nutrices et parentes oportet cum infantibus +balbutire et ad Deum humana transferri, quando ad homines divina traduci +non possunt. Illud autem animadversione dignum, quod cum caeteri sensus +Deo tribuantur, nunquam tamen gustus et tactus, quia corpori semper +inhaerent, nec sine corporibus sensibilia tactus et gustus percipi +queant, ut caetera sensibilia, ut magis ac magis appareat, Deum plane +incorporeum esse. Angelus autem si incorporeus esset, ut Aristoteles cum +plerisque theologis opinatur, ejus substantia existeret omni in loco et +extensionem infinitam haberet et[1] essentiam, quin etiam intelligentias +ac daemones unum et idem cum Deo esse oporteret atque ita bona malis, +aeterna caducis, fluxa sempiternis, purissima foetidissimis, Creator +denique creaturis promiscue confunderetur. Quae non modo absurda, sed +dictu nefaria sunt. Ita quoque si angelus aeternus esset, nunc haberet +totam durationem, quam habiturus est[2], et ut pinguius loquamur, +formaliter infinitam[3]. Illud enim philosophorum ac theologorum +consensione constat, _esse et posse_ in essentia divina nihil differre; +item _esse, fuisse et fore_ in rebus aeternis unum idemque haberi, quia +nec prius nec posterius est in Deo, ut rectissime Rabbi Moses[4] +scribit. Idem autem significat Jesaias[5], cum utrique angelo seraphino +sex alas fuisse scribit ac duabus quidem faciem tegere, duabus pedes, +reliquis volare, ut intelligamus, angelos ortum habuisse et occasum +habituros, tametsi hominibus utrumque sit ignotum, Deum vero solum +principio et fine et omni temporis successione carere. Nam ubi est +successio, ibi est novatio ac mutatio, ut angelus se habeat aliter quam +prius, quoniam non angelus habet, quod praeteriit, et exspectat, quod +futurum est, igitur mutabilis ac propterea terminum habiturus. Nisi +enim aliud atque aliud esset in motu, ne in tempore quidem prius ac +posterius perciperetur. Motum autem angelis inesse, perspicue Toralba +demonstravit; id enim sacris litteris saepe significatur, quae non modo +angelis motum inesse, sed etiam motus[6] celeritatem ac pernicitatem +significant, cum alas quatuor sexve angelis tribuant, quod satis innuit, +mutabilem esse[7] ac dissolubilem eorum naturam. + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Alibi: _esset_. [3.] Alibi: _nisi + vitam_. [4.] In libro More nebochim. [5.] Jessiae 6, 2 et 6. + [6.] Deest in aliis codicibus. [7.] Deest in aliis. + +CORONAEUS: Habemus igitur perspicuam minimeque dubiam demonstrationem +de potestate atque essentia Dei, omnibus modis infinita, eumque solum +aeternum esse, +aiônion, aperanton, anarchon+, angelos vero, daemones, +mentes corporeas esse ac finitas, suaque natura mutabiles ac solubiles. +Quae aditum aperire mihi videntur ad ea, quae de actionibus daemonum, de +funambulis elephantibus, de arboribus et brutis loquacibus, de sagarum +transvectionibus feruntur. + +SENAMUS: Prospiciendum nobis est, opinor, ne pro argumento capiamus +id ipsum[1] quod in quaestione positum est, scilicet ea miracula quae +spectantur a daemonibus cieri. Neque etiam si demus, corporeos esse +daemones, propterea sequitur, transvectiones sagarum veras esse. + + [1.] Deest in alio codice. + +TORALBA: Quod nec a natura nec ab hominibus fieri potest[1], id vel a +Deo vel ab angelo vel a daemonibus fiat[2] oportet. At neque per naturam +neque per hominum gestionem transvectiones illae sagarum[3] per aëra[4] +fieri possunt; igitur a Deo vel ab angelis daemonibusque fieri necesse +est. + + [1.] Alius: _possit_. [2.] Alibi: _fieri_. [3.] Alius: _hominum_. + [4.] Tria haec antecedentia verba desunt in alio codice. + +OCTAVIUS: Post mundi conditionem[1] Deum ab omni actione conquievisse +docemur, nec quicquam nisi causis intercedentibus agere; quanquam de +rebus tam arduis et ab hominum sensu et captu remotis quicquam[2] +statuere valde periculosum mihi videtur. + + [1.] Alius: _creationem_. [2.] Alius: _quicquid_. + +TORALBA: Si Deum mobilem fatemur, et patibilem et mutabilem confiteri +oportet; hoc absurdum, illud igitur. Sed ut angelorum ac[1] daemonum +actiones melius intelligantur, demonstrandum est, primam causam non +solum immobilem esse, sed ne moveri[2] quidem, contra quam[3] putat +Aristoteles, qui aeterno motu Deum obligavit. + + [1.] Desiderantur haec quinque sequentia verba in aliis codicibus. + [2.] Alius: _movere_. [3.] Alius: _quam_. + +CORONAEUS: Age igitur, Toralba, uti facis, ea quae vagis minutorum +philosophorum erroribus jam pridem implicata sunt, explicare. + +TORALBA: Inveteratus Aristotelis error plerosque fefellit, qui si +acutius mobilium ac moventium ordinem intuerentur, a suscepta sententia +discessissent. Quaedam enim moventur tantum ut materia, quae quasi +faex[1] omnes motus patitur, nec tamen movet ipsa; quaedam tantum[2] +movent et[3] moventur, ut forma et corpora naturalia; quaedam movent nec +moventur, ut primus motor, qui movet quidem primum mobile, nec movetur +tamen. Hoc ordine mobilium et moventium posito, necesse est, aliquod[4] +extremum esse, quod nec moveat nec moveatur. Id autem est prima omnium +mobilium ac moventium causa, quae perfruitur[5] quiete sempiterna. + + [1.] Alius: _sex_. [2.] Alius: _vero_. [3.] Haec sequentia undecim + verba desunt in alio codice. [4.] Alius: _aliquid_. [5.] Alius: + _perfinitur_. + +OCTAVIUS[1]: Pulcherrimus quidem hic ordo mobilium ac moventium; non +video tamen, ut sit necessarius. + + [1.] Deest in alio codice. + +TORALBA: Non desunt aliae demonstrationes, quibus necessario +conficitur[1], primam omnium causam nec moveri nec movere. + + [1.] Alius: _conficiatur_. + +CORONAEUS: Cedo igitur, nisi molestum est, cum in re tanti ponderis ac +momenti omnia nos tentare oporteat, ut sit[1] quo Epicurei efficacibus +argumentis et ad assentiendum necessariis refellantur. + + [1.] Alii: _si_. + +TORALBA: Tam absurdum est, essentiam infinitam finito corpusculo ad +finitum modum adjungere, quam vim infinitam finitae naturae tribuere, +cum sit eadem contrariorum disciplina. At ineptum est et ab omni ratione +alienissimum, vim infinitam tribuere corpori finito; igitur ineptum +quoque, essentiam Dei infinitam corpusculo, mundo finito copulare. Atque +illud quidem Averroi tam incongruum visum est et abhorrens a natura, ut +Aristotelis sententia repudiata secundae causae tribueret primi mobilis +conversionem. Idem tamen hic sui[1] oblitus mundum aeternum statuit, qua +quidem ratione causam secundam, quam finitam esse fatetur, aeterno (id +est infinito) motui[2] alligavit, et eodem relabitur, quo[3] Aristotelem +delapsum criminibatur. + + [1.] Deest alibi. [2.] Alius: _motu_. [3.] Alius: _unde_. Ceterum + haec sequentia Toralbae verba in aliis codicibus desunt. + +CORONAEUS: Haec quidem demonstratio non minus efficax[1] est ad +convellendam Aristotelis et Averrois de mundo aeterno sententiam, quam +superior illa de corporea daemonum et angelorum natura. Deum autem +motorem inquietum[2] statuere, non modo a natura divina, sed etiam +ipsius Aristotelis scriptis inter se dissidentibus alienum est. Deos, +inquit[3], arbitramur felices ac beatos, sed cum nullis actionibus +impediantur, nec Endymionis in morem[4] dormire consentaneum sit, +relinquitur[5], ut contemplatione aeterna fruantur. Si Aristoteles Deum +contemplatione, quae a motu quam[6] longissime abest, si quiete beata +perfrui[7] arbitratur, cur illum irrequieto motu fatigat? Dicitur enim +post mundi creationem[8] conquievisse, quid a mundo alienius, quam +quies? Quae quum ita sint, consequens est, coelos[9] per sese et a forma +sibi insita aut ab angelis moveri. + + [1.] Alibi: _minimae efficaciae_. [2.] Alii: _irrequietum_. + [3.] Lib. 10 Moralium ad Eudemum. [4.] Alius: _in modum_. [5.] Deest + in alio codice. [6.] Deest in eodem codice. [7.] Desunt haec sex + sequentia verba in eodem codice. [8.] Alius: _conditionem_. + [9.] Alius: _coelum_. + +OCTAVIUS: Video nos sensim a metaphysicis ad physica delapsos, +siquidem demonstratum est, angelos, daemones, mentes humanas corporea +coagmentatione vigere, nec ullam omnino essentiam praeter Deum +incorpoream existere. + +TORALBA: Omne metaphysici argumentum ac subjectum ad essentiam +incorpoream spectat. Caetera quia[1] corpora naturalia sunt, physicorum +propria dicamus. Angelorum tamen aut daemonum actiones, quae voluntariae +sunt, quis ad naturam pertinere dicat? Perinde non[2] est, ac si quis +putet, liberas hominum actiones a voluntate profectas[3] naturales esse, +tametsi homo, quatenus corpus naturale, physicorum subjectum erit. + + [1.] Alius: _qui_. [2.] Alius: _enim_. [3.] Alibi: _perfectas_. + +CURTIUS: Ambigit Aristoteles de mente humana, cujus disputationem a +physicis libris retraxit[1]. + + [1.] Alius: _litteris detraxit_. + +TORALBA: Succurrit in mentem Helvetii cujusdam opinio, qui eleganti +nomine se Theophrastum Paracelsum appellavit, qui medicorum omnium +decretis a stirpe revulsis nova somnia invexit, summa doctorum virorum +consensione repudiata, quibus etiam illud subrogavit, daemonum actiones +naturales esse. + +CORONAEUS: Statuendum igitur prius est, quae naturalis actio dici +mereatur. + +TORALBA: Actio naturalis esse non potest, quae vel a Deo, nullis +causarum inferiorum interjectis opibus, vel ab angelo vel a daemone vel +a divinae[1] voluntatis arbitrio vel denique casu fiat. Casum appello +plurium causarum concursum ad effectus inopinatos: caetera, his +exceptis, naturâ fieri dicemus. + + [1.] Alius: _humanae_. + +FRIDERICUS: Nemo certe, nisi demens, arbitratur[1] hominis ascensum in +coelum, aut per aëra volatus sagarum naturales esse, cum id potius fiat +repugnante natura, quae gravia[2] deorsum impellit, nisi quid fuga[3] +vacui sequatur, ut cum e lacubus[4] aqua pluvialis sursum abripitur, +tunc enim gravia sursum, leviora[5] deorsum feruntur, ad universitatis +totius incolumitatem. + + [1.] Alius: _opinatur_. [2.] Alius: _graves_. [3.] Alibi: _nisi + prius fuga_. [4.] Alibi: _vel cum elicibus_. [5.] Alius: _levia_. + +CURTIUS: Ego mundum hunc[1] perinde ac rempublicam ad illius reipublicae +mundanae imaginem temperari oportere statuo, vel potius nostram +civitatem exemplar esse debere illius exemplaris et archetypi mundanae +civitatis. Nam qui universitatis ordinem penitus perspexit, suae +civitatis statum multo melius temperabit. Et quemadmodum in republica +bene constituta sunt quaedam majestatis et imperii perpetuae leges, +quaedam vero[2] per varia tempora ac rerum opportunitate mutantur, item +ordinarii quidam sunt magistratus lege creati ad jurisdictiones, ad +aerarii tutelam, ad sarta tecta civitatis, ad annonae procurationem, +ad salutis publicae curam, item ministri magistratuum locis omnibus +dispositi, ad exsequenda principum ac magistratuum jussa: ita quoque +consentaneum est, providum naturae parentem Deum leges quasdam perpetuas +et inviolabiles sanxisse, ratos scilicet orbium cursus ac recursus, +quorum tanta constantia est, ut ab ortus sui primordio ne momento quidem +aberraverint a tramite. Nec dubium est, quin angelos quasi principes in +coelo, his inferiores in elementis collocarit, alios ad obeunda sacra, +qui quasi sacrifici mentes puriores ac sanctiores, velut hostias, Deo +immortali sacrificant ac vota precesque offerunt[3], quosdam civitatibus +ac imperiis praepositos, quos Graeci[4] +kosmagôgous+, Latini Deos +tutelares appellabant ac persuasum habebant, non prius civitates +expugnari aut capi posse, quam tutores illos ac praefectos urbium votis +ac supplicationibus evocarent[5], quo pertinet illud: Excessere Dii, +quibus hoc imperium steterat. + + [1.] Addit alius codex: _a Deo_. [2.] Additur alibi: _quae_. + [3.] Alius: _afferunt_. [4.] Alii: _Proclus_. [5.] Evocatio est apud + Curtium lib. 2. + +FRIDERICUS: Civitatum moderatores +angelous+, +daimonas+ vocat Plato[1], ++kata topous hupo theôn archontôn panta ta tou kosmou merê dieilêmmena+. + + [1.] In politicis. + +SALOMO: Illud arcanum, ut optima quaeque[1], Plato ab Ebraeis acceperat; +sic enim in sacris litteris legimus, Deum terminos ac fines populorum +pro angelorum numero statuisse; nec dubitandum est, angelorum partem +coelestibus, partem elementis, partem hominibus praefici, alios quidem +ad praemia bonorum, alios ad supplicia impiorum. Huc enim pertinet +carmen illud Davidis[2]: _principes populorum congregati sunt cum Deo +Abrahami, quoniam in Deum intenti sunt tutores terrarum._ Id enim +proprie[3] significant haec verba #maginnei eretz# quos eodem versu +#nedivei ammim# principes populorum appellat. At tametsi[4] Plato a Diis +praefectos[5] scribit, horum tamen omnium ducem ac principem exercituum +daemonum ac Deorum ter maximum Deum appellat, cujus currum caeteri +consequantur: +ho men dê megas hêgemôn en ouranô Zeus ptênon harma +echei, tô de hepetai stratia theôn te kai daimonôn.+ Quod idem a Davidis +odis expressum est hoc versu[6]: _currus Dei exercituum multiplex +viginti millia laetantium_. Quem locum sic reddidit Chaldaeus +paraphrastes: currus Dei viginti millia ignis ardentis, duo millia +angelorum ducunt illos, divinitas Dei est[7] super illos, ut +intelligamus, Deum placida quiete fruentem angelorum ac daemonum +ministeriis ac obsequiis uti. + + [1.] Alius: _quoque_. [2.] Psalm 46 (47), 10. [3.] Alius: + _praecipue_. [4.] Alibi: _attamen etsi_. [5.] Alius: _profectos_. + [6.] Psalm 67 (68), 18. [7.] Alius: _quiescit_. + +CURTIUS: Illud etiam in natura videmus, quod in republica, bene +constituta scilicet, leges interdum mutari ac pro curatoribus[1] +ordinariis extraordinarios constitui, idque ad reipublicae salutem. +Ita quoque naturae leges suspendi[2] ac nova quaedam praeter naturam, +ostenta, prodigia, morbos populares, incendia terrarum, diluviones +aquarum cieri, ne quis putet, ulla legum naturalium necessitate Deum +alligari, ut ante[3] Toralba demonstravit. Quid enim absurdius esset, +quam in civitate regem suis imperiis ac legibus solutum, ut leges +pro temporum varietate corrigere et emendare possit, Deum vero mundi +principem ac parentem suis legibus obligari? Non debent igitur angelorum +ac daemonum naturales actiones censeri, quae[4] praeter ordinem naturae +consuetum fiunt, ut flumina retroferri, maria scindi, flammas deorsum +dejici, quae non nisi divina potestate ac consensu[5] fieri possunt. + + [1.] Alius: _magistratibus_. [2.] Alius: _sustineri_. [3.] Alibi: + _acute_. [4.] Alibi: _cum_. [5.] Alibi: _concessu_. + +SENAMUS: Nihil bonum mihi videtur, quod praeter naturam fiat, ut +Aristoteles scribit: +ouden de tou para phusin kalon+. + +SALOMO: Ignoscendum opinor Aristoteli, rerum divinarum imperito, imo +potius contemptori. + +SENAMUS[1]: Quid vetat igitur, quominus omnia quae naturâ fiunt, +a daemonibus et angelis fieri dicamus? + + [1.] Alii rectius: FRIDERICUS. + +SALOMO: Pleraque nasci ac paulatim augeri videmus ab ea vi, quam +originis cujusque principio Deus indidit, sine ulla daemonum aut +angelorum actione, puta stirpes et animantia, quae suapte vi, primordio +sui generis divinitus tributa, suum genus propagant[1]. Idem judicandum +de lapidibus, metallis, fossilibus, quae terra modice culta et etiam +inculta sponte profert. Sed praeter hanc animantium ac stirpium +generationem est alia[2] quaedam ordinaria et solennis, quae[3] solet +quotannis recurrere, attamen praeter naturae leges, quibus quidem ex +semine genera propagantur, ut omnia illa piscium examina, quae derepente +stata magnitudine eodem tempore, iisdem littoribus[4] exoriuntur, +quorum[5] nec semina in vadis aut littoribus aut saxis aut alga usquam +apparent, nec ulla vestigia parentum. Nam eorum, quae a parentibus +originem habent, sua sunt semina, sua incrementa, et ut paulatim +exsurgunt, ita quoque sensim tabescunt. Illa vero momento in justam +magnitudinem erumpunt ac paulo post, nisi capiuntur[6], evanescunt, +ut thynnorum agmina, quae cubica figura tanta vi ac multitudine in +Hellespontum tranant e Ponto, ut saepe naves ac retia validissimis +viribus subvertant, neque tantum in Hellesponto, sed etiam apud Rhodios +Elopes[7] ejusdem magnitudinis tantis agminibus prodeunt, ut Rhodiorum +alimento diu sufficere possint. Nec dubito, quin aliis quoque littoribus +consimilis piscium annona divinitus[8] tribuatur accolarum inopiam ac +tenuitatem sublevatura. + + [1.] Alius: _propugnant_. [2.] Alibi: _lux_. [3.] Alius: _quia_. + [4.] Alibi: _littore, iisdem temporibus_. [5.] Desunt haec tredecim + sequentia in alio codice. [6.] Alius: _capiantur_. [7.] Vel: + _helopes_. [8.] Deest in alio codice. + +FRIDERICUS: Ego quidem apud Batavos salmonum ac sturionum, quos siluros +appellant, tantam piscationem vidi, ut in finitimas regiones[1] non sine +ingenti quaestu transveherentur, nec procul a Batavia circa fretum +Ixium, haleces tot ac tantis legionibus Octobri mense prodire, ut iis +capiendis piscatorum copia, quae maxima est, sufficere nullo modo +posset, unde in universam Galliam, Germaniam utramque, Britanniam cum +uberrimo quaestu transvehi. Sed illud mirum, quod cum justa magnitudine +momento prodirent, nulla tamen semina, nulli foetus ac ne ulla +quidem vestigia videantur. Quae quum a piscatoribus et mercatoribus +exquirerem[2], narrabant illi, ad Orcades insulas arcarum multitudinem +admirabilem annuis piscatoribus redundare[3] et in littore Celtico +statam esse galeorum piscationem mense Martio[4], deinde Aprili +scombrorum; unde tamen tot agmina prodirent, scire neminem. + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Alius: _conquirerem_. [3.] Alius: + _redundari_. [4.] Alius: _Martis_. + +CURTIUS: Ipse vidi saepius in Galliae Narbonensis littore examina +mugilum stato anni tempore semper remeare et in proximo littore +Massiliensi apicarum[1], item in adversis Africae littoribus +trissarum[2], quas accolae juratas[3], nostri alosas appellant, +copiam ceteris[4] littoribus inusitatam. + + [1.] Alius: _aprarum_. [2.] Alius: _frissarum_. [3.] Alius: + _ejuratas_. [4.] Alius: _nostris_. + +CORONAEUS: Etiam Cretenses nostri annuas habent gobionum legiones, +quibus insula mirifice sustentatur, sed ea multitudine[1], ut ab eodem +utero, eadem hora, eodem momento natae aut coelitus delapsae aut ex +intimis terrae visceribus erutae videri possint. Item e littore Siculo +muraenarum maxima copia quotannis exsurgit. + + [1.] Alius: _magnitudine_. + +TORALBA: Non vestris tantum hominibus, sed nostris quoque liberalissimus +naturae parens providit. Nam Calaei[1] circa Lusitaniae littora solennes +habent chalcidum, quas sardinias[2] vocant, piscationes, et procul a +littoribus Europae in Atlantico asellorum ingens erumpit copia, paulo +post aestivum solstitium, non sine magna piscantium admiratione. Sed cum +intentos[3] lucro piscatores aspiceremus, nec tamen, unde tanta ubertas +tam repente prodiret, admirari[4] his iambicis invecti sumus in avaros +piscatores: + + Avare piscator, freta + Qui trajicis ferventia, + Piscationis aemulus! + Dic, si potes, (sed quis potest?) + Vis unde tanta piscium + Fulgentibus per aequora + Squamis[5] repente prodeat? + Est omnibus ac singulis + Ab ortu magnitudo par, + Est aequa moles corporis, + Adepta mox originem + Et incrementa partium. + Nusquam ulla partus semina, + Nec ulla sunt vestigia[6], + Nec alga vilis cochleas + Progerminat[7] a caudice, + Profunda nec maris vada, + Nec altis saxa rupibus, + Nec pura gignunt littora, + Nec Aphrodites candidae[8] + Genetrix spuma[9] procreat. + Quis agmen illud cubica + Figura piscium regit[10], + Aut unde lucidus fretum + Invadit halec Ixium, + Distenta rumpens retia[11] + Revulsis ante navibus? + Recenseamne cetera? + Vix orbe toto littus est, + Quod non abundet piscibus, + Largitione coelica, + Et quae[12] marinis sedibus + Procul[13] pascuntur alites, + Aut delicatioribus + Cicadum legionibus, + Cum fruge pingues evolant + Nomadum[14] ad solitudines, + Ut improborum poena sint, + Bonorum justa praemia. + O numen admirabile! + O celsitudo maxima + Procuratoris optimi, + Qui nutu nutrit omnia! + + [1.] Alius: _Colesiaci_. [2.] Alius: _serdunas_, vel: _sardumas_. + (Cf. Plin. h. n. 32, 53.) [3.] Alibi: _intentione_. [4.] Alibi: + _admirari_. [5.] Alibi: _alis_. [6.] Alius codex quinque haec + antecedentia versus ita legit: + Adepta moles corporis + Aqua mox incrementa et + Originem partium nusquam, + Sec ulla partus semina, + Nec sunt ulla vestigia etc. + [7.] Alius: _progermines_. [8.] Alius: _candida_. [9.] Alius: + _spumae_. [10.] Alius: _regitur_. [11.] Alius: _ilia_. [12.] Alius: + _qui_; alius: _aquae_. [13.] Alius: _nova_. [14.] Alius: _Modo dum_. + +OCTAVIUS: Video ego vos plus otii piscationi[1], quam aucupio dedisse. +Saepe cum Volaterranis finitimis nostris non sine admiratione spectavi, +advolantes exercitus palumbarum, cum tamen in continenti nullae aut[2] +ne ovorum quidem aut nidorum ulla usquam imago reperiatur, multo minus +etiam in proximis insulis. At si quis ab Africa[3] trajecto mari +mediterraneo evolare putet flantibus[4] austris, facile refellitur +immani spatio milliarium MCC; omnibus tamen accolis[5] constat, a plaga +maritima involare in continentem. + + [1.] Alibi: _otio piscationis plus_. [2.] Alius: _ac_. [3.] Alibi: + _Austria_. [4.] Alii legunt: _santis_, id quod sine sensu. + [5.] Deest in alio codice. + +CURTIUS: Cum agerem in Gallia, callidus quidam auceps noctu facibus[1] +accensis palumborum multa millia[2], quae ab oceano in littus Rhotomagum +versus advolaverant, nullo negotio venabatur. Cum ab illo percontarer, +unde tanta vis palumborum? illud reposuit, illis[3] tantum annis +advolare, quibus abundaret fagina glans, qua pascantur. Item liviarum et +earum[4] avium[5], quas ipse patria lingua _"pluviers"_[6] appellabat, +e genere columbarum, examina infinita in Aurelianorum agros impluere, +nusquam tamen nidos ac ne ciborum quidem in ingluvie aut ventriculo +argumentum[7] exstare. Et in pagis[8] Andium anseres sylvestres coelitus +accedere et, gramine pascuorum[9] momento saginatos, proventus uberrimos +incolis afferre. + + [1.] Alibi: _fascibus_. [2.] Alius: _vim_. [3.] Alius: _iis_. + [4.] Alius: _Luciarum et Acarum_. [5.] Alibi: _ranium_. [6.] Alii: + _pluvieres_. [7.] Addit alius: _aliquid_. [8.] Alius: _agris_. + [9.] Alius: _pascuarum_. + +SENAMUS: At in littore Neapolitano coturnicum annuam piscationem +videre potuistis, quae cum flantibus coris in Mediterraneum transvolare +conantur, demergi ac mortuae in littus ejici[1] solent. Ita quoque avium +greges opinor avolare et revolare, tum flumina, maria, montes trajicere, +ut[2] grues, hirundines, ciconiae, accipitres, anseres et anates +sylvestres[3], coturnices vero alarum brevitate debiles et adipe graves +merguntur. Ut[4] enim regiones omnes hieme conquiras, nusquam[5] tamen +hirundinem reperias. + + [1.] Alius: _rejici_. [2.] Alibi: _et_. [3.] Desunt quatuor haec + antecedentia verba in alio codice. [4.] Alibi: _Et_. [5.] In eodem + codice desunt sequentia haec quatuor verba. + +SALOMO: Senamus omnia argute derivare conatur ad naturae causas. At[1] +quidem originis initio Deus jussit[2], aquas non solum aquatilia, sed +etiam volatilia promere. Itaque in sacris libris legimus[3], coturnices +a plaga maritima ad Israëlitarum castra spiritu Dei disjectas tanta +multitudine, ut spatio itineris diurni duobus cubitis in altitudinem +undeque castra complecterentur. Castra vero quanta fuerint, intelligi +potest ex eo, quod 600000 civium, qui arma ferebant, censa[4] fuerunt. +Ex quo intelligitur[5], seniorum, juniorum, foeminarum, servorum +peregrinorum, quae censa non fuere, multitudinem triplo majorem +exstitisse. Ac nihilominus tantae multitudini[6] coturnices non +solum mense toto suffecisse constat, verum etiam cupiditatem carnium +vorandarum[7] ad nauseam usque explevisse. Quod igitur legimus, tot +examina coturnicum spiritu Dei ab oris maritimis abrepta fuisse, satis +intelligitur, fuisse extraordinariam generationem, angelis divino +concessu ac munere procurantibus, non aliter quam illa, quae dixistis, +piscium ac avium repentina examina, angelorum officiis ad hominum +alimenta, mirabili Dei procuratione ac bonitate comparantur, ut etiam +illud manna, quo Israëlitae in deserta solitudine annos amplius XL pasti +fuere, qui cibus angelorum[8] diserte vocatur, non quod manna vescantur +angeli, sed quia nullis naturae causis ordinariis angelorum curatione +quotidie fuerit praestitum[9]. + + [1.] Alius: _Et_. [2.] Genes. 1, 20. [3.] Numerorum 19 sqq. + [4.] Alius: _secuta_. [5.] Numerorum 1 et 2. [6.] Alius: + _multitudinis_. [7.] Deest in alio codice. [8.] Psalm. 77 (78), 25. + Sapient. 16, 20. [9.] Alius: _quotidie implueret_. + +SENAMUS: Non video, cur angelorum vel daemonum procuratione sit opus, +si sola Dei voluntate[1] ista fieri possunt[2]. + + [1.] Alius: _bonitate_. [2.] Deest haec Senami interlocutio in alio + codice. + +SALOMO: Aliud est de divina voluntate, aliud de potestate disputare; +Deus enim post mundi creationem[1] ab omni opere conquievisse et locis +omnibus angeli Deo diligenter[2] inservire ac jussa ejus[3] exsequi +produntur[4]. Huc enim spectat illud, quod dicitur, Deum coetus +angelorum convocare, quod Rabbi Moses[5] interpretatur: angelorum +officiis ac muneribus uti. Nam cum dixisset, se primogenitos Aegyptiorum +trucidaturum, eodem tamen capite subjecit[6], se non passurum, +carnificem in illa clade populi sui tecta subire. Idem: _Increpabo_, +inquit, _aquilonarem istum cacodaemona, quominus fruges absumat_[7]. + + [1.] Alius: _conditionem_. [2.] Alius: _semper_, id quod vero in + alio codice deest. [3.] Addit alius: _diligenter_. [4.] Ps. 103 + (104), 20 sq.; 147 (148), 2. [5.] Libro III More Nebochim. + [6.] Exodi 12, 23. [7.] Malach. 3, 11. Joël 2, 20. Amos 3. 4, 6 sq. + +SENAMUS: Cur igitur toties ac tam saepe contestatur populum, saepe +pestem, famem, calamitates omnes a se invectas[1]? + + [1.] Levit. 26. Deuteron. 28. Alii legunt: _immissas_, alii: + _inventas_. + +SALOMO: Ne ad angelorum ac daemonum cultum prolaberentur, sed ab unius +Dei manu ac potestate omnia pendere persuasum haberent, cujus tamen +decreta daemones[1] nunquam[2] injussi exsequantur. Argumento sit, quod +cum Rex Achabus multa nefarie[3] gessisset, tandem[4] a sortilegis +persuasus tertio praelio[5] contra Syriae regem dimicare, Michaeam +prophetam prius consulendum putavit. Hic vates consultus: _Vidi_, +inquit, _Deum in sublimi solio sedentem et omnes exercitus angelorum +circumstantes; ad quos ille: Quis vestrum_, inquit, _persuadebit Achabo, +ut praelium committat et occidatur[6]? Cumque alius aliud diceret, +prodiit quidam spiritus et coram Deo stans: Ego_, inquit, _persuadebo! +Ad quem Deus: Qua in re? Hic: Ego ero spiritus mendax in ore prophetarum +ejus. Tum Deus ad illum: Persuadebis simulque conficies, abi igitur et +facito!_ Quidam theologi tradunt, spiritum illum fuisse Nabothum[7], +quem Jesabella regina calumniis circumventum, annuente rege, +crudelissime trucidari jusserat, ut rex agro, quem nec prece nec +pretio extorquere poterat, capitali fraude frueretur. + + [1.] Deest in aliis codicibus. [2.] Alius: _neque_. [3.] Alius: + _nefaria_. [4.] Alii: _id_. [5.] Alius: _bello_. [6.] 1 (3) Reg. 22, + 19. 22. [7.] 1 (3) Regum 21, 1 sq. 2 (4) Regum 9, 21. 25 sq. + +CURTIUS: Illud quidem Academicis ac Platonicorum[1] principi persuasum +est, qui ultionis cupiditate incensi trucidantur, mortuos ultionem modis +omnibus reposcere. + + [1.] Alius: _Platoni_. + +SALOMO: Poterat Deus solo nutu Achabum regem perdere, sed videtis belli +occasionem falsos vates angelorum consilium accersitum, ultorem denique +divini decreti administrum. Consimile concilium coactum dicitur, +priusquam ulla potestas diabolo[1] fieret in Jobum, cui concilio dicitur +Satan adfuisse. Qua loquendi similitudine satis intelligitur, non +congruere divinae majestati, per se agere, quae[2] angelorum officio[3] +possit. Cui congruit illud, quod Jedacus[4] Levita in Porta lucis[5] +scripsit, ab infernis terrae sedibus usque ad summum coeli verticem +omnia daemonum et angelorum plenissima esse. Idem alibi a coeli +cardinibus ac decumanis angelos spirare scribit, a bonis quidem bona, +a noxiis bella, sterilitates, populares morbos ac bestias nocentissimas +ad scelerum vindictam procurari. + + [1.] Alius: _daemoni_. [2.] Desunt haec sequentia quatuor verba in + alio codice. [3.] Alibi: _ministerio_. [4.] Alii: _Bedacus_. + [5.] Liber rabbinicus. + +FRIDERICUS: Cum in rerum natura nihil frustra conditum sit, si omnia +solo nutu Dei fierent, ut principio sola voluntate Dei omnia creata +sunt, tot angeli ac daemones frustra exstitissent. + +TORALBA: Quaedam animantia generantur ad breve tempus, quae officio +defuncta penitus evanescunt. Et quidem Plinius[1] ad stuporem usque +miratur, Seleucidas aves in montem Casium, sole cancrum subeunte, +advolare, ut[2] insectorum multitudinem populentur[3], quo minus viva +noceant frugibus, vel odore mortua. Quibus depastis ita disparent, ut +nusquam terrarum reperiantur. Neque enim singulis, sed statis quibusdam +annis, cum insectorum vis abundantius excrevit, advolare consueverunt. +Aristoteles quoque cum Plinio tradit[4], murium agrestium examina, quae +non saepe, sed tamen judicio agricolarum nimis saepe spectantur, +populatis frugibus sic evanescere, ut nec in superficie nec in +visceribus terrarum vel unus quidem reperiatur. + + [1.] Hist. nat. 10, 39. [2.] Alibi: _et_. [3.] Alibi: _populari_. + [4.] Alibi: _tradunt_. (Plinii hist. nat. 10, 85.) + +SALOMO: Illud etiam in sacris litteris testatum habemus, cum locustarum +multitudine totam Aegyptum Deus contexisset, poenitentia Pharaonis et +Moysis precibus omnes eodem impetu sic avolarunt, ut ne una quidem in +tanta ac tam late patenti regione restaret. + +SENAMUS: Nihil mirum[1], si avolarunt bene pastae, quae famelicae +advolarant. Quis autem intimas terrarum cavernas et latebras subiit, +ut demortuorum murium[2] cadaveribus parentaret? Multa popularibus +erroribus implicantur, quae tandem vidimus explicari. Hirundines enim, +quae ad internecionem natae sunt, flantibus ventis[3] aquariis[4] +involant, spirantibus Africis autem[5] revolant[6] ac totas hiemes +subter maritimas rupes delitescunt, ut saepius in mari Suecico a +piscatoribus deprehensae dicuntur[7], quoniam loca maritima caeteris +semper tepidiora sunt, propter calorem, qui jactatione maris oritur[8] +ac saepe impetu procellarum perinde ut subjectis ignibus effervescunt. +Sunt etiam qui putant, hirundines profundissima vada maris penetrare. + + [1.] Alibi: _minus_. [2.] Deest in alio codice. [3.] Deest in alio + codice. [4.] Alibi: _austris_, vel _aviariis_. [5.] Deest in alio + codice. [6.] Alius: _evolant_. [7.] Alius: _dicantur_. [8.] Alius: + _cietur_. + +TORALBA: Ut in intimis vadis hirundines delitescant, nulla ratione +fieri potest[1], cum intercluso spiritu animalia, quae pulmones habent, +repente moriantur. Nam etsi glires[2] sopore oppressi totas hiemes +dormiant, nec ullis ictibus aut vulneribus excitentur, si tamen aquis +demergantur, derepente[3] absiliunt. + + [1.] Desiderantur antecedentia haec undecim Toralbae verba in alio + codice. [2.] Alibi: _glirides_. [3.] Deest in alio codice. + +CURTIUS: Sed ut redeant[1] hirundines, grues, ciconiae, nidos tamen et +ova videmus, piscium tamen aut palumbarum aut anserum sylvestrium ova +nusquam reperiuntur. Ut enim demus, stirpes, scarabaeas, locustas, +bruchos[2], mures, ranas sine semine solo putrido ortum debere, fieri +tamen nequit, ut tanta piscium et avium examina statim incrementum +derepente per naturam adipiscantur, et[3] neglecta penitus evanescant. + + [1.] Alius false: _credant_. [2.] Deest in alio codice. Est autem + bruchus locustarum seu gryllorum quaedam species. (N.) [3.] Alius: + _ut_. + +TORALBA: Quoniam Senamo persuaderi nequit, animantium ortus et obitus +alios esse, quam a naturalibus causis, illud ab omnibus physicam +tractantibus serio libenter discam, unde tanta ranunculorum multitudo, +ordientibus aestate caloribus ac siccitate, momento cum imbre gravi +decidat. Neque[1] enim semine, neque parentum coitu[2], nec limo +terrarum aut aquarum in aëre sublimi gigni possunt. + + [1.] Alibi: _Non_. [2.] Alibi: _e vita_. + +SENAMUS: Ego semper existimavi, calidissimos imbres in pulveream terram +delapsos materiam aptissimam ad ranunculos gignendos nancisci. + +TORALBA: At generatio perfectissimorum animantium momento per naturam +fieri nequit, cujus rei periculum saepe feci, cum fossam ardenti aestate +aqua complerem, menstruo spatio exsiccata fossa rudimenta ranunculorum +folliculo nigro contecta et caudata apparebant[1], cujusmodi examina +natare vidimus in palustribus locis, in quibus est copia ranarum; +sequenti mense ruptis follibus, quadrupedes ranunculi absilierunt. Sed +ut brevissimo unius horae spatio ranae quadrupedes partibus omnibus +absolutae gigni queant, per naturam fieri non posse[2] existimo, et ut +planum sit in aëre sublimi repente[3] procreari ranunculos, argumento +sit, quod saepissime in arboribus ipsis ac potissimum in salicibus, +quarum resecta capita sunt calidiora[4], ranunculi caduci post imbres +aestivos reperiuntur aeque ac humi. + + [1.] Alii: _appareant_. [2.] Alibi: _non potest_. [3.] Alibi: + _derepente_. [4.] Alius: _latiora_. + +CORONAEUS: Probabilius videtur, pulveris et atomorum copiam cum +exspirationibus ac vaporibus impetu ventorum in mediam regionem subvehi, +unde ranae ac lapides geniti saepe depluant. Cum enim Cremae tempestas +me adolescente orta esset, lapides caducos cum imbribus depluisse +constat, atque unum tanti[1] ponderis exstitisse, ut decem libras +aequaret[2], glauci coloris ac sulphurei odoris; sed brevitas temporis, +quo imbres in aëre coguntur, aperte convincit, ea aeque[3] daemonum opus +esse ac[4] ranunculi, quos in Aegypto coram Pharaone sortilegi +excitarunt. + + [1.] Alius: _tantum_. [2.] Alius: _exaequaret_. [3.] Alius: _eaque_. + [4.] Alius: _ut_. + +FRIDERICUS: Si Deus animantibus sui generis propagandi potestatem dedit +atque etiam ipsis[1] elementis stirpium atque[2] animalium producendorum +vim indidit, quanto magis angelis ac daemonibus vim eandem adjecit?[3] +Id enim planum fuit[4] ex illa ranarum procreatione apud Pharaonem[5], +quam verissimam fuisse scribit Moses. + + [1.] Alibi: _ipse_. [2.] Alius: _et_. [3.] Alius: _indidit_. + [4.] Alibi: _fit_. [5.] Alius: _coram Pharaone_. + +SENAMUS: Quid autem vetat, quominus procellas, tonitrua, fulmina, ventos +a daemonibus cieri fateantur, si haec ab illis fieri concedimus? Sin +haec ipsa naturae occulta conspiratione ac numine sine daemonibus fiant, +illa quoque a natura pendere consentaneum est. + +OCTAVIUS: Antea semper existimaveram, ventos ac procellas a natura ipsa +excitari, quousque cadaver illud Aegyptium, quod a me in navim illatum +est, ex edicto naucleri in mare dejecissem; mox enim procellae +violentissimae acquieverunt. Neque propterea id contigisse putarem, nisi +nautarum omnium vocibus ac usu diuturno[1] ipsisque nauticis legibus ac +judiciis[2] comprobatum et exploratum haberem. + + [1.] Alibi: _diurno_. [2.] Alii: _indiciis_. + +FRIDERICUS: Recordor veteres Heracliti, Theophrasti ac Plutarchi[1] +querelas, hominum diffidentiam et +apistian+ obesse, quominus +certissimam de rebus maximis et abditis cognitionem assequamur. Neque +enim temere ac leviter assentiendum opinor, neque nimis pertinaciter +dissentiendum. + + [1.] In vita Coriolani in fine. Plotinus in libro de anima et + daemonibus. + +TORALBA: Cum diutissime in Peripateticorum decretis acquievissem ac +multa plus auctoritati quam rationi tribuendum putarem, nihil me ab +his erroribus aeque liberavit ac motus elementorum ac praecipue maris. +Posuit enim Aristoteles[1] quasi naturae miraculum, illud scilicet +moventium ac mobilium extrema simul esse; quo fundamento concusso cetera +quoque impulsu levissimo ruinam minantur et eo nos deducunt, ut +angelorum ac daemonum immortaliumque omnium[2] actiones alienas a +natura[3] confiteri cogamur. + + [1.] Physicor. l. VII, c. 4. [2.] Alibi: _animorum_. [3.] Alius: + _terra_. + +SENAMUS: Decretum illud non modo Aristotelis et philosophorum pene +omnium autoritate, verum etiam tot ac tantis rationibus niti videtur, +ut subverti difficillime possit. Nam si causas effectrices praesentes +effectibus esse convenit, profecto moventis ac mobilis extrema simul +esse necesse est; verum illud, hoc igitur. Cuncta quidem spiritum, +spiritus musculos, musculi brachia, brachia fundam, funda lapidem, lapis +bestiam aut quid aliud movet, fit tamen ut mobilium ac moventium extrema +sint simul. + +TORALBA: Demus, hoc verum esse in exemplis his, falsum tamen est in +magnete ferrum attrahente, in succino paleas eliciente, in naphta[1] +ignes eminus concipiente, in torpedine piscatores stupefaciente, in +hoste hosti pallorem aut ruborem excitante, in luna oceanum commovente, +a qua tamen spatiis pene[2] infinitis est avulsa. + + [1.] Alius: _nephite_. [2.] Deest in aliis. + +SENAMUS: At vim illam seu magnetis seu torpedinis seu lunae ab extremis +ad extrema per media penetrare, quis non videt? Argumento sit, quod +ferrum a magnete longius aliquando distans, quam ut vis lapidis eo +pervenire possit, non movetur. + +TORALBA: Sit ita, non propterea tamen piscatoris retia aut virga +stupefiunt, nec item mare a luna, aër ab igne, aqua ab aëre agitatur, +sed in summa coeli puritate ac tranquillitate oceanus fluit ac refluit, +non quidem totus, ut plerique arbitrantur oceanum quasi animal spirare +ac respirare, sed partes tantum littoribus propiores, aut quae non +longissime a littoribus[1] distant, oceanum aeque immobilem percipiunt, +coelo tranquillo ac sereno, ut marmoream tabulam. + + [1.] Alibi inseritur: _discedunt, nam quae longissimis spatiis a + littoribus_. + +SENAMUS: Aristotelis dictum ex[1] ipsius scriptis sic interpretari +possumus, ut mobilium partem moveri, partem quiescere velit, nam +alterius pedis motus alterius quies futura est. + + [1.] Alibi: _ab_. + +TORALBA: Id etiam falsum in avium volatu reperietur, in telis +missilibus, quae tota moventur, nulla sui parte stabili, falsum +in coelestibus globis, qui toti circumaguntur, nec ulla pars eorum +quiescit, ut perspicuis demonstrationibus docui[1] et usu ipso compertum +est. Jam autem ab ultima memoria exploratum habemus, exoriente luna +supra horizontem exundare oceanum in aestuaria consueta sex horas, +quibus ad circulum meridianum luna progreditur, declinante luna a +meridiano, redire oceanum in alveos totidem horarum spatio, post occasum +ab horizonte usque ad meridianum noctis circulum, influere rursus in +eadem littora eodem temporis decursu, ac tum[2] in alveum, luna ad +horizontem redeunte, mirabili utriusque naturae consensu redire. + + [1.] Alii: _Eudoxi_ vel _edocti_. [2.] Alius: _tandem_. + +SENAMUS: Neque constans mihi videtur, neque aequabilis ille motus, +cum sole et luna conjunctis et oppositis fluxus oceani multo magis +intumescat. + +FRIDERICUS: Hujus varietatis causas cum exquirerem, animadverti, lunam +in coitu vel oppositu supremam excentrici[1] apsida pertingere, in +quadratis vero hypogaeum, quasi secum una[2] traheret oceani gurgites, +quo altius subvehitur a terris, quoniam non magis distat hypogaeum lunae +ab oceano[3], quam apsis[4] lunae ab hypogaeo. Ex quo intelligitur, +duplo[5] intervallo lunam a terris abesse in auge[6] excentrici, eoque +magis situm fuerit in apside epicycli, sed[7] in mari mediterraneo ac +potissimum in Adriatici carceribus et augustiis nullus fere fluxus +percipitur, tantisper luna in hypogaeo excentrici versatur, h.e. in +trajectionibus quadratis, quibuscum luna propinquius[8] abest a terris. + + [1.] Alius: _ex centri_. [2.] Alius: _luna_. [3.] Ptolomaeus lib. V, + cap. 7. [4.] Alii: _ipsis_. [5.] Alibi: _duplici_. [6.] Alius: + _hypogaeo_. [7.] Alius: _seu_. [8.] Alius: _propius_. + +SENAMUS: At efficacius mobile agitatur, quo propius est motori, vel[1] +in magnete vidimus graviores acus magnetem contingere, leviores a +consequentibus contactu trahi. + + [1.] Alibi: _ut_ vel: _et_. + +FRIDERICUS: Imo lunam altius a terris subvectam oceanum quasi secum +evehere consentaneum est. + +TORALBA: Hujus ergo agitationis oceani causam effectricem ad lunam +referri videmus, quandoquidem motus aquarum ut rerum omnium gravium, +rectus est ad centrum; alius est enim[1] aquarum motus ab aëris[2] +agitatione, alius item sine ulla commotione, tametsi rarior, ut Plinius +de quodam Italiae lacu scribit, turbari[3] ac fluctibus intumescere non +modo sine ulla ventorum vi, sed etiam in summa coeli tranquillitate. +Jam vero cum nulla res exanimis moveatur a seipsa, confitendum est, a +daemonibus hanc agitationem aquarum cieri, atque eo pertinet illud[4] +de sagarum mirabili potestate: + + Et tonat ignaro coelum Jove vocibus isdem, + Humentes late nebulas numerisque solutis + Excussere comas ventis cessantibus, aequor + Intumuit rursus, vetitum sentire procellas, + Conticuit turbante Noto[5]. + + [1.] Alius: _etiam_. [2.] Deest alibi. [3.] Addit alius: _eum_. + [4.] Lucani Phars. 4. [5.] Alius: _voto_. + +SENAMUS: Ut haec vera sint, quae mihi quidem ignota sunt, atque haud +scio an cuiquam re ipsa comperta plane fuerint, non tamen ad exemplum +debent trahi. + +CORONAEUS: Ne in singulis haereamus, demonstrandum est, opinor, aëris +agitationem vel a sole vel ab animantibus vel a daemonibus excitari, +quartum nihil est. + +TORALBA: Quemadmodum oceanum a luna, sic aërem a sole[1] cieri ac moveri +statuo. Et quemadmodum oceani fluctus augentur vel minuuntur aëris +agitatione violenta, sic aëris motus ordinarius et naturae congruus +saepe extraordinaria daemonum vi ac potestate conturbatur. + + [1.] Alibi: _Jove_. + +SENAMUS: Si ventus oritur ab exhalatione calida sicca, quae[1] Noto[2] +obliquo proximam sibi deinceps impellit, ut Aristoteles tradit, non +video, quam ob rem extraordinarias agitationes aëris impulsu daemonum +constituere debeamus. + + [1.] Desunt haec septem sequentia verba in alio codice. [2.] Alius: + _motu_. + +OCTAVIUS: Antiquorum definitio visa mihi est multo verior, ut scilicet +ventus sit aëris fluxus; plerique fluctum legere malunt, sed Graeca +vox +rheusis[2] tou aeros+, cum fluctu, quo +kuma+ significatur, +ambiguitatem tollit. + + [1.] Alius: +rhusis+. + +TORALBA: Hanc definitionem, ut omnia[1] physicorum decreta, convellens +Aristoteles nulla probabili ratione ad exspirationes fumosas refert[2], +quibus tamen nihil magis insensibile, tempestate vero[3] nihil +violentius fieri potest. Quod autem natura fit, violentum esse nequit; +videmus enim procellarum tantos impetus, ut silvae revellantur[4], +turres dejiciantur, aedificia subruantur, ingentes arbores turbinibus +coelo delapsis distorqueantur, naves vorticibus rapidissimis in orbem +circumactae demergantur, cum tamen aëris motus nec circularis sit, nec +per naturam deorsum fereatur. + + [1.] Alibi: _omnium_. [2.] Alius: _effugit_. [3.] Alibi: _tamen_. + [4.] Alius: _releventur_. + +SENAMUS: Etiam vidistis, opinor, ac saepe legistis, exiguo pulvere nitri +ac sulphuris, igne concepto, turres ingentes ac moenia funditus everti. + +TORALBA: Id quidem nec in subterraneis locis, ne penetratio[1] corporum +sequatur, sed nulla existere potest in aëris immensa raritate, ac +propterea in turribus ac moenibus succutiendis ac evertendis per +cuniculos illud praecipue cavetur, ne qua[2] rima pateat aut fissura[3]. +Jam vero expirationes illae non modo subtiles, quae propter sui +tenuitatem sensum oculorum fugiunt, sed atra caligine densiores sursum +rapiuntur levissime et graviorem superant aëris naturam. Ventus enim[4] +obliquo modo[5] fertur aut rapidissima vi deorsum e nubibus dejicitur. +Non est igitur ventus ab exspiratione, quae suapte natura sursum +nititur, unde nubium origo, quae cum vapore simul et exhalatione in +regione gelida superioris aëris concreverunt, a quibus ventorum impetus +sedari, non cieri consueverunt. Item[6] si ventus esset ab exspiratione, +cum semper a terris exoriatur, semper ab eadem plaga, non a contrariis +aut diversis agitaretur. Item omnis exhalatio est calida, nullus ventus +est calidus, ergo[7] nulla exhalatio ventura ciere potest. Quin etiam[8] +eo frigidiores sunt venti, quo vehementiores; non est igitur ventus +ab exhalatione[9] calida. Item si ventus esset ab exspiratione, eo +vehementius perciperetur, quo major est exspirationum copia, i.e. +aestate, qua terrae dehiscunt, ac potissimum meridianis horis. At +utroque tempore venti conquiescunt, hieme vero et autumno violentissimae +tempestates exoriuntur, tunc enim[10] navigantibus clausa maria +dicuntur, ut Plinius annotarit. Item vis procellarum in altissimis +oceani gurgitibus saepius excitatur, ubi nulla exspiratio calida, sicca, +sed omnia frigida, humida. Quibus argumentis tametsi Aristotelis opinio +aperte convellitur[11], apertius tamen demonstrari potest communi +physicorum omnium decreto, quod scilicet nihil a se ipso movetur, +alioquin unum essent[12] actus et potentia simul et semel, ac si +moveretur aër ab exspiratione, a se ipso moveretur[13], cum nihil sit +aliud[14] exspiratio quam aër calidus fumosus. Non est igitur ventus ab +exhalatione. + + [1.] Alius: _ne in subterraneis locis penetratio_. [2.] Alius: + _quae_. [3.] Alibi: _scissura_. [4.] Alius: _autem_. [5.] Alius: + _motu_. [6.] Deest alibi hic sequens locus usque ad verba: _Item + si_. [7.] In codicibus: _ea_. [8.] Alii: _in_. [9.] Alius: + _exspiratione_. [10.] Alius: _etiam_. [11.] Alius: _divellitur_. + [12.] Alius: _esset_. [13.] Alibi: _movetur_, vel: _moveatur_. + [14.] Alibi: _cum sit aliud_. + +CURTIUS: Haec argumentorum copia satis evincit, ventorum origines +exhalationibus non deberi, ac praecipue illud, quod hieme rigidissima, +terris et aquis gelu concretis, ventorum vis multo major est, quam +aestate hiantibus terris, ac meridie ipsa fervente aestate venti +summa tranquillitate conquiescunt, ut etiam Aristoteles[1] scribit +et experientia cogit confiteri. Ac propterea pastor ille Theocriti[2] +meridie vetat fistula ludere, quod et Pana metueret a venatione +redeuntem, ne in greges et armenta bilem exerceret, quem Aristophanis +interpres +empousan+ interpretatur ac daemonium meridianum, +to +daimonion mesêmbrinon+, quia cum ab aëris agitatione daemones +conquiescunt[3], tunc in armenta, fruges, homines grassantur. Ob idem +enim veteres atram meridie hostiam olim immolabant, ut Festus Pompejus +scribit. + + [1.] Problem. Sect. de ventis. [2.] Idyll. 4. [3.] Alius: + _interquiescunt_. + +SALOMO: Rabbi Salomo Jarchi, Gersonis filius, illud e Psalmis[1] de +daemonio meridiano interpretatur #middever# daemonem, qui nocte media, +#mikkeshev# vero, qui meridie a nocte media interficit, inde mos +inolevit, meridie ac nocte media precibus Deum placare. Sic enim lyricus +psaltes[2]: _Media nocte exsurgebam, ut laudem dicerem nomini tuo._ Idem +alibi: _Vespere et mane et meridie narrabo mirabilia tua._ Illud etiam +animadversione dignum, quod venti locis fere omnibus scripturae sacrae +Deo tribuuntur. Quin etiam de thesauris suis dicitur ventos promere et a +quatuor coeli plagis ventos accire. Quo significatur, non ab ordinariis +naturae causis ventorum vim ac impetum originem habere. + + [1.] Psalm. 90 (91), 6 sq. [2.] Psalm. 118, (119), 62, 64, (55), 18. + +SENAMUS: Cur non eodem modo quo fluctus fluctum, ita fluxus aëris fluxum +impellere possit? + +TORALBA: Illud quidem est Aristotelis captiosum argumentum; fluctus enim +fluctum protrudit; sed ita cum aëre prius, vel ab animantibus vel a luna +propellitur, ut saepius demonstratum est: ita quoque aër aërem impellere +potest, sed oportet ab alio prius quam a seipso motus principium habere, +scilicet a sole, vel ab animante, vel a daemone, alioqui et aqua et aër +aeque immobilia consisterent, ut saxa congruentem suae gravitati et +naturae nacta sedem. + +OCTAVIUS: Illud quidem ab ultima antiquitate proditum scribit Seneca[1], +peculiarem quendam cuique regioni ventum attributum, quod fieri nullo +modo posset, si ab exhalatione ventus ortum haberet. + + [1.] In quaest. naturalibus. + +CORONAEUS: Ego semper hac opinione tractus sum, praeter naturalem rerum +ordinem singulari quoque Dei munere et concessu singulis regionibus et +hominibus prospici et provideri, procellas vero ac tempestates +violentissimas ad improborum ultionem a daemonibus excitari. + +TORALBA: Nil tam a natura alienum, quam quid violenter fieri, ex quo +intelligitur, tempestates ac procellas, quibus elementa conturbantur, +natura fieri non posse. + +SENAMUS: Si ventus daemonibus tribuitur aërem agitantibus, non +exspirationibus calidis, quid est quam ob rem validissima tempestas ac +ventorum violentia imbre levissimo sedatur? Nam ex eo perspicuum fit, +vim illam calidam et siccam ab humida natura et frigida restingui[1]. + + [1.] Alibi: _restringi_. + +FRIDERICUS: Verum[1] est, daemonum impurissimorum naturam aquarum +puritatem[2] abhorrere, et a daemonibus obsessi nil magis exsecrantur, +quam aquae aspersionem[3], nec ullo certiore argumento sortilegi +indicantur[4], quam si aquae vinctis manibus ac pedibus supponantur, +nunquam enim demergi posse usu diuturno exploratum est. Atque hoc +indicio[5] Germani judices adversus sagas uti consueverunt, quod +Julianus Augustus[6], cum in Germania fieri vidisset, spurios a +legitimis hac ratione[7] judicari[8] scripsit; cum tamen sortilegorum +periculum fieret, atque eorum qui a parentibus daemoni prius[9] dicati +fuere, quam nascerentur, quos Veronenses Acheronticos pueros appellant. + + [1.] Alibi: _Verius_. [2.] Alius: _aquam_; alius: _aquarum + aspersionem_. [3.] Alii: _respersionem_, vel: _puritatem_. + [4.] Alibi: _judicantur_. [5.] Alibi: _judicio_. [6.] In ep. ad + Antiochum. [7.] Desunt alibi haec duo verba. [8.] Alii addunt: + _a Germanis_. [9.] Alibi: _primum_. + +TORALBA: Illud etiam mirabilius, quod Typhones venti, qui a Latinis +turbines vocantur, non obliquo motu, sed e nubibus maxima[1] vi dejecti, +circumvolvuntur in orbem et excelsas arbores saepe contorquent, aceti +conspersione fugantur. + + [1.] Alibi: _magna_. + +OCTAVIUS: An quia talium daemonum substantia est ignea? Nihil autem igni +tam contrarium, quam acetum. Et quidem cum ea qua[1] dixi tempestate +jactaremur, apparebat quaedam ignea species, quae navem sursum deorsum +lustrando aliquamdiu prostitit[2] in prora, quam nautae tanquam daemonem +infestum exsecrabantur. + + [1.] Alius: _quam_. [2.] Alibi: _consistit_. + +FRIDERICUS: Veteres Helenam appellabant, mali ominis certissimum +argumentum. Sin flamma duplex aspicaretur, Castorum et Pollucem +salutaria numina esse judicabant. Et quae flammae circa sepulcra, +patibula, paludes vagantur, quas vulgus fatuos ignes appellat, daemones +esse non dubito, quia homines nocturnis itineribus in aquas et[1] +praecipitia deducunt, quique vocibus ac sibilis evocati derepente +advolant ac temere vocantes enecant. + + [1.] Alius: _aut_. + +SALOMO: Nullum ad fugandas ejusmodi pestes aërias efficacius +remedium[1], quam humi prostrato vultu Deum adorare. + + [1.] Alius: _amuletum_. + +OCTAVIUS: Quaerenti mihi, cur spectra illa[1] circa patibula ac sepulcra +vagarentur, nihil verius occurrit, quam daemones illos esse cadaverum +custodes, ut mihi persuasum sit, cadaveris furtum daemonem custodem +persecutum fuisse ac me ipsum procellis excitatis[2] ulcisci voluisse. +Cujus rei argumentum nullum certius exstitit, quam quod ejecto e navi +cadavere, non aliter quam Jona demerso validissimae tempestates momento +conquieverunt, quae profecto vim daemonum ventos excitantium apertissime +testantur. + + [1.] Alius: _species illae_. [2.] Alibi: _exectatis_. + +FRIDERICUS: Multa physicis incredibilia sunt ob id, quod nihil praeter +naturam in natura fieri gravissimo errore arbitrantur, ne abditas[1] +sibi causas ignorare videantur. At Olaus Magnus scribit, in Lapponia +ultra mare Suecicum sagas et sortilegos cum nautis pacta mercede ventos +vendere consuevisse, quod mihi fabulosum videretur[2], nisi nautarum +summa consensione pervulgatum[3] esset experientiaque jam inde usque ab +Homero compertum. Is enim[4] Ulyssem scribit[5] ab Aeolo rege vento +donatum utre[6] incluso, quo securius Ithacam navigaret. Sic quoque in +Sardinia[7] nauclerus funiculum a saga triplici nodo[8] constrictum +accipit, pacta prius mercede. Cum a portu solvens vela facit, levis +ventus flare incipit primo nodo soluto; si velocius ac plenis velis +navim ferri velit, secundum nodum solvit; si procellas rapidissimas +concitare, tertium nodum expedit. + + [1.] Alius: _incognitas_. [2.] Alius: _videtur_. [3.] Alibi: + _provulgatum_. [4.] Alius: _Ipse enim etiam_. [5.] Hom. Odyssea X. + [6.] Alius: _vitro_. [7.] Alii: _Scandinia_, vel; _Scandinavia_. + [8.] Alii: _modo_. + +CURTIUS: Antea mihi fabulosa videbatur consimilis historia, quam apud +Herodotum legere potuistis, ubi scribit magos Persarum incisionibus +factis ventos ac tempestates compescuisse, cum regia classis in Graeciam +invasisset. + +FRIDERICUS: Graeci, qui rerum veritatem fabulis texerunt, Aeolum regem +ventorum conclusos ventos in antris habere fingebant; huc enim illud +Horatii[1]: + + Sic te Diva potens Cypri, + Sic fratres Helenae, lucida sidera, + Ventorumque regat pater, + Obstrictis aliis, praeter Japyga. + + [1.] Libro I. carm. Od. 3. + +CORONAEUS: Ex hac disputatione illud, opinor, colligimus: quoniam nihil +a seipso moveri potest, oceanum a luna placido ac naturae congruente +motu[1], aërem a sole moveri, et cum nihil tam sit a natura alienum, +quam quid violenter et impetu fieri, procellas ac tempestates daemonum +vi ac potestate commoveri. + + [1.] Alius: _modo_; alius: _motio_. + +SENAMUS: Hoc quidem etsi concedamus, eadem ratione terrae concussionem, +fulmina, tonitrua, lapsus ignium, daemonum actionibus[1] tribuenda nobis +erunt. + + [1.] Alii: _daemonibus_. + +OCTAVIUS: Quum terra suapte natura stabilis, ignis vero sursum rapiatur, +consequens est lapsus ignium deorsum ac terrae labes et hiatus violenter +fieri non suapte natura. Si non sunt haec naturalia, sequitur daemonum +actionibus tribui oportere. + +SENAMUS: Saepe gravia sursum, levia deorsum feruntur, fuga vacui, aut +ne corpora seipsa impediant eodem loco. Ita quoque fulmina, in mediis +nubibus a calida sicca exhalatione concepta, cum frigidi et humidi +vaporis mediaeque regionis naturam diu ferre non possint, fragore tandem +erumpere oportet ac deorsum praecipiti casu[1] ruere, unde tonitrua ac +fulmina exoriuntur. + + [1.] Alibi: _cursu_. + +TORALBA: Senamus acceptam disciplinam a Peripateticis tueri pulcrum, +deserere turpe putat. Et quidem ipse ea in sententia diu[1] acquievi, +sed ab ea vis argumentorum ac certissimarum demonstrationum me discedere +coëgit. Nam qui fieri potest, ut tenuissimae ac mollissimae nubis +fragore tanta tonitrua exaudiantur? Quod si fragore nubis tonitrua +cierentur, semper tonaret, cum nubes vento rumpuntur ac dissipantur. +Praeterea flammis e nimbo caliginoso erumpentibus, semper tonaret, at +saepe usu venit, nimbos densissimos hiatu ingenti subito aperiri ac +coruscationes ac fulgura clarissima sine ullo tonitru fieri. Postremo si +fragore nubium tonitrua cierentur, nunquam tonaret sine fragore nubis, +at saepissime tonat sine ulla nubium scissura aut ruptura, et continuo +quidem tonitru, imo etiam sine ullis nubibus sereno coelo ac sine +fulgure tonitrua exaudiuntur. + + [1.] Alibi: _dudum_. + +CURTIUS: Profecto Herennius duumvir[1] Pompejorum coelo sereno ictus est +fulmine[2], quod cum Seneca[3] saepius fieri animadverteret, testatum +posteritati reliquit, ne quis Plinio ac Valerio idem scribentibus fidem +derogare possit. Unde Lucanus: + + Et tonat ignaro coelum Jove. + + [1.] Alius: _decurio_. [2.] Plinius hist. natural. II, 48. 51. + [3.] Quaest. natur. I, 31. + +FRIDERICUS: Ita[1] quidem Toralbae argumenta mihi videntur frangere ac +debilitare penitus Aristotelis de tonitru opinionem. Et quidem illi +ipsi, qui sagarum coetibus affuerunt, summa consensione affirmant, si +quis ritibus daemoniacis nondum initiatus illuc deferatur et exsecrandas +devotiones abhorreat, repente daemonum ac sortilegorum concionem non +sine ingenti tonitru dissolvi. Quin etiam antra sunt quam plurima, +in quibus in summa coeli[2] tranquillitate tonitrua ab accolis +et praetereuntibus exaudiuntur. Legistis, opinor, in labyrinthum +Aegyptiacum ingredientes tonitrubus[3] domesticis perterrefactos. +Et quemadmodum coetus sortilegorum, ac dira sagarum venena sulphur +resipiunt[4], ita quoque loca illa, in quibus delapsa sunt fulmina, +sulphuris odore teterrimo infestantur, ac lapides ipsos fulmineos[5], +daemonis[6] arte fabrefactos, nihil nisi sulphur redolere vidimus. +Jam vero quis adeo coecus, qui daemonum actiones in lapsu fulminis +non perspiciat, cum tamen flamma, quo major est, eo velocius sursum +abripiatur? Nec solum in casibus fulminum contra naturam daemonum vis[7] +perspicitur, verum etiam in obliquo et circulari et vago motu, neque +tantum[8] in eo, sed etiam in liquatione[9] gladiorum integra vagina, +in exustione suppellectilis arca clausa et illaesa, in pilorum e +pudendis[10] abrasione intacta cute, neque in iis modo, sed etiam +in avulsione uxoris a[11] complexu mariti et in[12] innumerabilibus +actionibus, quae alienissimae sunt a rerum natura, ut ea non nisi +daemonum vel angelorum vi ac potestate, contra naturam fieri posse +confitendum sit. + + [1.] Alius: _Illa_. [2.] Deest in alio codice. [3.] Alii: + _tonitruis_. [4.] Alibi: _recipiunt_. [5.] Alibi: _ipsi fulminei ... + fabrefacti_. [6.] Alius: _daemonum_. [7.] Desunt haec duo + antecedentia verba uno codice. [8.] Alibi: _tamen_. [9.] Alius: _in + liquefactione_. [10.] Desunt haec in eodem codice. [11.] Alius: _e_. + [12.] Deest in alio codice. + +CURTIUS: Triplices Jovis manubias antiqui theologi denotarunt, scilicet +candidas, rubras, atras; primas quidem solius Jovis consilio fieri +dicebant, quod essent innoxiae et quasi cohortatoriae. Id solum fulmen, +inquit Seneca, placabile est, quod mittit Jupiter. Ad secundum credebant +adhiberi Deos minores, i.e. inferiores Jove planetas, quod fulmen +tametsi vulnus infligeret, attamen fiebat sine caede cujusquam. Ad +tertium accieri Deos superiores, i.e. superiores stellas, non tamen sine +hominum clade. Quod Plinius cum satis non perciperet[1], re vera putavit +ab ipsius Jovis corpore candidas decidere flammas, quod levius est, quam +ut refelli mereatur. + + [1.] Alius: _perspiceret_. + +OCTAVIUS: Hunc integrandi[1] supplicii modum secutum fuisse audio +Timurbecum[2], quem nostri Tamerlanem vocant, qui[3] in urbium +obsidionibus tentorio candido primo die utebatur, ut impunitas +deditionem sequeretur, die sequenti rubro, quo denotabat caedem priorum +ac magistratus futuram, tertio die atra tentoria stragem omnium +significabant, si urbs expugnaretur. + + [1.] Alii: _irrogandi_. [2.] Alius: _Temisculum_. [3.] Alibi: _is + enim_. + +SALOMO: Graeci fabulis rerum veritatem ab Hebraeis acceptam +contexerunt. Quod enim Junonem aëris praesidem furias praecipites de +medio aëre deturbare[1] finxerunt, ne in coelum evolarent, nihil aliud +significaverunt, quam inferiores mentes ac daemones suis quibusdam +limitibus conclusos, ne supra nubium regionem erumpant, et a +superioribus angelis ac potestatibus dejici ac deorsum in terram +deturbari, eaque dejectione mortales terreri et admoneri candido +primum[2] fulmine, innoxio tamen, post in fulminis vulneribus castigari, +nonnunquam etiam clade illata sive uni homini, sive uni familiae, sive +uni civitati, ut poena quidem ad paucos, metus ad omnes perveniret. +Et innoxia fulmina Jovis consilio fieri dicebantur, ut bonitas Dei +optimi maximi conspicua foret, quia per se veniam, largitiones, opes, +scientias, omnia denique bona tribuat, magistratibus vero ac lictoribus, +i.e. angelis ac daemonibus, judicia ac poenas irrogandas relinquat. + + [1.] Alius: _deturbari_. [2.] Alibi: _primo_. + +SENAMUS: Ista quidem a vobis eleganter et peraccurate[1] sunt explicata, +sed non intelligo, cur daemones sequantur potius Aegyptiorum cadavera +quam Graecorum, aut cur procellas ereptis illis cadaveribus potius quam +aliorum excitare soleant. Nemo enim est, qui nesciat, cadavera navibus +evehi et invehi sine tempestate consuevisse tum in Asia, tum in Graecia, +tum etiam in Italia. + + [1.] Alius: _peracute_. + +FRIDERICUS: Ista quidem cadavera nondum sepulta; cum enim[1] Theanus ex +urbe Locrensium Thebas navigio delatus[2] esset, ut Lysidis Pythagoraei +cadaver, non ita pridem ab Epaminonda sepultum, in Italiam amicis +flagitantibus reveheret, sacris manibus rite[3] factis, admonitus est +in somnio a Lyside, +akinêta mê kineisthai+ nec sepulcra esse violanda +nec[4] immobilia movenda. + + [1.] Plutarchus de daemonio Socratis. [2.] Alibi: _perlatus_. + [3.] Deest in alio codice. [4.] Desunt tria haec sequentia verba in + alio codice. + +OCTAVIUS: Forsan daemones Aegyptii salutaria hominum generi medicamenta, +quae ex illis cadaveribus eruuntur[1], invident. Argumento sit, quod +thesauros reconditos mira diligentia custodiunt et effodientes enecant. +Scribit enim Philippus Melanchthon, Magdeburgi duodecim[2] sortilegos +thesaurum effodientes casu turris obrutos et in argentifodina[3] +Rosae[4] plerosque a daemonibus subterraneis caesos[5] fuisse. Plenus +est Georgius Agricola historiarum ejusmodi narrationibus, ac saepissime +in fodinis daemones, pygmaeorum cubitali magnitudine, ab omnibus +conspici tradit, quasi in metallis eruendis valde impeditos, huc illuc +frusta terrae ac saxa volvere, nihil tamen metallarios terrere, modo ne +rideantur[6]; id enim aegre ferre jam pridem Apulejus maximus sortilegus +ac veneficus[7] admonuit. Illud autem mihi mirum[8] est, neminem unquam, +qui daemonis consilio[9] thesaurum conquisivisset[10], reperisse aut +reperto ditari potuisse. + + [1.] Alii: _capiuntur_, vel: _eximuntur_. [2.] Alii: _sex_. In alio + codice deest numerus. [3.] Alius: _aurofodina_. [4.] Deest in alio + codice. [5.] Alius: _caecos_. [6.] Alii: _videantur_. [7.] Desunt + duo haec verba in uno codice. [8.] Addit alius: _visum_. [9.] Deest + in uno codice. [10.] Alibi: _inquisivisset_. + +CURTIUS: Profecto legibus Romanis denegantur pecuniae iis, qui +exsecrandis sacrificiis aut alia quavis arte prohibita scrutantur +thesauros. + +FRIDERICUS: Daemones terrestres, qui thesauris et cadaveribus custodes +esse dicuntur, mendaciores et crudeliores esse Chaldaei tradunt, quia +longius a puritate lucis et cognitione divina discedunt: +Hoi de +Chaldaioi pseudein phasi tous prosgaious daimonas, hôs porrô theias +apoikithentas gnôseôs+. Atque hos quidem Porphyrius[1] sanguinis +nidoribus supra modum inhiare scribit. Sic[2] enim Ulysses, a Circe +eruditus, scrobem complet cruore victimarum, nec sinit ullum +circumvolitantium daemonum, quos Homerus[3] +psuchas+ vocat, haustu +cruoris[4] ante satiari, quam Tiresias[5] libasset. + + [1.] Libro II +peri apochês tôn empsuchôn+. [2.] Alibi: _Hic_, + vel: _Hinc_. [3.] Odyssea II. [4.] Alibi: _cineris_. [5.] Addit + alius: _ante_. + +SALOMO: Hanc impietatem ac diritatem sortilegis usitatam divina lex[1] +supra modum execratur, eosque qui cum daemonibus sic epularentur #al +damim# super sanguines. + + [1.] Levit. 19, 26. Ezech. 33, 26. + +FRIDERICUS: Quid si daemones illi sunt sceleratorum hominum[1] animae, +qui aut rapinis collectas opes, tenuibus[2] utiles futuras, humi +recondiderant atque in iis spem omnem collocarant, aut qui corporis +sui saginandi suarumque libidinum explendarum nimiam curam haberent, +cadaveribus quae olim adamaverant ac thesauris semper intenti, justa +supplicia diuturno, cruciatu luant;[3] aut qui[4] in aedes ac turres +cruore plebis construendas omnia studia contulerunt, iisdem turribus +quasi carceribus[5] conclusi ac vincti poenas dependant? Nec mirum, +si cum ad ea loca pervenitur, voces, tonitrua, suspiria, gemitus +exaudiantur. Denique impuras mentes circa coenosas foedasque regiones +versari ac vagari et tempestates ac procellas ciere non dubito. + + [1.] Deest in aliis. [2.] Deest in alio codice. [3.] Alius: + _diluant_. [4.] Alius: _quasi_. [5.] Desunt haec duo verba + antecedentia in alio codice. + +TORALBA: Causas earum rerum explicare difficile; illud tamen mirum +mihi visum est, quod cum ex Hispaniis in Gallias iter haberem omniaque +maxima, mediocria, minima lustrarem, juga Pyrenaeorum totius Europae +altissima superans,[1] multa comperi naturae arcana, nihil tamen +mirabilius eo lacu, in quem si saxum dejeceris, paulo momento coelum +serenum atra caligine obscuratur ac fulminibus gravissimisque imbribus, +grandine permistis, regionem totam infestat. Est etiam in monte Sacone +Pyrenaeorum ara vetustissima, male cohaerentibus sibi lapidibus +exstructa, quorum si quis vel unum loco moverit, repente tonitrua ac +fulmina gravesque imbres excitantur. Et quoniam id saepe compertum erat +gravi totius regionis detrimento, legibus sanctissime cavetur, ut +peregrini ab accolis admoneantur, ne quid auderent,[2] capitali poena +subjecta. Quae mihi cum incredibilia riderentur nec tamen capitis +periculo[3] experiri vellem, eo me scrupulo socius liberans:[4] Jam, +inquit, collectis frugibus licet id impune experiri. Itaque lapidibus +altaris huc illucque disjectis, nemine conscio diffugimus. Non prius +tamen in proximam vallem descenderamus, quam validissima fulmina ac +tonitrua coelum omne imbribus ac grandine miscuerunt, ut non immerito +Thomas Aquinas, clarus etiam[5] inter physicos, scripserit, daemones +fulgura ac tonitrua ciere. + + [1.] Alius: _superarem_. [2.] Alii: _audeant_. [3.] Alius: + _periculum_. [4.] Alibi: _liberavit_. [5.] Alius: _enim_. + +CURTIUS: Consimile est id, quod Plinius et Strabo narrant, tacta[1] rupe +Cyrenaica aut lapide in antrum Dalmaticum injecto, coelum nivibus[2] ac +fulminibus conturbari, quae nunc tamen desiisse accepi, perinde ut +oracula Delphica, quaeque ex antro Trophonio et Lebadio exaudiri +consueverunt, jampridem conticuere, ut Tullius[3] scripserit: nihil +sua aetate iis contemptius fuisse. Causas tam diuturni silentii[4] +Plutarchus[5] ad daemonum occasum referri putat oportere. + + [1.] Alius: _fracta_. [2.] Alii: _nubibus_, vel: _nimbis_. + [3.] Libro II de divinat. [4.] Alius: _Cujus silentii tam diuturni + causam_. [5.] Libro de oraculorum defectu. + +SENAMUS: Si daemones hoc spectabile[1] coelum, maria, terras, ignes +conturbant, si territanto hominos tonitruis, fulminibus, procellis, +turbinum impetu, terrae hiatibus ac portentorum inopinato concursu[2], +si legationibus divinis et humanis oberrant[3], si denique imperia, +civitates, urbes, pagos, familias moderantur et evertunt, postremo +hominibus singulis custodes et ultores adjecti sunt: videte, quanta +daemonum et angelorum multitudo sursum[4] deorsum in omnibus mundi +plagis et in singulis stationibus collocanda vobis sit. Prospiciendum +etiam, unde nobis tot angelorum ac daemonum promptuaria sufficere +possint, ut sint ubique terrarum et coelorum quasi ministri ordinarii, +vicarii, mediastini, quando nihil aeternum ac ne sempiternum quidem esse +praeter Deum statuistis. Itaque providendum est de maritandis angelorum +ac daemonum ordinibus, ut ex eorum connubiis soboles in demortuorum loca +substituantur, aut[5] magistratibus[6] abdicantibus, aut stato tempore +abscedentibus, aut munere simul et vita defunctis, novi veteribus +substituantur[7]. Posuit enim Fridericus daemones utriusque naturae +ac sexus, ephialtas inquam et hyphialtas, in sagarum cum incubis et +sortilegorum cum succubis conjugatione. + + [1.] Alius: _spirabile_. [2.] Alibi: _concussu_. [3.] Alius: _si + legationes divinas et humanas oberrant_. [4.] Alibi: _seorsum_. + [5.] Alius: _ac_. [6.] Alius: _magistratu_. [7.] Alius: + _sufficiantur_. + +CURTIUS: Hic Platonis dignitas agitur; cum enim posuisset, omnes animas +simul creatas fuisse ad immortalitatem, ut vicissim corpora cadaverum +occasu subirent, subjecit haec verba: Non, inquit, pauciores erunt +unquam animi, nullo pereunte, neque plures. Quin etiam animos ++autokinêtous+ appellat. Quodsi mens est +autokinêtos+, erit etiam ++autophyês kai autarkês kai autagathos+, quae tamen uni tantum Deo +convenire Toralba demonstravit. + +TORALBA: Plato Phaedonem adhuc adolescens scripsit, Timaeum vero cum +aetas ingravesceret jam sua, in quo sententiam mutasse videtur. Sic enim +Deum loquentem inducit: Ego satum[1] animorum dabo, satus[2] dimittam in +corpus. Certum enim animorum immortalium a Deo genitorum numerum nec +augeri nec interitu minui scribit, sed perpetua quadam +metempsychôsei+ +e corporibus ad corpora migrare. + + [1.] Alii: _statum_. [2.] Alii: _satis_, vel: _satas_. + +CORONAEUS: Rem profecto difficilem Senamus, sed justam proposuit[1], +quam si explicaverit Toralba, ut omnia argute solet, non tantum Senamo, +nobis omnibus, ut confido[2], rem gratissimam facturus est. + + [1.] Alius: _poposcit_. [2.] Alibi: _quod confidat_. + +TORALBA: Tibi, Coronaee, quicquam denegare nefas esse semper duxi, ac +propterea meas ineptias mea[1] facilitate proponere malo, quam illud[2] +onus abs Te meis humeris impositum recusare. Sed cum disputatio +de angelorum ac daemonum origine, statu, conditione, occasu a +demonstrationibus procul abesse videatur, profecto haec ab Ebraeis, qui +arcana divina ex ipsis fontibus et sacris laticibus hauserunt, earum +rerum explicatio petenda nobis est, nec video, quis melius quam Salomo +hoc praestare possit. Quod etiam Porphyrius ad Boëthium et Aristoteles +ad Callisthenem, uterque diversis aetatibus, scripsere, rerum omnium +origines ac reconditas scientias a Chaldaeis profectas, Chaldaea +appellatione complectuntur Ebraei, qui origine Chaldaei sunt, sed arcana +illa rerum divinarum, quasi thesauros, occulta quadam disciplina, quam +illi[3] Cabalam, Graeci autem, ni fallor, +akroama+ appellant, sed +abdiderunt, ut aditus paucissimis patere possit. + + [1.] Alius: _nimia_. [2.] Alibi: _ullum_. [3.] Alius: _ipsi_. + +SALOMO: Video Toralbam id, quod magna nostrorum omnium expectatione a +Coronaeo ipsi delatum[1] est, honesta specie excutere velle. Majores +quidem nostrae gentis Chaldaeos[2] fuisse agnosco et in Phoeniciam +primum migrasse, unde Cadmus, quae vox ebraica Orientalem significat, +litteras in Graeciam advexit[3] ac rursus in Chaldaeam ab hostibus +abductos multa divinitus didicisse, sed nihil accepimus, quod non sit +omnibus omnium vocibus ac linguis toto terrarum orbe dissipatum ac +pervulgatum, ut latere possit neminem. + + [1.] Alius: _delatum illi_. [2.] Alius: _Chaldaicae_. [3.] Alius: + _invexit_. + +Quae cum Salomo dixisset, caeteri conticuerunt, quod hominem aetate +gravem interpellare contra decus et dignitatem arbitrarentur. Sed +CORONAEUS rupto silentio: Nihil abs Te, inquit, Salomo, scire +desideramus, quam quod vestri mores, vestra disciplina, vestrae leges +patiantur, et quoniam angustiae[1] temporis longiorem disputationem +ferre non possunt, differendum mihi commodius videtur, ut paratiores +redeamus. Tum laudatorio cantico, fidibus, vocibus ac fistulis +suavissime animos oblectati[2], mutua consalutatione[3] accepta +discesserunt. + + [1.] Alibi: _angustia ... potest_. [2.] Alius: _animum delectati_. + [3.] Alibi: _consolatione_. + + + + +LIBER TERTIUS. + + +Cum ad coenam Salomo tardius venisset, CORONAEUS illum intuens: Tuae te, +inquit, salutis deinceps curam habere oportet, Salomo, ne cum tanto +studio mentem pascis, corpus ipsum inedia contabescere patiare. + +SALOMO: Vereor, ut vobis, cum aetas ingravescat, jam in eo molestus sim, +quanquam nihil prohibet, quominus me absente, dum[1] tardius redeo, +sessum eatis et ut jubeas, abs Te, Coronaee, peto. + + [1.] Alius: _cum_. + +Cum itaque consedissent, Coronaeus coeptam superioribus diebus Phaedonis +lectionem persequi jussit, et cum eo loci venissent[1], ubi Plato animas +solutas corporibus a daemonibus eorumque ducibus judicio sisti et ad +supplicia suis sceleribus digna trahi[2] scribit, locum relegere, deinde +finem legendi facere jussit. + + [1.] Alius: _venissem_. [2.] Alius: _capi_. + +Tum coena peracta post laudatoria cantica ita orsus[1]: Loci hujus +obscuritas, inquit CORONAEUS, mihi dubitationem injecit, cur antiqui tum +Graeci tum Ebraei tanta obscuritate et caligine velarint sua scripta, ut +vix ac ne vix quidem a sapientibus intelligerentur, quae tamen percepta +mirabilem afferunt tum utilitatem, tum oblectationem. Nam Aesopus, +fabularum scriptor antiquissimus, illecebris quibusdam animantium[2] +universam[3] humnanae vitae rationem complexus est. Sic Pythagoras +symbolis quibusdam allegoricis et illis carminibus, quae ob suam[4] +praestantiam +chrusea epê+ dicta sunt, Orpheus, Homerus, Hesiodus, +Trismegistus[5], Terpander et antiquissimi denique philosophi sapientiae +suae[6] decreta obscuritatis caligine contexerunt, quin etiam +sacratiores litteras allegoriarum plenissimas vidimus. + + [1.] Alius: _exorsus_. [2.] Alibi: _animantibus_. [3.] Alius: + _universae_. [4.] Alius: _sui_. [5.] Deest in aliis codicibus. + [6.] Deest ibidem. + +OCTAVIUS: Nihil verius ab Augustino[1] dici potuit, quam illud: Ea demam +miserabilis animae[2] servitus est, signa pro[3] rebus capere et supra +corpoream naturam mentis oculum ad hauriendum lumen aeternum attollere +non posse. Idem alibi[4]: Utilis est, inquit, scripturae auctoritas, +cum diversas sententias parit. + + [1.] De doctrina christiana cap. 5, 10 et 11. [2.] Alibi: _vitae_. + [3.] Alibi: _sine_. [4.] Lib. II de civit. Dei. + +FRIDERICUS: Cum nihil perspicuitate utilius sit, haud scio an ullum +in scriptore gravius sit vitium, quam, quae facillime possis, ea +obscura tradere, ut liber Apocalypseos, qui tanta verborum ac rerum +obscuritate[1] implicatur, ut ne auctor quidem ipse, si reviviscat +(quis qualisque fuerit, nondum constat inter eruditos), sua scripta +quid velint, liquido affirmare ausit. Atque haec obscuritas Juliano +Imperatori, Porphyrio, Proclo, Celso, ut Ebraeorum et Christianorum +scripta calumniarentur, maximum praebuit argumentum. + + [1.] Alius: _ambiguitate_. + +CORONAEUS: Cum illa ratio scribendi veterum fere omnium communis sit, +prospiciendum nobis est, ne absentes et indicta causa damnati a nobis +videantur. At ne Julianus ipse quidem Augustus, is qui[1] +parabatês+, +i.e.[2] transfuga, cum a Christianis ad paganos defecisset, usurpatur, +quantumvis Christianis infestus esset, Basilii Magni librum ante +rejecit, quam legisset ac relegisset, ut epistola his tribus verbis +scripta significavit: +egnôn, anegnôn, kategnôn+. + + [1.] Alibi: _isque_. [2.] Desunt haec et septem sequentia verba in + alio codice. + +CURTIUS: Ego duabus de causis potissimum existimo veteres sapientiae +decreta verbis obscuris tradidisse: primum ne margaritae porcis, deinde +ne res preciosissima, i.e. sapientia, sua vilesceret[1] facilitate. +Nam vulgaria fere contempta jacent, etiamsi preciosa. Extat Lysidis +Pythagoraei epistola graviter querentis, quod plerique secretiorem +philosophiam quasi meretricem prostituerent iis, qui[2] mentis +purgationem ne per somnum quidem capere possent, eosque non minore +impietate obligari, quam si Dearum Eleusiniensium[3] adyta profanarent +aut aquam puram coeno conspergerent. Itaque Porphyrius Plotinum +phthisi[4] periisse scribit, quod contra jusjurandum Ammonis[5] arcana +divulgasset. Quin etiam Plato, cum rerum divinarum arcana Dioni +scripsisset, letteras exuri jussit, quoniam[6] ridicula, inquit, +videntur, quae sunt admiratione dignissima. Et in epistola ad +Archidamum, in qua de natura Dei scribit: +phrasteon dê soi ainigmon+. +Item Porphyrius: Tu vide, inquit, ne ista cum hominibus impuris +communicari patiare, majus enim tibi quam mihi periculum impenderet; +non enim aperte Dii, sed aenigmatice sua mortalibus tradiderunt. + + [1.] Alius: _quae_. [2.] Alius: _Eleusinarum_. [3.] Deest in alio + codice. [4.] Alius: _daemonii_. [5.] Desunt haec sex sequentia verba + in aliis codicibus. + +SENAMUS: Alia mihi mens est, nam[1] cum plerosque verborum +obscuritatem[2] sic affectare videmus, ut admirabilitatem sui efficiant, +sic enim seplasiarii notis Graecis, Arabicis verbis et Gothicis litteris +utuntur, ut medicinam faciant confusiorem[3], aut ne intelligentibus sui +irridendi praebeant argumentum, neque enim facile carpimus, quae[4] non +capimus. Talem fuisse accepimus Heraclitum, qui tam obscure de natura +scripsit[5], ut Plato[6] Delio natatore opus esse diceret. Is enim +discipulos instruebat uno verbo +skotêson+, quod Aristotelem[7] quoque +opera dedita fecisse legimus in libris +tôn physikôn akroamatôn+. Ac +tametsi Plato caeteris apertius, interdum tamen obscure ita scribit, +ut ne ipsum quidem, si reviviscat, sua scripta de numeris interpretari +posse videatur, ac ea potissimum, quae libro de republica octavo +scribit, in quibus interpretandis Theon uterque, Plotinus, Proclus, +Jamblichus, Marsilius hircum mulgere videntur. Quid Aegyptia vanitate +levius? Illa tamen deliramenta litteris hieroglyphicis sic texerunt, +ut sacrata quaedam oracula viderentur. + + [1.] Alius: _nam cum_. [2.] Alibi: _puritatem_. [3.] Alii: + _quaestuosiorem_. [4.] Alibi: _quod_. [5.] Alius: _scripserat_. + [6.] Addunt alii: _ad ea intelligenda_. [7.] Ita Gellius ex epistola + Aristotelis ad Alexandrum M. scribit. + +OCTAVIUS: Sunt qui sua scripta neque a doctis, neque ab indoctis legi +velint, ut Lucilius, ne alteri ob imperitiam rejiciant non intellecta, +alteri nimis intellecta calumnientur. + +SALOMO: Senami reprehensio in sophistas quidem, non tamen in sapientes +cadit, multo minus in eos, qui sacrae sapientiae decreta scriptis +obscurioribus velarunt. Profecto Rabbi Moses Maimonides per sacra +obtestatur lectores, ne arcana divulgari aut a profanis hominibus pollui +patiantur. + +SENAMUS: Quid si peccandi argumentum et occasio ab obscuritate ipsa +trahatur? Certe Salomonis scripta, quae ipse allegorias inscripsit, +plerisque absurda videntur. Quid enim hoc sibi vult: Nequitia viri +praestat mulieris bonitati? Illud enim foeminas a lectionibus sacrae +scripturae quam plurimas[1] avertit. + + [1.] Alibi: _quam plurimum_. + +SALOMO: Ebraeis dictio #ra# malum et deforme significat, ut #tov# bonum +et pulchrum, quod Academici +kalon kai agathon+ dicunt. Sic enim Sara +dicitur a regibus expetita[1] ad concubitum[2], quod esset optima i.e. +valde formosa. Innuit igitur sapiens[3] eleganti allegoria, viros +deformes formosis mulieribus praestare, item foeminarum blanditias +pejores[4] esse acerbis[5] sermonibus virorum. Item animos corporibus +excellere; mulier enim corpus allegorico sermone[6] utique[7] +significat; item intellectualem facultatem, utcunque prava fuerit, +praepollere cupiditati, quae bruta et mortalis anima dicitur. Huc enim +pertinet, quod scribitur in Ecclesiaste[8]: _inter viros mille unum +sapientem reperi, foeminarum ex[9] omnibus nullam._ Id quidem de +mulieribus nudo sensu intelligi non potest, cum sola Debora sua aetate +et sola Hulda imperante Josia prophetiae ac sapientiae divinae muneribus +inter sexaginta[10] millia inertium virorum fruerentur[11]. Item +appellatione viri formam naturalem, mulieris vero materiam intelligit, +quam etiam saepe in proverbiis[12] meretricem appellat, quae ut virorum, +sic illa formarum multitudine delectatur. Plena sunt regis Salomonis +scripta allegoriarum, in quibus interpretandis strenuum se praebuit +Philo, moralia secutus, Leo Ebraeus naturalia. In utroque claruerunt[13] +Rabbi Moses Maimonides ac Talmudici scriptores. Hi tamen obscurius; +at ne scriptis quidem sua prodidissent, nisi librorum interitum +metuissent[14]. Et quoniam illa disciplina sola auditione +percipiebatur[15], #Kabbalah# dicta est. Id enim voluit Esdras[16], +cum dicit: _alia quidem pervulgabis, alia trades sapientibus._ Et +quemadmodum plebi locus erat in atrio templi, a Levitis discreto, +sacerdotibus intra velum aditus erat, non caeteris Levitis, et uni +tantum pontifici maximo in sacratissimum illum locum, ubi erat +foederis arca; sic etiam sacri libri ita scripti sunt, ut ea, quae +ad uniuscujusque salutem pertinent, cujusmodi est decalogus et omnia +decalogo consentanea, facillime ab omnibus percipiantur[17], scilicet +jussa, vetita, poenae, judicia, festa, ritus, mores, quae omnia 613 +capitibus continentur, tanta perspicuitate, ut patiantur dubitare +neminem. Quae vero minus ad salutem faciunt, ut rationes occultae +rituum ac sacrificiorum ac a doctis[18] tantum quaedam vero non nisi +a doctissimis intelligi possunt, ut quae a nostris appellatur Cabbala, +i.e. scientia naturalium arcanorum, postremo omnium difficillima ad +currum pertinet, qui ab Ezechiele ita scribitur, ut in ipso apparuerit +coelestium orbium ac rerum divinissimarum admiranda descriptio, quam +Moses, qui a nostris[19] aperta aquila dicitur, summis digitis attingere +contentus, secretiora noluit explicare. + + [1.] Alibi: _repetita_. [2.] 1 Mosis 12, 14. 39. [3.] Alibi: + _saepius_. [4.] Alius: _diriores_. [5.] Alibi: _acribus_. + [6.] Alius: _sensu_. [7.] Alius: _ubique_. [8.] Ecclesiastes 7, 29. + [9.] Alibi: _de_. [10.] Judith IV, 4; 2 Regum 22, 14; et 2 Chron. + 34, 22. [11.] Alius: _sexcenta_. [12.] Desunt haec verba in alio + codice. [13.] Alii: _clarescunt_, vel: _clari sunt_. [14.] Alius: + _metuerent_. [15.] Alibi: _suscipiebatur_. [16.] Esra lib. IV, c. + 14. Nehem. IX, 9. [17.] Addit unus codex glossam hebraicam cum + verbis: _lex quae ore traditur_. [18.] Alibi: _doctoribus_, vel: + _doctioribus_. [19.] Desunt haec quatuor verba sequentia in aliis + codicibus. + +SENAMUS: Si haec tam sublimia nihil habent utilitatis aut ejusmodi sunt, +quibus carere facile possumus, illud usurpandum nobis est, quod psaltes +lyricus: Non exquisivi, inquit, mirabilia et supra captum meum, sed +humilis[1] me gessi. Sin haec ad scientiam et sapientiam divinam +profutura sunt, malevoli et ipsa invidia jejuni animi sit, thesauros +abditos humanis usibus eripere ac verborum ambiguitate mentes +imperitorum[2] magis ac magis implicare. + + [1.] Alius: _humiliter_. [2.] Addit alius: _erroribus_. + +SALOMO: Ne igitur[1] a thesauri similitudine discedamus, legistis +eleganter fictam Aesopi fabulam, qua paterfamilias jam moriturus liberos +consolatur, qui[2] tametsi non magnas opes ac latifundia legaret, +thesaurum tamen in vinea sua latere affirmabat, quo suam inopiam +cumulate sublevarent. Mortuo patre liberi summo studio ac labore +conquirentes, cum nusquam thesaurum reperirent, vineam paternam aliud +agentes cultissimam ac noxiarum herbarum purgatissimam reddiderunt, unde +proventus uberrimos collegerunt. Ita quoque si divina scripta studiose +legamus ac lecta saepius meditemur[3], thesauros studioso incredibiles +eruere licebit. Nam eo spectat regalis illa vox, qua David initio +laudationum suarum summam felicitatem praedicat illius, qui assiduis +cogitationibus die nocteque[4] leges divinas contemplatur. Item precatur +a Deo[5], nubeculam oculorum sibi detrahi, ut admirabilem sapientiam +divina lege comprehensam intueri possit. Fit enim illa mentis agitatione +erga litteras divinas obscuriores, ut non solum a vitiis abstineamus[6] +ac verum[7] decus amplectamur, verum etiam corpori salubritas, menti +prudentia ac sapientia et cum immortali Deo arctissima connexio[8] +quaeratur. Illud vero gravius[9], quod in eo ipso laus Dei agitur, +cum ejus arcana pervulgata obsolescant, ut acute scripsit Salomo[10]: +_Gloria Dei est_, inquit, _arcana celare, gloria regum arcana +scrutari_.[11] Quod Tobias[12] paulo aliter: _Praeclarum est_, +inquit, _arcana regum celare et opera Dei laudare._ Nam opera Dei +patent omnium oculis, arcana vero paucis. + + [1.] Alibi: _ergo_. [2.] Alius: _quid_. [3.] Alius: _meditamur_. + [4.] Alius: _noctuque_. [5.] Psalm 68 (69), 18. [6.] Alius: + _abhorreamus_. [7.] Alibi: _novum_. [8.] Alius: _conjunctio_. + [9.] Alii: _gnavius_. [10.] Proverbia XXV, 2. [11.] Alibi: _eorum + celare_. [12.] Tobias XII, 7. + +SENAMUS: At obscuritas non modo bonos a lectione detinere[1], verum +etiam improbos ad rerum divinarum contemptum excitare videtur. Cum enim +Porphyrius arboris scientiae boni et mali fructus decerpere nullo modo +posset, negavit in hortis illis deliciarum censeri debuisse fructum, +aspectu quidem jucundissimum ac sapore gratissimum, sed tamen homini, +quem Deus in illis hortorum umbraculis viriditatis[2] collocarat, +mortiferum ac pestilentem, multo minus homines a prudentiae cognitione +vetito salutari fructu arceri debuisse, cum prudentia dux humanae vitae +sola turpe ab honesto dividere[3] possit. Quod autem scribitur, fructum +vitalis arboris divino jussu ab horti viridariis avulsum, ne, si Adamus +eo vesceretur, in aeternum viveret, in Dei optimi maximi contumeliam +scriptum esse. Denique serpentis cum muliere ac Dei cum hominibus +colloquia et absurda et incredibilia videri. + + [1.] Alius: _deterrere_. [2.] Alius: _viridatis_. [3.] Alibi: + _dijudicare_. + +SALOMO: In disputationibus rerum divinarum illud inprimis prospiciendum +est, ne quid cuiquam[1] temere excidat, nihil enim gravius ac +capitalius peccari potest. Illud autem usu venire solet iis, qui rerum +humanarum fastu ac dialecticorum argutiis inflati omnia supera, infera, +prima, ultima ingenii acumine ac subtilitate capere se posse confidunt, +cum sine ope divina id consequi nemo queat. Quod sapientiae magister[2] +uno verbo significat: _Inquirit derisor sapientiam, sed frustra._ +Quanquam Porphyrius, inscitia dicam an impietate, oracula divina +calumniatur, quasi legislator prudentiam significaret et vitam beatam +hominibus invidisse Deum, cum libro sequenti scripserit Bezaleelem +spiritu divino, sapientia, prudentia, scientia et omni artium genere ab +immortali Deo fuisse abunde cumulatum, quibus quidem donis ac muneribus +omnes omnino virtutes continentur. Spiritus quidem divinus tribuitur Dei +munere et concessu ad illustrandas humanae mentis caligines ac futura +prospicienda. Sapientia vero pietatem ab impietate, prudentia bonum a +malo, scientia verum a falso, ars utile ab inutili sejungit. Cum autem +sapientiae princeps ab immortali Deo excitatus, ut quid vellet a se +peteret, ille prudentiam petiit[3], qua quidem turpe segregaret ab +honesto, et cum qua homines ad Dei metum et venerationem cohortaretur: +_Quoniam_, inquit[4], _Deus sapientiam aliunde largitur, ab eo solo +scientia et prudentia._ Idem alibi: _Fructus justi lignum vitae_, quam +interpretatur sapientiam. Ac tantum abest, ut hominem a fructu vitali +prohibuerit, ut etiam his verbis invitarit: _Forsan_, inquit[5], +_decerperet Adamus fructum vitalem, ut eo vescatur et vivat in +aeternum._ Sic enim paraphrastes Chaldaeus consimili oratione utitur +pereleganti figura. Ad Jesaiam conversus Deus: _Dic_, inquit[6], _populo +huic: audiendo audite, videndo videte, ne tamen cognoscatis; crassum +reddito cor istius gentis et aures obtura, oculos obline, ne forsitan +audiat, videat, intelligat et ad me conversus saluti restituatur._ +Quorsum haec loquendi ratio, nisi quod semper nitimur in vetitum nec +ardentius quicquam optamus, quam quae nobis eripi vel prohiberi videmus. +Docet igitur Mosen ac Esaiam, quibus artibus miseros homines a +facinorosa et conscelerata vita ad verum decus revocare ac saluti +restituere debeant. Cave legibus divinis operam dare, cave sapientiae +studiis incumbere, ne sempiternam ac beatam vitam adipiscaris; haec +oratio apud homines improbos et cupidos efficacissima esse consuevit. + + [1.] Alius: _ne quicquam_. [2.] Proverb. XIV, 6. [3.] 1 Regum + III, 9 sqq. 2 Paral. I, 7. 10 sqq. [4.] Proverb. II, 6. XI, 30. + [5.] 1 Mosis 8, 22. [6.] Jesaiae VI, 9 sq. + +SENAMUS: Nulla res me diutius exercuit, quam arboris utriusque ac +serpentis allegoria. + +SALOMO: Et graecis et latinis interpretibus est ignota. Ac tametsi +quidam ex Ebraeis[1] arcanos allegoriae sensus aperuerint, omnia tamen +eorum studia inania futura sunt, nisi Deus mentes nostras ad haec +peicipienda illustrarit. + + [1.] Philo in allegoriis biblicis. Leo Ebraeus l. III de amore. + +FRIDERICUS: Periculi plena res mihi videtur, sacrae scripturae +litteras[1] ad allegoriam deduci, ne rerum gestarum historia in fabulas +evanescat. + + [1.] Alius: _sacras litteras_. + +OCTAVIUS: An ullum, Friderice, serpentis cum muliere colloquium fuisse +putas? qui odio tam implacabili inter se certant, ut serpentis intuitu +solo mulier abortum patiatur ac in turba virorum unam mulierem ad +ultionem[1] serpens petat ac persequatur. Nihil ergo[2] verius dici +potuit, quam illud: _Littera occidit, spiritus vivificat_[3]. + + [1.] Desunt duo haec verba in alio codice. [2.] Alibi: _enim_. + [3.] 2 Corinth. 3, 6. + +SALOMO: In sacris litteris historia pura saepe narratur, ut cum censetur +populus et suis quibusque[1] tribubus duces attribuuntur. Est etiam cum +historia quidem[2] narratur, sed praeter historiam allegoria latet +occulta, ut cum Sara ancillam et filium rejiciendum suadet, theologi +acutiores etiam cupiditatem renitentem virtutibus, cum filio peccato, +a ratione dominante ablegari oportere docent, cum eadem ancilla domum +redire ac Sarae morem gerere jubetur ab angelo, tum cupiditatis +obsequium ac[3] rationis dominatum interpretantur, ab intellectu agente. +Hinc illa Dei vox ad Abrahamum: Fac quaecunque dixerit tibi Sara, id +est: ratio; cum etiam[1] Sara contestatur[2], ancillae filium haeredem +non futurum, innuit etiam eos, qui vitiis inserviant et libidini, divina +bona nunquam adepturos. Saepe quoque visiones ac somnia divina pro rebus +gestis narrantur, in quo plerique suam navim afflixerunt, plerique[3] +etiam naufragium fecerunt, qui Deum cum hominibus quasi vigilantibus +colloqui arbitrantur. Neminem enim unquam Deus allocutus est[4] +vigilantem, praeter Mosen, et quominus ambigeretur, perspicua Dei voce +testatum habemus in ipsa lege. Ergo angeli vox ad Bileamum, aut asini +loquentis in scriptura ad visa dormientis Bileami referenda sunt, et[5] +quaecunque Abrahamo et prophetis omnibus oracula data commemorantur, uno +tantum Mose excepto, cui vigilanti locutus est Deus. Qua quidem ratione +clarissima lux ad caliginem sacrarum scripturarum discutiendam accedit. +Interdum allegoria facilis ac pura traditur, ut cum lex jubet[6], +praeputia cordium circumcidi. Saepe verba triplicem sensum prae se +ferunt: vulgaris sensus ad captum imperitorum accomodatur, ut cum +Salomo[7] vetat coram rege superbiam et arrogantiam prae se ferre, +secretiore sensu ad Deum pertinet, ad quem abjecto et humili habitu +accedere oportet; semper enim Salomo significat Deum regem[8], nisi +Dei vox cum rege conjungatur, ut illud: _Cor regis in manu Dei est_[9]. +His autem verbis Deus significatur: _Ne_, inquit, _cogitatione tua +vituperaveris regem, nec vituperes in penetralibus lecti tui divitem; +volucres enim coeli efferent[10] vocem et avis allata rem vulgabit_[11]. +Quibus verbis vetat de Deo impie cogitare. Lectus enim in sacris +allegoriis[12] corpus humanum significat, volucrum autem vox daemones, +tametsi volucres[13] et pro angelis accipiantur, ut apud Jesaiam[14] +angeli quoque ac daemones avium appellatione saepe significantur. Nam +utrique custodes vel lictores hominibus additi cogitationes occultas +atque intimos sensus nudant, ne quod inultum scelus ac pia cogitatio +sine praemio relinquatur. Chaldaeus paraphrastes[15] haec Salomonis +verba interpretabatur de angelis Raziele et Elia[16], quos occultissima +quaeque scelera patefacere scribit. + + [1.] Alius loco horam duorum verborum: _singulis quoque_. [2.] Omnes + codices: _quaedam_. [3.] Alius: _tum_. [4.] Alius: _ita_. [5.] Alius + addit: _maritam_. [6.] Alius: _plures_. [7.] Numeri XII. [8.] Alii: + _ut_. [9.] 5 Mosis 10, 16. [10.] Proverb. 25, 6. [11.] Alius: _regis + appellatione_. [12.] Proverb. 21, 1. [13.] Alius: _volucris ... + efferet_. [14.] Eccles. 10, 20. [15.] Psalm. 9 (8), 24 (25), 103 + (102), 143 (142). Jobi 38, 46. [16.] Alius addit: _interdum_. + [17.] Jesaiae 46, 11. [18.] In cap. 10, 20 Ecclesiastis. [19.] Unus + addit: _sacerdote magno_. + +SENAMUS: Acutissime Salomo Salomonem interpretatur, sed quis hanc +interpretationem divinare potuisset? + +OCTAVIUS: Ego locum hunc de volucribus, qui cogitationes et intimos +sensus regi aperiunt, ad eos reges pertinere duco, qui domesticos +daemones sibi vel sese illis adjunxerant, a quibus omnia omnium dicta, +facta, cogitationes perinde intelligunt, ut ab illis spectatoribus, quos +veteres tyrannorum +ophthalmous kai ôta archontôn+ appellabant; nullum +enim tyranni secretius habent arcanam. + +SENAMUS: Si tantum potuissent aves illae ac volucres sive daemonicae +sive angelicae, quid est quam ob rem Neroni, sacrilegorum[1] ac +tyrannorum maximo, conjurationem Pisonis patefacere noluere? cum Simoni +mago ac daemonibus conjunctissimus esset, ut Plinius et Irenaeus +tradunt. + + [1.] Alibi: _sortilegorum_. + +FRIDERICUS: Nihil daemones injussi faciunt nec ullius occulta scelera +nudant, nisi Dei jussu et angelorum superiorum[1] potestate. + + [1.] Alibi: _superiore_. + +CORONAEUS: Cum solius Dei proprium sit, intimos omnium sensus et +animorum occultos recessus pervestigare, ut quidem rex Salomo +dedicatoria oratione declarat aperte, quid angelis et daemonibus +illis opus ad secretiores mentis latebras pervulgandas?[1] + + [1.] Alius: _evulgandas_. + +CURTIUS: Extat profecto Thaletis elegans in hanc sententiam oratio; cum +enim rogaretur, an qui scelerate quid agat, Deum latere potest? At ne +cogitans quidem, inquit; Graeci melius: +ei lêthoi theous anthrôpos +adikôn, all' oute dianoumenos, ephê+. + +SALOMO: Diximus ante ac dicendum saepius est, Dei majestatem angelorum +ac daemonum officiis quodammodo augustiorem videri, quam si per se ipsum +solo nutu, sicut[1] potest, omnia procuraret[2]. Ac tametsi solus omnium +occultissimos sensus retegit, singuli tamen angeli singulis hominibus +custodes additi, sensus intimos aperiunt, non item aliorum cogitationes. +Item daemones, quibuscum sortilegi in nefarium societatis foedus +coiverunt[3], eorum sensa plane intelligunt. Argumento sit, quod +qui sortilegi ad rectam cogitationem aut Dei metum paulo momento +convertuntur, repente a daemone sese conturbari[4] confitentur. Sin +vir bonus ad pravam cogitationem deflexerit, subinde sentit[5] in ipsis +animi sensibus magistrum ac paedagogum, qui a turpi cogitatione illum +avertat aut etiam auris dextrae tinnientis levissima vellicatione aut[6] +punctura, quam innuit poëta his verbis: _Cynthius aurem vellit et +admonuit._ Quod Socrates[7] a daemonio familiari vel potius ab angelo +sibi fieri praedicabat, dextra quidem suadendo, sinistra dissuadendo, +aut orbiculo lucido interdiu aut ignea specie noctu, aut etiam levissimo +strepitu admoneri. Quae facillime percipiuntur ab iis, qui spiritu Dei +patiuntur se duci. Si non pareat admonitus, terretur somniis matutinis, +quae ab Ebraeis matutinae castigationes appellantur. Si ne hac quidem +cogitatione[8] ab impiis cogitationibus deducitur, angelus ultionem +reposcit, accusatione proposita, ut nemo innocens damnari aut ullum[9] +scelus inultum, nisi facti pigeat, relinqui videatur, judicia +constituuntur, daemonibus etiam quasi lictoribus destinatam sibi +praedam deposcentibus, quam[10] Deus illis permittit. Huc enim pertinet +illud[11]: _Ascendit leo de cubili suo, praedo gentium surrexit._ +Item[12]: _Percussit eos leo de silva, lupus vespertinus vastavit eos, +pardus vigilans supra civitates eorum._ Item: _Quis dat escam pullis +corvorum vociferantibus ad illum?_[13] i.e. divinae majestatis +carnificibus ac tortoribus sceleratorum vindictam petentibus, Quod +alibi[14] apertius scribitur: _Spiritus ad ultionem creati sunt, qui +furoris sui flagella vibrant._ Item[15]: _Misit Deus spiritum malum +inter Abimelech et cives Sichem._ + + [1.] Alibi: _quomodo_. [2.] Alius: _percurreret_. [3.] Alibi: + _inierunt_. [4.] Alius: _confitentur_. [5.] Alibi: _sentiet_. + [6.] Alius: _et_. [7.] Plutarchus in libro de daemonio Socratis. + [8.] _Ratione_ legunt alii. [9.] Alii: _illud_. [10.] Alius: _quae_. + [11.] Jerem. IV, 7. [12.] Jerem. V, 6. [13.] Psalm. 147, 9. + [14.] Psalm 78, 49. (Jes., 19.) [15.] Jud. 9, 23. + +SENAMUS: Antiquissimi quoque theologi pullos corvorum, a parentibus +desertos, divina bonitate et procuratione nutriri summa consensione +tradunt, eoque pertinere dictum illud: _Qui dat escam pullis corvorum?_ + +SALOMO: Error inde manavit, quod phrasin ebraicam, quae Graecis quoque +communis est, latini theologi non perceperunt[1]. Nam filios corvorum +pro corvis, ut filios prophetarum pro prophetis, filios sanguinum, +filios injustorum pro impiis ac sicariis acceperunt. Sic enim Ebraei +#benei Adam# filii hominum i.e. homines, et Graeci +paides iatrôn+ pro +medicis. Sic etiam illud: Quem dicunt homines esse filium hominis, i.e. +quem dicunt esse hominem[2]? + + [1.] Alibi: _perceperint_. [2.] Matth. 16, 13. + +TORALBA: Eo quidem errore me Salomo liberavit, ut ingenue illum acceptum +feram; at mirum mihi ante videbatur, quam ob rem corvi pullos famelicos +deserere putarentur ob id tantum, quod recentes exclusi non plane nigri +essent, cum pleraque animantium nascentium genera colorem a parentibus +alienissimum habere videantur, quae tamen incredibili studio a +parentibus nutriuntur. Nam cygni senio candidissimi pullos excludunt +fuscos, et tantum abest, ut corvi[1] pullos ab alimentis desertos +patiantur, ut etiam cornicem incubantem a masculo et pullos jam volantes +a foemina pasci Aristoteles[2] ipse ac Plinius[3] fateantur[4]. Itaque +Apollonius apud Philostratum Euripidis versum modice castigans: +hapasi +tois zôoisin hê psuchê tekna+, cum ille tantum hominibus tribuerit, i.e. ++tois anthrôpois+. + + [1.] Alibi: _corvos_. [2.] Historia animalium VI, 5. [3.] Histor. + natural. X, 12 et 60. [4.] Alius: _fatentur_. + +SALOMO: Eodem sensu scribit Psaltes lyricus[1], Deum escam leoni petenti +largiri. Cur leoni potius, animantium ferocissimo, qui parcissimus est +in cibo, neque nisi quarto quoque aut ad summum alternis diebus +pascitur, quam exarmatis ovium et caprarum gregibus, hominum usui maxime +necessariis[2]? Alibi de catulis leonum[3], nam si re vera de catulis +ageretur, aeque matris ut aliorum animantium ubera sufficiunt, quanquam +alius quoque[4] est locus de corvis, quo facile vulgatus error refelli +possit: Quis parat venatum corvis, cum ejus pulli ad Deum clamant et +cibo carentes huc illuc oberrant[5]? Haec igitur ad daemones pertinent, +qui praedam sceleratorum sibi conquirunt[6] nec nisi divino concessu +rapiunt. Eo pertinet et illud Salomonis[7]: _Corvi apud torrentes eruant +oculum et aquilae vorent eum qui patrem deridet et despicit obsequium +matris._ Quae allegoria praeter sensum vulgarem significat daemones +elementares hujus mundi, qui revera torrens est materiae fluentis, +caecitate animi ac furore torquere, luce mentis extincta eorum, qui +Deo parenti rerum omnium contumeliam et piae matri, legibus naturae, +vim inferant[8]. Nam patris appellatione Deus, matris vero natura +significatur apud Salomonem. Illud etiam adversione dignum, quod oculum +dixit, non oculos; nam singulari voce oculus mentem significat. Sic +etiam Bileamus vates uno oculo acutissime videre dicebatur, quoniam +rerum publicarum mirabiles conversiones tribus circiter annorum millibus +praevidit[9] ac praedixit. Sic enim[10] Chaldaeus interpres. + + [1.] Psalm 103 (104), 21. [2.] Oppianus de venatione, libro III. + Plinius H. Nat. lib. 8. [3.] Jobi 38, 39. [4.] Alius: _etiam_. + [5.] Job. 38, 41. seq. 39, 1. [6.] Alii: _congruunt_. [7.] Proverb. + 30, 17. [8.] Alius: _inferunt_. [9.] Alibi: _providit_. [10.] Alius: + _etiam_. + +SENAMUS: Si corvorum appellatione +melanodaimonas+ licet[1], etiam +cygnorum verbo +leukodaimonas+ licebit interpretari, quales in Africa +Leo Afer[2] versari scribit, ut Aethiopes a daemonibus, colore opinor, +distinguantur. + + [1.] Alius: _licebit_. [2.] In descriptione Africae. + +OCTAVIUS: Tametsi[1] daemones saepius atrati apparent, ut non modo +nostri, sed etiam antiquissimi[2] scriptores ab ultima memoria +prodidere, quales fuere[3] daemones, qui Dioni[4], qui Cassio Parmensi, +qui sortilegis saepissime visi sunt, non tamen opinor, propterea +daemones corvorum appellatione significari, sed quia daemones corvorum +in modum cadavera consectantur, ut de cadaveribus Aegyptiorum superius +dictum est, ac de spectris, quae circa sepulcra ac patibula vagantur. + + [1.] Alibi: _Etiamsi_. [2.] Addit alius: _quoque_. [3.] Alibi: + _fuisse_. [4.] Plutarchus in Dione. Valer. Max. lib. V. + +FRIDERICUS: Imo etiam quia daemones cadaveribus ipsis ad hominum +perniciem et nefarios concubitus cum sortilegis abutuntur; quod enim +Augustinus[1] omni asseveratione confirmat ac summae imprudentiae +esse scribit, daemonum cum hominibus concubitus negare, tot ac tantis +exemplis et indiciis testatum habemus, ut Sprengerus[2] scripserit, +stryges innumerabiles, priusquam extremo supplicio dederentur, summa +consensione nefariam illam copulam confiteri. Quin etiam Franciscus +Picus scribit, duos sacerdotes sua aetate flammis exustos, quorum alter +annos[3] amplius triginta, alter quadraginta cum daemonibus concubuisse +fatebantur, cum prius uterque convictus esset et confessus plurimos se +infantes daemonibus mactavisse, ne insuetum videatur, quod Aristoteles +scribit, fuisse in Ponto mulierem, quae exenteratis foeminarum +gravidarum visceribus embryone vesceretur. Huc etiam pertinet illud +Horatii in arte poëtica: + + Neu pransae Lamiae vivum puerum extrahat alvo. + + [1.] Lib. 18 de civit. Dei. [2.] In malleo maleficorum. [3.] Alibi: + _annis_. + +CURTIUS: Mihi venit in mentem, quod Pausanias in Phocicis[1] scribit, +apud Cretenses legibus cautum fuisse, ut maritorum cadavera, quae cum +viduis concubuerant[2], capitali judicio quasi viventia plecterentur +ac ferro candente eorum capita configerentur[3], deinde cadavera +exurerentur nec aliter a concubitu viventium arceri potuisse ac +propterea +katekanas+[4] daemones appellatos fuisse. + + [1.] Alius: _Pharsalicis_. [2.] Desunt quinque haec sequentia verba + in alio codice. [3.] Alibi: _foderentur_. [4.] Fortasse legendum + est: +korakinas+, vel: +korakeias+. + +OCTAVIUS: Oportuit igitur daemones cadaveribus resumtis ad concubitum +abuti ac propterea corvos appellari, quod cadavera sectarentur et atrati +apparerent. + +SALOMO: Quaecunque causa sit, planum est, daemones in scripturis etiam +populos Aethiopum appellari, sic enim interpretes LXXII verbum #iyyim# +daemones interpretantur: Aethiopes[1], et alibi: _Tu confregisti capita +Leviathan, dedisti escam eum populis Aethiopum_, ubi etiam #iyyim# +propriam daemonum appellationem interpretantur Aethiopes, ut ambigua +voce arcanum tegerent. Leviathan vero LXX vertunt +drakonta+, qui +princeps eorum esse dicitur, qui non cadavera, sed mentes ipsas impiorum +ad supplicium deposcunt, ut Behemoth princeps eorum daemonum, qui de +corporibus ultionem accipiunt. Uterque significatur[2] ab Ezechiele[3] +appellationibus regum Aegypti et Assyriae his verbis: _Sic dicit +dominus: ecce ego contra te Pharao, rex Aegypti, draco magne, recubantem +in medio fluviorum tuorum, qui dixisti: meus est fluvius et feci mihi. +At ego ponam hamos in maxillas tuas et efficiam, ut haereant pisces +fluviorum tuorum squamis tuis; excutiam Te in desertum et omnes pisces +fluviorum tuorum, eris bestiis terrae et volucribus coeli cibus._ +Jesaias vero apertius[4]: _In die illa_, inquit, _visitabit Deus gladio +suo grandi, duro ac robusto Leviathanem serpentem vectem et Leviathanem +serpentem flexuosum ac trucidabit draconem marinum._ Utriusque +Leviathanis et Behemothi potestas explicatur ab Esdra[5], quae verbis +allegoricis ac diffusa narratione Dei verbis ad Jobum[6] fuerat +expressa: _Tum_[7], inquit Esdras, _animantia duo parasti, quorum uni +nomen imposuisti Behemoth, alterum vocasti Leviathanum, et alterum ab +altero disjunxisti, unam partem assignasti Behemoth, quae tertia die +siccata est, ut habitet in ea. Leviathani vero tribuisti unam[8] partem +humidam, quam belluam parasti, ut esset quae devoraret, quos velles._ +Nam haec verba Ezechielis: _Meus est fluvius_, i.e. formarum in materia +fluxa et caduca interitus. Is tamen dicitur prima rerum origine a +Deo creatus fuisse, item[9]: _Ego vastatorem creavi ad perdendum._ +Consimilis est illa Dei vox ad Pharaonem: _Excitavi ego Te, ut +ostenderem in Te meam potentiam[10] atque nominis mei fama toto terrarum +orbe dissiparetur._ Praeter historicam veritatem Pharaonis appellatione +significatur Leviathanus ille, ut Ezechiel interpretatur, qui materiae +fluentis formas corrumpit, quas nihilominus assidue sua bonitate reparat +ac reficit naturae parens optimus maximus. Item in sternutationibus +Leviathani lumen collucet, ex ejus ore ignis lampades egrediuntur et +mare commiscet ut mortarium. Non est dominatus in terra, cui morem +gerat, item factus est ut nihil metuat et ipse regem agit in superbos. +Sternutationis verbo tonitrua, lumine et ignibus fulmina et +coruscationes, maris commixtione procellas et tempestates innuit. + + [1.] Psalm 72, 9. 74, 15. [2.] Alibi: _accipitur_. [3.] Ezech. 29, 3 + sqq. [4.] Jes. 27, 1. [5.] Esdrae lib. IV, cp. 6. [6.] Jobi 39 sq. + [7.] Alibi: _Tunc_. [8.] Alii: _secundam_, vel: _septimam_. + [9.] Item: Jobi 26. 39, 40. [10.] Alibi: _patientiam_. + +CURTIUS: Hunc opinor Leviathanum Orpheus, sortilegorum parens, draconem +maximum, Pherecydes Ophyoneum appellavit, unde a veteribus cultus +draconis Aesculapii manavit, quem adhuc in supplicationibus plerique +populi circumferre consueverunt. + +SENAMUS: Haec quidem Salomo perbelle, si[1] demonstratione ulla +niterentur. + + [1.] Alius addit: _modo_. + +OCTAVIUS: Majorem profecto fidem mihi faciunt, quae Salomo ex abditis +sacrae philosophiae arcanis et ab oraculis divinis sanctissimorum +prophetarum promsit, quam quae ab Euclidis demonstrationibus manant, +quae tamen nonnisi multis postulatis et concessis conficiuntur. + +TORALBA: In rebus tam arduis et a communi sensu remotis non exquisitam +argumentorum subtilitatem exquirere debemus neque exigere, sed ea, quae +prodita sunt a sapientibus, qui arcana Dei sapientissime conquisiverunt. + +CORONAEUS: Non exigimus angelorum hierarchias ac repositoria daemonum, +quae non scio an satis prudenter a Dionysio[1] ac Wiero[2] conscripta[3] +fuerint. + + [1.] De coelorum hierarchia. [2.] De praestigiis. [3.] Alius: + _descripta_. + +SALOMO: Nihil in rebus tam obscuris affirmare velim[1], nec aliud +commemorare quia vobis melius quam mihi cognita sunt, quippe qui ex +iisdem fontibus quibus ego haurire potuistis, scilicet uni aeterno +Deo non solum[2] angelorum, sed etiam daemonum creationem deberi, et +quemadmodum duo principes angelorum Seraphim[3] Creatori potentissimo +adstare dicuntur, ad largitiones, lucis effusiones, praemia, vitam +inferiorum angelorum et siderum officiis tribuendam; sic etiam duo[4] +sunt bis oppositi, quasi superiorum magistratuum praecipui lictores ac +ministri, Leviathanus ac Behemothes ad poenas infligendas seu supplicia +irroganda, sive frugum calamitate, sive pecorum interitu, sive clade +bellorum, sive regionum vastatione, sive popularibus morbis, sive urbium +excidio, sive elementaris totius mundi eversione, quae tamen non aliter +fiunt quam divinis decretis, ne quis daemones accuset aut metuat: _Ne +accuses_, inquit ille[5], _servum apud dominum suum, ne forte maledicat +tibi et offendas._ Qua eleganti allegoria significat, non incusandos +esse angelos ac daemones, qui nullas nisi jussi calamitates inferunt, +nec nisi jussa Dei decreta exsequuntur, sed potius se quemque accusare +ac de flagitiis confiteri oportet[6]. + + [1.] Alibi: _nolim_. [2.] Alius: _tantum_. [3.] Jesaiae 6, 2 et 6. + [4.] Jes. 6 et Zach. 4 add. 44 filios duos olei, qui effundunt aurum + in candelabrum septuplex, scilicet septem planetarum, a quibus[A] + elementorum coelestium vis derivatur. [5.] Proverb. 30, 10. + [6.] Sigebertus Vincentius in Speculo libro 76, c. 38. + + [A.] Alius: _Quibus ad elementaria_. + +FRIDERICUS: Est in agro Moguntino pagus, quem daemon nescio quis +lapidator triennio vexavit, ad extremum[1] declaravit, populum ob unius, +quem nomine denotavit, capitalia scelera conflictari, ut ei necesse +fuerit domo excedere, sed in quacunque domo exciperetur, domus igne +deflagrabat, ut brevi omnia domicilia pagi variis incendiis consumta +fuerint. + + [1.] Alibi: _ac postremum_. + +SALOMO: Graviter tamen peccatur ab iis, qui daemones metuunt, gravius +etiam qui colunt, ne vapulent, quasi daemones arbitri ac judices essent +poenarum, quae irrogantur. Quae detestabilis impietas inde manavit, quod +Beelzebub mundi hujus principem arbitrantur. Hinc Manichaeorum, qui duos +mundi principes statuerunt, profligatissima pestis. Quorsum enim Deus ad +Pharaonem: _Ut intelligas_, inquit, _quod terrae dominus sum_[1]. Item: +_Leviathan iste, quem formasti ad illudendum ei_, nisi ut persuasum +habeamus, dominatum elementaris mundi aeque ac coelestium corporum, +angelorum ac daemonum penes Deum aeternum esse. Illudit autem +Leviathano, cum ea quae daemonum officiis corrupta sunt ac detrita vel +afflicta, continua bonitate ac potestate excitat[2]. Nam quo plures +Pharao daemoniacus Israëlitarum masculos trucidabat ac populum sibi +inservire cogebat, ne Deum coleret, eo magis ac magis populus mirabili +foecunditate abundabat. Ita quoque quo plures formae materiae fluentis +a daemonibus corrumpuntur, eo magis se divina foecunditas in iis +recreandis ac regenerandis ostendit. Quod autem Leviathano illudit vates +his verbis[3]: _Quomodo cecidisti de coelo Lucifer, aurorae fili, ad +terram afflictus, cum tamen jactares te coelum conscensurum ac sellam in +sublimi et excelsa siderum regione collocaturum, ad plagam Aquilonis, ut +elatus praepotenti Deo aequalis fieres, ad inferos tamen detractus, in +lacum rejectus._ Item[4]: _An ille est, qui tremefacit terram, qui regna +concussit, qui orbem deserto similem reddidit, urbes excidit?_ Habet +haec oratio obscuritatem, cui lux afferri potest, si dicamus, aurorae +filium Leviathanum eo modo, quo alibi prima rerum origine conditus +dicitur et alibi primogenitus, sive praefectus mortis vel corruptionis +i.e.[5] #bechor mavet# appellatur, quoniam ut privatio habitum, sic +aurora solem, tenebrae lucem antecesserunt. Item tremefacere terram, +imperia quatere, urbes funditus exscindere, orbem solitudini reddere, +non congruit divinae majestati, sed vastatori, carnifici, lictori; +quod dicitur etiam ad inferos dejectus esse, significat angelorum ac +coelestium siderum interitum non permitti Leviathano sive Asmodaeo, sed +in lacu, ut Jesaias[6], vel in mare, ut apud Jobum[7], vel in fluvios, +ut Ezechiel[8], i.e. in hac fluxa elementorum regione grassari et a +coelestium aditu prohiberi. Huc enim pertinet[9], quod Satan in concilio +angelorum a Deo rogatus, unde veniret, respondit, se terram +circumivisse; dixit non coelum. + + [1.] Exodus 9, 29. Psalm. 104 (103) 26. [2.] Alii: _excedat_, vel: + _recreat_. [3.] Jesaias 14, 12 sqq. [4.] Jesaias 14, 16 sqq. + [5.] Job. 18, 13. [6.] Jesaias 14, 15. [7.] Job. 11, 22 sq. + [8.] Ezech. 29, 3. [9.] Job. 1, 7 sqq. + +CURTIUS: Illud est, ni fallor, quod Graeci veteres, qui fabulis omnia +complerunt, Junonem aëris praesidem furias prohibere ajunt, quominus in +coelum evolare queant, i.e. daemones e nubibus ab angelis praecipites +deturbari et in fluminibus[1] deorsum cum tonitru delapsos sublunaria +haec corpora perdere ac corrumpere. + + [1.] Alii: _inflammatos_. + +CORONAEUS: Quando igitur[1] elementaris hujus solitudo[2] futura est? + + [1.] Alibi: _ergo_. [2.] Alibi: _solutio_. + +SALOMO: Illud quidem in arcanis divinae majestatis latet, praeter +quod tantum[1] conjectura consequi possumus (nihil enim in eo genere +affirmandum opinor), quemadmodum lege divina[2] terrae sanctae quies +imperatur et vacatio ab agricultura. Ob id enim Alexander Magnus et +Julius Caesar septimo quoque anno majoribus nostris dederunt tributorum +immunitatem.[3] Ita post annorum sex millia mundi elementaris solitudo +significatur futura. Neque enim aquarum illuvionibus[4] interibit mundus +elementaris, ut aetate[5] Noae, qua tellus aquarum voragine contecta +est, mense secundo, qui a Chaldaeis Bul, i.e. diluvium appellatur, +propterea quod eo mense omnia fere diluvia contigerunt et imbres +sparsis seminibus salutares, nisi decidant eo mense, ut fere solent, +sterilitatem frugum augurantur. Et ut septimo quoque millesimo mundi +elementaris quies est, sic etiam cum septies septem anni fluxerunt[6], +magnus servis omnibus Jubilaeus[7], item pecudibus[8] ac praediis omni +nexu ac mancipio solutis, libertas indulgetur et cuique ad avitas +possessiones reditus patet. Ita post annos[9] septies septem millia, +quo quidem circuitu siderum coelestium certissimus ad principia motuum +reditus est, maximo anno completo rerum omnium conversio sequitur. Ex +quo intelligitur, perpetua mundorum creatione et recreatione sempiternam +Dei potestatem ac bonitatem in continua hominum et angelorum successione +praedicatum iri. Quod apertius Esaias[10] innuere videtur: _Erit_, +inquit, _coelum novum et terra nova._ Item, cum David[11] dixisset, +coelos interituros cum inveterarerint, ad mundorum opificem conversus: +_Tu autem_, inquit, _idem ipse es, Tui semper similis et anni tui Te +nullis aetatibus et saeculis deserent._ Huc etiam pertinet illud +Salomonis[12]. _Nihil sub sole novum nec quidquam futurum est, quod +prius[13] non fuerit._ + + [1.] Alii: _si quid tamen_. [2.] Leviticus 25, 23. [3.] Josephus + Ant. jud. 14, 17. [4.] Alibi: _cataclysmo_, vel: _eluviis_. + [5.] Alibi: _tempore_. [6.] Alibi: _fluxerint_. [7.] Alius addit: + _anno quinquagesimo_. [8.] Alibi: _domibus_. [9.] Alii: _anno_. + [10.] Jesaias 43. 45. 46. 65, 17. 66, 22. [11.] Psalm. 102, 27 sq. + [12.] Eccles. 1, 9 sq. [13.] Alibi: _antea_. + +OCTAVIUS: Eadem est Originis in libris +peri archôn+ et Caesarii +sententia in eo potissimum loco, quo de coelis agit. Circumfertur etiam +liber ab Ismaëlitis, in quo quidem auctor scribit, mundum hunc et +quaecunque mundi sinu amplissimo coërcentur, interitura. Cum vero +importunissimus ille ac funestissimus rerum omnium vastator omnia +corrupit[1], tandem aliquando occasurum et, ut Seneca loquitur, mortem +ipsam moriturum. Sed prius maximis clamoribus ac tonitruis et vocibus +feralibus[2] ac ingenti clangore occasum suum testaturum. + + [1.] Alibi: _corruperit_. [2.] Alibi: _ferocibus_. + +FRIDERICUS: Mirabilis illa rerum omnium vicissitudo, ex arcanis +Ebraeorum a Salomone collecta, coelestium siderum conversionibus[1] +omnino congruere videtur. Septem enim annorum millibus motus +trepidationis super Arietis et Librae capita circumscribitur ac septies +septem millibus inerrantium siderum motus[2] circumaguntur[3] et ad sua +quaeque principia redeunt in orbem. Quae demonstratio[4] Patrum memoria +demum percepta est, cum antea veteribus omnibus ignota fuisset. + + [1.] Alibi: _connexionibus_. [2.] Alius: _sedes_. [3.] Alibi: + _circumagantur_. [4.] Johannes Regiomontanus demonstravit. + +SALOMO: Hoc quidem Chaldaeis, Aegyptiis et astrologis omnibus abditum +erat; scilicet decem orbes coelestes nec plures haberi, cum tamen +Pythagoraei, Plato, Aristoteles, Ptolemaeus ipse +mathêmatikôtatos+ +et Hipparchus octo vel novem ad summum esse affirmarent. At litterae +sacrae pereleganti allegoria decem orbes significant hoc versu: _Opera +digitorum tuorum sunt coeli_[1]. Quo digitorum numero coelorum numerum +Astrologis et Chaldaeis omnibus ignotum declarant; quod etiam allegoria +decem cortinarum tabernaculi significatur. Ex quo intelligitur, rerum +omnium maximarum arcana secretioribus litterarum divinarum allegoriis +contineri. + + [1.] Abraham Aben Esra in Psalm. 8, 4. + +SENAMUS: Si Leviathanum corruptionis et obitus principem statuamus a Deo +creatum, et quidem prima omnium rerum origine et ante lucem ipsam, nobis +prospiciendum, ne Deum auctorem mali esse concedamus. Nam quicquid est +causa causae, id etiam[1] est causa causati, consequentis effectus. +At[2] nullum efficacius argumentum habuerunt Academici, ut mundum +sempiternum statuerent, quam ne Deum optimum, rerum omnium conditorem, +faterentur corruptionis et +ataxias+ auctorem. + + [1.] Alius addit: _ipsum_. [2.] Proclus, Philo, ita quoque Syrianus, + quos conscribit Philoponus libro duodecimo. + +SALOMO: Inveteratus est error, ac theologorum[1] etiam opinione +pervulgatus, mali originem a diabolo inventam; duobus tamen, opinor, +alteri quidem inter Latinos, alteri vero inter Graecos, haec opinio +displicuit. + + [1.] Thomas lib. 20 qu. 79 art. 1 et 3, quem reliqui sequuntur. + +FRIDERICUS: Sic a majoribus accepimus, omnes angelos principio suae +originis integerrimos ac sanctissimos extitisse, sed quosdam a via +deflexisse et ab integritate et puritate lucis coelestis delapsos et +deturbatos in terras tum ab his ad hominem pravas suasiones et quae +consequuntur, calamitates inquam omnes ac pestes, dimanasse. Id +autem significari putant verbis Jesaiae[1] et Johannis theologi[2] +apocalypseos scriptoris auctoritate, quorum alter Luciferum de coelo +detractum, alter ingentem draconem cum tertia parte stellarum i.e. +angelorum praecipitem deturbatum scripsit. Item Christus[3] quasi fulgur +e coelo exturbatum in terras se vidisse declaravit. Haec theologorum +christianorum sententia est. + + [1.] Jesaias 14, 12. [2.] Apocal. 12, 4 et 9. [3.] Matthaeus 25. + Lucas 10, 18. + +OCTAVIUS: Varietas theologorum inter ipsos de casu daemonum facit, ut +nihil affirmare audeam. Cum etiam Augustinus tam incertus sit, ut cum +diabolum deflexisse scripsisset, subjiciat[1] haec verba: Hoc certius +asseri non potest, et mirum, si potest. Itaque cum ratio plerosque +deficeret, Orphei, Pherecydis et Empedoclis auctoritatem adhibuerunt[2]. +Illi etiam daemonum omnium maximum Ophionaeum draconem et qui cum eo +delapsi sunt, +daimonas ouranopeteis+ dictos arbitrantur. Sed cum +quaeritur, cur eodem paene[3] momento, quo creati sunt in summa +puritate, in ipsum creatorem tanta arrogantia intumuerint, ut +seipsos suo creatori exaequarent, aut quis illos ad tantum crimen[4] +impulerit[5], obmutescunt. Quae causa extat, ut Manes Persa, duo aequa +potestate principia faciens, alterum quidem bonorum ac coelestium, +alterum malorum ac sublunarium, ne ab optimo fonte bonorum mala derivare +videretur, totius pietatis ac religionis fundamenta labefactaret. Plato +vero[6], cum ab uno principio caetera omnia duci, pro demonstrata ac +plane explorata re haberet, ac mali originem ab ipso Deo arcessere nefas +arbitraretur, a materia omne malum derivari[7] scripsit[8], quod in ea ++kakopoion ti+ inesse existimeret. + + [1.] Alibi: _subjecerit_. [2.] Alibi: _secuti_, vel: _attribuerunt_. + [3.] Alibi: _fere_. [4.] Alius: _in tantum scelus_. [5.] Alibi: + _impulit_. [6.] In Parmenide et Timaeo. [7.] Alius addit: _posse_, + alius legit simpliciter: _derivavit_. [8.] Alius: _dixit_. + +SALOMO: Quod malum a materia prodeat, sacrae litterae constanter +negant[1]: _nec vanitas nec malitia_, inquit ille, _prodiit a terra, ac +propterea rerum omnium opifex maximus, post[2] consummatam universitatis +molem, dicitur omnia quae fecerat vidisse valde bona_[3]. + + [1.] Job. 5, 6. [2.] Desunt haec sequentia Salomonis verba in alio + codice. [3.] Geneseos 1, 31. + +TORALBA: Nullam peccati labem in materia esse, ex eo perspicue +demonstratur, tum quod in materia vis agendi nulla sit, sed in forma, +tum etiam quod[1] materia nullam omnino hypostasin per se habeat in +natura. + + [1.] Alibi: _quia_. + +SALOMO: Errorum omnium origo inde manavit, quod malum aliquid esse +arbitrarentur, cum tamen nihil sit omnino. _Ego_, inquit Deus[1], +_faciens bonum et creans malum, faciens lucem et creans tenebras._ Ut +enim tenebrae nihil aliud sunt quam lucis privatio, sic malum nihil +aliud est quam boni privatio. Itaque dixit facere bonum, quia bonum +est hoc aliquid, malum vero creare scilicet privatione boni. Nam ut, +columnarum ademtione ruit aedificium, ita boni subductione: sequitur +malum[2]. Cum enim populo iratus[3] dixisset Deus: _Momento, delebo +te_[4], Chaldaeus interpres vertit: Momento, majestatem meam auferam abs +te. Nam si quid malum esset in tota rerum natura, profecto daemones, qui +prava suadere semper dicuntur, mali essent, quod absurdum est, cum sint +substantiae et quidem intelligentiae et vitae participes, et utrumque +illis Dei munere et concessu tributum. Quicquid autem est ejusmodi, +bonum esse oportet ac proinde si malum existeret, aut si daemones mali +essent, ajentia et negantia vera simul, et quidem univoce absurdissimam +implicarent contradictionem, quia boni essent et non boni. + + [1.] Jesaias 45, 7. [2.] Hac similitudine utitur Moses Rambam + libro I. [3.] Deest alibi. [4.] Exod. 33, 5. + +OCTAVIUS: Hanc mali non quidem definitionem, sed descriptionem ex boni +privatione amplexus est Augustinus[1], ne[2] in placitis Manichaeorum, +in quibus diutissime[3] acquieverat, consenuisse[4] videretur. + + [1.] Contra Faust. Manich. [2.] Deest in aliis codicibus. + [3.] Alibi: _densissime_. [4.] Alius: _consensisse_. + +SENAMUS: Si malum nihil est, qui malum agit, nihil agit; at[1] qui nihil +agit, nullam poenam meretur; quare qui malum agit, nulla poena dignus +est. + + [1.] Desunt haec sequentia Senami verba in alio codice. + +CURTIUS: Praestat, inquit Lucilius, otiosum[1] esse, quam nihil agere. +Quare argumentum illud contrario argumento refellitur: Qui malum[2] +agit, poena dignus est; qui nihil agit, malum agit; igitur qui nihil +agit, poena dignus sit oportet. + + [1.] Alibi: _occisum_. [2.] Alibi: _male_. + +SENAMUS: Si sola privatione bona malis opponuntur, quid est quamobrem +Aristoteles[1] et ceteri in uno paene communi[2] sensu contraria +statuunt? + + [1.] Libro I et II Ethicorum. [2.] Deest in alio codice. + +TORALBA: Non tantum in eo peccatur ab Aristotele, quod bona malis +contraria posuit, sed in eo etiam, quod bonum finitum, malum vero +infinitum esse putat[1]. Nam si ex contrariis alterum esset finitum, +infinitum alterum, oportet finitum ab infinito dissipari. Ut si esset +ignis infinitus, parvo momento aquam finitam incendio, calore, siccitate +consumsisset, aut aqua infinita ignem finitum exstinxisset. Sic malitia +infinita bonitatem finitam oppressisset et mundum hunc funditus +evertisset. At cum nihil actu infinitum sit, praeter primam causam, +ut superius demonstratum est, nihil ei contrarium esse potest. Ex quo +sequitur, bono nihil contrarium esse posse, quia solum infinitum est, +malum vero non modo infinitum non esse, sed ne esse quidem, nec aliter +intelligi, quam privatione. + + [1.] Libro I cp. 6 Ethicorum ad Nicomachum. + +SALOMO: Illud scite a sapientiae magistro dictum est[1]: _Nunquam +malitia sapientiam superavit._ + + [1.] Sapientia 7, 30. + +SENAMUS: Si virtus omnis in mediocritate consistit inter extrema vitia, +consequens est, a vitiis virtutes, a malis bona[1] longe superari, cum +semper uni virtuti duo vitia opponantur. + + [1.] Alius: _a bonis mala_. + +TORALBA: Nihil ab Aristotele videtur levius dici potuisse, quam virtutes +versari in medio vitiorum, et contraria bonis finitis mala infinita, +statuere, quia si bona sint finita, mala vero infinita, ubinam virtutes +tot ac tam multae reperientur, quae media vitiorum infinitorum tueri +possint[1]? Quid item alienius[2] ipsa natura, quam duo vitia inter +se et uni virtuti contraria ponere, cum nullum sit in tota natura +rectius[3] decretum, quam unum uni[4] contrarium esse: quia cum bonis +mala contraria fecerit, etiam[5] virtutes vitiis contrarias esse +decrevit. Quae cum absurdissima sint, tum vero nihil absurdius, quam +malo quod posuit infinitum, extrema definire. Posuit enim inter duo +extrema mala, cum tamen infinitae rei nec media possint nec extrema +cogitari. Oportet autem vitiorum sive malorum extremitates determinatas +esse, ut medium sive rei sive rationis inveniatur. + + [1.] Libr. 1 cp. 8 Ethicorum. [2.] Alibi: _alienum_. [3.] Aliua: + _certius_. [4.] Alibi: _suum sui_. [5.] Deest in alio codice. + +SENAMUS: Si auream illam, quae semper omnibus laudatissima visa est, +mediocritatem tollamus[1], omnium virtutum radices ac fibras evellere +atque elidere oportet. + + [1.] Alibi: _tollimus_. + +TORALBA: Num[1] tibi, Sename, sapientissimus, prudentissimus, +doctissimus quisque majori laude cumulandus venit, quam si[2] +mediocriter doctus sit? + + [1.] Alii: _Nonne_. [2.] Alibi: _qui_. + +SENAMUS: Virtutum seu bonorum moralium media queruntur, non item +intellectualium, in quibus extrema sunt laudatissima. At sapientia, +prudentia, scientia bona sunt intellectualia. + +TORALBA: Novam[1] hanc Peripatetici inveterato morbo medicinam +quaesivere, sed non videntur virtutes omnes intellectuales esse, ut +rectissime Stoici definierunt[2], alioquin virtutes morales in mortali +ac bruta cupiditate collocare oporteret, nec praemia bonorum immortali +debentur intellectui, sed mortali cupiditati. Si tantum[3] illae[4] +sint[5] virtutes morales, quid ineptius quam sapientissimos, +prudentissimos, doctissimos summa laude dignos haberi, quia virtutes +intellectuales, quo plures ac majores, eo sint meliores, eum vero, +qui[6] justissimus, fortissimus, temperatissimus fuerit, ut vitiosum +accusari, quia recedit a mediocritate. + + [1.] Alius: _novi_. [2.] Cicero de fin. [3.] Alius: _tamen_. + [4.] Alibi: _ullae_. [5.] Alibi: _essent_. [6.] Alii: _si vero + quis_, vel: _is vero qui_. + +FRIDERICUS: Profecto praestat, mediocriter doctum ac prudentem, quam +mediocriter justum ac temperantem esse, ut contra novam Peripateticorum +disciplinam[1] statuamus, praestabiliorem esse in virtutibus +intellectualibus, quam moralibus, mediocritatem. + + [1.] Alibi: _doctrinam_. + +CORONAEUS: Apposite quidem haec. Sed ne a proposita bonorum ac malorum +mediocritate[1] discedamus, cum ea quaestio permagni sit ponderis ac +momenti, ne vel duo mundi principia inter se contraria, vel Deum +omnipotentem[2] maximum mali auctorem statuamus, etiamsi daemones eo +ipso, quod sunt, bonos esse demus, i.e. ut summi i.e. essentiae ac +intelligentiae participes, quis tamen eos[3] judicet malos esse, qui +corruptionem, interitum, calamitates, bella, perniciem, tempestates, +populares morbos, incendia, naufragia, mortes inferunt? Ob id enim in +sacris litteris malos appellari videmus spiritus. + + [1.] Alii: _disputatione_. [2.] Alius: _optimum_. [3.] Alibi: _non_. + +SALOMO: Quis improbum putet, qui jussa Dei diligenter exsequatur? + +CORONAEUS: Nemo quidem opinor. + +SALOMO: Cur[1] ergo non idem judicemus de angelis ac daemonibus, qui tam +diligenter mandatis obsequuntur[2], qui nihil faciunt injussi? Ergo eo +magis, quod quae a Deo jubentur[3], semper justa sunt, nec juris ac +justitiae executio ullam injuriam habet. + + [1.] Alibi: _cum_ vel: _tum_. [2.] Alibi: _mandata exsequuntur_. + [3.] Psalm. 148. + +FRIDERICUS: Quaedam mala sunt poenae, quae a Deo probantur, ut cum Deus +contestatur[1] acerba voce populum, nullum esse malum in civitate, quod +non fecerit. Mala vero culpae i.e. adulteria, furta, parricidia Deus +execratur. + + [1.] Deuteron. 32. 3 Regum 9 et 21. Jesaiae 54. Jerem. 2 et 31. + Amos 3. Jon. 3. Mich. 1 et 2. + +SALOMO: Vox ebraica, quae verbo Hiphil significatur, permissionem potius +et fieri facere, ut pinguius loquamur, quam actionem ipsam agentis +significat. Id autem apertius intelligitur ex eo, quod[1] scribitur: +_Consurrexit[2] autem Satan contra Israëlem et incitavit Davidem, +ut populum numeraret._ Hic quidem Satanae executio, illic jussa +Dei significantur. Malum vero culpae aut nihil est aliud, quam boni +privatio, aut ad bonum aliud refertur, cum Deus omnipotens[3] maximus +etiam horum scelera, flagitia, fraudes ad improborum ultionem convertere +soleat. Atque in eo potissimum perspicitur Dei bonitas, quod nihil +unquam sceleris admitti patitur, nisi melius quoddam ex iis prospiciat +futurum, ut Joseph ad fratres, qui se vendiderant: _Malum quidem contra +me decrevistis_, inquit, _sed Deus in bonum illud convertit_[4]. + + [1.] 2 Regum 14 et 24 et 1 Chronicorum 22. [2.] Alibi: _Insurrexit_. + [3.] Alius: _optimus_. [4.] Geneseos 50, 20. + +TORALBA: Idem fuit Theophrasti sensus de Deo: Illud, inquit, quod primum +est ac divinissimum, omnia ea optima vult esse, i.e. +to gar dê prôton +kai theiotaton, panta ta arista boulomenon+. Et quia summo bono +exciderunt[1], non quidem mali sunt, sed minus boni, minus honesti eoque +minus, quo longius a summo bono[2] discedunt[3]. Neque enim Deus ab +improbis, sed improbi a Deo discedunt, qui bonorum omnium auctor est, +nullius mali causa, felicitatis parens pulcherrimus, optimus, simplex, +verus, +pantôn agathôn aitios, kakôn anaitios, aitios eupragias, +kallistos, aristos, haplous, alêthês+, ut[4] divinissime Plato scribit, +et ut Porphyrius[5]: +theos agatha men panta, mêden de phaulon +bouletai.+ Et quidem Plutarchus nullo suo merito reprehendit Chrysippum. +Cum enim Chrysippus scripsisset, Deum cacodaemones calamitatibus et +cladibus inferendis[6] praefecisse: Nonne, inquit Plutarchus, crimen Deo +ingeritur, quasi rex optimus improbis[7] ministris gubernacula det +eosque patiatur in optimum quemque saevire? Acerbe quidem Plutarchus, +vir alioquin gravissimus. Neque enim Chrysippus scripserat, +cacodaemonibus gubernaculum concedi, sed potius ministros, lictores, +carnifices ad justa supplicia irroganda designari. Quin etiam Deus apud +Malachiam[8]: _Coërcebo_, inquit, _vastatorem, ne fructus regionis +vestrae corrumpat._ + + [1.] Alii: _excidunt_, vel: _excedunt_. [2.] Alii: _de summa + bonitate_. [3.] Dionysius Areopagita, libro II, de divinis nom. + [4.] Alibi: _et_. [5.] +Peri apochês+. [6.] Alii: _exequendis_, + vel: _exigendis_. [7.] Alibi: _impiis_. [8.] Malachiae 3, 11 (2). + +SENAMUS: Cur igitur daemones, cur Satanae i.e. adversarii, cur +insidiatores, cur diaboli i.e. calumniatores dicuntur, si mali non sunt? + +FRIDERICUS: Id quod suae naturae ac officio suo consentaneum est, +optant[1] et exquirunt, scilicet perdere, grassari, corrumpere; nihil +tamen injussu principis[2] aut magistratuum, i.e. Dei, vel angelorum. + + [1.] Alibi: _exoptant_. [2.] Alibi: _principum_. + +SENAMUS: At Augustinus[1] scribit, Deum ipsum inclinare hominum +voluntates ad malum. + + [1.] De libero arbitrio II, 21. + +FRIDERICUS: Bona fide scripta theologorum interpretari debemus, cum +innumerabilibus locis Augustinus malorum origines longissime a Deo +propellat. Haec igitur ad permissionem trahenda sunt. + +SALOMO: Cancer est incurabilis, inquit Philo[1] Ebraeus, Deum mali +auctorem arcessere. Quid enim impuri ab ipso latice puritatis, quid +malia ab ipso fonte bonitatis manare potest? _Vae vobis_, inquit +Jesaias[2], _quod dicitis bonum malum et malum bonum!_ Saepissime +viros illustres ac fortes subducit[3] et ipso aetatis flore decerpit, +ne deteriora in hac vita patiantur; ut Josiam regem optimum ac +religiosissimum, et quominus dubitaretur a vate Hulda[4] denuntiari +jussit, ne impii Deum incusarent, quod tantae virtutis principem ab +hoste Pharaone pateretur occidi. + + [1.] In libro de profugis cp. 23. [2.] Jesaias 5, 20. [3.] Sapient. + XIV. [4.] 2 (4) Regum XXII. + +CURTIUS: Profecto Plutarchus eadem divinitus mihi scripsisse videtur: ++proexagei tinas ek tou zên ta mellonta proorômenos.+ + +CORONAEUS: Procul ergo sint, qui Deum malorum auctorem faciunt, non +modo quia non prohibet, verum etiam quia jubet, quia decrevit, et haec +verba: _excoecavit, induravit_ non ad permissionem, sed ad efficacem Dei +actionem referri affirmant, quem alioquin[1] otiosum fore[2] metuunt, +quin etiam incestum Absolonis Dei opus esse affirmant, quanquam saepe[3] +alius aliud sentiant[4] nec verba ad permissionem trahenda putant, sed +ad jussa referri. Ad quid ergo Psaltes lyricus ita exclamat: _Quoniam +non Deus volens iniquitatem tu es_[5]? Et cum Manassis regis scelera +execraretur: _Quia fecit illud quod nunquam jussi, nec in cor meum +ascendit_[6]. + + [1.] Alius: _aliqui_. [2.] Alibi: _fere_. [3.] Alibi: _saepius_. + [4.] Alibi: _sentiat_. [5.] Psalm V, 5. [6.] Jer. 7, 31. 19, 51. 32, + 35. coll. 2 Regum 21, 6 et 9. 2 Chron. 33, 6. + +OCTAVIUS: Sed gravior est morbus illorum, qui malorum iliadas enumerant, +nihil tamen boni reperiri ajunt, ut Rabbi Maurus[1] ac Plinius[2], qui +hominem omnium calamitosissimum et naturam novercam contumeliosissime +appellant, cum tamen hominem paulo minorem angelis fecerit Deus et in +omnes animantes summum imperium ei dederit. + + [1.] Alius: _Maimon_. [2.] Hist. natur. l. 7. + +CORONAEUS: Satis igitur de origine bonorum et malorum; nondum tamen +Senami propositae quaestioni satis videmur fecisse, unde scilicet tot +angelorum ac daemonum myriades, cum suapte natura mortales sint, nisi +Dei bonitate sustineantur, aut unde in demortuorum locum et ordinem +substituantur? + +SALOMO: Si nihil praestabilius est in natura ordine decente, illud +minime dubium est, in utrisque angelorum ac daemonum ordinibus +principatus ac dominationes existere. Cum enim de Leviathano Deus +loquitur: Quanto, inquit, robore pollet, quanto[1] apparatu copias +instruit? id est daemonum exercitus. De angelis autem Daniel +scribens[2]: _Princeps[3] regni Persici restitit mihi; en vero Michael, +unus de primariis principibus, opem mihi tulit._ Unde tamen et quando +geniti et quando sint interituri, non est, opinor, humanae mentis +affirmare. + + [1.] Alius: _quam decenti_. [2.] Daniel X, 13. [3.] Alius addit: + _inquit_. + +CURTIUS: Nihil omnino in sacris litteris de angelorum creatione; qui +tamen divinitus interpretantur oracula sacra, coelorum ac siderum +creatione angelos intelligi volunt. + +FRIDERICUS: Ista quidem oratione coelos ac sidera naturam angelicam et +animalem habere oportebit. + +TORALBA: Quidni? Certe et Theophrastus et Alexander[1] Aphrodisiensis, +Peripateticorum princeps[2], corpora coelestia non modo intelligibili, +verum etiam sensibili facultate praepollere affirmant, alioqui dignitate +ac praestantia naturae animantibus longe inferiora essent. Itaque +Plato[3] Solem vocat +zôon aidion empsuchon.+ + + [1.] Metaph. II, 6. De coelo IV, 6. [2.] Alius: _principes_. [3.] In + Timaeo. + +SENAMUS: Cur igitur animal in hominem et brutum diviserunt, si coelestia +sidera animalia sunt? + +TORALBA[1]: Quid vetat perspicuis argumentis utentem duplex animal +statuere, scilicet intelligens et brutum? Intelligens rursusque duplex, +coeleste inquam et sublunare, et coelestium animantium visibilia +quaedam, ut stellas, et invisibilia, ut angelos; sublunarium item duo +genera, quorum[2] altero, quod visibile sit, homines contineantur, +altero, quod sit invisibile, mentes cadaveribus superstites[1], quae vel +angelorum, vel daemonum subeunt naturam? + + [1.] Deest in aliis codicibus. [2.] Desunt haec undecim sequentia + verba in aliis codicibus. [3.] Alibi: _separatas_. + +SENAMUS[1]: Sed quis erit talium animantium sensus, quis cibus, quis +potus, quae vita? + + [1.] Deest in aliis codicibus. + +SALOMO: Ratiocinari, intelligere, contemplari, agere. Rationem enim[1] +et intelligentiam et actionem non angelis modo, verum etiam sideribus +ipsis inesse, testantur illa: _Coeli enarrant gloriam Dei_[2]. Vocem +enim #shamayim# rationali tantum naturae convenire, docent Abraham +Aben-Esra et Moses Rambam[3], eoque referri verba Dei ipsius[4]: _Cum +simul jubilarent stellae matutinae et exsultarent omnes filii Dei. Item +illud: De coelis pugnatum est, stellae ipsae a stationibus suis bella +congesserunt contra Sisaram_[5]. Apertius etiam Daniel[6] scribit, eos, +qui integritate praestantes alios docuerint, ut coeli splendorem +conspicuos fore, qui vero plurimos ad verae justitiae decus perduxerint, +ut stellas fulgorem sempiternum ac domicilium in coelo habituros. Itaque +sanctuarii cortinae imaginibus angelorum subornari jubentur, ut +intelligamus, sidera naturam angelicam in[7] se ferre; est enim +sacrarium mundi exemplum, mundus vero exemplar[8]. + + [1.] Deest in aliis codicibus. [2.] Psalm 19, 2. [3.] Lib 1 cp. 71. + [4.] Job. 38, 7. [5.] Judicum V, 20. [6.] Daniel XII, 3. [7.] Alii: + _prae_. [8.] Philo in sacrarii description. l. 1 c. 10. + +OCTAVIUS: Tomi[1] Faridus, Ismaelitarum theologus clarissimus[2], +planetas ac sidera Deos esse minores scribit, ut etiam Alexander +Aphrodisiensis[3], Origines[4], Diodorus, Johannes Picus, non aliter +pisces in aquis, feras in silvis, pecora in pascuis, quam animata sidera +vivere in coelis et in suiscunque[5] aedibus[6] ac locis collocari +tradunt. Nec temere Hipparchus mentes humanas coeli particulas esse +dicebat[7], quod utrisque inesset vis intelligendi. Quod vero, Sename, +cibum aut potum coelestibus animantibus ad vitam propagandam quaeri +putas[8] oportere, an etiam Deum sine cibo vivere non posse arbitraris? + + [1.] Alius: _Ebn_. [2.] Alibi: _doctissimus_. [3.] Lib. 1 c. 10 + Dist. [4.] +Peri archôn+. Hexapl. l. V. [5.] Alii: _suis + quaeque_. [6.] Alius: _sedibus_. [7.] Plin. hist. nat. 2, 27. + [8.] Alius: _putes_. + +SENAMUS: Non ita stupidus sum, ut Deum, quem incorporeum esse Toralba +demonstravit, cibo pasci putem, sed[1] corpora coelestia, sidera, +stellas, ignes egere pabulo Posidonius, Stoicorum sua aetate facile +princeps, ita confirmabat, ut mundum tunc deflagraturum diceret, cum +totus humor elementaris siderum continuis alimentis[2] consumtus esset. + + [1.] Cicero de nat. Deor., eoque referunt Jovis ac Deorum + natura[A] in Aethiopia ad extremas oras Oceani. [2.] Duo haec verba + desunt in aliis. + + [A.] Alius: _convivia_ vel; _nomina_. + +OCTAVIUS: Cur non ita[1] tot ac tam multis saeculis, quae ab aetate +Posidonii fluxerunt, humores aquarum minui aut siderum ardoribus consumi +videmus? + + [1.] Alii: _igitur_ vel _ergo_. + +SALOMO: Est in sacris litteris arcanum mirabile, astrologis ac physicis +omnibus occultum, scilicet coelum aqueum, quod a vertice[1] convexo[2] +supremi coeli tam distat, quam oceanus a concavo ejusdem coeli. Distat +autem, ut Ebraeorum aeque ac Arabum astrologi confirmant, septemdecim +millibus terrestrium diametrorum, eoque pertinere dicitur illud: +_Divisit aquas ab aquis et inter utrasque_[3] _coelos collocavit_[4]. +Inde aquarum colluviones[5] apertis coeli cataractis effusae, terrarum +orbem cumularunt, alioqui nulla unquam diluvia fuissent, contra quam +omnes omnium gentium theologi ac physici confirmant[6], quia si +totus oceanus ac omnia flumina[7] in vapores ac nubes abeant[8], vix +millesimam aquarum diluvio[9] effusarum partem efficere potuissent, cum +aquarum vis non ex oceani alveo super terram erumperet, sed totas 40 +dies tanta copia deplueret coelitus, ut supra montium altissimorum juga +15 cubitos[10] exsurgerent. + + [1.] Alibi: _vortice_. [2.] Alibi: _connexo_. [3.] Alibi: _utrosque + inde_. [4.] Genesis 1, 7. [5.] Alii: _Collusiones_. [6.] Alibi: + _affirmant_. [7.] Alibi: _omnes fluvii_. [8.] Alibi: _habeant_. + [9.] Alibi: _diluviis, vel: diluvii_. [10.] Alius: _cubitis_. + +SENAMUS: Num sidera illa animata[1] supra coelestibus aquis pascantur, +nescio; non video tamen, quamobrem aquis sidera vescantur, aut cur +globosa illa lumina animantium appellatione contineantur. + + [1.] Alibi: _animantia_. + +CURTIUS: Loquendi magister optimus est usus. At non modo Academici et +Peripatetici[1] coelos ac sidera complectuntur animalium rationalium +appellatione, verum etiam Augustinus[2], Hieronymus, Thomas Aquinas, +Scotus mundum hunc animal vocant. + + [1.] Plato in Timaeo et Proclus ad Platon. Alexander l. 1. c. 20. + Enchir. c. 43. In Ps. 24. p. 1. qu. 70 art. 3. L. 2. dist. 14. + qu. 2. [2.] In Exod. 43. + +SENAMUS: Si sol, si coelum est animal, oportet corporis et animae, +quasi materiae et formae, partes in unam et eandem hypostasin uniri. +At Peripateticorum et Arabum philosophorum familia intelligentias +coelestibus corporibus avulsas et separatas confitentur. Quo igitur +modo ad animalium[1] coagmentationem copulabuntur[2]? + + [1.] Alibi: _animantium_. [2.] Alibi: _computabantur_. + +TORALBA: Profecto Thomas Aquinas, Aristotelis sententiam secutus, +confitetur, intelligentias coelestes, seu angelos seu mentes separatas +appellare libet, corporibus coelestibus adjungi. De duobus igitur +alterutrum necessarium est, aut plane uniri ad unius animati corporis +hypostasin constituendam, aut penitus a coelestibus corporibus esse +avulsas. Quodsi uniuntur ad animal constituendum, illud est rationale +aut irrationale, non hoc, igitur illud. Si vero coelum non est eadem +unius[1] animati corporis hypostasis, neque idem corpus naturale ex +intelligentia et coelesti corpore constans[2], profecto necesse est, +orbium coelestium cursus esse violentos, non naturales, ac moveri ab +extrinseco motore, erga mobile ut angeli erga sidus, opifices[3] erga +machinam, i.e. incorpoream substantiam abstractam nec coelo concretam +corpus coeleste naturale et exanime circumagere, quoniam nulla corporis +naturalis unio sine concretione existit. Cum autem nihil admirabili +coelestium orbium conversione constantius sit, relinquitur, motus +coelestes non esse violentos i.e. ab extrinseco motore, sed naturales, +i.e. ab intrinseca et sibi coëssentiali forma fieri[4]. Quid enim +violentum in rerum natura diuturnum esse possit? Quanquam mirum est, +Aristotelem[5] coelestes naturas exanimes fecisse, nec aliter a mentibus +segregatis circumagi, quam rotas ab opifice, cum tamen non dubitarit, +appellare Deum +zôon aïdion ariston+, ubique vero animal ex anima et +corpore constare affirmet[6]. + + [1.] Alibi: _hujus_. [2.] Alibi: _constat_. [3.] Alibi: _opifex_. + [4.] Alibi: _moveri_, vel: _cieri_. [5.] De prima philosophia, de + praedicamentis, de anima. [6.] Alibi: _confirmat_. + +SALOMO: Corpora coelestia ipsaque sidera esse animantia, non modo +Toralbae perspicua facilique[1] demonstratione, verum etiam auctoritate +divina constat. Cum Ezechiel in visione divinae[2] majestatis rotas, +quas interpretes tum Ebraei tum Chaldaei #shamayim# coelos +interpretantur, per sese moveri diceret, subjecit haec verba: _Quia +spiritus vitae[3] erat in illis_[4]. Ubi aperte refellitur Aristoteles, +qui putat coelos extrinsecus et a motore extrinseco moveri, ac praeter +coelos, quibus spiritum inesse dixit, etiam animalia circa coelos +denotavit, i.e. angelos, deinde supra coelos speciem lapidis +Saphirici[5], qui ab eodem chrystallus appellatur, ingens coelum +scilicet aqueum, quasi chrystallus, concreta, sedes Dei praepotentis. +Et quemadmodum fontes et flumina de mari derivantur et in maria +refluunt[6], praeter id quod a terris et animantibus ebibitur vel +ardoribus exspirat: ita quoque eorum animi, quorum coelestis est origo, +in illum intelligentem ac coelestem oceanum, ubi stellae fulgent, +revolare confitendum est, praeter eos qui, terrestri labe conspurcati, +affigunt humo[7] divinae[8] particulam aurae, ut lyricus ille Epicureus +scribit. Inter eos tamen, qui coelitus[9] delapsi coelestia repetunt, +hoc interesse videtur, quod qui multos ad verum decus erudiunt, non +aliter quam coeli[10] splendor, qui autem ad veram pietatem ac +sapientiam divinam, non aliter quam sidera ipsa conspicui futuri sunt. +Sic enim Daniel, Prophetarum princeps, non obscure, sed aperte scribit. +Id enim confirmat Philo Ebraeus[11], ubi haec verba interpretatur: +_Intuere stellas, sic erit semen tuum_, non tantum[12] multitudinem, sed +etiam felicitatem futuram, significat ad coelestem animorum naturam. + + [1.] Alibi: _opifex_. [2.] Alibi: _moveri_, vel: _cieri_. [3.] De + prima philosophia, de praedicamentis, de anima. [4.] Alibi: + _confirmat_. [5.] Alii: _facilius_. [6.] Alibi: _divina_. + [7.] Alibi: _quia vita_. [8.] Alius: _quia per sese moveri diceret, + vita erat in illis_. [9.] Alii: _Saphirini_. [10.] Alii: _defluunt_, + vel: _diffluunt_. [11.] Alius: _affligunt hanc_. [12.] Alii: + _divinarum_. [13.] Alii: _coelestibus_. [14.] Haec duodecim + sequentia verba desunt in aliis codicibus. [15.] In libro: Quis + rerum divinarum haeres. Opp. ejus Graeco-lat. p. 385. [16.] Addit + alius: _inquit_. + +OCTAVIUS: Hanc profecto disciplinam, ab ultima antiquitate receptam, +constat a Chaldais et Ebraeis ad Graecos manasse[1]: Hipparchus enim +mentes hominum coeli partes esse et in coelestem naturam redire +scripsit, et novam stellam sua aetate genitam et quo die fulsit, +denotavit. Dubitavit etiam, an saepius id fieret. Aristoteles autem +antiquissimam illam disciplinam posteritati traditam fuisse confirmat, +eos scilicet, qui virtutum eximiarum laude claruissent, tandem ex +hominibus angelos fieri, sed pauci quos aequus amavit Jupiter atque +ardens evexit ad aethera virtus. + + [1.] Plinius hist. nat. 2, 27. + +SENAMUS: At virorum illustrium non tanta raritas est, ut si mentes eorum +in stellas abirent[1], numerus stellarum incrementum accepturus fuerit. +At non plures in toto coelo quam 1025, aut si Ebraeis quibusdam +astrologis[2] credimus, 1095 apparent. + + [1.] Addendum fortasse: _quin_. [2.] Alius: _theologis_. + +FRIDERICUS: Infinitam vim stellarum esse, non modo haec verba Dei: +_"enumera stellas"_ significant, sed etiam lacteus circulus +innumerabilium stellarum multitudinem suo candore demonstrat. Nam si +minima stella orbis octavi modo aspectabilis, duodecies terra major +est, ut quidem[1] astrologi tradunt, quis dubitat infinitas esse terra +minores, quae invisibiles sunt? + + [1.] Alius: _quidam_. + +SALOMO: Sed quando piorum ac illustri virtute nobilium mentes in coelum +evolaturae, quibus ante[1] officiis defuncturae, quid prius in terris +relictis corporibus acturae, quibus in locis aut regionibus aut populis +aut muneribus praeficiendae sint[2], inter arcana[3] divinae majestatis +positum[4] est. Quod etiam[5] in cantico Mosis dicitur: _Cum divideret +altissimus gentes pro numero Israëlitarum_, plerique interpretes Ebraei +et Chaldaei legunt pro numero angelorum Dei, quod beatis mentibus, i.e. +angelis, imperia in regiones et populos tribuantur. Eoque pertinere +videtur, quod Ezechiel[6] scribit: _Suscitabo_, inquit, _ovibus meis +pastorem, qui pascat eas, servum meum Davidem. Ego vero illis etiam +Deus_[7] _et servus meus David in medio eorum_[8]. Bis servum dixit, ne +quis putet ad filium Dei verba Jeremiae aut Ezechielis pertinere; David +autem mortuus erat annos 420 antequam Ezechiel scriberet. + + [1.] Alius: _autem_. [2.] Alibi: _sunt_. [3.] Alii: _arcanis_. + [4.] Alibi: _repositum_. [5.] Alii: _enim_. [6.] Ezechiel 34, 24. + 37, 24. Jeremia 30, 21. Psalm 88, 71 sq. [7.] Alius: _in Deum_. + [8.] Alibi: _illorum_. + +CURTIUS: Illud quidem[1] Plato confirmare videtur: Deus, inquit, dedit +reges et principes urbibus nostris, non homines, sed altioris generis +diviniores[2] daemones constituit. Quod plane congruit verbis Danielis, +quibus angelum principem[3] regni Persiae angelo Danielis restitisse +scribit. + + [1.] Alibi: _Istud quidem_, vel: _quin idem_, vel: _hoc quidem_. + [2.] Alibi: _divinioris_. [3.] Alius: _angelus princeps_. + +SENAMUS: Mihi sane aeque ac Plinio valde absurdum visum est, ut qui homo +esse desierit, Deum se esse[1] confidat. + + [1.] Alius: _fore_. + +FRIDERICUS: Ex humana mente Deum fieri valde absurdum est, sed angeli +induere naturam perspicuum fit non modo ex iis, quae[1] superius allata +sunt, verum etiam ex ipsis evangelistarum scriptis[2], qui neminem +dubitare patiuntur. At Plinius cogitare debuit, in ipsa naturae +contemplatione saepius ex eruca chrysalim, ex chrysali papilionem +alatum, et quidem essentia multo puriore volantem nec amplius frondibus +et foliis, sed florum odoribus et mellito rore vescentem. Illud etiam +mirabilius, quod quemadmodum eruca mutata in papilionem eosdem colores +in alis pictos refert, ita quoque mentes illae, quae cadaveribus +superstites esse possunt[3], pristinos mores vel habitum[4] referunt, +ut candidissimi viri purissimum habent ac tenuissimum corpus, omnino +diversum ab iis, qui versuti ac versipelles extiterunt. + + [1.] Alibi: _quaecunque_. [2.] Matth. 22, 30. Marc. 12, 26. Lucae + 10, 36. [3.] Alibi: _possint_. [4.] Alibi: _habitus_. + +TORALBA: Ego semper hac opinione tractus sum, intellectum actuosum, +quem Aristoteles advenire dixit +thurathen+ extrinsecus, i.e. ut ego +arbitror[1], +theothen, hupsothen, ouranothen+ divinitus, superne, +coelitus, nihil aliud esse quam angelum cuique[2] ducem homini divinitus +tributum; satis enim[3] superioribus demonstrationibus de animorum +natura rejecta est Aristotelis opinio[4], qui hominis intellectum, +actuosum et patibilem eundem esse putavit. + + [1.] Alius: _interpretor_. [2.] Alii: _cujus_. [3.] Alii: _etiam_. + [4.] Libro III de anima. + +SALOMO: Si quis capere velit vim patibilis intellectus ad intellectum +actuosum, quem Rabbi Moses[1] angelum vocat, cuique[2] ducem solis et +lunae contemplari oportet naturam. Nam ut +anthrôpos+ a veteribus ++mikrokosmos+ appellatur, ita quoque +makrokosmos+ non inepte ++meganthrôpos+ appellari potest. Et ut luna solis conjunctione +illustratur ac splendescit, eadem a solis amplexu et aspectu avulsa +obscuratur; sic[3] mens humana angeli contubernio ac societate quasi +solis conspectu illustratur, et ab eodem si deseritur[4], languescit ac +tenebris involvitur. Perinde ut cum luna terrestribus umbris a sole +deserta, illam quam prius acceperat a sole lucem amittit, ac tantisper +sol et luna lucent, hostes Jehosuae, i.e. daemones, humanae salutis +hostes, in fugam aguntur. Ob id enim Jehosua[5], i.e. salutis auctor, +solem et lunam consistere jussit, ut Moabitas ad internecionem +deleret[6]. Hujus enim loci sententia haec est allegorica, ne semper +litteris ac sensibus haereamus, tametsi divina potestate sol et luna +aut utrique similia[7] luminaria noctem illam illustraverint[8], quo +facilius hostes exscinderentur, allegoria tamen mihi gratior est. Huc +enim pertinent illa, quae plerosque theologos varie distraxerunt, cum +arcana diviniora pinguius interpretantur. _Nox_, inquit Michaeas[9], +_nobis[10] irruit[11] pro visione et tenebrae pro divinatione, et +occumbit sol super prophetas illos diesque obtenebrabitur._ Quae loca +infinitis erroribus ac teterrima interpretatione plerique ad solem +visibilem et judicii diem extremum referri putant oportere, quod non +minus absurdum est, quam judicium mortuorum post annum bis millesimum +differre, cum haec pertineant ad solem angelicum, sive intellectum +actuosum, quem sapientiae magister[12] appellat solem intelligentiae. +Item illud: _Sol in ortu suo obtenebrascet et luna non lucebit._ +Item[13]: _Pudefiet sol et luna erubescet_, quae in ultionem improborum +dicta sunt, sequentia vero ad bonorum decus: _sol non erit tibi ulterius +in lucem diuturnam, et lunae splendor non lucebit, sed dominus erit tibi +lux perpetua_[14], _i.e._ tanta[15] lux ab immortali Deo menti tuae +affulgebit, ut etiam lux intellectus agentis disparitura sit, non aliter +quam ortu solis splendor lunae ac siderum obscuratur aut certe non +apparet. Quod apertius Philo Ebraeus[16]: Exoriente, inquit, divino +lumine humanum occidit, occidente divina luce humanum exoritur, quod +vatibus contingit, ut immigrante spiritu divino mens eorum emigrare +videatur. Itaque Esaias[17] subjicit: _Non occidet ulterius sol tuus, +nec abscondetur luna tua, quoniam Deus est lux sempiterna tua._ +Rectissime enim psaltes lyricus[18] Deum appellat solem. Hunc enim +locum: _misericordiam et veritatem diligit Deus_ hebraica lectio sic +habet: #shemesh vemagen Yehovah# _i.e. sol et scutum Deus est_. Ita +planum[19] fit, lumen intellectus patibilis ab intellectu agente, +agentis vero lumen a luce superiore et diviniore[20] manare, ne quis +intellectum actuosum putet Deum esse aut pro Deo colat. Item illud: +_Post tertiam vigiliam lumen subito sol noctu recipiet et luna ter +interdiu._ Haec si quis interpretari velit de sole visibili, nae +peritis aeque ac imperitis se deridendum propinat. Hoc igitur voluit, +intellectum actuosum post tertiam vigiliam, i.e. post horam noctis +tertiam, intellectu patibili copulari. Propterea Bileamus vates et Hulda +legatos[21] regum se de futuris consulentes consistere jusserant, ut in +somniis nocte sequente caperent oracula divina. + + [1.] Lib. II, c. 6. [2.] Alii: _cujusque_. [3.] Leo Ebraeus 1. 3. + [4.] Alibi: _desideretur_. [5.] Josuae 10, 12. [6.] Alibi: + _aboleret_. [7.] Addunt alii: _quaedam_. [8.] Alibi: + _illustraverunt_. [9.] Michae 3, 6. [10.] Alibi: _vobis_. + [11.] Alibi: _irruet_. [12.] Cap. 5. [13.] Jesaiae 13, 10. 24, 23. + [14.] Jesaiae 6, l. 9. [15.] Alius: _ista_. [16.] in libro: Quis + rerum divinarum haeres. [17.] Jesaiae 60, 20. [18.] Psalm 64, 12. + [19.] Alibi: _plenum_. [20.] Alibi: _divina_. [21.] Alii: _legatis_. + +CURTIUS: Quod Salomo ex arcanis Ebraeorum explicat, plurimum lucis ad +quaestiones arduas de intellectu adepto afferre mihi videtur. Somnia +autem post auroram i.e. post tertiam vigiliam certiora ac veriora esse, +Graeci ipsi quoque tradunt et Morphea, quem somniorum Deum esse +putabant, sub auroram dormientibus apparere. + +SALOMO: Interdum[1] patibilis intellectus accepta luce divina vigilante +interdiu propheta vaticinatur, quod non nisi divinissimis vatibus video +contigisse, quales fuere Helias, Helisaeus, Samuel, Ascalonites[2]. +Themistius procul ab allegoria solem coelestem ac visibilem appellat +intellectum agentem, hujusmodi ut Picus Mirandulanus[3] animam mundi +apud Platonem interpretatur lunam, quam jecoris ac sanguinis in homine +et aquarum in elementari mundo moderatricem, solem vero cordis et +spiritus in homine et aëris temperatorem Ebraei posuerunt. + + [1.] Alibi: _Interdiu_. [2.] Alii: _Aralisonites_. [3.] In + positionibus ad Platonem. + +CURTIUS: Forsitan haec, ab antiquis male percepta, Chaldaeos et Graecos +aeque ac Palaestinos impulerunt, ut solem, quem hi Apollinem, illi +Bahalem appellant, Persae Mithram, quasi naturae dominatorem, +divinationis principem[1] esse arbitrarentur. + + [1.] Alii: _divinationes principales_. + +SALOMO: Inde fomes impietatis. Cum enim rex Ochiosias de tecto delapsus +graviter conflictaretur, ac legatum ad oraculum Apollinis[1] misisset, +ut de futuro exitu responderet[2], Helias legatis occurrens[3]: +_Quoniam_, inquit, _rex Ochosias Bahalem pro Deo consuluit, denunciate +ei[4], prope diem occasus sui futurum._ Alii non minus impie angelos +humanae vitae duces pro Diis habuerunt, inde lares ac familiares Dii, +cum omnia uni ac praepotenti Deo accepta ferre debuissent, quippe illius +nutu ac potestate angeli boni hominibus tribuuntur. Sic Deus ad +Mosen[5]: _Mittam_, inquit, _ante te angelum meum._ Item distribuit +Deus de spiritu, qui erat super Mosen, et dedit super septuaginta +viros seniores et prophetarunt. Nec tantum boni, sed etiam mali genii +divinitus mittuntur ad ultionem impiorum. Misit Deus spiritum pessimum +inter habitatores Sichem[6]; item invasit Saulem spiritus Dei malus[7]. +Quin etiam actiones angelorum aeque ac daemonum Deo tribuuntur, ut omnes +intelligant, uni aeterno Deo confitendum, hunc unum colendum esse ac +metuendum et ab omni daemonum metu cavendum, quasi per sese calamitates, +incendia, bella, strages hominum ac pecudum inferrent, cum tamen nihil +audeant injussi, nec si velint, possint. _Non patiar_, inquit Deus[8], +_in Aegyptiorum clade, vastatorem daemonem tecta vestra subire, ut +ubique dicitur Aegyptios occidisse._ Item illud: _Increpabo devoratorem, +ne fruges vestras absumat_[9]. Quae omnia eo pertinent, ne quis putet, +daemones metuendos esse, aut angelos colendos, quia tametsi daemones[10] +in phantasiam et intellectum potestatem habent[11], solus tamen Deus in +phantasiam, intellectum et voluntatem summum jus[12] sibi vindicat, nec +illi sine Deo potestatem ullam habent. + + [1.] Alius: _Baalis_. [2.] Alibi: _respondet_. [3.] 2 Regum 1, 2. + [4.] Alibi: _consulit, denunciatus illi_. [5.] Exodi 23, 20. + Numerorum 1, 25. [6.] Judicum 9, 23. [7.] 1 Sam. 18, 10. [8.] Exodi + 12, 23. Numerorum 3. [9.] Psalm. 78. 105. 135. Malach. 3, 11. + [10.] Alii: _daemones in phantasiam, intellectum et voluntatem + summum jus sibi vindicant, nec_ etc. [11.] Alibi: _habeant_. + [12.] Alibi: _summam vim_. + +CORONAEUS: Apulejus libellum de Deo Socratis inscripsit, ut homines homo +nequissimus ad cultum daemonum pertraheret, cum tamen ejusdem argumenti +librum[1] scripserit Plutarchus +peri daimoniou tou Sokratous+ i.e. de +angelo Socratis, qui semper illum a turpibus ad honestum revocabat, +nunquam tamen pro Deo coluisse, sed illi ut fidissimo[2] ac +sapientissimo praeceptori morem gessisse dicitur. + + [1.] Alibi: _libri argumentum_. [2.] Alius: _fidelissimo_. + +SALOMO: Interpretes Bibliorum[1] LXXII, qui jubente Philadelpho Aegypti +rege sacras litteras ex Ebraicis Graecas fecerunt, ubique[2] daemonium +pro[3] Cacodaemone usurparunt, ut cum Raphael angelus daemonium in +superiori Aegypto constrinxisse dicitur. Item illud: _Dii gentium +daemonia._ + + [1.] Alius: _Biblici_. [2.] Tob. 8, 3 et 20. Deuter. 32. 2 Paral. + 21. Psalm. 9 et 21. Jesaiae 35. [3.] Desunt haec octo sequentia + verba in aliis codicibus. + +SENAMUS: Illud verbi gratia libenter condiscam, quibusnam vinculis +daemones constringantur, quibus carceribus coërceantur, quibus virgis +vapulent, quae supplicia patiantur. + +TORALBA: Si daemones corporea constant coagmentatione, ut superius +demonstratum est, quis dubitet, quin strictionem[1], coërcitionem et +eadem quae animata corpora patiantur. + + [1.] Alii: _sectionem_. + +CURTIUS: Memini, cum Tholosae agerem, daemonem fulminis casu delapsum +dies septem in sutrina[1] taberna constitisse et indefessa lapidum +jactatione domesticos valde conturbasse, sine sanguine tamen aut caede +cujusdam, nec aliter quam gladiis aut ensibus per cubiculi vacua +vibratis fugari potuisse. + + [1.] False alii: _subrina_. + +SALOMO: Ego vero daemones nullis gladiis, nulla vi, nullo telo fugari +posse statuo, nihil denique in elementis esse, quo terreantur. Ferrum, +inquit Dei vox ad Jobum[1], habet quasi pateas et chalybem, ut putre +lignum. Quare qui[2] jecore et corde piscis aut fumo fugatus dicitur, +divina tantum potestate fugatum interpretari debemus, idque voce divina +testificante: qui condidit illum, admovet ei gladium[3]. Nam cum Saul +perdere decrevissit Davidem et a malo daemone vexatus ad Samuelem +pervenisset, Cacodaemon deseruit Saulem[4], qui eodem momento divinis +laudibus intentus vaticinari coepit, et cum a Samuele discessisset, +rursus a malo genio torquebatur. + + [1.] Job. 41, 18. [2.] Alii: _quo_, vel: _quod_. [3.] Jobi 40, 14. + [4.] 1 Sam. 19. + +FRIDERICUS: Non solum mali genii[1] a bonis fugantur, sed etiam a malis. +Et quidem saepe videmus, sceleratissimum quemque sortilegum obsessos a +daemonibus nullo negotio liberare, alios quidem murmure in aures +insusurrato, alios etiam[2] in circulis et characteribus in fronte media +obsignatis, ut in Africa sortilegis hominibus, quos ipsi mahazinos[3] +appellant, consuetum est, aliorum denique simulatis devotionibus ac +precibus; quibus tacite principem daemonem placare consueverunt, ut +pietatis et sanctitatis laudem ab imperita plebe[4] adipiscantur. Itaque +Polycrates[5]: Mali daemones, inquit, ea faciunt sponte, contra[6] +inviti facere videntur et simulant se coactos vi exorcismorum[7], quos +fingunt[8] in nomine trinitatis, eosque tradunt hominibus, quoad +sacrilegiis ac poena damnationis[9] illos involvant, quae cum in +admirationem me raperent[10], carmine Sapphico lusimus hunc in modum: + + Daemonum vires, numeros, honores, + Jus, potestatem, officium, figuram, + Ordinem, sensum, facili quis ore + dicere possit? + Nam bonorum essentia quam[11] malorum + Purior multo leviore motu + Fertur, hi vero graviore pressi + corpore constant. + At bonos inter medius malosque + Solus intercedit homo, Deorum + Ultimus totoque animantium su-[12] + premus in orbe. + Angelus custos, geniusque pravus + Huc et illuc nos rapiunt, quousque + Alter inviso referat graves ab + hoste triumphos. + Urbium tutela genîs suprema + Creditur custodibus ac domorum + Uniuscujusque, Deo favente, + cura jubetur. + Sunt quibus natura datur regenda, + Ut[13] caducis temporibus[14] figuram + Et fluenti materiae decus cum + viribus addant. + Qui Deo mentes, animos[15], precesque + Angeli mactant propiore vultu, + Numinis vultu[16] nitidaque pleni + luce fruuntur. + Sed nihil praeclarius institutum, + Quam bonis pravos obedire, justis + Imperandi jus[17] tribui sacratum + lege perenni. + + [1.] Alibi: _maligni_. [2.] Deest in aliis codicibus. [3.] Alibi: + _mahuonos_, vel: _mohnimos_. [4.] Alius: _apud imperitam plebem_. + [5.] Lib. VII, c. 14. [6.] Alii: _quae_. [7.] Alibi: _exorcismis_. + [8.] Alibi: _pronunciant_. [9.] Alibi: _poenae damnationes_. + [10.] Alius: _rapiunt_. [11.] Alius: _quae_. [12.] Alius: _ut sit + ... primus_. [13.] Alibi: _Et_, vel: _Sunt_. [14.] Alius: + _corporibus_. [15.] Alibi: _animas_. [16.] Alii: _metu numinis + metu_. [17.] Alibi: _his_. + +TORALBA[1]: Ego quidem agnosco, imperium optimo cuique gubernandi perito +traditum, non video tamen, unde tanta daemonum et angelorum multitudo, +quanta tot ac tam multis provinciis, imperiis, civitatibus, hominum +millibus necessaria judicio nostro videtur, nisi demus piorum mentes +in angelorum abire naturam, quorum tanta raritas est, ut vix ex multis +millibus unum reperiamus, ac ne unum quidem qui a recta via non +deflexerit, impiorum vero multitudinem pene infinitam esse. Et cum +mentes hominum cadaveribus superstites vivere, superius[2] demonstratum +sit, cum de animorum immortalitate disputaremus, consequens est, +angelorum mirabilem raritatem[3], daemonum vero innumerabiles fore +legiones, si modo verum est, impiorum mentes in daemonum naturam mutari, +ut[4] piorum ac illustrium virorum animas in angelos converti; alterum +enim alterius consequens est ex oppositorum natura. + + [1.] Alibi: SENAMUS. [2.] Alius codex: _saepius_. [3.] Alius: + _varietatem_. [4.] Alibi: _et_. + +OCTAVIUS: Plato quidem in Cratylo Hesiodi ac priscorum auctoritate viros +bonos, ex hac corporea labe ereptos, daemones fieri scribit. + +FRIDERICUS: Eadem fuit Tertulliani sententia, hoc tantum[1] a Platone +differt, quod cacodaemonum vocem pro daemone Platonis observavit.[2] + + [1.] Alius: _tamen_. [2.] Alibi: _usurpavit_. + +CORONAEUS: Hanc quoque Senami quaestionem arduam et difficilem Salomo +nobis dissolvet, quippe qui ex adytis[1] Ebraeorum difficillima quaeque +nobis aperire facile potest.[2] + + [1.] Alibi: _abditis_. [2.] Alius: _possit_. + +SALOMO: Morem tibi, Coronaee, gessi, quam sapienter nescio, sed tamen +bona fide quae sciebam quaeque nesciebam omnia aperui[1], ac vereor, +ne nimis multa videar effudisse[2], et ut sensus intimos aperiam, non +tamen satis Senamo fieri potuerit, qui etiam rerum ab omnibus sensibus +mortalium abditarum demonstrationes poscit, tametsi nihil salutis[3] +ad summam afferant momenti, sed ut cuique libuerit, ita sentire cuique +liceat. + + [1.] Alius: _effutivi_. [2.] Alibi: _Effutisse_. [3.] Deest in alio + codice. + +CORONAEUS: Tametsi haec ad salutis summam non spectent, attamen +spectant ad eruditionem meliorem, ad scientiam rerum divinarum, ad animi +oblectationem, qui veri cognitione contentus acquiescit.[1] Argumentis +enim probabilibus, ut rerum illarum natura ferre potest, spondeo ac +promitto satis Senamo factum iri. + + [1.] Alius ita: _quae vera cognitione contenta acquiescit_. + +SALOMO: Audivi quondam ab homine doctissimo, mentes eorum qui se +corporis voluptatibus omnino dedissent et quasi coeno conspurcati nullam +virtutum aut honestarum disciplinarum curam[1] habuissent, una cum +cadaveribus interire, idque litteris sacris haud ambigue confirmari. +_Audite_[2], inquit psaltes lyricus, _audite populi omnes, attendite ad +res omnium maximas et gravissimas, quas potentibus aeque[3] ac tenuibus +aperire decrevi_, idque saepius repetitum, eos qui in opibus[4] et +praemiis humanis spes suas collocarint, aut in superbarum aedium +substructionibus[5] sui nominis ac potestatis[6] fundamenta jecerint, +non aliter quam animantia bruta interituros. Item[7] cum Jesaias[8] +dixisset, tyrannos nunquam resurrecturos, subjecit: _sed mortui Tui, +domine, resurgent ac vivent_. Neque verum est tamen, impiorum animos[9] +omnes penitus perituros cadaveris occasu, ut nonnulli putarunt[10] ex eo +loco Davidis #Al Yakumu# non stabunt, sed ut pulvis flatu levissimo +venti, sic etiam scelerati a conspectu Dei dissipabuntur. Id autem +Danielis[11] testimonio comprobari potest: _Multi_, inquit, _dormientium +in terra pulverulenta resurgent, hi quidem ad vitam aeternam, illi vero +ad contumeliam et opprobria sempiterna._ Alioquin impiis mors fructuosa +foret, ut Tryphon Ebraeus disserit apud Justinum[12]. Neque tamen Daniel +omnes resurrecturos spondet, sed multos. Nam ii quorum animas Deus +occidit (solus autem animas et corpora occidere[13] potest), eorum +nulla est, spes ac proprie mortui dicuntur, ad quos illud pertinet[14]: +_Reviviscetne homo, cum mortuus fuerit?_ Ceteri proprie dormientes +vocantur, ad quos illud pertinet: _Num quod[15] qui dormit, non +resurget?_[16] Item illud: _Vivat Ruben et non moriatur[17] morte +secunda[18]._ Quo pertinet etiam Ezechielis[19]. _Et violabunt[20] me +ad populum meum, ut necarent animas, quae[21] non moriuntur, et vitam +promitterent animabus quae non vivunt[22]._ At illi[23], qui ultro Deum +ejuraverunt, scient se esse morituros, postquam sceleratae vitae poenas +dederint. Sic etiam[24] Jesaias[25]: _Videbunt_, inquit, _cadavera +eorum, qui perfide a me desciverunt, quoniam vermis eorum non morietur +et[26] ignis eorum non exstinguetur._ Ex quo intelligitur, bonorum et +malorum exitus valde sui dissimiles esse futuros[27]. Plurimum enim +distant ii, qui seipsos flagitiis omnibus contaminaverunt nec +poenituerunt unquam ab his, qui nihil differunt a judicio ferarum, +sed gulae tantum et ventri addicti fuerunt, quos cum ipsis cadaveribus +obituros ajunt; alios autem immanium scelerum, priusquam moriantur[28], +justa supplicia luituros[29]. Namque Chaldaeus interpres[30], qui +obscura clarius interpretatur, impios resurrecturos scribit, non aliam +ob rem, quam ut acerbissima tormenta patiantur. Est etiam aliud +foedissimum genus hominum illorum, qui scelerata consensionis fide +cum daemonibus societatem inierunt[31], quorum ministerio daemones ad +supplicia exequenda uti consueverunt; hos plerique putant mortuos semper +consequi suos duces daemones et eorum naturam ac officia foedissima cum +maximis doloribus ac molestia subire. Caeteris, qui nec ad extremum +improbi fuerunt, nec poenituerunt tamen, poenas esse decretas, leniores +tamen, quoad[32] purgatis mentibus tandem aliquando in angelorum coetus +ac societates admittantur. Paulo aliter interpres quidam Ebraeus: Scire +te velim, inquit, Deum creavisse homines inferiores[33] ad imaginem +superiorum et in homine quidem duos esse appetitus, bonum et malum, +totidemque angelos: si bene vixerit, in angelum bonum, si male, in +angelum malum convertitur. Atque eo pertinet interpretatio Pauli +Riccii[34] elegans et peracuta, qui haec verba: _de limo terrae formavit +hominem_[35] non solum traduxit[36] ad conformationem corporis humani +de[37] argilla limosa vel[38] terra, verum etiam ad intellectum +patibilem, quem actuosum effici i.e. ex humana mente angelum fieri +scribit. + + [1.] Alibi: _honestatum curam_. [2.] Psalm 49, 2. Lactantius VII, 20 + idem sentit. [3.] Deest in alio codice. [4.] Alibi: _operibus_. + [5.] Alibi: _exstructionibus_. [6.] Alius: _posteritatis_. + [7.] Alibi: _Nam_. [8.] Jesaias 26, 14. 19. [9.] Alibi: _animas ... + morituras_. [10.] R. David Kimchi in Psalm. 1, 5 et 17, 14. + [11.] Danielis 12, 2. [12.] In dialogo cum Tryphone. [13.] Matth. + X, 28. [14.] Jobi 14, 10. coll. 10, 19. [15.] Alius: _quid_. + [16.] Psalm. 40, 9. [17.] Addit alius codex: Hic Chaldaeus + interpres subjecit: non moriatur ctt. [18.] Genes. 41, 8. + [19.] Ezech. 13, 19. [20.] Alibi: _violaverunt_. [21.] Alibi: + _animos, qui_. [22.] Alibi: _vivent_. [23.] Cf. Eccles. 9, 4. Esdrae + IV, 9. [24.] Alibi: _enim_. [25.] Jesaias 66, 24. [26.] Desunt haec + ultima Jesaiae verba in alio codice. [27.] Alibi: _futurum_. + [28.] Alibi: _moriuntur_. [29.] Alibi: _inituros_. [30.] In Jos. 26. + Etiam Jesaiae 26, 14, ubi plenius in hanc sententiam commentatur + Chaldaeus paraphrastes. [31.] Alibi: _coiere_. [32.] Alibi: _quae + ad_. [33.] In Psalm. 139. [34.] De agricultura coelesti. + [35.] Genes. II, 7. [36.] Alibi: _traducit_. [37.] Deest in aliis + codicibus. [38.] Alii: _limosave_. + +TORALBA: Angelorum ac daemonum quam diuturna vita sit futura, qua +ratione intelligi possit, non video, cum ne hominum[1] quidem spirantium +ulla[2] vitae definitio[3] percipi queat. + + [1.] Alius: _omnium_. [2.] Alibi: _illa_. [3.] Alibi: _definitione_. + +SALOMO: Certi sunt uniuscujusque vitae termini a Deo positi ac +decreti[1], quos prorogare quisque potest virtutum eximiarum[2] +praestantia. Improbi vero[3] vitae suae terminos circumcidunt et +contrahunt, quae temporis ac vitae contractio ac propagatio frequens in +sacris litteris non modo ad hanc, quam misere ducimus, sed et ad futuram +vitam pertinet, quia saepe Deus sanctissimos et integerrimos quosque +ad se rapit in ipso aetatis flore, ut Abelem sibi carissimum, Josiam, +decus principum. Et huic quidem Deus denunciavit brevi occasurum, ne +miserandis ultionum cladibus[4] obrueretur. _Justus_, inquit Jesaias[5], +_perit, nec tamen quisquam est, qui ad animum revocet, quod ab +imminentibus calamitatibus ereptus sit. Sed paene omnes_, inquit angelus +ad Esdram[6], _pereunt[7] et profligatissima est eorum multitudo: +Quisquis autem evaserit pericula, superabit ac salutem meam videbit, +et tunc miserabuntur seipsos, qui jussa mea spreverunt, nec virtutibus +ullum nec poenitentiae locum reliquerunt, quos oportet post cruciatum +torqueri. Tu vero ne quaesiveris curiose, quomodo cruciandi sint impii, +sed quomodo justi sint servandi._ + + [1.] Job. 10, 14. et 1 Samuel. 26. Deuteron. 31. [2.] Alibi: + _eximia_. [3.] Psalm. 54 et 108. Deuter. 6. Exod. 20. 3 Regum 3 + et 38. Job. 20. Sapient. 15. 4 Regum 22. [4.] Alibi: _casibus_. + [5.] Jesaiae 57, 1 sq. [6.] Esdrae Libr. IV, cp. 9, 7 sqq. + [7.] Alibi: _peremit_. + +CORONAEUS: Caetera quidem Salomoni consentior[1], praeterquam quod +mentes eorum, qui pecudum vixerint vitam, una cum ipso corpore dicit +obituras simul nec sempiternos cruciatus sceleratis decretos, sed post +diuturnum cruciatum penitus interituros arbitratur, tametsi nihil +adseverare voluit. Sacris enim scriptionibus[2] confidimus, omnes +omnium animos, cadaveribus relictis, immortales futuros ac tandem +resurrecturos. + + [1.] Alius: _assentior_. [2.] Alii: _Nostris enim legibus_. + +CURTIUS: Etiam Ebraeorum ea spes est et fiducia, extremo capite symboli, +quod mortui resurgent[1]. + + [1.] Alius: _resurgunt_. + +SENAMUS: Multa quidem, quae vulgus tanquam oracula divina miratur, +omitto, caetera tamen omnia facilius mihi quam resurrectio cadaverum +persuaderi possunt[1]. Nec mirum mihi videtur, si Athenienses Paulum[2] +de resurrectione cadaverum disserentem in fine risu acceperunt. + + [1.] Alii: _potest_. [2.] Actorum 17, 32. + +FRIDERICUS: At philosophus fuit Athenagoras, qui eleganti oratione +scripsit ad M. Aurelium Augustum +peri anastaseôs+. Claruit etiam +Justinus martyr philosophiae disciplinis[1] sub eodem principe, qui +tamen Sophistarum argutias de resurrectione acutissime refellit. Fuit +praeter[2] hos Democritus, philosophorum sui temporis facile princeps, +qui cadaverum resurrectionem comprobavit. + + [1.] Alius: _philosophiae discipulus_. [2.] Alii: _inter_. + +TORALBA: Hunc tamen Plinius[1] deridendum proponens, similis, inquit, +de asseverandis et de reviviscendis vanitas a Democrito promissa[2], +qui et ipse non revixit. Quae, malum, ista dementia est iterari vitam +mortemque? + + [1.] Hist. nat. 7, 55. [2.] Alibi: _proposita_. + +SENAMUS: Audirem libenter arguta illa, quae Fridericus spopondit, +Justini[1] argumenta. + + [1.] Alibi: _instrui_. + +FRIDERICUS: Piget quidem omnia, unum tamen aut[1] alterum, ne videar +ineptus, referre[2] non pigebit. Si quae sunt ex elementis, ait, fiunt +rursus elementa; cum absurdum sit, rursus eadem existere, quae ex +elementis exstiterunt. Item: Si penes Deum est, ut facti sint[3] +homines et corrupti, nonne[4] etiam penes eum est, ut nos rursus fiamus +et corrumpamur? Superius Toralba demonstravit, ab unius Dei voluntate +statum et rerum omnium conditionem pendere; cur non igitur Deus, qui +materiam ex nihilo, hominem e pulvere creavit, eundem rursus e pulvere +recreare[5] poterit? + + [1.] Alibi: _et_. [2.] Alibi: _afferre_. [3.] Alibi: _sunt_. + [4.] Alii: _num_. [5.] Addunt alii: _non_. + +OCTAVIUS: Deum id posse ambigit nemo, sed quaeritur, velit id[1] necne? + +CURTIUS: Si de potestate dubitaro scelus, certe de voluntate ambigere +nefas est, cum infinitis sacrae scripturae locis perspicuam divinae +voluntatis testificationem habeamus[1]. + + [1.] Matth. 12, 22 et cap. 22. Luc. 20. Marc. 12. Joh. 20. + 1 Cor. 15. Dan. 12. Jerem. 26. Psalm. 16. + +OCTAVIUS: Ismaelitae resurrectionem fore credunt, ut ex Alchorani[1] +libris testatum videmus. Azora 48, 10 inquit Mahummedes: Buccinae sonitu +mortui succumbunt omnia, nisi dextra Dei servaverit: secundo clangore +tubae omnia resurgent[2]. Eos autem, qui resurrecturi sunt, staturam +Adami, doctrinam Mahummedis et Christi formam habituros asseverat. Deum +autem eadem facilitate mortuos excitaturum, qua creavit. Qui tamen inter +Ismaelitas theologos ac philosophos allegorias sacras venerantur[3], +nullam cadaverum, sed animorum tantum resurrectionem sperant[4]. Et +certe duo sunt fidei christiani capita, scilicet +anastasis+ et ++apotheôsis tôn anthrôpôn+, quae innumerabiles a christiana religione +prohibuerunt atque inprimis Originem Adamantium, Synezium Episcopum, +Phereonitas[5], Borbonianos, Zachaeos[6]. + + [1.] Alii: _Alcorani_. [2.] Alius: _resurgunt_. [3.] Alii: + _venantur_. [4.] Alibi: _faciunt_. [5.] Alius: _Phitronitas_. + [6.] Alius: _Bachaeos_ vel: _Tachaeos_. + +CORONAEUS: Illud quidem lactandum nobis est, quod Ebraeis, Ismaelitis et +Christianis inter ipsos convenit de resurrectione mortuorum. + +SALOMO: Rabbi Jochanan, ex sententia Simeonis Jozadach[1] explicans +verba Dei: Delebo hominem quem creavi, tradit, ossiculum vertebrae, quod +#lutz# appellatur, unde resurrecturi fuissent, qui in diluvio perierunt, +tunc evanuisse. Scribit autem, os illud nec molae subjectum conteri, +nec ignibus injectum[2] exuri[3], nec incudibus aut malleis suppositum, +ulla ex parte diminui potuisse, sed malleos atque incudes confractos +exstitisse[4]. Nulla enim sunt ossa dentibus duriora, quae flammis +obsistere Plinius[5] scribit, cedunt tamen diuturnis ignibus. Sed +haec[6] ab Ebraeis allegorice scripta sunt, ut animorum resurrectionem +significarent. Quod enim Rabbi Juda et Moses Rambam et Cynaeus tradunt, +nullum sacrae scripturae caput resurrectionis testimonio vacare; qui de +coelo delapsi fuerunt, inquit Cynaeus, in coelum redibunt, qui de terra, +penitus morientur. Itaque Ebraei vocant impium #belu ya'al# i.e. qui non +ascendit, imperiti Belial pronunciant. Nam cum sapientiae magister[7] +hominis et belluae[8] eundem interitum fore scripsisset, Chaldaeus +interpres sic transtulit: Impiorum, qui non poenituerunt, ac +jumentorum[9] idem interitus ac exitus futurus est. Est autem acceptio +jumentorum in sacra scriptura frequens pro iis, qui pecudum in morem +vivunt. Quod enim[10] psaltes lyricus[X]: _Oves, boves et pecora +campi_, Hieronymus: pecora, bruta seu brutos homines, nihil a belluis +differentes, interpretatur. Et cum edicto regio[11] indictum[12] esset +jejunium hominibus ac jumentis, ut Deum invocarent, jumentorum +appellatione homines, bestiarum in morem viventes, interpretantur, +quorum animos cum cadaveribus mori arbitrantur, justorum vero mentes +cadaveribus superstites fore, i.e. resurrecturos, tradunt[13]. + + [Transcriber's Note: + See Errata section at end of file.] + + [1.] In libro Bereschit rabba l. 1. 28. Est hic liber, qui et + _Magnus in Genesin commentarius_ dicitur, prima pars comm. rabbinici + in Pentat., cui est titulus #Rabot#. Est autem commentarius + allegoricus, historicus et varius, qui magni a Judaeis aestimatur. + [S.] [2.] Alibi: _subjectum_. [3.] Addit alius: _nec in aquam + injectum dissolvi_. [4.] Alibi: _exsilisse_. [5.] Hist. nat. 7, 16. + [6.] Deest in alio codice. [6.] Alibi: _hominis ac bestiae_. + [7.] Eccles. III, 19. [8.] Alii: _jumentum_. [9.] Alibi: _idem_. + [10.] Sapientiae V. [11.] Jonae 3, 7. [12.] Alibi: _interdictum_. + [13.] Jesaiae 26, 19. + +CURTIUS: At Jesaias[1] corporum resurrectionem fore confirmat his +verbis: _Mortui tui vivent et sicut corpus meum resurgent._ + + [1.] Jesaiae 26, 19. + +SALOMO: Hic locus est, qui plerosque interpretes fefellit, qui pro voce +#neveilati# legunt aliam ex similitudine litterarum #nun#. Et surget[1] +quidem mens corpore vestita, sed tenui scilicet aërio vel subtiliore, ut +superius Toralba demonstravit omnes omnium mentes substantiam corpoream +habere. Non enim si aer non est aspectabilis, propterea corpus non est. +Ita nec mens, sive aëria sive ignea fuerit, non incorporea dicetur, +quia videri non potest. Hanc vero interpretationem Jesaiae[2] verbis +congruere docent praecedentia ejusdem capitis: _Mortui_, inquit, _non +vivent et violenti tyranni non resurgent._ At multo verius et aequius +est, animam angelorum in modum coelesti quadam ac tenui essentia, quam +gravi ac impuro cadavere convestiri. Id autem confirmat Hierosolymitana +interpretatio: Cum enim Esau jura primogeniturae vendidisset, hic +interpres subjicit[3]: quia cum resurrectionem negaret, vitam futuram +sprevit, at sine cadaveribus mentes humanae[4] vivent. Est igitur vera +resurrectio non corporis, sed animae exsilientis ex hoc sepulcro, quod +propterea dicatur +sôma+ i.e., ut Plato[5] interpretatur, +sêma+. + + [1.] Alius: _re surget_. [2.] Jesaiae 26, 16. [3.] Alius: + _subjecit_. [4.] Alius: _brutae_. [5.] In Cratylo. + +TORALBA: Ita quidem interpretatione innumerabiles absurditates, quas +abhorret Senamus, et inanes illorum opiniones, qui angelos et animas +segregatas vacare corpore putant, diluuntur. Nam si putant, mentes +ossium et carnium[1] indumento beatiores futuras, et in coelum una cum +ipsis[2] cadaveribus evolaturas, profecto angelorum conditionem humana +multo deteriorem arbitrantur, cum tamen haec longe inferior sit, +quanquam haec Salomonis sententia Pauli scriptis consentanea videtur: +_Seminatur_, inquit Paulus[3], _animale corpus, resurget spirituale._ +Item: _gestavimus imaginem terreni corporis[4], gestabimus imaginem +coelestis._ Item apertius his verbis: _Cum mortale hoc induerit[5] +immortalitatem, jam non erit caro, sanguis, sed coeleste corpus._ Quibus +verbis satis significat, corpora, quae resurgent, carnibus et ossibus +caritura, spiritus tamen ac coelestia corpora futura. Jam vero quis +ascensus cadaverum ad coelum cogitari possit?[6] Nam cum hinc ad coelum +siderum distantia minimum complectatur 74697600 milliaria, ut Arabes +tradunt, et a coelo sidereo usque ad chrystallinum, ubi sedem Dei et +beatorum esse praedicant, eadem sit distantia, ut Ebraei theologi et +philosophi tradunt, consequens est, etiamsi recta linea cadavera sursum +ferantur volatu celerrimo, i.e. ut 50 milliaria in singulos dies obeant, +non tamen ad illas beatas sedes pervenire posse annis millibus +octoginta; neque enim corporea moles ac ne levissimae quidem hirundines +tam celeri motu abripiuntur. Praeterea cum impios[7] ac bonos +resurrecturos confidant iisdem, quibus ante, membris, infinita quadam +multitudine improbi vincant oportet numerum bonorum, quos tamen in +infernis[8] terrae visceribus diritatem supplicii[9] sempiternam +perpessuros asseverant: quae non modo incredibilia, sed et absurda +videri necesse est, quoniam si omnia omnium, qui hactenus mortui sunt, +cadavera resurgent, non modo angustissimis terrae visceribus et +carceribus, sed ne amplissimo[10] quidem coeli sinu capientur. Neque +enim corpora possunt a seipsis penetrari. Sin ficta quaedam erunt +phantasmata, non vera corpora resurgent, sed inania simulacra et +Manium[11] imagines fugaces. + + [1.] Alibi: _corporum_. [2.] Deest alibi. [3.] 1 Corinthiorum 15, + 44. 49. 54. [4.] Alius: _Adami_. [5.] Alibi: _induxerit_. + [6.] Alius: _potest_. [7.] Addunt alii: _aeque_. [8.] Alibi: + _infimis_. [9.] Alius: _suppliciorum_. [10.] Alius: _amplissimi_. + [11.] Alibi: _inanium_. + +CURTIUS: Nobis traditum est, corpora quae resurgent, ideo penetrabilia +fore, quia gloriosa, ac propterea Christum januis clausis in coetu +discipulorum constitisse[1]. + + [1.] Joh. 20, 19. 26. + +TORALBA: Confitendum igitur, cadavera putrida resurrectione fieri +gloriosa, quod ineptum sit, ineptius tamen, corpora, qualiacunque tandem +futura sint, penetrabilia confiteri, cum ignis et aër subtilissima +corpora rarefieri quidem possint, sed cum ad extremum rarefacta fuerint, +erumpere oportet, nec simul eodem subsistere loco. + +FREDERICUS: Istud quidem est fidei nostrae vim afferre, cum sanctissimis +evangelistarum testimoniis exploratum habeamus, Christum pellibus, +carnibus, ossibus convestitum eodem quo antea corpore resurrexisse, +comedisse pisces assos et eo statu ascendisse coelum, ut jani nullus +dubitationi locus relinquatur. Itaque Augustinus[1] scripsit, sectas +omnes, quae[2] religionem aliquam praetendunt[3], animorum in fine[4] +resurrectionem confiteri. Quodsi Salomo pro sua religione nostris +litteris minus credendum putat[5], Jesaiam et Ezechielem opinor non +repudiabit, quorum alter non ambigua sed perspicua voce cadaver +resurrecturum affirmat[6], alter visionem de ossibus sese in campo +moventibus et mutuo contactu ad sua quaeque loca coaptantibus, deinde +ligamentis, nervis, fibris, carne, pulpa, pelle contectis, post etiam +aurae spirabili animatis cadaveribus, ad verissimam illam resurrectionem +pertinere putavit[7]. Quae persuasio tam late dissipata est, ut etiam[8] +Indis Peruanis, cum Hispani in provinciam irruentes aurum e templis +omnibus ac thesauris diriperent, nihil acerbius videretur, quam ossa de +sepulcris ad aurum conquirendum distrahi, cum ista ratione cadaverum +resurrectionem futuram[9] prohiberi arbitrarentur. At etiam +Augustinus[10] non solum perfectae aetatis homines, verum etiam +abortivos et imperfectos partus, vitam adeptos[11] et ante mortuos quam +in lucem prodirent, in corpora perfecta resurrecturos affirmat, ne quis +ultra dubitaret. + + [1.] In Joannem. [2.] Alibi: _cum_. [3.] Alibi: _promittunt_, vel: + _permittunt_. [4.] Alius: _in fide_. [5.] Alibi: _putet_. + [6.] Jesaiae 26, 19 sq. [7.] Ezech. 37, 1 sqq. [8.] Alii: + _etiamnum_. [9.] Deest alibi. [10.] De civitate Dei II, 13. + [11.] Alii: _vita ademtos_. + +SALOMO: Jesaiae locum perperam interpretatum prius aperuisse nobis +videmur, Ezechielis autem visio non[1] esset, si nihil aliud, quam quod +videtur, significaret. Ut si quis scalam Jacobi, quae a terra ad coeli +verticem pertingebat, scalam fuisse putet, a vero sensu aberrabit. +Itaque visionem acceptam vates explicans[2]: _Ossa haec_, inquit, _sunt +Israëlitae, qui queruntur[3], ossa sua exaruisse, spem etiam periisse, +cum scilicet exules ab hostibus abducti sint._ + + [1.] Alius: _longe aliud quam quod videtur_. [2.] Alii: _explicat_, + vel: _explicavit_. [3.] Alius: _confitentur_. + +CORONAEUS: Si nullus est animorum mortuo corpore interitus, qui fieri +potest, ut resurrectio de mentibus intelligatur? Id enim resurgere +dicimus, quod caduca sui natura collapsum rursus erigitur. Ac mens +humana nec[4] moritur, cum sit cadaveri superstes, nec cadit, igitur ne +resurget quidem. Sin occultis quibusdam Dei judiciis quaedam impiorum +mentes intereunt penitus nec ullam resurgendi spem habent, resurrectio +tamen utroque modo de cadaveribus interpretanda nobis videtur. + + [1.] Alibi: _non_. + +OCTAVIUS: Probabilior esset eorum sententia, qui resurrectionem impiorum +ab impietate ad pietatem, a vitiis ad virtutem interpretantur, ex his +Christi verbis[5]: _Qui crediderit[6] in me, transiit de morte in +vitam._ Sic etiam Pythagorei sepulcra sceleratis quasi[7] mortuis +erigebant. + + [1.] Joh. V, 24. [2.] Alibi: _credit_. + +FRIDERICUS: Hanc haeresin refellit Tertullianus[1] his verbis: Quidam +resurrectionem jam esse factam asseverant et futuram mortuorum +resurrectionem imaginariam fictamque distorquent, nullam aliam esse +rati, quam quae jam facta est fitque quotidie, cum quis, mortis, +scilicet damnationis, sepulcro relicto, in quo mortuus jacebat, Dei +accepta cognitione, quae animas[2] reducit in vitam, Deo resurgit. +Cujus haeresis principes fuere Hymenaeus et Philaetus, quos Paulus +ad Timotheum[3] refellit et Augustinus his verbis: Nec eos audiamus, +qui carnis resurrectionem negant, non intelligentes id, quod ait +apostolus[4], oportere corruptibile hoc induere incorruptibile et +mortale hoc induere immortalitatem. Quod cum fiet, non erit caro et +sanguis, sed coeleste corpus. + + [1.] Alibi: _tanquam_. [2.] Lib. de carnis resurrectione. + [3.] Alibi: _animos_. [4.] 2 Timoth. 17 sq. [5.] 1 Corinth. 15, 53. + +OCTAVIUS: Si coeleste corpus erit, non caro, non sanguis erit, +invisibile corpus perinde ut coelum[1] erit intellectuale quoddam sine +cute, sine carnibus, sine ossibus, sine pulpa, sine visceribus, sine +dentibus. Nam si resurgerent ipsa cadavera, frustra scriptum esset[2], +beatorum animas angelis similes futuras, cum angeli humana figura, +coelesti quadam essentia convestiantur. Cum enim Sadducaei quidam +Epicuraei Christum rogarent, cujus esset uxor, quae septem maritis +nupsisset vicissim, Christus corporeas connubiorum voluptates +exsecratus, beatos[3] angelis similes fore affirmabat, idque argumento +efficaci affirmans, haec verba subjicit[4]: _Quod vero mortui_, inquit, +_resurgent, Moses ostendit, cum diceret: Deus Abraham, Deus Isaac, Deus +Jacob, non est autem Deus mortuorum, sed viventium._ Quo ex loco plane +constat, resurrectionem non esse cadaverum, sed animorum, cum dicat +Abrahamum ejusque filium et nepotem resurrexisse et vivere. + + [1.] Desunt haec tria verba in aliis; alibi pro _coelum_ legitur: + _corpus_. [2.] Matth. 22, 30. Marc. 12, 18, Luc. 20, 27. [3.] Deest + in alio codice. [4.] Matth. 22, 31. Marc. 12, 26. Lucae 20, 37 sq. + +FRIDERICUS: Haec verba de Abrahamo et Isaaco Marcionis exemplari +defuisse scribit Epiphanius[1]. + + [1.] Contra haereses. + +OCTAVIUS: Ea tamen a tribus evangeliorum scriptoribus repetita videmus +iisdem verbis. + +SALOMO: Si Marcionis exemplar accipitis, innumerabilia pene[1] loca in +omnibus Novi Testamenti libris truncata reperietis, cujusmodi est illud: +Quaeritis viventem, resurrexit a mortuis, exemplari Marcionis deest. + + [1.] Alibi: _fere_. + +CURTIUS: Marcionem evangeliorum corruptorem omittamus ac nostris[1] +libris aeque ac priscis[2] i.e. veteris instrumenti tabulis utamur. +Neque enim negari potest, quin Helias[3] viduae Sareptanae filium matri +redivivum exhibuerit. Item[4] cadaver in sepulcrum. Helisaei conjectum +eodem momento revixit. + + [1.] Alii: _vestris_. [2.] Alii: _nostris_. [3.] 1 (3) Regum 17, 22. + [4.] 2 Regum 13, 21. + +SALOMO: Horum adhuc recentia et inviolata cadavera prophetarum precibus +ac virtute revixisse[1] non dubito; sed[2] nusquam legimus, cineres +cadaverum ambustorum vel ossa putrida, aut quae feris aut piscibus +pabula pridem fuissent, revixisse. Et quidem ex loco Davidis[3], quo +negat, divinas laudes a mortuis celebrari, Chaldaeus interpres ita +convertit: An corpora pulvere resumta resurgent? + + [1.] Alibi: _resurrexisse_. [2.] Sequentia haec usque ad finem + interlocutionis Salomonis desiderantur in alio codice. [3.] Psalm. + 88, 12. + +SENAMUS: Saepe contingit, recentia cadavera, quae plane inanimata +putabantur, ardentibus rogis imposita aut igni admota, calore cadaveris +excitato revixisse, ut Plinius scribit[1], et sine ignibus Julius II. +Pontifex M., cum biduum exanimis jacuisset, sumto spiritu ad se rediit, +quin etiam Johannes Duns, qui Scotus usurpatur, in foveam demissus ac +terra contectus[2] revixit. Sed cum obruto spiritu fervato[3] caput +collisisset[4], cruentus adhuc exspirans extractus est. Illud vero ex +antiquissimis scriptoribus legimus, animas sua cadavera aliquamdiu +consequi[5]. + + [1.] Usque ad hoc verbum desunt antecedentia omnia in alio codice. + [2.] Alibi: _conjectus_. [3.] Alius: _fercato_. [4.] Alibi: + _collisus_. [5.] Plato in Phaedone. + +FRIDERICUS: At non modo Lazarum quatriduana sepultura tumulatum ad +Christi vocem, sed etiam multa sanctorum cadavera, aliquot ante +saecula[1] in pulverem coacta, revixisse legimus ac Christo moriente +resurrexisse[2]. + + [1.] Alius: _saeculis_. [2.] Matth. 27, 52 sq. + +OCTAVIUS: Memini theologum[1] acutum[2] revocare solitum sententias[3] +ejus, qui cadavera illa sanctorum, quae revixisse dicebant, triduum +vixisse, deinde latuisse: Cur, inquit, sancti illi potius quam ceteri +resurrexerunt? Tum negat mortuos esse qui revixerant, cum Paulus aperte +scribat[4], resurrectionem fore vitam aeternam. Idem quoque de Lazaro +sentit; quem tamen solus Johannes ex omnibus revixisse testatur. Nec +certe beneficium, sed supplicium Lazaro irrogatum videretur[5], si +de coelesti angelorum coetu in foetidum et semiputre cadaver redire +cogeretur. Cum Thessalus[6] Erichton rogantibus in Pharsalia Pompejanis +de futura victoria manes ex[7] umbris et atra caligine inferorum +eliciens, pro ingenti mercede jurato promisit[8], animam quam evocarat +nunquam ullis carminibus aut sacrificiis in cadaver redituram: + + _nec verba nec herbae + Audebunt longum somnum tibi solvere Lethes_[9]. + + [1.] Calvinus in Matth. 26. [2.] Alibi: _aliquem_. [3.] Alius: + _sententiam_. [4.] 1 Cor. 15. [5.] Alibi: _videtur_. [6.] Alius: + _Thessalis_. [7.] Alibi: _in_. [8.] Alius: _juramenta promitteret_. + [9.] Lucanus lib. 6. + +Et quemadmodum Platonici[1] existimabant, propter ingens aliquod scelus +animas in haec cadavera demissas, ita quoque sanctissimorum virorum +mentes illae, quae in cadavera moriente Christo redierunt[2], flagitium +quoddam inexpiabile commisisse credibile foret, ut rursus foedissimis +carceribus[3] manciparentur, cum mors a theologis poena peccati +definiatur. Aut si postea beatos illos, qui revixerant, mori non +potuisse demus, ubinam terrarum hactenus delituerunt? Neque enim +coelum[4] ante Christum ascendere fas erat, pristino cadavere resumto, +ut cum[5] latroni Christus jam moriturus spopondisset, eo ipso die secum +fore in paradiso, quo tamen non nisi quadragesimo die post legitur +pervenisse[6], satis constat, non de cadavere, sed de mente esse +locutum. + + [1.] Plotinus de anima et daemonibus; Plato in Phaedone. [2.] Alii: + _redirent_. [3.] Alii: _cadaveribus_, vel: _corporibus_. [4.] Alii: + _coelos_. [5.] Alii: _et quorsum_. [6.] Alibi: _devenisse_. + +TORALBA: Certe vulgaris cadaverum resurrectio probari nemini potest, +quin aperte fateatur Pythagoricam +pallingenesian+ regenerationem, ut +M. Varro appellat, vel +metempsychôsin+ transmutationem, ut Plotinus, +vel +metensômatôsin+ transcorporationem, ut Justinus, vel +metengismous +tôn psuchôn+ translationem animarum, ut Epiphanius, vel ut Ebraei, +animarum revolutionem. Qui animorum in corpora reditus Pythagoreis +quidem[1] placuit, caeteris[2] semper displicuit. Jam vero qui +resurrectionem cadaverum sperant, neque mutos, neque surdos, neque +distortos, neque leprosos, vel membris captos ullos fore affirmant[3], +sed alacres, robustos, formosos, cum explorata vel exquisita[4] +sempiternaque corporum valetudine ac firmitate. Quin etiam Scotus +theologus scribit[5]: foeminas virili sexu resurrecturas: in qua +sententia fuit Augustinus[6] ex ipsius Pauli opinione, qui scribit, +nos ut viros perfectos Christo tandem obviaturos[7], et satis +intelligebat[8], nullam istius sexus utilitatem futuram. Esset[9] +hujusmodi resurrectio sceleratis, qui leprosi, surdi, membris capti +fuissent, olim valde optanda; quanto melius academicis, qui +flagitiosorum hominum mentes non in humana, sed in luporum ac +rapacium[10] ferarum corpora redituros opinantur? + + [1.] Alibi: _semper_. [2.] Alius: _exteris_. [3.] Alius: + _existimant_. [4.] Duo haec verba desunt in aliis codicibus. + [5.] Lib. III. Sententiarum. [6.] De civitate Dei II, 17. + [7.] Alius: _obviam ituros_. [8.] Alius: _intelligebant_. + [9.] Addit alius: _autem_. [10.] Alibi: _voracium_. + +CURTIUS: At Theopompus[1], Aeneas Gazaeus, et Seneca[2] popularem ac +fidei christianae ac Israëliticae consentaneam resurrectionem suis +scriptis comprobarunt. + + [1.] Ep. 75. [2.] Quaest. nat. 3, 26 sq. + +TORALBA: Cum illustrium ac fortium virorum animas in angelicas naturas +obire prius dictum sit, profecto animarum a coelestibus illis sedibus +in cadaverum gurgustia[1] lapsus miseram modis omnibus efficeret vitam, +quae prius beatissima fuisset. Est autem infelicissimum infortunii +genus, felicem fuisse. In summa, si resurrectione cadaverum mentes +humanae beatiores fierent, deterior esset angelorum quam hominum status, +cum tamen status et conditio angelorum pro summa[2] felicitate bonis +promittatur a Christo[3]. Illud etiam ex eo sequeretur, Deum aeternum +incorporeum corporea creatura longe inferiorem esse, quo nihil +capitalius cogitari potest, cum Romanae sapientiae decus, Cato, dicere +soleret, nolle se repuerascere, etiam si quis illum ut Peliam recoxerit +senem. Postremo si resurrectio beneficio tribuitur, impii pro suppliciis +praemia consequerentur. + + [1.] Alius: _angustias_. [2.] Alibi: _humana_. [3.] Matth. 22. + +FRIDERICUS: Justinus resurrectionis finem non alium esse scribit, quam +ut boni praemiis, flagitiosi suppliciis afficiantur. + +OCTAVIUS: Quasi vero sine cadaveribus nec beati praemia nec scelerati +supplicia ferant. Cur[1] latroni, qui nondum resurrexit, promissa +fuisset coelestis paradisi felicitas, si ad beatitatem illa necessaria +sint cadavera, aut malus dives apud inferos torqueri diceretur, si ad +irrogandas poenas cadaverum instrumentis opus esset? + + [1.] Addunt alii: _enim_. + +CORONAEUS: Obtestor ego vos per Deum immortalem et pro jure pietatis ac +necessitudinis nostrae[1], ne ullis argutiarum illecebris a proposita +susceptaque sententia fidei nos avelli patiamur. Et quoniam a physicis +quaestionibus ad metaphysica delapsi sumus, ne sacra profanis +misceantur, die crastino decernendum nobis, an viro bono de religione +disserere liceat. + + [1.] Alius: _naturae_. + +Quibus dictis cum solita gratulatione singuli discesserunt. + + + + +LIBER QUARTUS. + + +Die consequenti OCTAVIUS tragoediam a se compositam obtulit Coronaeo +de parricidio[1] trium Solimanni principis liberorum, quam Coronaeus +propter autoris eruditionem, tum propter argumenti dignitatem me legere +jussit. Et[2] cum ad extremum usque prandium persecutus essem, omnes +Octavio gratulati sunt ac potissimum Coronaeus, qui Octavium vehementer +laudavit, cum diceret, tragoediam illam et verborum luminibus et +gravitate sententiarum et rerum gestarum ordine et carminum varietate +eleganter scriptam. + + [1.] Alius: _parricidis_. [2.] Alii: _At_. + +Cum autem de[1] more Deo gratias egissent, laudatoriis canticis animum +oblectati: Saepe, inquit CORONAEUS, admiratus sum, cur tanta sit +suavitas in voce diapason[2], diapente, diatessaron simul confusis, +ut nunc audistis concentum[3] pleno systemate jucundissimum vocis +acutissimae cum gravissima confusae[4], interjectis quarta et quinta, +cum tamen acutissima gravissimae contraria sit, cur item unisoni +concentus, in quibus nihil contrarium insit, non sine molestia ab +auribus eruditis ferantur. + + [1.] Alibi: _pro_. [2.] Alius: _diabasion_. [3.] Alius: _commentum_. + [4.] Alius: _confuse_. + +FRIDERICUS: Plerique arbitrantur, consonantiam tunc effici gratiorem, +cum rationes numerorum inter se congruant. + +CURTIUS: Illud quidem a doctissimis miror probari, cum nullae rationes +aptius sibi convenire videantur, quam geometricae continuae, quoniam +extrema primis, media utrisque, omnia omnibus consentiant, etiam locis +et ordinibus communicatis, ut 2, 4, 8, 16, quibus tamen deficit +concentus ille gratissimus, quem auribus consectamur, numeris hoc modo +collocatis, 2, 3, 4, 6, in quibus tamen rationes a se invicem[1] avulsas +cernimus. Quid enim causae est, cur sesqui altera 2. 3. gratissima sit, +sesqui octava 8. 9. graviter offendat[2] aures? + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Alibi: _offendit_. + +OCTAVIUS: Concentum effici puto, cum plures soni misceri possent, cum +vero[1] misceri nequeunt, pugna, uter utrum vincat ac subeat aures, +sensus teneros hominum argutiorum offendit. + + [1.] Alii: _vi_. + +SENAMUS: Nec ratio numerorum, nec mixtio vocum hanc suavitatem creare +mihi videntur, cum varietas colorum oculis objecta[1] gratior sit, quam +si omnes simul misceantur. Item olei recentis et aceti, quae nulla vi +misceri possunt, gratissimus est sapor, avium etiam dissimillimi cantus +nulla ratione confusi jucundissimam auribus afferunt oblectationem, ut +Platoni mirum videatur, cur nihil absonum ac dissentaneum in avium cantu +percipiatur, quantumvis hominum vocibus ac fidibus conjungantur. + + [1.] Alius: _subjecta_. + +TORALBA: Ego vero gratam illam colorum, saporum, odorum, concentuum +oblectationem a congruentia naturae cujusque pendere opinor, +congruentiam a contrariorum mixtione et colligatione[1] confusa. Nam +calidissima et frigidissima tactum offendunt, item candidissima et +obscurissima visum, dulcissima et amarissima gustum, ea tamen si naturâ +vel arte confusa sunt, jucundissima sentiuntur. Quod enim Seneca +scribit, ex opinione Stoicorum nihil bono viro mali contingere posse, +quoniam contraria miscentur, vix mihi probari potest. Nam si aqua +ferventissima[2] pulveri frigidissimo ac siccissimo misceatur, +contrariorum confusio maxima existit, arte contemperata et tactu +jucunda. Elementaria quoque corpora, quae in natura ipsa coagmentata +sunt, ex contrariis qualitatibus et elementis confusa videmus, quae arte +nulla Galenus confundi posse judicavit. Atque ita Senecam tueri possumus +et a reprehensione vindicare, si dicimus[3], illum de substantiis, non +de qualitatibus et accidentibus intellexisse. Nihil enim tam facile +confundi potest, quam aqua vino, non tamen inter se miscentur, ut quae +naturâ mista sunt, quia vinum ab aqua separatur spongia oleo perfusa! +Item[4] aurum cum argento quidem arte confunditur, et conflatur aes cum +argento, aqua tamen chrysulia divelluntur, quae tamen si natura ipsa +confudisset, nunquam a se ipso distraherentur, ut in electro, quod +natura ipsa ex auro et argento aequis portionibus contemperavit. + + [1.] Alius: _alligatione_. [2.] Alii: _fervidissima_. [3.] Alius: + _demus_. [4.] Sequentia haec verba Toralbae omnia desiderantur in + alio codice. + +SENAMUS: Si nulla est in substantiis contrarietas, qui fieri potest, ut +contrariae substantiae misceantur? + +TORALBA: Ita quidem putavit Aristoteles, substantiae nihil contrarium +esse, sed cum formae forma contrarium sit, forma ignis formae aquae, et +accidentium contrarietas, puta extremae siccitatis et humiditatis, summi +caloris et frigoris, nonnisi a formarum ignis et aquae inter se tota +natura dissidentium contrarietate prodeat, quis dubitet, formas utrasque +res substantia inter se contrarias esse? Illud enim a natura decretum +certissimum divulgatur[1], non tam latine[2] quam ad id quod quaeritur +accommodate: propter quod unumquodque tale[3] est, illud magis est tale, +et illius magis, si accidentia ignis et aquae propter vim formarum[4] +inter se contraria esse[5] oportet; quae igitur inter se contraria sunt +ipsa natura, non possunt arte misceri, sed tantum confundi aut conjungi, +aut copulari, ut unum esse videantur, puta oxymel gustui jucundissimum, +ex aceto et melle et ex amaro omnium dulcium levi[6] adustione fit ++glukupikron+, palato gratissimus sapor. + + [1.] Alibi: _divagatur_. [2.] Alii: _latius_. [3.] Alii: _late_. + [4.] Alibi: _formalem_. [5.] Desunt haec septem sequentia verba in + aliia codicibus. [6.] Alius: _leni_. + +FRIDERICUS: In musicis modulationibus contrarietas illa non videtur +perire, sed extrema contraria mediis interjectis colligantur[1]. Nam vox +assa[2] +tôn hupatôn+ cum extrema acutissima +tôn huperbolaiôn+ vel[3] +octava +diapasôn+[4] suavem efficit consonantiam, quoniam ex contrariis +tota diametro coalescit. Quibus si mediam vocem adjunxeris, cum altero +quidem extremo efficiet diapason, cum altero diapente, unde +gratissimus[5] omnium modulationum concentus exsistit, ex[6] apta[7] +scilicet contrariorum colligatione. + + [1.] Alii: _colliguntur_. [2.] In uno codice ad marginem: _vox + gratissima_. [3.] Alius: _et_. [4.] Desunt haec septem antecedentia + verba in alio codice. [5.] Alius: _gravissimus_. [6.] Desunt haec + sequentia quinque verba in alio codice. [7.] Alibi: _ipsa_. + +TORALBA: Id quidem in tota natura latissime patet, ut contraria mediis +quibusdam interjectis colligata universitatis mirabilem concordiam[1] +tueantur, quae alioquin penitus interiret,[2] si vel totus hic mundus +ignis esset aut humor, sic etiam duo[3] +homophôna+ omnem auferrent +harmoniae suavitatem. + + [1.] Alibi: _concordantiam_. [2.] Alius: _periret_. [3.] Deest in + alio codice. + +FRIDERICUS: Profecto[1] coelestes conversiones inter se contrariae ac +trepidante motu retinentur, et contraria Martis et Saturni vis moderata +Jovis luce intermedia temperatur. + + [1.] Alius codex habet: _Profecto in coelestibus etiam + conversionibus Martis et Saturni vis moderata_ etc. + +SENAMUS: Qui fit igitur, ut temperamentum illud salutare aliquo[1] +semper impedimento conturbari videamus, valetudinem inquam morbis, +voluptatem dolore, quietem animorum perturbatione? + + [1.] Alius: _alieno_. + +CURTIUS: Illud impedimentum non minus utile est, quam in civitate lacuna +qua sordes excipiantur. Nec minus rubeta est[1] necessaria in hortis aut +aranea in aedibus ad venena ubique[2] colligenda, quam carnifex in +republica. Quin etiam summa illa suavitas concentus, quam modo +avidissime[3] hausimus, non tamen jucunda exstitisset, nisi dissonum +aliquid ac durum auribus delicatis musicus artificiosissime prius +adhibuisset, quoniam voluptatis ea vis est, ut non modo sine antecedente +dolore non percipiatur, verum etiam fastidium pariat, diutius +continuata. Hanc rerum[4] omnium contrarietatem, ab immortali Deo +mirabili sapientia temperatam, his versibus studimus imitari: + + Creator orbis omnium ter maxime, + Ter optime coeli parens, + Qui mundi temperas vicissitudines, + Dans justa rebus pondera, + Et qui metiris singula suis modis + Numero, ratione, tempore, + Qui vinculo non dissolubili duas + Ubicunque res contrarias + Connectis admirabili prudentia, + Salutes singulis parans, + Qui discrepantibus sonis ac vocibus + Melodiam contemperans, + Sed eruditis[5] auribus gratissimam, + Mederis aegritudini, + Qui fervidis admicuisti frigida, + Et aridis humentia[6], + Acerba lenioribus, doloribus + Suavitatem proximam, + Tenebras lumini, quietem motui, + Adversa rebus prosperis, + Qui siderum coelestium cursus ratos + Ab ortu versus occidens, + Ab occidente versus ortum dirigis, + Contrariis moventibus, + Qui jungis antipathiam consensui, + Amica[7] tetris hostibus: + Haec hujus[8] orbis maxima[9] concordia + Discors salutem continet. + + [1.] Alibi: _sunt_. [2.] Alius: _undique_. [3.] Alius: _suavissime_. + [4.] Alius: _vero_. [5.] Alius: _crudis_. [6.] Alius: _humectantia_. + [7.] Alius: _Animam_. [8.] Deest in aliis codicibus. [9.] Alibi: + _maximi_. + +TORALBA: At ne in republica quidem virorum illustrium justitia, +integritas aut virtus ulla perciperetur, ni flagitiosi aliquot bonis +confusi, sani furiosis, fortes ignavis, divites egentibus, nobilibus +infames, iisdem moenibus ac tectis continerentur, modo mala, si tamen +usquam sunt, bonis imbecilliora sint. Quin etiam hae disputationes, quas +instituit Coronaeus, nullam utilitatem aut voluptatem allaturae essent, +nisi contrariis argumentis ac rationibus splendescerent. + +SENAMUS: Non intelligo, quam ob rem civitas non sit beatior futura, quae +omnes improbos exegerit, quam quae sceleratos aliquot[1] restare +velit[2]? aut cur[3] isto modo discordia concors esse possit, cum nullum +ad civium et amicorum concordiam sempiternam vinculum arctius esse +queat, quam in caritate mutua rerum divinarum ac humanarum summa +consensio et voluntas. + + [1.] Alibi: _aliquos_. [2.] Alius: _voluit_. [3.] Alibi: _an_. + +CURTIUS: Ista quidem est ficta verbis M. Tullii[1] sententia, quam suis +ipsis factis oppugnavit, ut minus quaerendum sit, quid sentiat, cum +appareat, quid fecerit. Quis[2] enim Epicuraeos magis coluit, quam +Atticus? Cui tamen mortalium Cicero magis amicus, quam Attico, extitit +unquam? At nihilominus Cicero sectam Academicorum secutus est, quamdiu +vixit, Epicuraeos scriptis omnibus[3] lacerans, quia nihil difficilius +est, quam de sceleratis loquentem abstinere maledicto, ut Theophrastus +dicere solebat. + + [1.] In libro de amicitia. [2.] Alius: _Quis enim Epicurum calluit, + quam_ etc. [3.] Alibi: _omnes scriptis_. + +TORALBA: Pugnabant[1] quidem Academicorum, Stoicorum, Peripateticorum, +Epicuraeorum ac Cynicorum sectae, concordiam tamen in eadem civitate +facile tuebantur, quia contrariae sectae Epicureorum et Stoicorum mediis +ordinibus interjectis Academicorum et Peripateticorum quasi vinculis +quibusdam conjungebantur, alioqui si unum uni contrarium nullo +interjecto medio copuletur, pugna quaedam perpetua futura[2] sit +oportet. + + [1.] Alibi: _pugnant_. [2.] Deest alibi. + +FRIDERICUS: Res omnium mihi difficillima visa est semper[1], in tanta +opinionum inter se de rebus humanis ac divinis dissidentium varietate +amicitiam colere aut concordiam tueri. + + [1.] Deest in aliis. + +CURTIUS: Aliud est amicitiam colere, aliud concordiam tueri. Nam ut +singularum rerum discrepantiae ad unius universitatis concentum +conspirant, ita quoque singulorum civium inimicitiae universorum +concordiam alunt. Nec Romana civitas tam floruit, quam cum patricii +plebejis, furor tribunitius obsisteret libidini consulari[1]. Ob id enim +M. Cato Censorius jurgia inter servos et dissidia inter magistratus +serere solebat, ne improba conspirationis fide vel consensu alteri rem +privatam, alteri rem publicam depecularentur. Nec aliter Lycurgus[2] +faciendum decrevit, cum magistratus ac legatos ad eadem munera[3] +accerseret, quos intestinis odiis dissidere intelligebat. + + [1.] Plutarchus in Catone. [2.] Plutarchus in Lycurgo. [3.] Alibi: + _munia_. + +CORONAEUS: Id quidem in hac republica non gravate admittimus, si[1] +plures sunt ejusdem curationis et muneris collegae. Nam tertius duos +discrepantes inter se ad concordiam cogit, cum alteri sese conjunxerit. +Alioqui periculosum mihi videtur, duobus adversariis eandem committere +curationem. Quamdiu enim M. Crassus vixit, nulla fuit Pompejum inter et +Caesarem discrepantia voluntatum, quoniam Crassus Caesarem Pompejo quasi +media vox facile conciliabat; sed[2], Crasso in Chaldaea caeso, ad arma +civilia concursum est a duobus, non secus[3] ac, M. Lepido de culmine +triumvirali dejecto, secutum est civile bellum inter Antonium et +Augustum. + + [1.] Alibi: _sed_. [2.] Desunt haec quindecim verba in alio codice. + [3.] Alibi: _aliter_. + +SALOMO: Istud quidem assentior in optimatum et populari civitate, sed in +regio dominatu nihil vetat duos adversarios in eodem magistratu +conjungere[1], quoniam regia potestate facile coguntur, ut Alexander M. +Hephaestionem Cratero nutu solo conciliavit. Id autem in ipsa natura +magis perspicuum fit, quae ipsa antiquissimum est reipublicae bene +constitutae exemplar, non modo elementa contraria, sed etiam sidera +ipsa, atque adeo angelorum dominationes unius divinae majestatis +potestate cohiberi. Itaque Deus solus dicitur pacem in sedibus excelsis +conciliare. + + [1.] Alibi: _conjugare_. + +SENAMUS: Etiamne inter angelos bella civilia geruntur? + +SALOMO: Ego mundum intelligibilem seu angelicum solo Dei nutu, coelestem +ab angelico, elementarem a coelesti gubernari et superiora inferiorum +exemplaria esse statuo. Quod si virtutis certamen[1] saepe inter optimos +duces ac magistratus existit, si elementa inter se pugnant, si +coelestium siderum contrarios motus videmus, quis dubitet inter angelos +etiam intercedere contentiones? Huc etiam pertinet illa vox angeli ad +Danielem[2]: _Princeps regni Persici restitit mihi dies viginti, sed +Michael inter principes mihi praesto fuit._ Ita illa Dei vox ad +Pharaonem, quam secretiori sensu daemonum[3] principem significare[4] +diximus[5]: _Excitavi ego te, ut exercerem potestatem meam, ut nominis +mei fama toto terrarum orbe disseminaretur_[6]. Igitur inter angelos non +nisi virtutum et illustrium animorum certamen existit: inter homines +rarius[7] virtutes[8] cum virtutibus, saepe[9] vitia cum virtutibus, +etiam vitia cum vitiis, opinio cum opinione, pietas cum impietate, +religio cum superstitione et religione, saepissime tamen cum +superstitione superstitio ipsa[10] certat. + + [1.] Alius: _examen_. [2.] Danielis 10, 13. [3.] Alibi: + _daemoniorum_. [4.] Alius: _qua ... significari_. [5.] Exod. 9, 15. + Rom. 9, 17. [6.] Alius: _dissiparetur_. [7.] Alius: _varias_. + [8.] Alius addit: _vero_. [9.] Alibi: _saepius etiam_. [10.] Alius: + _haec ipsa_. + +FRIDERICUS: Profecto[1] mirum saepe mihi visum est, in tanta sectarum +varietate et multitudine, quantam Epiphanius et Tertullianus +commemorant, i.e. amplius 120 (quanquam Themistius amplius[2] 250 +exstitisse tradit) civitatum concordiam ullam[3] existere potuisse, cum +hac aetate pro duarum religionum inter Christianos discrepantia tot +tantaque bella, tot civitatum eversiones sequantur. + + [1.] Deest alibi. [2.] Alius: _plures_. [3.] Alibi: _unquam_. + +CURTIUS: Nihil in republica perniciosius est, quam cives in duas +factiones scindi[1], sive de legibus sive de honoribus sive de religione +disputetur, at si plures sint[2] factiones, nihil est a bello civili +metuendum, cum alii aliis, quasi mediis vocibus intercedentibus, +stabilem civitatis[3] concentum et harmoniam tueantur. + + [1.] Desunt haec sedecim sequentia verba in aliis codicibus. + [2.] Alibi: _sunt_. [3.] Alibi: _civitatum_. + +TORALBA: Haec quidem ratio est a musicis modulationibus aptissime +quaesita. Naturalis vero subtilior[1] est, quia scilicet unum uni +tantum, plura eidem contraria per naturam esse non possunt. + + [1.] Alius: _sublimior_. + +OCTAVIUS: Ob id, opinor, Turcarum et Persarum reges omne genus +religionum in civitatem admittunt ac mirabili concordia cives omnes ac +peregrinos, inter se religionibus discrepantes[1] et cum republica, +conciliant. + + [1.] Alius: _discrepantibus_. + +FRIDERICUS: Ego nihil optabilius maximis imperiis ac civitatibus +contingere posse puto, quam ut eisdem sacris et eodem numinis cultu +cives omnes conjungantur. Nec ulla re laudabilior fuit Aratus[1], quam +quod Achaeorum societatem[2], quae trecentas amplius urbes complexa +continebat, iisdem legibus, iisdem religionibus, iisdem institutis, +eodem cultu, eadem jurisdictione, iisdem ponderibus, iisdem mensuris sic +assueverat[3], ut nihil aliud restaret, quam tot urbes iisdem +moenibus[4] cingi. Atque illud est, opinor, stabile fundamentum +amicitiae, quam Tullius in summa rerum divinarum et humanarum +consensione collocavit. + + [1.] Alii: _Nec ulla res laudabilior fuit Arato_. [2.] Polybius + l. IV. Plutarchus in Arato. [3.] Alibi: _assuefecerat_ vel: + _assuefaceret_. [4.] Alii: _tot vites iisdem moventibus_. + +OCTAVIUS: An tibi videtur, Friderice, in una et eadem religione Achaeos +conspirare potuisse, qui triginta sex millia[1] Deorum colebant[2]? num +etiam, sacra Bacchanalia cum Eleusiniorum sacris convenire potuisse? + + [1.] Alii: _tres mille sexcentos_. [2.] Alius: _celebrabant_. + +CORONAEUS: Illud quidem optare potius et ab immortali Deo precari quam +sperare debemus, ut una sit et eadem civium unio, una etiam mortalium +omnium de rebus divinis consensio[1], una religio modo vera. + + [1.] Alius: _assensio_. + +SALOMO: Ne[1] religio quidem sit, nisi veram esse dabimus. Quoniam +religionum duces ac pontifices, quos veteres Graeci +mustagôgous+ +appellant, tantis inter se dissidiis pugnant, ut nemo constituere +possit, quae ex omnibus vera sit, num praestabilius est, omnes omnium +religiones in civitatem publice admitti, ut in imperiis maximis Turcarum +et Persarum videmus, quam ullam excludere? Nam si quaerimus, quid sit, +quam ob rem Graeci, Latini, Barbari nullam de religionibus controversiam +olim habuerint, non aliam comperiemus rationem, opinor, quam omnium in +omnibus religionibus conspirationem et consensum. + +SALOMO: Excipiendi sunt Ebraei, qui ab omnibus populis quodammodo +segregati Deum aeternum soli adorabant, caetera numina exsecrabantur. +Item Chaldaei omnia templa Deorum funditus evertebant, quod impium +judicarent, Deos templorum angustiis concludere velle. + + [1.] Alibi: _Nec_. + +SENAMUS: At Ebraei paene soli ex omnibus populis civitatum et imperiorum +concordiam mihi conturbasse videntur. Nam cum Antiochus Nobilis, +Hierosolyma expugnata, Diis sacra faceret, Judaei principem +exsecrabantur. At ille ira accensus, quod se impium judicarent, ad sacra +Deorum gentilium[1], acerbissimis propositis suppliciis, Judaeos adegit. +Inde finitimarum[2] gentium tanta odia in seipsos excitarunt, ut ad +unius gentis internecionem omnes conjurasse viderentur. Scribit enim +Celsus[3], Christianos ac Judaeos, de suis Diis nimis arroganter +statuentes, omnia populorum numina contemsisse. + + [1.] Alibi: _gentium_. [2.] Alibi: _finiti more_. [3.] Origenes lib. + III. contra Celsum. + +FRIDERICUS: Qui religionum discrepantium varietatem admittit, verae +religionis eversionem moliri videtur. Et quidem apposite Proclus +scribit: +apeirian anairein ton theon, kai polutheotêta+ nihil +apo tês +atheotêtos+ differre. Quis enim simul Deum ac daemonem colere possit, +cum alter alteri tam contrarius sit? + +SENAMUS: Superius Toralba demonstravit, Deo nihil contrarium esse posse, +quia etiam daemones sunt ministri obsequentissimi divinae majestatis. +Quid enim[1] vetat, servum non quidem ut dominum, sed ut domini legatum +aut nuncium revereri? Quid item vetat[2], duo[3] numina alterum quidem +ne noceat, alterum ut prosit obsecrari[4]? Ob id enim Opuntii duos +pontifices habuere, quorum alter Diis, alter daemonibus sacrificabat[5]. +Nec Romani beneficos tantum Deos, Jovem inquam, Martem, Dianam, sed +etiam eos qui nocere dicebantur, puta Robigum[6], Febrim, Paventiam, +Occasionem, Invidiam ceterosque Deos averruncatores sive +alexikakous+ +summa veneratione prosequebantur. + + [1.] Alius: _autem_. [2.] Alibi: _vetet_. [3.] Alibi: _Deo_, vel: + _dico_. [4.] Alibi: _obsecrare_, vel: _observare_. [5.] Plutarchus + in apophthegm.--Alii legunt: _sacrificaret_. [6.] Alibi: + _Rubiginem_. + +SALOMO: Hic certe Graecorum et Latinorum prudentiam desidero; quos enim +Deos mares Graeci +phthonon, kairon, phobon+ statuere, Latini sexu et +habitu foemineo Deas fecerunt, scilicet Invidiam, Occasionem, Paventiam. +At lege divina nihil sanctius cautum videmus, quam ne Deos peregrinos +metuamus, cum nec obesse cuiquam nec prodesse queant, ac propterea +saepissime legimus[1], nullam mortalibus nisi ab uno immortali Deo +calamitatem impendere. + + [1.] Genes. 35. Proverb. 29. Exod. 20. Judic. 10. Deuter. 10 et 32. + 3 Regum 9 et 21. Jesaiae 43. Jerem. 11. Amos 3. Jon. 3. Mich. 1. + Baruch. 1. + +SENAMUS: In tanta religionum quas videmus multitudine alterum fieri +potest, ut earum nulla, alterum non potest, ut earum plus quam una vera +sit; ac usquequaque pontificibus omnium religionum capitali odio inter +se discrepantibus, tutius est omnes admittere, quam de multis unam, quae +forsitan falsa sit, optare aut eam, quae omnium verissima sit, excludere +velle. + +OCTAVIUS: At nec[1] principibus nec magistratibus tutum est, religiones +diuturno consensu receptas et quae radices altius egerunt, evellere[2] +conari. Nam cum Thomas[3] et Constantinus VI., uterque Graecorum +imperator, statuas de templis omnibus praecipiter deturbarent, +crudelissime caesi sunt, alter a matre, alter a populo in ipso Sophiae +templo. Itaque Valens, Theodosius M., Valentinianus, Jovianus, +Theodoricus Arianorum sectam longe lateque fusam prohibere non modo +noluerunt, verum etiam edictis publicis permiserunt. + + [1.] _Ac ne_. [2.] Alibi: _convellere_. [3.] Alii: _Themas_. + +FRIDERICUS: Si[1] sanctis Romanorum aedilibus datum negotium est, ne +quae religio peregrina in urbem admitteretur, neu qui Dii alio quam +patrio modo colerentur, quanto diligentius id a Christianis principibus +curari oportet? + + [1.] Additur alibi: _veteri_, vel: _veterum_. + +SENAMUS: At ne Romani quidem suorum edictorum constantiam tueri +potuerunt, cum sacra Isidis, Osiridis, Annubis, Apis, Aesculapii, +Cybeles matris Deorum in urbem reciperent. Ac postremo M. Agrippa +templum a se constructum, quod omnium Deorum numinibus consecrarat, ++pantheon+ appellavit. Quod quidem unum ex omnibus antiquorum fanis +Romae reliquum esse videmus, a Bonifacio III. Pontifice Maximo Divis +omnibus consecratum. Ita quoque Athenienses aras frequentes +agnôstôn +theôn+ habuere, ut Pausanias in Atticis et Paulus[1] ipse in concione ad +populum Atheniensem comprobavit, ut vero Deo, quem ignorabant, quoquo +modo sacra fierent. Sic enim veteres illi statuebant, mundum hunc Deorum +plenissimum esse, cum locis omnibus admiranda numina divinitatis +contuerentur, ut non dubitarent exclamare: Jovis omnia plena! et quidem +pleni sunt coeli, plena est terra majestatis gloriae divinae. Quum enim +Seneca[2] quaereret: quid est Deus? Totum quod vides et quod non vides. +Plinius[3] vero mundum ipsum universum appellat numen aeternum; ob id +enim existimo priscos illos homines, cum virtutibus templa dicarent, +justitiae[4] inquam, fortitudini[5], paci[6], spei[7], fidei[8], +pudicitiae[9], concordiae[10], saluti[11], pietati[12], honori[13], +veritati[14], providentiae[15], menti[16], clementiae[17], +misericordiae[18], felicitati[19], liberalitati[20], famae[21], +aeternitati[22], virtutes immortalis Dei mortalibus ubique ad intuendum +ac imitandum proposuisse, ut a vitiis declinarent. + + [1.] Actorum XVII. [2.] Lib. 1. quaest. natur. [3.] Hist. natur. + l. 2, c. 1. [4.] Pollux voce +dikê+. Chrysippus in libro +peri + kallous+. [5.] Plutarchus in quaest. [6.] Plinius, Seneca, + Plutarchus in Timone. [7.] Livius lib. 1 et 4. dec. 3. [8.] Plinius + lib. 85. Cicero de officiis. [9.] Festus in verbo Pudicitia. + [10.] Augustinus l. 5. de civ. Dei. [11.] Livius l. X. [12.] Plinius + 7, 36. [13.] Plutarchus in quaest. [14.] Idem ib. 12. [15.] Cicero + de natura Deorum l. 2. [16.] Ovidius in Fastis. [17.] Plutarchus in + Caesare. [18.] Pausanias in Atticis. [19.] Plinius l. 35. + [20.] Diogen. l. 3. [21.] Pausanias in Atticis. [22.] Augustinus + l. 6 de civ. Dei. + +CURTIUS: Argute quidem Senamus, sed cur vitia superiora[1] pro Diis +habuerunt? Cur pecuniae templum, cur edusae vel eduliae, cur potanae, +voluptiae[2], libertinae[3], Veneri, Priapo, nisi ut eduliis, potibus, +voluptate, libidine, stupris, majore licentia, quasi Diis concedentibus, +abuterentur? Omitto febrim, furinam, lavernam, risum, luxuriam, +impudentiam ac teterrimi foetoris Deam Memphitim. Praetermitto Deos +omnium aedium partibus ac locis constitutos[4]. Praeterea Joves +trecentos, qui nomina pro eujuscunque voluntate sortiebantur, et +innumerabilium Deorum populos ad serpentes usque, quos omnes Deos +Deasque M. Agrippa una conclusit et eadem aede. + + [1.] Alii: _superi omnia_. [2.] Alius: _voluptati_. [3.] Alius: + _libertati_. [4.] Alii: _consecratos_. + +SALOMO: Praestabilius fuisset, Deum aeternum ab illa Deorum inanium +societate longissime segregare, quam illis[1] aggregare. Quid enim aliud +est, quam sacratissima quaeque profanis conspurcare? Ob id enim populus +Dei, in terram sanctiorem[2] quasi in bonorum possessionem secundum +divinas tabulas missus, omnium inanium ac fictilium[3] Deorum fana, +statuas, altaria, lucos, solo aequare jussus est. At[4] ne arcam quidem +foederis Deus ipse passus est Dagonis statuae contagione contaminari, +sed bis dejectam[5] et confractam statuam sacerdotes Palaestinae +viderunt, cum proxime arcam collocassent. + + [1.] Alibi: _illi_. [2.] Alibi: _sanctorum_. [3.] Alii: + _fictitiorum_ vel: _futilium_. [4.] Alibi: _Ac_. [5.] Alius: + _disjectam_. + +CURTIUS: Profecto et hi et M. Agrippa jura sacrorum violabant, neque +enim fas erat, duobus Diis idem fanum consecrare. Nam cum M. Marcellus +templum Honori simul et Virtuti dedicasset, Romanorum pontifices +intercesserunt, ne sacra utriusque Dei confunderentur. Itaque templum +illud medio pariete dividi jusserunt, sic tamen, ut non ante pateret ad +templum Honoris aditus, nisi patefacta Virtutis porta[1]; quanto minus +id ferendum est in aeterni Dei cultu! + + [1.] Alius: _nisi per patefactas Virtutis portas_. + +OCTAVIUS: Sacrorum quidem confusionem abhorrere debemus, sed Turcarum et +Persarum atque adeo superioris Asiae et Africae reges ab Homaro II., +Homari I. pontificis maximi inter Ismaëlitas legato, tum etiam ab +Helthero[1] clarissimo theologo sic instituti ac imbuti sunt, ut homines +omnes immortali Deo gratos fore arbitrarentur, si pura mente suum +quisque numen revereatur[2], tametsi qualem Deum habere oporteat, +penitus ignoret: quoniam rerum omnium agendarum fontem judicant in +voluntatis impetu ac mente ipsa collocari oportere, cujus integritatem +ac puritatem Deus aequissimus semper intueatur. In qua sententia video +fuisse non modo[3] Ismaëlitarum, sed etiam Christianorum theologos. Sic +enim Thomas Aquinas[4]: Quando, inquit, ratio errans statuit aliquid ut +praeceptum Dei, tunc perinde est contemnere dictamen rationis ac Dei +jussa; quod ante D. Augustinus[5] confirmarat. + + [1.] Alius: _Helhari_. [2.] Alibi: _revereretur_. [3.] Alibi: + _modo_. [4.] Lib. II. quaest. 19 ad art. 5. [5.] In libro + retractationum. + +CURTIUS: Assentior illud quidem, tantam esse vim in ipsa voluntate ad +hominum actiones dijudicandas, ut qui, quem nollet, occidit, sit +illius[1] caedis innocens et qui, quem conatus est, occidere non potuit, +ut sicarius teneatur. Num tamen propterea judicabimus, omnes actiones, +quae a recta sinceraque voluntate proficiscantur, rectas esse? Profecto +verae pietatis ac impietatis perturbatio summa sequeretur. + + [1.] Alius: _ille_. + +SENAMUS: Num vobis videtur Scaevola, qui Porsennam regem interficere +conatus legatum ejus interemit, proinde teneri ac si regem +interfecisset? + +CURTIUS[1]: Id quidem nemini dubium est. + + [1.] Deest haec Curtii et Senami utraque interlocutio in aliis + codicibus. + +SENAMUS: Quis igitur dubitet, Scaevolam si regios honores bona fide +legato quasi regi et quidem eo spectante exhibuisset, eadem praemia +meruisse, ac si in regem ipsum contulisset? Idem si quis faciat erga Dei +legatos ac nuncios, ut quos creatori debuit. + +CURTIUS: Ita quidem si justam erroris causam habuisset. + +SENAMUS: Idem si faciat erga Dei legatos ac nuncios, quosque creatori +debuit honores, ad servum ipsius (errore non simulato) detulerit, cur +non in eadem causa sit et idem[1] praemium mereatur, ac si Deo immortali +detulisset[2]? Legimus, Aegyptias obstetrices amplissima praemia +tulisse, cum crudelia[3] Pharaonis jussa mendacio salutari elusissent, +quia Deum metuerant[4]. At non alium Deum metuebant aut colebant, quam +Apim bovem, cujus ne Israëlitae quidem lata lege oblivisci potuerant. +Nam cum Pharao juberet, Israëlitas Deum suum in Aegypto colere, illud +reposuit Moses: Non posse illic sacra fieri Deo, quem Aegyptii +exsecrabantur, ac periculum impendere Israëlitis, ne ab Aegyptiis +lapidibus obruerentur. Deus igitur misertus est obstetricum, quae bovem +adorabant. + + [1.] Alius: _quidem_. [2.] Alibi: _decrevisset_. [3.] Alibi: + _crudelis_. [4.] Alius: _metuerunt_. + +SALOMO: Aliud est, recte factis praemia tribuere, aliud, errore admissa +peccata excusare. Nam qui Deum colit, huic praemia tribuuntur, tametsi +officio nulla merces debeatur. Qui vero solem adorat, justo ducitur +errore (si justus error esse potest[1]) in ea causa esse[2], ut non modo +veniat excusandus, sed etiam praemia mereatur, quoniam erga Deum +voluisse sat est, ut praemia consequaris[3], tametsi quod velles +praestare non potueris. Rectam igitur voluntatem ac numinis metum Deus +optimus remuneratur, non propterea[4] tamen recte fecisse dicitur[5], +qui statuam colit, quoniam pietas gentium non[6] impietas erga Deum, ut +sapienter Salomo scribit. Neque vero Ismaëlitae, qui omnes omnium +religiones in civitatem distinctis[7] templis admittunt, propterea suam +deserunt nec sine impietate quisquam pluribus religionibus inter se +discrepantibus uti potest. + + [1.] Alius: _possit_. [2.] Alibi: _est_. [3.] Alius: _consequatur_. + [4.] Deest in alio codice. [5.] Alibi: _dicetur_. [6.] Alii: _est_. + [7.] Alibi: _discretis_. + +SENAMUS: Alexander Severus fortissimus imperator ac religiosissimus +fuisse dicitur. Is tamen Abrahamum, Orpheum, Herculem, Christum in +Larario pro Diis Penatibus colebat et quidem bona fide, cum[1] summam +integritatis laudem omnium scriptorum judicio tulerit. Cum igitur +Judaeos, paganos et Christianos de summa religionis dissidere +perciperet, maluit omnes omnium religiones amplecti, quam repudians ad +numinis contemptum quemquam excitare atque ista ratione non modo +singulos, sed universos inter se cum republica summa pietatis ac +caritatis consensione conjunxit. + + [1.] Alibi: _nec_. + +CURTIUS: Ista quidem integritatis ac prudentiae laus est, non pietatis, +sine qua tamen nullus virtutibus locus esse potest. + +OCTAVIUS: Si nullus virtuti sine vera religione locus esset, cur Jonas +legatus a Deo missus ad Ninivitas veram religionem non promulgare nisus +est[1]? Neque enim siderum ac statuarum cultum deserere jussit, aut +leges divinas rejectis idolis amplecti, sed excidium tantae civitatis +brevi futurum. Qua voce principes[2] ac magistratus perterriti jejunia, +supplicationes, poenitentiam indixerunt. _Et vidit Deus_, inquit +propheta[3], _quod a flagitiis abstinerent et misertus est illorum, ne +calamitatem, quam decreverat, inferret._ Illud etiam animadversione +dignum, quod princeps edicto rationem subjiciens: _Quis_, inquit, +_affirmare audeat, num[4] Deus nostri miserturus sit?_ At pro Deo +Mithram sive Bahalem colebant, Deum tamen aeternum flexerunt[5]. + + [1.] Alius: _pervulgare visus est_. [2.] Alibi: _princeps_. + [3.] Jonas 3, 10. [4.] Alibi: _quin_. [5.] Alibi: _flexerint_. + +FRIDERICUS: Poenitentia quidem scelerum praeteritorum ac jejuniis +propitium habuere[1] creatorem, non cultu Solis. + + [1.] Alius: _habuerant_. + +SENAMUS: Nisi gentium sacra aeterno Deo grata fuissent, cur neglectis +sacris frugum calamitate, morbis popularibus, bellorum offensionibus +populi conflictarentur? Cur item eos, qui summa sollicitudine[1] sacra +Deorum procurarent[2], qui[3] mortuos homines ac statuas colerent, +videmus imperiis, honoribus, victoriis, summa rerum omnium affluentia +fuisse cumulatos? Et quidem Polybius[4] scribit, Romanorum imperium +nulla re magis quam religione crevisse. Quod M. Tullius diserte +affirmans: _Majores_, inquit, _nostri nec robore Gallos, nec multitudine +Hispanos, nec artibus Graecos, nec calliditate Poenos, nec sensu +naturali[5] Italos, sed religionis ac Deorum metu freti ac sacrorum +cultu superarunt._ Quid Papinianus, Deus Jurisconsultorum: Summa ratio +est, inquit, quae pro religione facit, quae Deorum sacra, cum fieri +desiissent, exoriente religione Christiana, civitates ac respublicas +toto terrarum orbe ingentibus calamitatibus conflictari coeperunt, ut +Graecos et Latinos acerbissimas querelas numini[6] Christiano objecisse +scribat[7] Justinus. Quam quidem criminationem ut dilueret Augustinus, +libros de civitate Dei scripsisse fertur, non aliam ob causam, quam ut a +gravi illa[8] contumelia sive vera sive falsa Christianos vindicaret, +quibus Deorum omnium contemtus objiciebatur. + + [1.] Alii: _solitudine_. [2.] Alibi: _provocarent_. [3.] Desunt haec + sex sequentia verba in alio codice. [4.] Libro 6 de milit. ac + domest. Rom. disciplina. [5.] Alius: _nativo_. [6.] Alius: _nomini_. + [7.] Alius: _scribit_. [8.] Alius: _ista_. + +SALOMO: Eadem haec fuit Israëlitarum, qui duce Jeroboamo aeterni Dei +cultum deseruerant, querela: Ex quo sideribus ac coelestibus illis +luminibus sacra facere destitimus, ab omni felicitate deserti, +calamitates ac miserias ingentes pertulimus. Gravius etiam argumentum +est, quod qui sacra Deorum diripuerant, calamitosos exitus semper +habuerunt. Neque enim solus Luc. Flaccus, Antiochus Nobilis, Menelaus, +M. Crassus, Herodes, Gabinius, qui sacratum aeterno Deo Hierosolymis +aurum expilaverat, sed etiam Q. Caepio[1] consul, Brennus, sacrilegi +Phocenses, Achas caeterique, qui templa daemonum diripuere, +funestissimis casibus perierunt. Inde aurum Tholosanum veterum[2] +proverbio usurpatum. SENAMUS: Lege divina[3] sanctissime cavetur, ne +quicquam idolis dicatum detrahatur[4], capitali poena subjecta, vel quia +idolo quasi vero Deo sacratum sit, vel quia daemones ultores res suas a +furibus ubique[5] vindicant et condicunt, vel quia idolorum furtum +faciunt interdum ut pro Diis laribus colantur[6]. + + [1.] Alibi: _Scipio_. [2.] Alius: _veteribus_. [3.] Deuteron. 7. + Levitic. 27. Josuae 7. [4.] Alibi: _distrahatur_. [5.] Deest in alio + codice; alii legunt: _sibi_. [6.] Genes. 31. Judic. 19. + +OCTAVIUS: Ego quidem sic statuo, eum qui et[1] veram religionem et falsa +numina, quae pro veris habentur[2], contemnit, summa impietate obligari, +qualem fuisse accepimus Caligulam Augustum[3], qui Jovi statori +contumelias[4] in aurem insusurrabat. Idem tamen, cum tonaret, antra +metu perterritus subire solebat, et cum Vestae simulacrum deosculandum +posceret[5], ad terram[6] allidebat. + + [1.] Alii: _nec_. [2.] Alius: _habet_. [3.] Suetonius in Caligula. + [4.] Alibi: _contumeliam_. [5.] Alibi: _peteret_. [6.] Alius: + _solum_. + +FRIDERICUS: Id quidem usitatum est sortilegis omnibus, qui[1] hostias +exadoratas[2] verbis ritualibus proculcant aut rubetas eo cibo pascunt +aut imagines Christi sagittis feriunt, quasi Deum, quem etiam Deum esse +arbitrantur, violaturi, idque se facere ac fecisse confitentur, a +daemonibus persuasi. Nec daemones id suaderent, nisi plane +intelligerent, sortilegos arbitrari, hostias illas Deos esse[3]. + + [1.] Alibi: _quod_. [2.] Alii: _exadorta_, vel: _consecratas_, vel: + _exadorea_. [3.] Ita omnes. + +SENAMUS: Quis igitur dubitet, etiam Deo gratam esse religionem +paganorum, cujus contemtum daemones ipsi suadere et omnium religionum +eversionem moliri conantur[1]? + + [1.] Alius: _conentur_. + +CORONAEUS: Illud omnibus persuasum esse opinor[1], multo praestabilius +esse falsam, quam nullam habere religionem, ut in omnibus rerum +publicarum gentibus nullum perniciosius est +anarchia+, in qua nemo +imperat, nemo paret, nulla praemia bonis, nulla supplicia peccatis[2] +irrogantur. Sic nulla est tanta superstitio, quae metu divini numinis +improbos in officio continere et naturae lege quodammodo tueri[3] non +possit, cum praemia bonis, supplicia peccatis irrogari divino judicio +persuasum habeant. Et in eo quidem capite[4] Epicurus inexpiabile scelus +admisit, quod omnem divini numinis metum radicitus evellere conatus, ad +peccandi licentiam aditus omnes aperire videatur. Itaque Narsingarum[5] +Indiae pontifices Deorum ac daemonum statuas aspectu terribiles ac +monstrosissimas in templis collocare solent, ut modis omnibus improbi ab +injuriosa facinorosaque vita numinis terrore prohibeantur. + + [1.] Alius: _est, opinor_. [2.] Alibi: _sceleratis_. [3.] Alius: + _continere_. [4.] Alii: _Et quidem in eo capitalis_. [5.] Alii: + _Marsingarum_. + +FRIDERICUS: Si demus, eos qui falsam religionem colunt, justo errore +excusari, quisnam[1] erroris justam causam impietati obtendere[2] jure +queat, cum servus ignavus perinde ut conscius voluntatis, qui jussa +domini non impleverit, vapulaturus sit. + + [1.] Alibi: _quis non_. [2.] Alibi: _obtrudere_. + +SENAMUS: Ita quidem, si Lucae verbis assentiamur, sed quis adeo iniquus +judex erit, tam crudelis tyrannus, qui principis edicta, quae subditis +abdita fuere, violantes[1] capite plectere velit? + + [1.] Alii: _violenter_. + +CURTIUS: Si promulgatis legibus humanis omnes obligantur, nec juris +ignorantia quenquam excusat[1], quis divina lege[2] toto terrarum orbe +toties ac tam diu promulgata ignorantiam excuset? + + [1.] Alius: _quisquam excusatur_. [2.] Alibi: _divinae legis ... + promulgatae_. + +SENAMUS: Quodsi leges legibus contrariae sunt et legumlatores +legumlatoribus[1] hostes, religio religioni, pontifices pontificibus +pugnantes, quid miseri subditi facient, cum in sectas alii alias +distrahantur? + + [1.] Alii: _legumlatorum_. + +TORALBA: In tanta legum ac religionum inter se dissidentium varietate +statuendum[1] est, quae sit vera religio, qua re comperta etiam illud +exploratum et compertum erit, quisnam ignorantiam aut animi morbum +excusare poterit[2]? + + [1.] Alibi: _scrutandum_. [2.] Alius: _possit_. + +FRIDERICUS: Quis dubitet veram vel potius solam religionem esse +Christianam? + +OCTAVIUS: Totus fere terrarum orbis, Asia quanta est, Africa pene tota, +magna pars Europae ex infinita sectarum diversitate[1], quam quisque +adamaverit, eandem omnium formosissimam[2] ac praestantissimam esse +arbitratur. + + [1.] Alibi: _et infinitae sectarum varietates_. [2.] Alius: + _fortissimam_. + +CURTIUS: Non populorum multitudine optimum religionis genus, sed +veritatis ponderibus, quae Deus ipse praescripsit, exigere oportet: +hominis enim proprium est opinari, Dei vero scire[1]. + + [1.] Alibi: _serviri_. + +CORONAEUS: Quoniam in disputationem de religionibus[1] sensim delapsi +videmur[2], priusquam longius progrediamur, explicanda quaestio nobis +est, hesterno die proposita: an scilicet viro bono de religionibus +disputare liceat? + + [1.] Alius: _religione_. [2.] Alibi: _sumus_. + +TORALBA: Mihi quidem Plato[1] sapienter dixisse videtur: parentem +universitatis invenire difficile est et cum inveneris pervulgare nefas: ++ton men oun patera tou pantos heurein te ergon kai heuronta eis panta +adunaton legein+: non quia nefarium sit, ut plerique Tullium Platonis +interpretem voluisse arbitrantur, sed ne minus latine redderet +to +adunaton+ impossibile, ut eodem sensu Horatius: _Tu ne quaesieris, scire +nefas, quem mihi, quem tibi finem Dî dederint_, quia vulgus rerum +sublimium splendorem oculis caligantibus ferre non potest, aut si quis +acutius videat, nullius tamen est tanta vis eloquentiae, ut divinae +majestatis arcana complectatur, sed multa peccari[2] necesse est. Ac +propterea Plato[3], cum de angelis, quos ubique Deos appellat, quaestio +incidisset: Per Deos, inquit, quaestionem de Diis cohibeamus, de iis +enim loqui metuo. Itaque praestabilius[4] est, omnino tacere, quam +temere de re omnium sacratissima[5] aut non satis pro dignitate +disputare. + + [1.] In Timaeo. [2.] Alibi: _precari_. [3.] In Cratylo. [4.] Alibi: + _probabilius_. [5.] Alius: _sanctissima_. + +SALOMO: Mihi quoque de religione[1] sermonem serere, periculosum semper +visum est, tum quia de Deo aliter quam pro dignitate loqui, grave scelus +est, tum quia nefas est, cuiquam pietatis opinionem, qualiscunque etiam +sit, eripere, aut religionem cujusquam argumentis in dubium vocare, nisi +melius quiddam te[2] persuasurum[3] confidas. Omitto illud, quod multis +exitio fuit, cum alios de suscepta religione deturbare conarentur, neque +id praestare potuissent. Cujus rei cum multa sint exempla, tum vero +nullum gravius, quam Flori, Judaeae praesidis, quem nostrae gentis +pontifex maximus jure amicitiae cum ad unius aeterni Dei cultum +pertrahere et ab inanibus idolis revocare conaretur neque id persuadere +potuisset, capitales inimicitias cum potente adversario contraxit, unde +gens nostra tot ac tantis bellis postea conflictari coepit, ut amissa +libertate ac sedibus avorum, durissima servitute a Romanis opprimeretur. + + [1.] Alius: _religionibus_. [2.] Alius: _nisi me quiddam a te_. + [3.] Alibi: _persuasum_. + +SENAMUS: Ut religio nova melior ac verior sit vetere, non tamen +evulganda mihi videtur, quia non tantum utilitatis allatura videtur nova +religio, quantum ex ipsius novitatis contemtu detrahitur de pietate +veteri, aut certe de mortalibus necessario numinis metu. Ut si quis +aedificii sua vetustate caduci lapides angulares mutare velit, temere +fecerit. Illud[1] etiam periculosius, quod mutationem religionis +sequatur[2], fere conversio ac miserandi rerum publicarum exitus, +gravissima bella, graviores etiam calamitates a popularibus morbis, a +daemonum vexatione. + + [1.] Alibi: _Id_. [2.] Alius: _sequitur_. + +CORONAEUS: Haec certe mutationem religionis incommoda publica fere +sequuntur, cujus rei causas non satis perspectas habeo. + +OCTAVIUS: An quia vetere religione de mentibus hominum detracta et novae +religionis nondum insitae[1] contemtu homines verum inter et falsum +ambigere ac pietatem omnem ex animis eruere consueverunt? Tunc enim a +daemonibus exerceri ac obsideri solent. + + [1.] Alius: _invitae_. + +SALOMO: In ea dubitatione nullum est efficacius amuletum, quam precibus +assiduis ab immortali Deo[1] petere, ut in rectum iter deducamur. + + [1.] Deest in alio codice. + +FRIDERICUS: Vulgo quidem colloquia de religione suscepta ac probata +disputationis in modum serere, non minus periculosum, quam perniciosum, +nisi quis divina potestate, ut Moses, aut armis, ut Muhammedes, plebem +renitentem cogere vi possit. Sed inter eruditos privatim res divinas +ingerere et explicare, fructuosissimum semper judicavi, quomodo +Salomonem nostrum in eam disputationem saepe ante pertrahere sum +conatus, nec potui tamen, nisi forsitan metuit, ut de suscepta religione +discedere[1] cogatur. Sic enim aspides ajunt utramque aurem obturare, +quo minus magorum illecebris capiantur. + + [1.] Alibi: _decedere_. + +Cum ad haec Salomo vultu demisso[1] nihil respondisset, quamquam +sperabatur, TORALBA rupto silentio: Verius est, inquit, Salomonem a +disputationibus de religione abhorrere, cum propter eas causas, quas +aperuit, tum etiam ne vel avorum religionem ejurare videatur, si +defensionem deserat, vel in offensionem cujusquam incurrat, si +pertinacius illam tueri vellet[2]. + + [1.] Desunt haec duo verba antecedentia in alio codice. [2.] Alii: + _velit_, vel: _debeat_. + +CORONAEUS: Quis in tanta voluntatum ac animorum conjunctione, quantam +inter nos videmus, offensionem deserendo dare aut accipere possit? Illud +quidem pro Salomone spondeo ac promitto, summam omnibus tum eruditionem, +tum oblectationem sua oratione semper allaturum, nec quicquam gratius +mihi futurum, quam ut inter nos summa quisque libertate de religionibus +disserendo fruatur. Age igitur, Salomo, ut quae mente concepisti ac +parturis, libere parias. + +SALOMO: Ista quidem vis est. Nam quid refert, qua me ratione cogatis[1], +cum aut ingratus sim, si de vestra erga me benevolentia dubitem, aut +iniquus, si metuam argumentorum vi de sententia cadere[2]. Sed profecto +nostris legibus ac moribus de religione disputare prohibemur. Majores +quidem nostri synagogas publicas ac scholas religionis instituerunt, in +quibus leges divinas diserte legere atque omni aetati ac sexui +interpretari solent. Etenim in majorum commentariis legimus, +Hierosolymam scholas 481 olim habuisse[3]; nusquam tamen de religione +disputare cuiquam licebat, ne leges divinae in dubium vocari viderentur. +Nam quaecunque disputantur, in opinionem cadunt; opinio autem verum +inter et falsum ambigit, dubitatio rursus impietatis opinionem parit. Et +quemadmodum nihil ineptius est, quam geometros suadere aut oratorum[4] +dicendi copia[5] demonstrare velle: ita nihil perniciosius mihi videtur, +quam ea, quae omnibus demonstrationibus certiora esse debeant et quibus +salutis fundamenta nitantur, dubia disputatione concutere conari. Et +quidem memini legisse me in Justini Martyris dialogo cum Tryphone +Judaeo, quem adeo imperitum et ineptum fingit, ut me lectionis et +ineptiarum scriptoris[6] valde pigeat (victoriam enim dialogistes, quasi +miles gloriosus in theatro stans, decernit). Uno tamen loco Tryphonem +seipsum objurgantem inducit, quod contra morem majorum de religione cum +illo[7] disputaret. Tibi vero, Friderice, qui me pietatis officio de +sententia dimovere cupis, magnam debeo gratiam; sed cum aetas +ingravescat jam mea, vix est ut a majoribus insitam mihi religionem ex +animo penitus evellere possim. Ut autem vos a vestra deducam, vetant non +modo nostrorum, sed etiam vestrorum pontificum decreta. Quis ergo +disputationis fructus erit? Aut qua mente feretis, si quae sentiam, ut +ratio disputandi postulat, libere dicam? Aut quo animo Deum erga me +futurum sperem, si ejus oracula dissimulatione veri ejurare velim? + + [1.] Alius: _rogatis_. [2.] Alius: _decedere_. [3.] Ut scribit + Optatus Afer Milevitanus lib. 8. [4.] Alii: _oratores_. [5.] Alii: + _cupidine_. [6.] Deest in alio codice. [7.] Alibi: _ipso_. + +FREDERICUS: Si rerum divinarum perspicua veritas tam clara tibi est, +Salomo, non video, cur metuere debeas, veris ac perspicuis argumentis +cedere. + +SALOMO: Veritati quidem semper cessi, sed utcunque me cogatis[1], iniquo +Marte certabitur, si vobis omnibus obsistere velim. Nec acerbius +quicquam mihi contingere[2] potest, quam ut vestram in me voluntatem +disputationibus patiar extenuari. + + [1.] Alius: _utcunque cogitatis_. [2.] Alius: _occidere_. + +CORONAEUS: Hunc obsecro metum, mi Salomo, abjicere te velim: seu viceris +seu vincare, nihil tamen de nostro singulari erga te amore detractum, +etiam prae ceteris omnibus spondeo, recipio, promitto. + +Hic cum haesitasset[1] Salomo, SENAMUS eum intuens: Profecto Senensibus +nostris[2] jam pridem senatus decreto licuit Academias habere, ea tamen +lege posita[3], ne de rebus divinis ac[4] pontificum[5] decretis +disputaretur. Quo[6] edicto unius hominis temeritate violato et capitali +poena secuta, seditiones in illa urbe ad hanc usque diem[7] +conquieverunt. + + [1.] Alius: _haesisset_. [2.] Alius: _Judaeis_. [3.] Deest in alio + codice. [4.] Alibi: _aut_. [5.] Alibi: _pontificis_. [6.] Desunt + alibi sequentia haec verba usque ad finem interlocutionis. + [7.] Alius: _ad haec usque tempora_. + +OCTAVIUS[1]: Persarum etiam ac Turcarum edictis cautum est, ne de +religionibus ullae disputationes gerantur. Quod etiam reges ipsi +Moscovitarum ac Germanorum principes, maximis Augustae comitiis, post +exitialia diuturnaque bella edixerunt, ne Catholicos inter et Augustanae +confessionis pontifices de religione disputaretur. + + [1.] Deest tota haec Octavii interlocutio in aliis codicibus. + +FRIDERICUS: Non tamen in publicis Academiarum scholis disputationes +prohibentur, quae modo[1] inter ejusdem religionis theologos haberi +consueverunt. + + [1.] Deest in alio codice. + +CURTIUS: Summa certe astutia dicam, an impietate, Mahummedes cum +prospiceret, suae religionis arces ac fundamenta facillime[1] subversum +iri, si admotis argumentis quasi machinis oppugnaretur, capitali poena +interdixit, ne quis de legibus a se latis unquam[2] disputaret. + + [1.] Alius: _facile_. [2.] Alius: _usquam_. + +OCTAVIUS: Consimile habemus Justiniani Augusti interdictum, qui vetuit +de Trinitate ac fide catholica publice contendere. + +SALOMO: Periculosius mihi videtur, de suscepta ac probata religione +inter eos[1], qui[2] semel probarunt, disserere, sive publice sive +privatim, quam inter eos, qui varias sectas tueri proposuerunt, quoniam +pro sua quisque acerrime pugnat, qui[3] vero contra suam ipsius +religionem disserit, eandem expugnare et dubitationibus propositis +evertere conatur. + + [1.] Alibi: _nos_. [2.] Pro his tribus verbis legit alius: _inter + nos, quam_. [3.] Pro his septem sequentibus verbis alius legit: _qui + vero suam ipsius religionem deserit_. + +SENAMUS: Veteratorem quendam memini, Lugdunensium praesidem, qui cum +sectas Lutheranorum inter se discrepantes per se ipsas convelli cuperet, +sectarum alumnos quasi gladiatores[1] committere solebat, ut suis se +gladiis mutuo jugularent, non aliter quam[2] antiqui Martis sacerdotes +post exsecrationes[3] legitimas, facibus ardentibus inter utrasque acies +injectis, proeliandi signum dare consueverunt, iidem[4] tamen belli +periculis[5] repente seipsos subducebant, quos propterea +pursophorous+ +appellabant. Ita pleraque bellorum incendia maxime ex illis +disputationibus excitari solent[6], ad spectaculi fructum. Id etiam[7] +fecisse videmus Julianum Augustum, cum Arianos ab exilio revocaret, ut +Catholicorum vim frangeret, nec modo generi Judaeorum favebat, ut +Christianorum, quos capitaliter oderat, potentiam enervaret ac +debilitaret, sed etiam Jovis et Apollinis pontifices ac ritus +paganorum[8] pene antiquatos ad usum revocabat. Idem statuas Deorum cum +Caesaris statua sic copulabat, ut periculum declinari non posset, dum +scilicet imperatori debitus honor cum daemonum cultu conjungebatur, aut +principis contemtu majestatis crimen impendebat. + + [1.] Duo haec verba desunt in alio codice. [2.] Alibi: _ac_. + [3.] Alius: _exercitationes_. [4.] Alibi: _iisdem_. [5.] Legit + alius: _iidem in bello periculoso_. [6.] Alius: _excitarunt_. + [7.] Alibi: _Idem_. [8.] Alibi: _antiquorum_. + +TORALBA: Apposite M. Tullius[1] illud usurpavit, impiam consuetudinem +esse, de Diis disputare, sive ex animo id fiat, sive simulate, quia[2] +nunquam de tanta re simulate agendum est, multo minus joco[3], si seriam +disputationem contra quam[4] sentias susceperis, tuae religionis +eversionem moliaris necesse est. + + [1.] De natura Deorum. [2.] Haec sex sequentia verba omittunt alii + et legunt: _simulate quid agendum est_. [3.] Alius: _jocose_. + [4.] Alius: _quem_. + +FRIDERICUS: Quid si docendi vel discendi[1] causa fiat? + + [1.] Alius: _disserendi_ vel _docendi_. + +TORALBA: Ne id quidem periculo vacat, quia religio versabitur vel in +scientia, vel in opinione, vel in fide. Si[1] in opinione religio est, +ambigua illa verum inter et falsum ambigit et disputationibus iniquis ac +magnis[2] labefactatur. Si in scientia, demonstrationem esse oportet, +certissimis principiis fundatam ac necessariis conclusionibus munitam. +Quae autem stant[3], ejusmodi disputationem nullam admittunt. At nemo +est, opinor, qui religionis cujusque demonstrationes tradiderit, etiamsi +nonnulli efficere hoc sint conati, sed frustra, quia tantum abest ut +fides cum demonstratione ac scientia stare possit, ut funditus +evertatur. Dicitur enim[4] Graece scientia +epistêmê, apo tou epistanein +ton noun+: quia mentem huc illuc distractam sola sistere possit. Hic +fidem appello theologorum more, non dialecticorum, qui argumentis +necessariis ac fidem facientibus dubiam[5] rei veritatem illustrant[6]. +At theologi fidem in assensione pura, sine demonstratione, collocarunt, +et quarum rerum, quamdiu hic vivitur, fidem habemus, coelestes animae +scientiam adeptae sunt. Fidem autem hujusmodi aut infusam aut labore ac +studio partam fecerunt, verbi gratia ejusmodi, quae lectione aut +auditione percipiatur, cum ei assentiamur, quem virum bonum et eruditum +arbitramur. Quam probitatis et eruditionis opinionem si rejicimus, fides +amittitur, si vero assentiri pergamus, disputatio inanis est, quia hoc +vel illud credere collibuit, sive verum sive falsum. Nam qui geometrica +theoremata docenti assentitur, nec tamen intelligit, fidem quidem habet, +non scientiam, si[7] vero plane intelligit, adipiscitur quidem +scientiam, sed eodem momento fidem amittit. Fidem autem infusam theologi +appellant virtutem theologalem, quae Deum tantum sui argumentum ac +objectum habet. Ea vero[8], fides divina munere ac concessu tributa, si +tamen necessaria est et certa[9], ut amitti nequeat, vis est, non fides. +Si libera quadam assensione nititur, summae impietatis est, argumentis +humanis doctrinam, quam Deus summa bonitate afflaverit, cuiquam[10] +eripere conari. Quae cum ita sint, omnino disputationibus de religione +abstinere oportet. + + [1.] Alius codex ita legit: _Religio fit ambigua verum inter et + falsum ac disputationibus magis magisque labefactatur. Si in + scientia? demonstrationem subesse oportet_. [2.] Alius: _Magis ac + magis_. [3.] Alii: _sunt_. [4.] Eusebius in demonstratione + evangelica. Scotus in proleg. sent. qu. 45. [5.] Alii: _dubiae_. + [6.] Alibi: _illustrarunt_. [7.] Desiderantur haec septem sequentia + verba in aliis codicibus. [8.] Alius: _porro_. [9.] Alibi: _coacta_. + [10.] Deest in alio codice. + +OCTAVIUS: Florentinos accepimus in statu populari edixisse, ne de +legibus semel susceptis ac probatis disputaretur, quam legem a Lycurgo +olim latam meministis[1]. Quod si de legibus humanis controversias +movere non licet, ne ullus ad perrumpendas[2] leges proposita +disputatione aditus aperiatur, quanto minus in legibus divinis id fieri +debet, aut si privatim periculosum[3], quanto publice periculosius. + + [1.] Plutarchus in Lycurgo. [2.] Alibi: _corrumpendas_. [3.] Alibi: + _periculose_. + +CURTIUS: Laudabile quidem est, ex antiquissimorum prophetarum institutis +a disputationibus rerum divinarum abstinere, quod[1] de sua quemque +religione interpretari oportet, nec Christianis liceat, summa suae +religionis capita in dubium revocare, nec item Judaeis[2] inter ipsos, +ut nec Ismaëtis[3] quidem inter sese. Sed Ismaëlitae hoc amplius, quod +nec secum ipsi, nec cum Judaeis aut Christianis de sua religione +disseri[4] patiantur, absurde illi quidem et malitiose. Nam si vera est +illorum religio sive superstitio, quo verior aut certior, eo ad +persuadendum facilior, aut si tantum bonum Christianis et Judaeis +communicare nolunt, illud profecto est animi invidi ac ipsa malevolentia +jejuni. Sed verius est, Ismaëlitas et Judaeos a disputationibus +abhorrere, quod veritatis Christianae perspicuam[5] lucem lippis oculis +intueri nequeant. + + [1.] Desunt haec septem sequentia verba in alio codice. [2.] Alibi: + _Judaei_ vel: _Judaeos_. [3.] Alibi: _Ismaëlitae_. [4.] Alius: + _discerni_. [5.] Alibi: _conspicuam_. + +CORONAEUS: Curtii[1] sententia mihi probabilior fit, ne scilicet +Christianis inter seipsos vel publice vel privatim de summae nostrae +religionis, i.e. de fidei capitibus, contendere liceat, ne ambiguis et +probabilibus argumentis huc illuc mentes distrahantur, ac variis +erroribus implicentur[2], cum[3] tamen divinae leges[4] omni sexui, +omnibus ordinibus, omnibus aetatibus, omnibus locis ad legendum et +intuendum proponantur, ut lege divina sanctissime cautum est[5]. Semper +tamen licuit ac licebit, inter varias sectarum familias de optimo +religionum genere disceptare ac Neophytos, Catechumenos, Energumenos, +Ismaëlitas, Judaeos, Paganos et Epicureos a recta via oblique +oberrantes, argumentis, auctoritate, antiquitate, eruditione, +demonstrationibus perspicuis in rectam salutis viam deducere, pro ea[6] +quae homini cum homine intercedit humanitatis et caritatis conjunctione. + + [1.] Alibi: _Certum_. [2.] Alii: _impleantur_. [3.] Alibi: _dum_. + [4.] Alibi: _divina lex ... proponatur_. [5.] Deuteron. II. et III. + Josua I. et XXIV. [6.] Alibi: _per eam ... conjunctionem_. + +SENAMUS: Disputationes istas de religionibus perspicio[1] ad nihilum +recasuras. Quis enim arbiter tantae controversiae futurus est? + + [1.] Alius: _prospicio_. + +FRIDERICUS: Christus Deus[1]! Sic enim spopondit: Si tres in meo nomine +fuerint coacti, in medio futurus sum. + + [1.] Alius minus bene: _Christianis Deus!_ + +SENAMUS: At hoc ipsum caput est religionis totius, quod inter +Christianos et Judaeos, item inter Ismaëlitas et Christianos +contravertitur: Christus sitne Deus, necne? + +CURTIUS: Ad id confirmandum idoneis testibus ac tabulis uti oportet. + +SENAMUS: Illud etiam ambigitur, qui testes sint idonei, quae tabulae, +qui fidejussores dari[1] possint, qui non egeant fidejussore, ut certa +et minime dubia fides adhibeatur. + + [1.] Alibi: _esse_. + +CORONAEUS: Ecclesia judex erit. Scitum est ac pervulgatum[1] illud +Augustini: _Non crederem evangelium[2], nisi id ipsum etiam ecclesia +confirmaret._ + + [1.] Alius: _provulgatum_. [2.] Alius: _evangelio_. + +SENAMUS: Gravior etiam controversia est, quaenam sit ecclesia vera? +Judaei suam esse affirmant, Ismaëlitae infitiantur, Christianus contra +sibi vindicat, pagani tota India sese antiquitate omnibus praedicant +anteferri oportere. Itaque Nicolaus Cusanus Cardinalis, vir doctissimus, +nihil de ecclesia christianorum sibi probandum scripsit, sed hoc, +inquit, posito fundamento, quod ecclesia per unionem ad Christum +constituatur, illud assumit, quod in praecipua quaestione positum est. + +SALOMO: Illud quidem Christiani ac Ismaëlitae confitentur[1], et in eo +potissimum cum Ebracis conveniunt, solam et veram Dei ecclesiam in gente +Israëlitarum fuisse, quae sola toto terrarum orbe verissimum unius Dei +aeterni cultum tuebatur, sola conservatrix foederis aeterni, quod Dei +digito tabulis lapideis incisum est et sanguine sacratum erat, sola +legis aeternae litterarumque sacratiorum custos. + + [1.] Alibi: _profitentur_. + +FREDERICUS: Ita vero ad Christum usque. + +OCTAVIUS: Judaei aeque ac Ismaëlitae N.T. tabulas repudiant[1] quasi a +Christianis corruptas, tametsi Muhammedes evangelica testimonia +citare[2] non dubitaverit[3], potissimum in Alcorano Elmeide et in Azora +duodecima, non tamen in[4] ea, quae in Christianorum manibus versatur. + + [1.] Alius: _rejiciunt_. [2.] Alibi: _ciere_, vel: _adhibere_. + [3.] Alius: _dubitat_. [4.] Deest in aliis, qui loco vocis + _versatur_ legunt: _versantur_. + +TORALBA: Si sola scriptorum auctoritate religionis verae fundamenta +nituntur, expedita res erit Pythagoraeorum, vetere decreto: +autos epha+ +Sin ea verborum obscuritas est, ut in varios sensus trahi possit, ad +arbitros, i.e. ad sapientes, res deducenda erit. + +SENAMUS: Sed etiam illud dubitatur, qui sint sapientes? si enim aliorum, +i.e. stultorum, judicio sapientes putantur, stulti sunt et suo judicio +furiosi. + +TORALBA: De sua quemque arte peritum consulere solemus, neque etiam[1] +opifices sine usu et certissimis rationibus credi sibi volunt; falli +tamen possunt, si demonstratione vacant. Rerum autem divinarum fides ac +constantia ab unius Dei auctoritate dependet, qui nec falli, nec fallere +potest, quae quidem auctoritas omnibus omnium demonstrationibus, +argumentis, tabulis ac testibus longe praeponderat. + + [1.] Alibi: _enim_. + +SENAMUS: Vera profecto sit religio, quae Deum auctorem habet, necesse +est, sed num hujus legis[1] aut illius auctor sit, hoc opus, hic labor +est. + + [1.] Deest in alio codice. + +SALOMO: Cum sacerdotes Apollinem[1], quem Chaldaei Bahalem vocant, pro +Deo colendo proponerent, Helias propheta coram Achabo rege periculum +fieri jussit, ea conditione, ut is pro vero Deo haberetur, in cujus +hostia flamma coelitus delapsa sacrificium consumsisset. Cum Apollinei +pontifices Camarin[2] ardentissimo aestatis sole preces ac vota +ingemerent[3] atque ex ipso vultu et venis cruorem elicerent[4], Helias +ironia eleganti cum altius vociferandum esse diceret, inclinante sole ad +occasum ipse tribus verbis flammam de coelo detraxit, quae voracissime +hostiam, altare, lapides derepente consumsit, aquas etiam in silices +effusas celerrime hausit, cujus portenti spectaculo rex ipse cum populo +attonitus, Deum aeternum confiteri, Helias vero 450 solis sacerdotes +trucidari jussit. Paulo post imbres, quos toto triennio ac mensibus[5] +sex Helias precatione sua cohibuerat, contraria rogatione abundanter +effusi sunt. + + [1.] Alii: _Apollinis_. [2.] Ab habitu fumoso dicti. [3.] Alibi: + _ingeminarent_. [4.] 1 (3) Reg. 18. [5.] Alibi: _et menses_. + +FRIDERICUS: Optarem ego nunc Heliam quendam periculum coelesti prodigio +spectantibus[1] regibus ac populis facere, quaenam ex tot ac tam multis +religionibus optima sit. + + [1.] Alius: _spectabilibus_. + +SALOMO: Vetabat lex divina[1], Deum, quis aut[2] qualis sit, experiri, +nec nisi Deo jubente Helias id facturus fuisset. Nulla portenta +perfidos, nulla prodigia movent sceleratos. Videtis hoc tanto ac tali +prodigio Heliam nihil profecisse, nam paulo post ad cultum Bahalis +relapsus est cum populo rex Achabus, Helias vero ab Isabella ad caedem +designatus, nisi fuga sibi consuluisset. Nec vero usquequaque[3] +terrarum tot ac tam stupenda miracula commemorantur, quam quae universo +populo Israëlis spectante facta legimus. Quae probatio verae religionis +certior fieri potest? + + [1.] Exodi 17. 1 Reg. 18. [2.] Alibi: _qui et_. [3.] Deest in alio + codice. + +CURTIUS: Vera religio mihi probanda videtur ecclesiae auctoritate, +sacrae scripturae veritate, antiquitate ipsa, oraculis divinis, +prodigiis coelestibus, rationibus perspicuis. + +SALOMO: Rabbi Moses Rambam brevius rem contraxit ac tria[1] tantum +nostris credenda proponit, scilicet demonstrationem, sensum[2] et +oracula prophetarum; caetera, inquit, credi possunt, sed nulla +necessitate. + + [1.] Alius: _duo_. [2.] Alius: _sensuum_. + +SENAMUS: Si fides oraculis habetur, extat vetus oraculum Apollinis, qui, +consultus de infinita religionum varietate, quaenam esset optima, +respondit uno verbo: Antiquissima. Cum rursus ambigeretur, quaenam esset +antiquissima, respondit: Optima. + +TORALBA: Sic mihi persuasum, etiam si nullis oraculis testata res esset, +optimam tamen religionem esse antiquissimam. Est enim tanta fides +antiquitati[1], ut sua se auctoritate facile sustentare possit. At novae +religiones, nova sacrificia, nova sacramenta, novi ritus, novae leges, +nova consilia[2], novae ecclesiae, nova decreta, novi mores +florentissimas quaeque civitates funditus everterunt. + + [1.] Alii: _antiquitatis_. [2.] Alius: _concilia_. + +CORONAEUS: Hoc quidem grave praejudicium est pro catholica romana +ecclesia adversus novae religionis creatores[1]. Quamobrem decernatur, +si placet, quae sit antiquissima religio, ut[2] etiam pateat, quae sit +optima, nam altero cognito utrumque cognitum erit. + + [1.] Alibi: _creaturas_. [2.] Alius: _vel etiam quae sit etc_. + +SALOMO: Ne, obsecro, pergamus eo, quo itur, sed quo eundum est Nam +divina lex[1], quam Christiani et Israëlitae probant, sanctissime vetat, +consulere daemones, aut Manium[2] Deorum oracula exquirere, aut fidem +ullam iis habere. Ob id enim Ochosiae regi aegrotanti[3] nunciatum est +ab Helia, male periturum, quod Bahalem, quem Graeci Apollinem appellant, +de valetudine et salute consuluisset. Erat enim in more positum et +optimis quibusque principibus consuetum, si qua de re dubitarent, aut +aliquid gravius suscepturi essent, Deum consulere, quibus respondebatur +in somniis et visionibus nocturnis, si prophetiae domum haberent, sin +minus, per aliquem ex prophetis; si vates nullus esset, per pontificem. +Propheta quidem oratione perspicua, quae divinitus acceperat, rogantibus +respondebat, sed pontifex sacras vestes indutus ex[4] aurea tabula, in +qua duodecim gemmae[5], duodecim tribuum insculpta nomina +continebantur[6], quid futurum esset, conjectura quadam +consequebatur[7], ex insueto gemmarum fulgore, si felicem, vel +obscuritate, si miserum exitum res esset habitura, vel etiam ex +eminentia litterarum, ex quibus dictum infitians vel affirmans +eliciebatur. Ac propterea Balaamus[8] vates populum Israëliticum beatum +praedicavit, quod nulla daemonum aut magorum contagione violaretur, sed +opportune oracula sua divinitus reddita exaudiret. Quodsi nefas est, +daemonem Apollinem audire[9], quanto sceleratius, religionis +arbitrum[10] accipere, cum omnium religionum eversionem moliatur. + + [1.] Deut. 18. Levit, 20. [2.] Alii: _inanium_. [3.] Alibi: + _agonizanti_. [4.] Alius: _pontifex sacra veste indutus et_ etc. + [5.] Alibi: _gemmis_. [6.] Josephus in antiqq. jud. [7.] Alibi: + _consequentia_. [8.] Num. cap. 23 et seqq. [9.] Alius: _consulere_. + [10.] Alius: _arbitrium_. + +SENAMUS: Imo[1] vestram, Salomo, religionem ut optimam probavit, sic +etiam[2] de optimo religionum genere consultus respondit[3]: + + +Mounoi Chaldaioi sophian lachon, autar Hebraioi + Autogenêton anakta sebazomenoi theon hagnôs,+ + +i.e. soli Chaldaei sapientiam nacti sunt, Ebraei vero Deum aeternum pie +colunt. Item de Judaeorum gente[4] consultus, ita respondit: + + +Hêde theon basilêa kai gennêtêra pro pantôn, + Hon tremetai kai gaia kai ouranoi êde thalassa, + Tartarioi te muchoi kai daimones ekphrittousi,+ + +i.e. + + Illa Deum regem pure colit omnipotentem, + Quem mare, quem tellus ingens, quem sidera coeli, + Quem genii exhorrent, metuit quem maris[5] abyssus. + + [1.] Alius: _Hinc_. [2.] Alius: _enim_. [3.] Eusebius in praepar. + evang. Lactantius. Justinus Martyr. [4.] Alibi: _regno_. [5.] Alius: + _immanis_. + +SALOMO: Ista quidem sunt principum Christianorum seu discipulorum +Christi, qui etiam genere Judaei et Judaeorum religionem vulgo profiteri +putabantur[1], inventa, ut antiquitatis speciem Christianae religioni +conciliarent[2], nec tamen, quod si[3] mille Apollines religionem +Judaeorum optimam judicarent omnium, fidem ullam haberemus. + + [1.] Alius: _profitebantur_. [2.] Alius: _ostenderent_. [3.] Alii: + _nec si_. + +FRIDERICUS[1]: Immo verius est, Apollinem[2] daemonem Hebraeorum et +Chaldaeorum religionem ac sapientiam simul contulisse, ut ambiguitate +proposita utramque aboleret, ut non ita pridem apud Juliacenses[3] in +vico Laemi[4] quidam maleferiatus Curio daemonem rogavit[5], cur +puellam, quam possidebat[6], tam sollicite ad missam urgeret? an +sacrificium illud salutare hominum generi arbitraretur? Huic daemon: +Amplius, inquit, deliberandum mihi censeo. Nam si respondisset, +salutarem esse missam, Lutherani ob id ipsum rejiciendam esse +censuissent; sin rejecisset, Catholici salutarem esse dixissent. Itaque +ambiguo responso utrisque illusit. Alias idem sacrificulus daemonem +rogavit, qui monachum[7] obsidebat, quisnam esset? Sum, inquit, Matthias +Durensis Abbas, nec prius obsessum dimittam, quam Trevirim profectus[8] +virginem Mariam placaverit, quod pictori statuae virginis non cumulate +satisfecerit. + + [1.] Deest in aliis codicibus. [2.] Alibi: _Apollineum_. [3.] Alius: + _Julianenses_. [4.] Alibi: _Leoni_. [5.] Wierus de praestigiis. + [6.] Alius: _obsidebat_. [7.] Alibi: _moechum_. [8.] Alibi: + _Trevirini praefectus_. + +OCTAVIUS: Ne Apollinis oracula cum responsis obsessorum confundamus, +semper existimavi, oracula Christianae religionis primordio magna sui +parte a Graecis conficta, prout quisque hanc vel illam religionem +probaret aut improbaret, ut contraria legimus apud Porphyrium iis, quae +ab Eusebio et Lactantio commemorantur; cujusmodi est illud: +rogantibus[1], qualis futurus esset Messias, respondisse fertur Apollo: +Mortalis erit secundum carnem i.e. +thnêtos estai kata sarka+. Simile[2] +est etiam illud oraculum, quod Augusto patri redditum ferunt: Puer, +inquit, Hebraeus Deus rex me fugere[3] cogit[4]; quasi Suetonius, Dio, +Tacitus, qui levissima quaeque Augusti somnia scriptis prodiderunt, +oraculum tanti ponderis ac momenti omissuri fuissent. At etiam M. +Tullius[5], qui nascente Augusto consulatum gerebat, scribit, Apollinis +oracula pridem conticuisse, ut jam nihil contemtius esset. Si tantum +erat silentium Apollinis ante Tullium, qui[6] trecentesimo[7] post +anno[8] tot ac tam multa oracula, quae petita legimus, effudisset? + + [1.] Addit alius: _Judaeis_. [2.] Aliue: _Consimile_. [3.] Alii: + _facere_, vel: _tacere_. [4.] Suidas verbo Augustus. Nicephorus + Callistus l. 1 c. 17. [5.] Libr. de divinatione. [6.] Alibi: _quod_. + [7.] Ita omnes codices. [8.] Alibi: _trecentos post annos_. + +CURTIUS: Quam[1] diuturni silentii causam Plutarchus[2] ad interitum +daemonum referendam putavit. Porphyrius vero Apollinis oraculum editum +de silentii causa non ad illum Deum Hebraeum et regem, sed ad Jovem +traxit: +Oichetai+, inquit, +oichetai Apollôn epi phlogos kai biazetai +ouranios phôs Zeus esti+. Quis autem, nisi plano demens, foeminam a +daemone obsessam ore furente ac rabie spumante, ut Plutarchus, +Heraclitus ac Basilius scripsere, ambigua voce balbutientem de futuris +rogare velit? saepius enim aures foeminarum pudendis admovere oportebat, +ut responsa audirentur; cujusmodi[3] sagam Coelius Rhodiginus in oppido +Rhegio se scripsit vidisse, quae pudendis obloquebatur, de praeteritis +quidem perspicue, de futuris obscurissime respondebat. Eo tamen erupit +amentiae[4], ut talium sagarum responsa pro divinis oraculis +venditarent[5] non modo imperiti homines, verum etiam ipsi, qui summam +eruditionis ac sapientiae opinionem de se ipsis excitarant, Justinus, +inquam, Eusebius, Lactantius, Porphyrius. Credite, inquit Justinus, +credite vetustissimae Erythreae Sibyllae, cujus libros toto terrarum +orbe servari contigit[6]. Quin etiam Sibyllarum oracula, versibus +Graecis excusa, latine facere ac non ita pridem evulgare non dubitavit +Castalio, in quibus biblica historia brevissime contracta est. + + [1.] Alius: _Tam_. [2.] In libro de oraculorum defectu. [3.] Alius: + _cujus_. [4.] Alibi: _amentia_, vel: _dementia_. [5.] Alii: + _putarent_. [6.] Alius: _contingit_. + +OCTAVIUS: Ego Sibyllas omnes daemonum contubernio infames esse non +dubito, nec ullum impiae superstitionis argumentum majus[1] esse opinor, +quam quod Sibyllarum oraculis quasi fatis[2] sustentatur. Atque in eo +quidem Tertullianus[3] graviter mihi labi videtur, qui religionis +Christianae probationem ex eo potissimum exquirit, quod daemones in +obsessis occulta quaeque rogantibus Christianis proderent, Christi +sapientiam et virtutem laudantes, caeteris vero paganorum sacerdotibus +nihil responderent. Iisdem Sibyllarum responsis Dei nomen quadrisyllabum +esse denunciatur, ac ne quis sacrum illud Hebraeis tetragrammaton +aeterni Dei proprium cogitaret, tres priores syllabas duarum litterarum, +postremam trium esse, ac totum quatuor vocalibus et quinque +consonantibus constare, idque consistere numerum MDCCXI, quem[4] +Cardanus +arsenikon+ esse putavit, sed suo merito irrisus est, quod +numeri litterarum minime congruant, tametsi caeteri conveniant; qui vero +subtilius discusserunt, non aliud quam dictionem +phaosphoros+ syllabas +quatuor, totidem vocales, quinque consonantes, tres priores syllabas +duarum, quartam trium litterarum praescriptum numerum continere +judicarunt. Quo quidem oraculo solem luciferum i.e. +phaosphoron+ seu +Apollinem miseris hominibus colendum quasi Deum proposuit daemon ipse +Apollineus[5]. + + [1.] Alibi: _magis_. [2.] Alius: _fundamentis_. [3.] In Apologetico. + [4.] Alii: _quod_. + [5.] +ph+ = 500 } + +a+ = 1 } + +o+ = 70 } + +s+ = 200 } + +ph+ = 500 } +phaosphoros+ + +o+ = 70 } + +r+ = 100 } + +o+ = 70 } + +s+ = 200 } + ---- + 1711 + +SENAMUS: Ego vero nomen +phaosphorou+ seu Luciferi, lacis totius +creatori optime convenire judico, qui solus ab humanis mentibus tenebras +ac caliginem dispellere possit. + +CURTIUS: Ea fraus est daemonum, falsa veris confundere, quo facilius +imperitos fallere queant et admirationem sui concitare, nihil tamen nisi +a furentibus respondebatur. Legistis[1], in antro[2] Lepadio Trophonio, +Mopsitanos[3] dormientes somniis perterritos ac furentibus similes +oracula fudisse. + + [1.] Pausanias in Achalcis. [2.] Deest in alio codice. [3.] Alius: + _Mopsi fano_. + +SENAMUS: At cum Epicuraei quidam oracula Mopsi coram Asiae Proconsule +irriderent[1], rusticum quendam ad Mopsum miserunt cum obsignata +epistola, in qua nihil aliud quam illud, utrum bovem atrum, an album +sibi mactari vellet? Rusticus[2] in fano obdormiverat, somno[3] +excitatus, ad Epicuraeos cum epistola obsignata rediit, nihil tamen +aliud se audisse retulit, quam vocem cujusdam susurrantis illud: Atrum. +Quo audito proconsul impietatis Epicuraeos coarguit ac Mopso deinde +sacra facere non destitit. Sed audiamus Herodotum[4], cujus aetate +loquacissimi fuere omnes Apollines. Is enim scribit: Cnidios, cum +Isthmum Halicarnassi perfodere conarentur, nec quidquam proficerent, +caementis in oculos obsilientibus, aut latomis se ipsos vulnerantibus, +ad Pythiam[5] profectos responsum hoc tulisse: Isthmum neque aggerate, +neque fodite; Jupiter namque ipse, si voluisset, fecisset insulam! Illi +accepto responso ab opere destiterunt. Deum quidem ista[6] decrevisse +argumento est, quod Demosthenes, Demetrius Poliorcetes[7], Caligula, +Nero, Domitianus, qui Isthmum Corinthi perfodere sunt conati, vel caesi +vel capti, vel ab hostibus prostrati fuere, quod vel oracula divina +contemnere, vel naturae statum et ordinem perrumpere conarentur. Quid? +cum Athenienses, variis cladibus et morbis popularibus oppressi, +Apollinem consulerent, respondit, suam aram duplicari oportere; erat +enim cubica. Fabri cubum cubo supposuerunt[8] imperite[9]. Cum pestis +multo magis quam antea grassaretur, iterum Apollo consultus respondit: +aram non esse duplicatam. Itaque Geometras tota Graecia arcessiri +oportuit, ut ara cubica duplicaretur, quod tandem[10] Plato cum ++mesolabô+ praestitisset, exhausta civibus urbe, caedes[11] conquievit. +Advertite, obsecro, daemonem +geometrikôtaton+ Atheniensibus rem omnium +difficillimam proposuisse, scilicet cubum duplicare, quod mortalium +nullus adhuc demonstratione, sed physica tantum ratione consequi potuit. +Oportuisset enim duabus lineis, quibuscunque datis, duas medias +proportionales invenire, quod nullus adhuc conficere potuit. Nicolaus +Cusa[12] id tentavit, Orontius[13] id se esse assecutum jactavit[14], ex +eoque +tetragônismon+ penitus ignotum demonstrasse. Sed ejus +paralogismum[15] Nonius[16] Lusitanus ac Buteo Delphinas perspicue[17] +docuerunt. Sic Apollo admirabilitatem sui multo quam antea majorem +excitavit, quam[18] Plato bona fide auxit[19], cum ab Aegyptiis[20] +eruditus praedicaret: Apollinem hoc responso Athenienses a luxu, +libidine, crapula, rapinis ad honesta ingenuarum artium studia revocare +voluisse. + + [1.] Plutarchus de oraculorum defectu. [2.] Alius addit: _qui_. + [3.] Alibi: _a sono_. [4.] L. 1 cp. 44. [5.] Alii false: _Phidiam_. + [6.] Alii: _ita_. [7.] In textu: _Polycrates_. [8.] Alibi: + _imposuerunt_. [9.] Alibi: _imperiti_. [10.] Alibi: _etiam_. + [11.] Deest in aliis. [12.] Alius: _Chusa_. [13.] In libro de + quadrat. circuli. [14.] Alibi: _putavit_. [15.] Alius: + _parallelismum_. [16.] Alius: _Navius_. [17.] Alii: _perspicere_. + [18.] Desunt haec quatuor verba in aliis codicibus. [19.] Plutarchus + de daemonio Socratis. [20.] Alius: _Aegyptio_. + +TORALBA: Si fabri cubicam argillae massam arae cubicae aequalem +fecissent et ad pondus tantundem adjecissent, tum utramque massam simul +coagmentatam figura cubica finxissent, nullo negotio expedita res erat +physica ratione. + +SALOMO: Apollinis aeque ac Bahalis oracula seu vera seu falsa a +daemonibus profecta fuisse, nemini dubium esse potest, in rem eam +penitus intuenti. Nunquam[1] enim Pythia sacerdos respondit, nisi +furibunda, ore spumante, turgido gutture, oculis torvum intuentibus, +saepe etiam pudendis obloquentibus, aut clausa bucca vel ex intimo +pectore verbis erumpentibus. Quo etiam[2] statu sacerdotes Indicos +fuisse legimus ante Hispanorum adventum, qui daemonum cultus, sortilegia +et sacrificia humana sustulerunt. Oracula vero divina prophetis tantum +concessa ac munere Dei contigisse lex divina[3] perspicue docet, et a +prophetis reddebantur non furenti, sed tranquilla mente et valde quieta +ac constanti. Neque vero vigilanti cuiquam mortalium, praeterquam uni +Mosi, Deum apparuisse divina lex aperte declarat; caeteris prophetis non +nisi dormientibus, seu somniis seu visionibus nocturnis, quae decem +omnino generibus complexus est Moses Rambam.[4] Paucissimis tamen lux +infusa divinitus toto vitae decursu contigit ut Samueli, Heliae, +Helisaeo, Isaiae. Quoties enim in sacris litteris illud occurrit, Deum +vel angelum domini locutum, prophetia est in somno vel visione dormienti +patefacta, ut visiones Abrahae et colloquia Dei cum illo ac caeteris +omnibus praeter Mosen. Quod arcanum qui non percipiunt animo, variis +erroribus implicantur. Interdum tamen vigilantibus, quid factu sit opus, +suggeritur, sed id fit intimis animi sensibus, angeli procurantis +officio.[5] Dormientibus vero saepe voces divinae exaudiuntur aut +vellicationes aut etiam terrores sentiuntur[6], quo pertinet illud Elihu +Jobi[7] instruentis: _Semel_, inquit, _Deus loquitur et iterum, si homo +non advertit in somniis, in visu nocturno, quando sopor[8] dormientes +obruit[9], tunc aurem hominibus vellicat ac divinam vocem[10] velut +expresso[11] sigillo consignat, ut tenuibus probitatem, potentibus +superbiam eripiat._ Cui congruit illud Isaiae[12]: _Deus_, inquit, +_summo diluculo vellicavit mihi aurem, ut audirem, aperuit mihi aurem, +ego vero praebui me obsequentem._ Hanc autem[13] vellicationem auris +nemo plane nisi expertus intelligit.[14] Prophetis quidem nostris +vaticinia admirabilia et in multa saecula prodita fuere, quibus +populorum strages et[15] excidia civitatum, imperiorum conversiones, +caedes principum calamitosae denunciantur[16], quae re ipsa statis +temporibus, ac tantis post aetatibus comperta fuere. Ab iis ergo +prophetarum vocibus ac scriptis oracula petenda, ab iis[17] solis verae +religionis testimonia sunt exquirenda. + + [1.] Alibi: _Neque_. [2.] Addunt alii: _in_. [3.] Num. 12. [4.] In + libro More nevochim. [5.] 1 (3) Reg. 13. 16. [6.] Alibi: _sensuum_. + [7.] Hiob 33, 14 sqq. [8.] Alibi: _super_. [9.] Alibi: _opprimit_. + [10.] Alii: _ac doctrinam_. [11.] Alibi: _impresso_. [12.] Jesaiae + 50, 4 sqq. [13.] Alius: _Sane autem_. [14.] Alius: _intelliget_. + [15.] Deest in aliis codicibus. [16.] Alii: _denunciarentur_. + [17.] Alii: _ex his_, vel: _et iis_. + +CURTIUS: Prophetarum quidem principes ab Abrahamo et Israelitis +arcessere oportet, nec tamen omnes videmus. Videmus enim Bileamum[1], +genere Chaldaeum, etiam oracula divinitus hausisse et conversionem rerum +publicarum admirabiles duo millia annos ante percepisse[2] animo, quam +contigissent. Item Jobum, Heliam, Helisam[3], Arabes ante legis +promulgationem divinis oraculis claruisse. + + [1.] Num. 23. [2.] Alius: _hausisse_. [3.] Alibi: _Helipham_. + +SENAMUS: Si vera somnia rerum praesentium aut futurarum prophetiae[1] +nomine veniunt, innumerabiles prophetae futuri sunt. Ecquis enim est, +cui non appareat in somniis ac visionibus nocturnis verum[2] quiddam, +quod aliter scire non potuisset? Quin etiam sceleratis somnia saepe +verissima occurrunt. Nam[3] Philostratus[4] tyrannus se a Jove +praecipitem de coelo deturbari somniavit, paullo antequam +interficeretur. Item Caracallae imperatori visum est in somniis pridie +quam necaretur, se a Severo patre suo[5] perculsum ac vocem patris +principis[6] audivisse acerbe illum increpantis: En praemium fraterni +parricidii! nam Caracalla jusserat Getam occidi. Plenus est Artemidorus, +plenae historiae talium somniorum. Et quidem Synesius ille[7] +Christiamis pontifex librum +peri tôn enupniôn+ scripsit, in quo +vaticinia non modo hominibus, verum etiam brutis ipsis animantibus +communicari scribit. + + [1.] Alius: _prophetico_. [2.] Alius: _rerum_. [3.] (Artemidorus). + [4.] Alii: _Pisistratus_. [5.] Alius: _sica_. [6.] Deest in aliis. + [7.] Alius: _ipse_. + +SALOMO: Quaedam somnia vera sunt, plurima tamen falsa, ut quae ab animi +perturbatione[1] ac curis ad animos derivantur. _Multas curas sequuntur +somnia_, inquit sapientiae magister[2], _et ubi multa somnia, plurimae +sunt vanitates._ Saepius etiam a ciborum varietate et copia somnia +contrahuntur, sed iis, qui pura mente a sordibus, a libidine, a curis +inanibus, a cupiditatibus vacui, sobrii dormiunt, saepius somnia vera et +somniis praestantiora visu objiciuntur, quibus turpia declinare, honesta +prosequi aut futura scire docentur, quae in universum communi quadam +appellatione vaticinia dici possunt. Prophetia vero singulari quadam +appellatione dicitur divina vis, Dei munere et concessu[3] tributa ad +futura prospicienda ac denuncianda, quae[4] non tantum veteribus, sed +his quoque temporibus[5] accidit. Quod enim legitur in Hebraeorum +commentariis, prophetiam post reditum ab exilio desiisse, non eo +pertinet, ut nulla deinceps somnia Hebraeis divina contigerint, sed ut +intelligamus, Dei vocem ad prophetas fieri desiisse, ut ejus mandata +legesque[6] principibus ac populis[7] annuuciarentur. Neque enim desunt +quamplurimi, qui pro sua aut aliorum salute jussa in somniis divinitus +accipiant, vel ut hostium insidias effugiant, vel ut a vitiis +abstineant, vel ut ab impietate et superstitione ad veram religionem +deducantur, sive[8] de rebus dubiis fiant certiores. Et quidem vera +somnia et visa nocturna efficaciora sunt ipsis actionibus vigilantium, +ut cum Abrahamus dormiens sibi pro salute urbium Sodomae et Gomorrhae +precari videretur et[9] cum Deo familiariter colloqui; non minus efficax +illa supplicatio exstitit, atque nescio an non efficacior, quam si +vigilans ea petiisset[10]. Item Salomo in somniis sapientiam a Deo +precari sibi videbatur[11], quae precatio in somniis tam efficax +exstitit, ut eodem[12] somnio Deus responderit, se preces illius +exaudiisse ac sapientiam illi tantam afflavisse, quantam mortalium antea +aut postea[13] nemini. + + [1.] Alii: _perturbationibus_. [2.] Ecclesiastes 5, 2 sq. + [3.] Alibi: _consensu_. [4.] Alibi: _quod_. [5.] Alii addunt: + _saepe_. [6.] Alii addunt: _ne_. [7.] Alibi: _populo_. [8.] Alii: + _ac_. [9.] Desunt haec quinque verba sequentia in alio codice. + [10.] Alibi: _illam praestitisset_. [11.] 1 (3) Regum 3. + [12.] Alibi: _eidem_. [13.] Alibi: _et postea_. + +FRIDERICUS: Si summam religionis ac salutis nostrae ad inania somnia +revocaremus[1], actum de religionibus est. Jam enim pridem Paulus +admonuit[2], a falsis prophetis studiosissime cavendum, nec si angelus +coelo delapsus in terram[3] aliud doceat, quam quae ab eo tradita sunt, +ei assentiendum. Quo satis innuit, non vates novos aut[4] Apollines +aut[5] oracula cujusquam exquirenda[6] ad optimum genus religionis +dijudicandum, cum aperte[7] doceat, esse Christianum. + + [1.] Alibi: _revocamus_. [2.] Galat. 1. [3.] Alibi: _in terras_, + quae verba in aliis plane desunt. [4.] Alibi: _non_. [5.] Alibi: + _non_. [6.] Alibi: _cuiquam exoptanda_. [7.] Duorum horum verborum + loco legit alius: _verum_. + +SENAMUS: Quoniam Judaei non modo Paulum, verum etiam Novi Testamenti +tabulas omnes, Ismaelitae vero Christiana[1] scripta[2] omnia repudiant, +aliis testibus nobis utendum est. Nihil autem mihi commodius videtur, +quam decernere, quae[3] sit antiquissima religio, hanc[4] enim optimam +fore, maximum erit argumentum. + + [1.] Alius: _Christianorum_. [2.] Deest in alio codice. [3.] Alibi: + _quaenam_. [4.] Alius: _sane eam_. + +TORALBA: Si optimum genus religionis antiquitate ipsa metimur, altius +nobis ab ipso totius humani[1] generis parente origo est petenda. Hunc +enim optimis moribus, optima disciplina, optima scientia[2], optimis +denique animi virtutibus a Deo exornatum[3] oportet, cum ab eodem +sanctissimam linguam didicisset. Neque enim[4] per se eloqui potuisset, +aut omnium animantium, quibus ex insita cuique[5] vi et potestate nomina +indidisse dicitur, naturas nisi ab optimo parente ac magistro eruditus +hausisset et expressisset[6]. His tam multis ac praeclaris virtutibus +filios sibi charissimos imbuisse consentaneum est atque inprimis vera +religione, ut scilicet Deum aeternum adorarent eique sacra facerent, tum +precibus, tum frugibus, tum pecoribus[7] oblatis, quae flammarum +sacrificiis consumerentur, cum ante aquarum colluviones carnibus non +vescerentur[8]. + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Alibi: _sanctitate_. [3.] Alibi: + _subornatum_. [4.] Alius: _etiam_. [5.] Alius: _ejus_. [6.] Philo in + alleg. legg. [7.] Alibi: _pecudibus_. [8.] Zonaras l. 1 ita scribit. + +SALOMO: Caetera quidem tibi, Toralba, facile assentior, pecorum[1] tamen +carnibus homines aeque ac lacte vixisse non dubito. Ad quid enim[2] tam +multi greges? tot armenta ubique terrarum, quae suo foetore mortua +nocuissent[3], nisi homini suavissimis carnibus vesci licuisset? Nam +quod divina lege permissum est, carnibus vesci, modo sanguis in terram +effunderetur, eo pertinet, ut, quod antea impune licuerat, cruore +saginare[4] se ipsos, id[5] amplius ne liceret. Nihil enim[6] sanguinis +esu impurius, nihil nocentius aut ad lepram et elephantiasin +accomodatius alimentum excogitari potest. + + [1.] Alius ita: _nisi pecorum carnibus vesci semper licuisset_. + [2.] Alius: _etiam_. [3.] Alibi: _jacuissent_. [4.] Alibi: + _sanguinare_. [5.] Alii: _ut_. [6.] Alius: _etiam_. + +TORALBA: Nulla mihi tecum, Salomo, de ciborum esu[1] controversia futura +est, illud tantum meae conclusionis argumentum est, Adamum ejusque +filium Abelem optima religione imbutos fuisse, deinde Sethum, Henochum, +Methusalem ad Noachum usque, qui aeternum illum et verum solumque Deum, +rerum omnium opificem ac parentem totiusque mundi architectum maximum, +caeteris omnibus exclusis, sanctissime coluerunt. Hanc igitur religionem +non modo antiquissimam, sed etiam omnium optimam esse confido, et qui ab +illa antiquissima optimaque religione discesserunt, in labyrinthos +errorum[2] inexpiabiles incidisse. + + [1.] Alibi: _usu_. [2.] Deest in alio codice. + +SALOMO: Mihi tecum, Toralba, convenit, illam scilicet optimam religionem +esse antiquissimam ab optimo parente generis humani traditam, quae unius +aeterni Dei cultu purissimo, semota Deorum ac divorum omnium atque etiam +rerum creatarum turba, continetur. Nam quod scribitur, aetate Sethi Deum +coli coepisse, plerosque fefellit ambiguitas verbi #huchal# quod +incipere et profanare significat. Jonathan Chaldaeus interpres ita +reddidit[1] ex hebraeis chaldaica: _tunc coeperunt homines orare in +nomine domini._ Sed Onkelos, quem Latini Aquilam nominant, qui etiam ex +Hebraicis Chaldaica fecit, ita reddidit: _Tunc coeperunt homines non +orare in Dei nomine_, cum scilicet ad res creatas et eorum, quae sub +sensum cadant, cultum se ipsos convertere coepisserit; quae sententia +verior est, cum satis appareat, Abelem et Cainum soli Deo cultum +exhibuisse, ac ipsum Henochum tanta religione ac pietate claruisse, ut +adhuc vivus et spirans divina bonitate fuerit ab hominum[2] coetu et +conspectu abreptus, quod praeter eum nemini, excepto Helia, legimus +contigisse. In eadem religione perstitit Noachus[3], qui solus mortalium +omnium ipsius Dei testimonio ac judicio integer est ac justus +appellatus. Semus item, Noachi[4] filius, Dei altissimi sacerdos ac +Solymorum[5] rex justissimus, eadem pietate paternam religionem amplexus +est, qua floruit usque ad Abrahami aetatem, i.e. ab eluvionibus aquarum +CCCXLV annos, quo tempore migravit Abrahamus ex Ur[6], Chaldaeorum +urbe[7], eamque migrationis causam fuisse tradunt[8], quod Chaldaei a +vero Deo ad solis et siderum cultum deficerent. Defectionis rursus +causam fuisse opinor, quod cum in coelum intuentes aeterno Deo sacra +facerent[9], oculis quasi manibus sese abduci passi sunt ad ea sidera, +quae sub adspectum cadebant, quod Abrahamus indigne ferens vitae +periculum adiit, cum aperte siderum cultum execratus esset. Chaldaeus +interpres scribit[10], Nimrodum, qui primus dominatum in liberos homines +invasit, jussisse Abrahamum in fornacem projici, quod ab unius +immortalis Dei cultu ad res creatas avelli nollet, inde tamen prodigio +stupendo[11] ereptum et in Syriam a Deo missum, ubi in purissima illa +religione majorum acquievit ejusque nepotes, donec Aegyptiorum fraudibus +ab ingenita religione deflexissent, nec solum sidera, sed etiam +elementa, animantia, statuas, daemones, deserto mundi conditore, +adorarent. Deus igitur populi sui misertus quadringentos post annos, +quam ictum foedus erat cum Abrahamo, Moysen excitavit, per quem +naturalem et insitam animis hominum[12] a Deo religionem ex animis +hominum paene obliteratam ad usum revocavit. Ac tametsi Numa Pompilius +statuas, Zeno Stoicus templa Diis exstrui, i.e. +hiera theôn[13] +oikodomein+, idque etiam sanctissimi reges Persarum prohiberent, ne Dei +majestatem, quae amplissimo mundi sinu non continetur, angustiis +concludere viderentur, terrenum[14] tamen deinde templum jussit exstrui, +non modo ut ab inimicis coeli, sed etiam siderum coelestium adspectu seu +culta sacra facientes amoveret. + + [1.] Alibi: _reddit_. [2.] Alibi: _humano_. [3.] Alii: _Noëmus_. + [4.] Alii: _Noëmi_. [5.] Gen. 6. [6.] Alius false: _unâ_. + [7.] Gen. 12. [8.] _scribunt_. [9.] Alibi: _fecerint_. [10.] In + Ecclesiast. IV. [11.] Alibi: _prodigiis stupendis_. [12.] Desunt duo + haec antecedentia verba in aliis codicibus. [13.] Alius: +theois+. + [14.] Alius: _tentorium_. + +TORALBA: Constat igitur, optimam atque antiquissimam omnium religionem +ab aeterno Deo cum recta ratione mentibus humanis insitam, quae quidem +Deum aeternum ac solum homini colendum proponit, quoniam superius +demonstratum est, Deum illum ab omni corporum contagione alienissimum, +rerum omnium conditorem et conservatorem esse, qui cum optimus maximus +sit, summum etiam cultum ei deberi, caetera numina, quae ab eo creata +sunt, honoris cultu illi anteferre aut[1] conjungere sine ingenti +piaculo posse neminem. Qui ergo sic vixerit, ut purum Dei cultum et +naturae leges sequatur, quis dubitet, quin eadem felicitate fruatur, qua +nunc justus Abel, Henochus, Noah, Semus, Abrahamus, Jobus, caeteri, quod +Deus ipse laudabili testimonio sibi gratissimos ac sanctissimos esse[2] +declaravit? Nihil enim verius a Platone dici potuit, quam antiquissimos +humani generis parentes eo posteris meliores fuisse, quo propius aberant +a conjunctione Deorum: +hoi palaioi kai kreittones hêmôn kai enguteroi +theôn oikountes+, a quibus ad posterorum[3] aures vestigia prisca +saeculi dimanarunt. Et quidem Simplicius, Christianorum aeque ac +Judaeorum communis adversarius, mentis humanae consummatam perfectionem +definit conversionem ad dominum: i.e. +pasa anthrôpinê pleiotês eis tên +pros theon epistrophên+. Idem paulo post: Quamdiu igitur mens humana +radicibus altissimis[4] autori suo adhaeserit[5], poterit incolumis eam +integritatem, in qua creata est, facile tueri; ab eo autem avulsa +diffluet et marcescet[6], quoad rursus ad originem et autorem +revertatur, i.e. +apospasasa de heautên kai hothen eph' heautê +aporrhizôsasa, ekeithen marainetai kai phthinei, heôs empalin epistraphê +kai henôthê pros tên aitian.+ + + [1.] Alibi: _et_. [2.] Alibi: _fuisse_. [3.] Alius: _posteros_. + [4.] Alii: _arctissimis_. [5.] Alibi: _cohaeserit_. [6.] Alibi: + _diffluit et marcescit_. + +SENAMUS: Si haec optima et antiquissima religio naturae, omnium +simplicissima sufficit ad vitam beatam, cur tot sacrificia, ceremoniae, +ritus lege Mosis jubentur[1]? Neque enim pecudum modo, verum etiam +hominum hostias legimus. Nam Jephtha, princeps illius gentis, filiam, +quam habuit, immolavit eodem fere tempore, quo rex Agamemnon filiam +Iphigeniam. + + [1.] Alibi: _jubente_. + +SALOMO: Sacrificia pecudum ab ipsa naturae lege primus Abel ac caeteri +deinceps arripuisse videntur, hominum vero mactatio[1] populis fere[2] +omnibus perniciosissimo more[3] fuit usitata; Chaldaeis inquam, Persis, +Amorrhaeis, Graecis, Italis, Gallis, Poenis, Indis. Nec tamen Jephtha +filiam immolavit, ut omnes fere opinantur, sed perpetuae castitatis +votum a se amandavit, ut Chaldaeus interpres, Rabbi Levi Ben Gerson et +David Kimchi, verius et melius interpretantur, quam qui parricidii +crudelissimi parentem accusant. Cui interpretationi congruit[4], quod +singulis annis virgines illam inviserent et[5] consolarentur. Vox enim +hebraea #letanot# quae[6] ambiguitatem eo loco peperit[7], non tam +lugere significat, quam consolari, sacrificium vero Jephtham fecisse +oportet earum rerum, quae[8] lege divina mactari fas erat. + + [1.] Alii: _immolatio_. [2.] Alibi: _vero_. [3.] Alibi: _ modo_. + [4.] Alibi: _convenit_. [5.] Alius: _ut_. [6.] Alibi: _quod_. + [7.] Alius: _proponit_. [8.] Alius: _quae ... mactare_. + +TORALBA: Si naturae lex et naturalis religio, mentibus hominum insita, +sufficit ad salutem adipiscendam, non video, cur Mosis ritus, ceremoniae +necessariae sint. + +SALOMO: Nihil in majestate Bibliorum antiquius aut sacratius est lege +divina, cujus divisio triplex est. Nam praeter historiarum libros +praecipua est lex moralis, secunda ritualis, tertia politica. Moralis +iterum duplex: altera[1] pars ad Dei cultum, altera ad hominum inter +ipsos mutua officia spectat. Dei cultus quatuor decalogi capitibus +primis continetur, caetera sex capita ad tuendam hominum inter se[2] +fidem ac societatem pertinent. Politica vero diffusius eadem +complectitur, quae secunda tabula brevissime continet, scilicet leges +judiciales, connubiales, praetorias[3], quibus Hebraeorum respublica +fundata est et constituta, sine quibus licet et viro bono in +desertissima solitudine et ubique terrarum salutem adipisci. Ritus vero +et sacrificia[4] a Deo instituta, ut Israëlitae, qui ab Aegyptiis et +finitimis populis sacra daemonibus et animalium statuis facere +didicerant, ab iis deinceps abstinerent, quod fieri non potuisset ob +inveteratum daemonibus sacrificandi morem, nisi[5] eadem sacra Deo +facere juberentur. Atque eo pertinet gravior illa ac toties injuncta +Israëlitis criminatio, quod epularentur #al damim# super sanguines, ut +deterrima Circe Ulyssem ac socios docebat, Manes pascere[6] sanguine +effuso in scrobem plurium animantium cruore[7]. Itaque propositis omnium +sacrificiorum generibus, ad extremum illud a legislatore subjicitur[8], +ne deinceps sacrificent satyris et daemonibus, quibuscum scortari, +consueverant. Deum vero sacrificiis nullo modo delectari, ex eo planum +fit, quod vetuit[9] usquam terrarum sibi pecudes mactari, praeterquam +uno loco, quem ad sacrificandum delegisset, tametsi ubique gentium +synagogas ac fana liceret habere ad laudes et leges divinas +praedicandas. Nec vero sine summa Dei bonitate ac procuratione templum +illud Sionis, ubi sacrificia pecudum fieri nec alibi licebat, a +Vespasiano Imperatore incensum est, ut omnes intelligerent, non armentis +aut[10] gregibus mactandis flagitia[11] dilui aut scelera expiari, aut +salutem ab eo quenquam adipisci, ut apud Jeremiam[12] Deus clara voce +populo contestatur hunc in modum: _Holocausta vestra victimis accumulate +et ad satietatem carnes vorate, nihil enim majoribus vestris hujusmodi +mandavi, cum illos ex Aegypto educerem._ Et certe nihil Deus clara voce +praeter decalogum jussit[13]; nullum autem sacrificium toto decalogo +continetur, quod ubique foedus cum populo percussum appellatur. Id autem +a prophetis[14] toties ac tam saepe repetitum est, scilicet Deum a +mactatione pecudum abhorrere, ut non[15] aliam ob causam templum illud +exarsisse ac populus Dei ex Palaestina ejectus esse videatur, quam ne +deinceps in cruore pecudum spem salutis collocaret. _Aufer_, inquit +Oseas[16], _a nobis nequitiam, et exsolvemus juvencos labiorum +nostrorum._ Item[17]: _Num veniam in conspectum Dei cum holocaustis, +vitulis, agniculis? Num placent Deo mille arietes aut 10,000 torrentes +olei? Num dabo primogenitum ad expiationem sceleris mei? Indicavi tibi, +o homo, quid bonum sit[18] et quid a te Deus exquirat, scilicet facere +judicium, deligere bonitatem et humilem esse coram Deo tuo._ Cum autem +Saul, quominus Dei mandato paruisset, sacrificia excusaret, acerbe +Samuel illum increpans: _Obsequium_, inquit, _sacrificiis praestat_[19]. +Acerbius etiam apud Isajam Deus execratur illos, qui sua scelera +sacrificiis elui putant. Est igitur in decalogi executione salus, non in +sacrificiis statuenda. _Hoc fac_, inquit, _et vives!_ Et quidem cum rex +Salomo arcam auream fabricari jussisset, et[20] in sacratissimo +sanctuario collocaret, nihil in ea deposuit praeter duas tabulas +decalogi lapideas. Arcam autem protegebat propitiatorium, ubi Deus inter +utrumque angelum versari dicebatur, ut omnes intelligerent, Deum +mortalibus propitium fore, si sacrum decalogi foedus exsequantur. +Item[21] Salomo cum Deum loquentem introduceret[22]: _Serva_, inquit, +_mandata mea, ut vivas!_ Quae qualia sint, significat his verbis: _Liga +ea super digitos tuos, scribito super tabulas cordis tui!_ Qua quidem +eleganti allegoria decem digitorum decem[23] decalogi praecepta[24] +complexus est, ac duplici tabula cordis significat, primam tabulam +decalogi pertinere ad superiorem animae facultatem, quae ipsa mens est, +ad quam primae tabulae leges de cultu divino referuntur, secundam vero +tabulam ad inferiorem animae partem, qua docemur naturam coërcere, +libidinem continere, ab alienis rebus mentes, oculos, manus abstinere. +Nam 613 capita ac leges[25], quae libro legis continentur, partim ad +judicia, partim ad mores, partim ad ritus, partim ad uberiorem +explicationem[26] decalogi spectant[27], ut cum uno verbo decalogi +scortatio prohibetur, vox enim hebraica #neot# omnem scortationem +significat, sive cum daemonibus, sive cum statuis caeterisque rebus, +sive cum proximis, quibuscum incestus admittitur[28], sive cum alterius +uxore: denique lex illa vagos omnes concubitus, stupra[29] et cum brutis +nefariam copulationem vetat, quae fusius Moses in libro legum explicat, +quam quae tabulis fuere[30] comprehensa. Universam vero legem R. Moses +Rambam in quatuordecim partes distribuit: prima pars aversionem a +flagitiis et conversionem ad Deum; secunda idololatriae prohibitionem; +tertia morum probitatem; quarta caritatem erga singulos; quinta mulctas +pecuniarias; sexta contractuum et hereditatum jura; septima dies fastos, +nefastos, feriatos; octava jejunia[31]; nona preces et laudationes; +decima sanctuarium; undecima sacrificia ritus; duodecima pollutiones et +expiationes; decima tertia cibos vetitos ac cupiditates frangendas; +decima quarta vetitas libidines. Quae omnia copiosissime libris LXI +pandectarum hebraicarum et capitibus 532 continentur, vetantibus quidem +legibus poenae, jubentibus praemia subjiciuntur, ut cum benignitatis +fontes tenuibus aperire jubemur[32], haec verba subrogantur: _Et bene +tibi erit, vel opibus te cumulabo, si hoc feceris._ Semper enim +largitionem in tenues consequetur affluentia bonorum, ac tametsi nulla +merces debeatur officio, nihilominus tamen et iis, qui a vetitis +abstinuerint, et iis, qui jussa fecerint, mercedem ingentem Deus +decrevit. + + [1.] Alii: _una_. [2.] Alibi: _homines_. [3.] Alius: + _praedicatorias_. [4.] Addunt alii: _sicut_. [5.] Alibi: _etiamsi_. + [6.] Alius: _placare_. [7.] Odyss. l. X. [8.] Levit. 17. + [9.] Deuteron. 14. 15. 16. [10.] Alibi: _nec_. [11.] Alibi: + _peccata_. [12.] Jerem. 7, 21 sq. [13.] Deuter. 4. [14.] Psalm. 40. + 49. Hoseae 6. [15.] Alibi: _nullam_. [16.] Hos. 14, 3. [17.] Michae + 6, 6 sqq. [18.] Alibi: _est_. [19.] 1 Sam. 15. [20.] Alius: _ut ... + collocaretur_. [21.] Alii: _Idem_. [22.] 1 Regum. 7. [23.] Addit + alius: _illa_. [24.] Alius: _capita_. [25.] Alii: _capita legum_, + vel: _capitibus leges_. [26.] Alius: _interpretationem_. + [27.] Alibi: _pertinent_. [28.] Alibi: _committitur_. [29.] Alii + addunt: _paederastiam_. [30.] Alibi: _erunt_. [31.] In aliis + codicibus haec ad septimam partem referuntur, ita ut tredecim tantum + partes enumerentur. [32.] Alii: _jubentur_. + +OCTAVIUS: Cum itaque Judaei ubique terrarum a sacrificiis pecudum +abstineant, inutiles sunt illae sacrificiorum leges. + +SALOMO: Nullum est sacrificium, nulla instrumenta sacrorum, nulli ritus, +quae rerum in naturae thesauris abditarum arcana pulcherrima non +contineant, ut ingeniosissime Philo Hebraeus[1], Abraham Aben Esra, Rex +Salomo, Leo Hebraeus interpretantur. His etiam docemur prius de peccatis +confiteri[2], deinde poenas acerbiores ac piacula[3] deprecari +impendentia, tum gratias agere pro tam multis beneficiis, quibus +continuo beamur, denique laudibus Deum praedicare, postremo Deo mentes +puras sacrificare. + + [1.] De sacrificiis. [2.] Alii: _conferri_, vel: _converti_. + [3.] Alii: _pericula_. + +TORALBA: Equidem ab astrologo Judaeo didici, decem illa decalogi capita +decem orbibus coelestibus ordine decenti naturae convenire. Primum ipsi +Deo tribui, ut naturae universae autori supremo, secundum orbi secundo, +qui Hebraeis deserta[1] appellatur, propterea quod nulla stella eo coelo +continetur, ita quoque sculptilia sanctissime prohibentur. Tertium +caput, quo Dei nomen temere usurpare prohibemur, orbi tertio congruit, +ne per Jovem caeteraque sidera jusjurandum concipiamus. Quartum caput, +de festa quiete Sabbathi, orbi Saturni, cui et septima dies Saturni, +velut Hebraeorum[2] Sabbathi nuncupatur. Quintum caput, de cultu +parentum, quinto orbi seu Jovis, qui a Graecis Deorum parens, a Latinis +Jupiter, quasi Juvans pater est appellatus. Sextum caput, de caedibus, +orbi Martis, quem Homerus[3] homicidam vocat et urbium eversorem. +Septimum caput, de adulteriis ac libidine, orbi Veneris. Octavum, de +furtis, Mercurio, quem veteres mercatorum Deum et lucri autorem +fecerunt, et collegium mercatorum[4] Romae dicebatur Mercurialium. +Nonum, de vetitis mendaciis falsique crimine tribuitur Soli, de quo +Virgilius: Solem mentiri, quis dicat? Quin etiam Hebraei solem pro +veritate usurpant, ut eo loco: Misericordiam et veritatem diligit Deus, +hebraica littera sic habet: quia sol et scutum est Deus, quod LXXII +interpretes sic reddunt: +hoti eleos kai alêtheian agapa kurion+. Graeci +Apollinem fecerunt oraculorum ac divinationis rerum abditarum parentem, +principem et qui discussis nebulis omnia perspicua facit. Decimum caput +orbi Lunae, cui eandem vim in macrocosmo tribuunt[5], quam jecori in +microcosmo, ubi vis cupiditatis maxime consistit, ita quoque decimo +capite cupiditates cohibere jubemur. + + [1.] Alibi: _dextra_. [2.] Alius: _Ebraeis_. [3.] Il. +Epsilon+, 31. + [4.] Alius: _mercatorium_. [5.] Desunt haec quinque sequentia verba + in aliis codicibus. + +FRIDERICUS: Valde arguta mihi admirabilisque videtur decalogi cum +orbibus coelestibus convenientia, quam Toralba ex abditis Hebraeorum +arcanis promisit, quae non solum naturae universitati congruere, verum +etiam ordinem planetarum a veteribus traditum confirmare videtur. Nam +quod Ptolomaeus a veterum opinione[1] primus omnium discedens Venerem et +Mercurium sub sole collocavit, id eo argumento fecisse videtur, quod +solis apsidem[2] a terra distare scribit diametris terrestribus 604½, +quod immane spatium planetis vacuum relinquere incongruum putabat, cum +ab axe luna distaret terrae diametris 570. Sed multo absurdius est, quod +Arabes et caeteri fere omnes astrologi inter apsidem Solis et Martis +intervallum intercedere tradunt diametrorum terrestrium 3815, quod +septies majus est intervallo solis et lunae. + + [1.] Alibi: _placitis_. [2.] Alibi: _solem_. + +SALOMO: Ex iis quidem intelligere potestis, omnia rerum maximarum arcana +et abditos[1] naturae thesauros in legibus divinis i.e. etiam in majorum +nostrorum litteris ac libris latere, si quis altius scrutari velit. Hunc +autem decalogum legis naturalis epitomam esse judicavit Abraham Aben +Esra, quae quoniam obliterata videbatur et ingentibus hominum sceleribus +ac flagitiis violata, Deus optimus maximus, hominis exitium miseratus, +solenni legislatione[2] naturalia edicta et interdicta maximis sui +populi comitiis renovavit et in tabulis lapideis incisa, tubarum +clangore, tonitruis, fulminibus ac flammis in[3] monte Horeb ad coelum +usque medium perstringentibus, ac monte terribili concussione +trepidante, aeternum illud decalogi foedus cum populo aspersis sanguine +tabulis, ut in feriendis foederibus mos erat, sacravit. Quae cum ante +oculos mihi proponerem ac tanti spectaculi faciem altius contemplarer, +quasi furore divino percitus haec breviter cecini: + + Quis vero, metuende! tua te voce tonantem[4] + Audiit impavidus, cum jura sacrata juberes + Nec violanda dares tremuli de vertice montis + Foedera Sinai? Quis vel clangore tubarum + Non fuit attonitus vacuas resonante[5] per aures[6]? + Quisve sacri sceleratus acerbam numinis iram[7] + Ferre tui potuit, quoties armatus in hostes + Flammea vibrares ingenti fulmina dextra? + Quippe superborum tu colla tumentia regum + Deprimis, et forti victor violenta refellis[8] + Sceptra manu, quatiens saevi diadema tyranni. + Conteris immanes populos et regna potenti + Comminuis brachio, quaecumque invicta videntur. + Sed Christos humili vindex e pulvere semper + Erigis ipse tuos aciesque evertis ad unum + Indomitas, ductuque tuo fit victor inermis! + + [1.] Alii: _reconditos_. [2.] Deuter. IV. [3.] Alius: _a_. + [4.] Alibi: _sonantem_. [5.] Alibi: _resonare_. [6.] Alius: _auras_. + [7.] Alii falsa: _vim_ vel: _viam_. [8.] Alius: _reballia_. + +TORALBA: Hoc quidem foedus, duabus tabulis ac decem capitibus +deprehensum, quid aliud est, quam ipsissima lex naturae? Hanc enim a +natura legem arripuimus, hausimus, expressimus, ad quam non docti, sed +facti, non instituti, sed imbuti sumus, atque imprimis Deum aeternum +causam[1] non modo rerum omnium effectricem, sed etiam conservatricem +esse eandem, pro jure suae majestatis metuendum ac venerandum ac pro +incredibili erga nos bonitate amandum ac toto mentis impetu +prosequendum. Venerationem autem et cultum Deo debitum sacrilegio +surripere, ac rebus creatis ac caducis illum tribuere et[2] praemia +salutis ac fiduciam in illis collocare, nefarium scelus est. Quod item +secundo capite decalogi figuram ullam aut imaginem Deo tribuere +prohibemur, natura quoque nobis insitum est, quia naturali et perspicua +ratione Deum incorporeum esse demonstravimus. Ac propterea Numam +Pompilium sua lege statuas Deorum ullas fieri vetuisse[3]. Et quidem si +nefas est, coelum, sidera, solem adorare, quanto sceleratius[4] est +hominum figmenta venerari? At mirum mihi saepe visum est, tot populos, +tam multis tamque eruditissimis temporibus statuas coluisse studio +pietatis, cum Heraclitus, philosophorum antiquissimus, statuarum +cultores perinde facere diceret, ac si cum parietibus colloquerentur[5]. + + [1.] Deest in alio codice, qui porro legit: _effectotem ... + conservatorem_. [2.] Alii: _aut_ vel: _ac_. [3.] Plutarchas in Numa; + Augustinus de civitate Dei. [4.] Alibi: _scelestius_. [5.] Alii: + _obloquerentur_. + +CURTIUS: Ab his populis excipiendi sunt Persae, Scythae, Afri ac veteres +Romani, quos M. Varro sine simulacris annos amplius CXXX coluisse +scribit. + +SALOMO: Quid in re tam perspicua argumentamini? Satis est, uno verbo +detestabili ac foedissimo statuam +kopron+ i.e. stercus appellare. Hac +enim voce majores nostri solent execrari idola. + +TORALBA: Caetera capita decalogi omnium fere gentium communia sunt, quod +satis est argumenti, legem divinam omnino[1] naturae consentaneam esse. +Excipio quartum decalogi caput, scilicet requiem Sabbathi. Neque enim +video, quid sit, quam ob rem Judaei septimum potius quam sextum, ut et +Ismaëlitae, aut primum, ut Christiani, feriari debeant. Quod enim natura +injustum sit[2], temporis decursu justum fieri nequit, contraque[3]. Si +ergo ante legem a Mose latam scelus non erat, die septimo rebus agendis +ac opificiis implicari, cur postea impium esse coepisset? + + [1.] Deest alibi. [2.] Alibi: _est_. [3.] Alius: _contrave_. + +Hic ut[1] Salomo conticuisset, contra quam sperabatur, FRIDERICUS: +Salva, inquit, res est, Salomo obmutuit[2]. + + [1.] Alius: _cum_. [2.] Alibi: _obtinuit_. + +SALOMO: Non video, cur loqui debeam, cum sit capitale, tesseram +imperatoris[1] prodere. + + [1.] Alibi: _imperii_. + +CORONAEUS: Ita quidem apud hostes, non inter amicos et familiares, quos +hic videmus. Explica igitur, Salomo, quid hic tesseram appelles, ne +Toralba victoriam incruentam reportare videatur. + +SALOMO: Certe sabbathum est tessera[1] Deum inter et populum selectum, +quam ceteri[2] populi capere non possunt, nec si possint, velint[3]. +Argumentum a Toralba propositum jam antea pridem Justinus Martyr +objecerat Tryphoni. Sed illud abs te, Toralba, peto: num tibi natura +justum vel injustum videatur[4], arma ferre? + + [1.] Ezech. 20, 12. 20. Exod. 31, 17. [2.] Alius: _non selecti_. + [3.] Desunt haec quatuor antecedentia verba in uno codice. + [4.] Alibi: _videtur_. + +TORALBA: Videtur +adiaphoron+. + +SALOMO: Quid si princeps impendente seditione arma gestare prohibuerit, +num tibi civis injustus et injuriosus atque iniquus videatur, qui +adversus edictum armatus incedat? + +TORALBA: Assentior ego quidem. + +SALOMO: Cur ita, cum antea non injustum esset? + +TORALBA: Quia naturae lex est, ut magistratui jussa imperanti pareamus, +et qui aliter facit, injustus censeatur. + +SALOMO: Quanto igitur injustior est, qui Deo vetante id, quod antea +vetitum non erat, interdicto non paruerit, sive justum, sive injustum id +esse arbitretur; quamquam fieri non potest, ut quicquam injustum a Deo +jubeatur. + +CURTIUS: Hoc potissimum inter naturales et civiles leges interesse +jurisconsulti tradunt, quod civiles sint earum rerum, quae justae et +injustae dici nequeant, antequam jubeantur aut prohibeantur, naturales +vero justitiam perpetuo annexam habeant, sine ullis edictis aut +interdictis. + +FRIDERICUS: Cur igitur ante Moysen nullum de quiete septimi diei legimus +edictum? + +SALOMO: Quis affirmare potest, nihil antea de sancta illius diei quiete +interdictum[1] fuisse? quanquam prisca aetate[2] homines totum fere +otium honestis studiis et rerum sublimium contemplationi tribuere +solebant, ut omne tempus illud festa quies et sabbathum continuum +videretur. Postea vero cum[3] deterior aetas, inanium artium +voluptatibus, jocis, libidini, bellis, rapinis intenta, rerum coelestium +et divinarum studia sprevit, quid tam necessarium fuit, quam homines ad +hanc naturae legem[4], honesta virtutis studia, ad mentis quietem, ad +cogitationem rerum divinarum, ad sui salutem revocare? Id autem diei +septimi festa quiete sancire placuit. + + [1.] Alibi: _edictum_. [2.] Alii: _pietate_. [3.] Alibi: _quum_. + [4.] Addunt alii: _id est ad_. + +SENAMUS: Sed cur potius septimam, quam primam? Nec video, cur[1] +postremo capite decalogi aliena appetere prohibeamur, cum satis sit, +nemini fraudem facere, et ea non exercere, quae publicam laedunt +tranquillitatem: mentibus autem humanis imperare aut cogitationibus vim +inferre, quis possit? + + [1.] Alibi: _an_. + +SALOMO: Ad singula vicissim. Primum, rationem a Deo rerum suarum +exposcere, scelus, ambigere nefas est. Nam quod aliena concupiscere +vetat lex divina, alienum est ab omnibus legibus humanis, atque in eo +potissimum praestantia divinae legis[1] enitet, quae securim non modo ad +caudicem et ramos, sed etiam ad radices et fibras flagitiorum omnium +admovit. Quisquis enim erumpentes cupiditates coercerepotest, is +profecto imperatoris invicti laudem meretur. Qui vero aliena +concupiscit, jam scelus admisit, etsi[2] pravas cupiditates ad exitum +perducere non potuerit, quoniam, ut possit, omnia pertentabit, sed +recisa libidine nihil unquam molietur. Nihil autem mirum, si[3] homines +hominum cupiditatibus leges nullas posuerunt, quia nec praemia +merentibus nec poenas[4] irrogare potuissent, quippe sensus animorum[5] +non videntur, id unius Dei proprium est, qui abditas animorum latebras +pervestigat ac propterea +kardiognôstês+ appellatur[6]. Neque enim +actionum ac sermonum prius quam cogitationum praeputia circumcidi jubet. +Et quemadmodum Deus[7] accepta ferre et praemia tribuere solet +praeclaris hominum voluntatibus, ita quoque perinde ac homicidam habet, +qui occidere cum maxime vellet, non potuit tamen, quia plus peccatur +ipsa mente, quae pravitati acquievit, quam sceleris executione, quae ad +sensus, satellites animi, quasi ad principis ministros refertur. + + [1.] Alius: _lucis_. [2.] Alius: _etiamsi_. [3.] Alii: _sed_. + [4.] Desunt alibi haec duo verba. [5.] Alibi: _animi_. + [6.] Jerem. 12. [7.] Deuteron. 11. + +CORONAEUS: Sed ad quietem septimi diei redeamus, quaenam ratio subesse +potest? + +SALOMO: Rationem suae legis, quod rarissime fit, subjecit legislator +ipse: _Quoniam_, inquit, _sex diebus coelum, maria, terram[1], quaeque +his continentur omnia, Deus creavit ac septimo die requievit, eique +benedixit ac sanctificavit illum._ Et quominus ambigeretur, pluribus +verbis caput illud declaravit, quam totius decalogi capita, nec unquam +aliis diebus benedixisse aut eos[2] sibi consecrasse[3] legimus. Nam +cum populus universus instruendo Dei sacrario et instrumentis sacrarii +valde occuparetur, diem tamen septimum Deus excipiens: _Nihilominus_, +inquit[4], _mea sabbatha colite, quoniam illa sunt quasi tesserae +secretiores et arcana inter me et vos posterosque vestros, ut +intelligatis, me esse Deum aeternum, qui sanctifico vos. Feriamini +igitur sabbathum, quoniam sanctum vobis est[5]: quisquis ullum opus +fecerit die sabbathi, de coetu populi exscindatur[6]. Sex dies +sufficiant[7] rebus agendis, dies septimus quies esto sancta Deo +aeterno, quisquis opus ullum fecerit, morte afficiatur. Conquiescant +igitur filii Israel die septimo, ut colant sabbathum foedere sempiterno, +quoniam illud est arcanum et tessera inter me et filios Israel, tessera, +inquam, sempiterna, quoniam sex diebus Deus condidit coelum et terram, +septimo quievit._--Haec ille. Videtis, cum homines, liberos, servos, +jumenta sanctissimo illo die conquiescere jussisset, quanta verborum +copia, quam exquisita ratione iterum atque iterum inculcat. Neque eo +contentus populum universum rursus convocari jussit, deinde coacta[8] +concione legislator quasi legem novam laturus: _Haec sunt_, inquit[9], +_quae mandavit Deus. Sex dies negotiis agendis aut operi tribuantur, +dies septimus sit vobis sacer, quia sabbathum requies est Deo. Quisquis +opus ullum in eo fecerit, moriatur, ne accendatis ignem in domiciliis +vestris._ Item alibi[10]: _Admonete populum Israelem, ut sabbatha +sanctissime colat._ Id autem saepissime repetitum legimus, et cum +maleferiatus quidam septimo[11] die ligna legisset[12], Moses +sententiam, tametsi jam lex lata erat, non prius ferendam putavit, quam +judicem Deum appellaret, qui eum capitali supplicio damnatum lapidibus +obrui mandavit. Illud et mirabilius[13], quod cum manna caducum singulis +diebus plueret, die tamen septimo nihil decidere solebat[14]. Cum autem +e tentoriis die septimo quidam egressi fuissent, quasi manna collecturi, +Deus ita exarsit eosque oratione acerbo increpans: _Quousque_, inquit, +_tentabitis me? dedi vobis sabbathum ad requiem, ut die sexto duplices +cibos colligatis, consistite igitur in tentoriis die septimo, nec +quisquam posthac foris egrediatur._ Item urbe Hierosolymorum obsessa et +lata jam de excidio sententia, liberationem omnem Jeremias[15] Deo +jubente pollicetur, si sabbatha sancta colerent. Itaque Deus apud +Jesaiam exclamans[16]: _O beatum_, inquit, _illum, qui sabbathum meum +delicias suas appellat!_ Item paulo post: _Quisquis metuit mea sabbatha +temerare ac foedus illud sanctissimae quietis coluerit, hunc ego +sublimem proveham in montem sanctum meum_, i.e. in coelum. Quid +Ezechiel? ubi sabbathum appellat Dei sacramentum ac tesseram secretiorem +inter Deum et populum Israelis[17], Ac propterea theologi[18] +sabbathorum rationes ac leges copiosissime amplexi sunt. + + [1.] Septem haec sequentia verba desunt in alio codice. [2.] Alibi: + _nos_. [3.] Alibi: _conservasse_. [4.] Exod. 20, 31 et 34. + [5.] Alibi: _erit_. [6.] Alibi _exscindetur_. [7.] Alibi: + _sufficient_. [8.] Alii: _convocata_. [9.] Exod. 35. [10.] Num. 15. + [11.] Alibi: _sabbathi_. [12.] Alii: _collegisset_. [13.] Alibi: + _mirum_. [14.] Exod. 16. [15.] Thren. 15 et 17. [16.] Jes. 56, 58. + [17.] Ezech. 20 sq. Alibi: _Israelem_. [18.] L. 2 Pandect. c. 4 et + 24 (Talmud). + +CURTIUS: Hanc opinor causam fuisse, cur acutissimus[1] quidam +theologus[2] ad stuporem usque miretur, tot ac tam multis capitibus +legum divinarum ac prophetiarum sabbathi otia inculcari, quasi, inquit, +ejus diei cultu et quiete summa divinae legis et salutis nostrae[3] +contineatur. Idem quoque negat, sabbathum aut legem a Christo fuisse +abrogatam, eosque reprehendit, qui aliter sentiunt. + + [1.] Alii: _argutissimus_, vel: _augustissimus_. [2.] Calvin. inst. + ep. 4. [3.] Deest alibi. + +OCTAVIUS: Ego Ismaelitasnon aliam habuisse causam judico, cur pro +septimo die sextum feriari soleant, quam ut a Christianis aeque ac +Judaeis festo die segregarentur, ut Christiani, qui primum diem pro +septimo ad colendum sibi proposuerunt, ut a Judaeis secederent. Nam si +jure diem sextum Ismaelitae feriarentur, propter fugam Mahummedis ab +hostibus[1] prostrati ac vulnerati die sexto, profecto aequius erat, +Christianos sextum diem, quo Christus supplicio affectus est, +feriari[2], quam primum, quo dicitur revixisse. + + [1.] Alibi: _hoste_. [2.] Alibi: _celebrare_. + +TORALBA: Miror ego, Ismaelitas et Christianos cum Judaeis in eo +convenire, quod decalogus divina voce promulgatus aeternam haberet, +quasi naturae lex, auctoritatem, eos tamen quietem festivam +commutavisse, "cultuque Judaeo septima sacrare", ut poetae verbis +utar[1]. + + [1.] Ovidius in Fast. + +FRIDERICUS: Ideone Christiani Judaeorum superstitionibus ullis +obligati[1] teneantur? + + [1.] Deest alibi. + +SALOMO: Si decalogi[1] quartum sacrosanctum est, caetera quoque +sacrosancta sunt; sin profana quaedam superstitio, caeteras quoque +decalogi leges pessum ire necesse est, quas tamen aeternas et +immutabiles nulla[2] exceptione confitentur. + + [1.] Alii legunt: _Ut decalogi capita, ita etiam sacrosanctum est, + quae tamen aeterna et immutabilia confitentur._ [2.] Alibi: _sine + ulla_. + +TORALBA: Caetera quidem decalogi capita natura ipsa dictitat, quartum +non item, ut etiam Abraham Aben Esra ingenue fatetur. + +SALOMO: Cum Deus lapidibus obrui jussisset eum, qui die sabbathi ligna +colligerat, ad Mosen conversus: Dic, inquit, populo, ut fimbrias ac +vittas hyacintho infectas extremis vestium oris assuant, ut in eas +intuentes omnia Dei jussa ad animum revocare consuescant eaque +exsequantur, neque curiosius pervestigate apud vos, aut curiosius post +oculos vestros exquirite, quibuscum scortari consuevistis. + +FRIDERICUS: Cur non liceat festam quietem agere, mundi creationem +recolere, Dei beneficia commemorare ac naturae parentem crebris laudibus +celebrare, die primo aeque ac septimo? Nihil enim, utro die id fiat, ad +sanctitatem referre videtur. + +SALOMO: Si nihil refert, utrum feriari debeamus primum diem an septimum, +cur primum potius quam septimum contra perspicua Dei jussa eligendum[1] +putas, nisi veri Dei leges opera data[2] proculcare velis? Tu diem tuum +natalem festis epulis recolere libentissime soles, non hesternum, cur +septimum diem, mundi natalem, rejicis, ut pridie vel postridie festum +agas? At nulli diei Deus praeter septimum benedixit, nullum diem praeter +septimum sanctificavit, non sextum, non primum sibi consecravit[3]. +Quanquam ista vetus paganorum impietas diem solis appellatione +diserta[4] feriari jubet[5], quo quid sceleratius? + + [1.] Alius: _optandum_. [2.] Alibi: _debita_, vel: _dedita_. + [3.] Alius: _benedixit_. [4.] Omittuntur duo haec verba antecedentia + in alio codice. [5.] Alibi: _jubent_. + +CURTIUS: Ita quidem scripta lex est, non quod soli sacra fiant, ut scis +tu quidem, Salomo, sed quia in ferendis legibus, ut perspicuae sint, ad +populi captum loqui necesse est. + +SALOMO: Igitur errore populari omisso, cum Deus prospiceret futurum, ut +imperitorum hominum inscitia dicam an impietate, creationis memoria ex +animis hominum obliteraretur, diem mundi natalem jussit solenni cultu +celebrari. Fuit enim tanta Aristotelis et Epicuri vel impietas vel +ignorantia vel utrumque, ut mundum aeternum fuisse ac fore existimarent, +contra quam superius demonstratum est. Neque solum diem[1] septimum, +sed mensem quoque septimum, quo creatus est mundus, clara plurimarum +feriarum memoria posteritati commendavit, legum quoque divinarum +lectionem eo mense ac die, quo mundi creatio perfecta est, auspicari +jussit. Anno septimo agricultura deseri jubetur. Item eo die ac mense, +quo mundi creatio consummata est, pontifices ipsi a capite leges divinas +incipiunt omnibus interpretari, accensa facium ac lucernarum maxima +copia, quem morem ab Aegyptiis observari scribit Herodotus[2], qui mos +antiquissimus, mundi creationis index, nondum ab usu exolevit. Hunc +autem creationis mensem Ethanim[3] i.e. illustrium Chaldaei vocant, +quoniam eo potissimum mense, quo mundus conditus est, magnorum virorum +ortus et occasus ac rerum publicarum insignes conversiones accidere +consueverunt. Dies autem creationis in tota natura tam clarus est, ac +prae caeteris tam[4] perspicuus, ut nemo dubitare debeat[5], legem de +quiete sabbathi omnium maximo naturalem et universae naturae +consentaneum esse. Sed manum de tabula! + + [1.] Desunt haec quinque sequentia verba in aliis codicibus. + [2.] Historiarum Libro II. [3.] Alius: _Ethranim_. [4.] Deest in + aliis codicibus. [5.] Alii: _deberet_. + +CORONAEUS: Cur manum de tabula? aut quamobrem propositae orationis filum +abrumpis eo loco, quem potissimum quaerimus, scilicet quietem diei +septimi perinde naturalem esse, ac caetera decalogi capita? + +SALOMO: Quia metuo, ea[1] quae in arcanis divinis latent, oratione +temerare; nec tam multa dixissem, nisi vos rerum divinarum amantissimos +intelligerem. + + [1.] Deest in aliis codicibus. + +CORONAEUS: Ne igitur nobis sublimium rerum veneratoribus[1] ac divinarum +invideas haec arcana. + + [1.] Alibi: _venatoribus_. + +SALOMO: Ego quidem pauca de multis. Septimo die corporibus robur et +incrementum praecipue additur; bonorum etiam virorum sapientia eo die +potissimum augetur, ut majores nostri a prophetis didicerunt; in +sceleratos autem ultio aëris[1] potestatibus eo die potissimum +permittitur. Quod saepe quidem, sed nunquam plenius[2] intellectum est, +quam in Aegypto stupenda clade, qua[3] omnia hominum ac bestiarum +primogenita totius regni longe late patentis nocte media diei septimi +eodem momento interierunt, Asmodaeis caedentibus[4]. Quare lex divina +circumcisionem infantis in octavam diem prorogari jubet, ut sabbathum +sanctum intercedens robur addat infanti. Quin etiam medici de morbo aut +accepto vulnere statuere nihil solent ante octavum diem, propter septimi +vim ac potestatem. Illud autem ab omni antiquitate compertum est, noxios +daemones initio diei septimi, i.e. post occasum solis diei sexti, +sceleratos agitare[5], ab electis vero procul arceri[6]. Sic enim +interpretandum est illud cujusdam Rabbini theologi, qui septimo die +daemones noxios ab angelis coërceri dicit, ne scilicet bonis infesti +sint. Ex quo intelligitur, totam rerum naturam sanctissimi illius diei +vim ita sentire, ut etiam[7] vulgari proverbio jactari soleat: nullum +unquam[8] sabbathi diem praeteriisse, quo sol se hominibus non praebeat +contuendum. Et quidem nisi horizontis obliquitas ultra sexagesimam +partem circuli magni versus utrumque polum terris intercedentibus solis +adspectum auferat, sol die septimo clarior conspici[9] consuevit, aut +coeli spirabilis status mutari, ut si ardentissimo calore sex diebus +coelum infectum fuerit, die sabbathi nubibus roscidis aut +aquilonibus[10] aliquo modo refrigeratur, sin perpetuis[11] nubibus vel +nebulis caliginosum extiterit totos sex dies, sabbatho solis splendore +dies serena temperatur. Item qui morbis aut febribus continuis +conflictantur, nisi desperata salus est, die septimo mitiores sentiunt +dolores. Huc etiam pertinet Graeci illius philosophi[12] quaestio vetus: +cur die sabbathi aër mutatur? illud enim ab omni antiquitate penitus +exploratum est. Mens autem boni viri ac Deum metuentis, quae rerum +coelestium contemplatione ac laudibus divinis quasi epulis +delicatissimis pascitur die sancto, et quae hominem ab homine seducit, +eo fit aptior ad hauriendum divinae lucis fulgorem, quae[13] die septimo +prae caeteris copiosius affulget[14]. Hic autem humanae mentis in Deum +raptus pretiosa mors a Davide[15] et osculum oris divini appellatur a +Salomone[16]. Quid? quod[17] Josephus antiquitatum scriptor clarissimus +tradit, fluvium sabbathicum in Syria sic appellari, quod non nisi isto +die fluere consuescat[18]. + + [1.] Alius: _aëriis_. [2.] Alius: _planius_. [3.] Alii: _quae_. + [4.] Alii: _cadentibus_. [5.] Alibi: _agere_. [6.] Alibi: + _proculcari_. [7.] Alibi: _et_. [8.] Alii: _Nullum, inquam_. + [9.] Alii: _aspici_. [10.] Alius: _aquilonaribus_. [11.] Alius: + _continuis_. [12.] Justinus Martyr, qu. 69. [13.] Alii: _qui_, vel: + _quo_. [14.] Alibi: _effulget_. [15.] Psalm. 116, 15. [16.] Cant. 1, + 1. [17.] Alibi: _Quin_. [18.] Lib. 7 de bello jud. cp. 24. + +TORALBA: Fateor equidem, diei septimi arcana valde mirabilia mihi fuisse +hactenus incognita. + +CURTIUS: Non dubito, quin mentis agitatio ac meditatio ingenium +vehementer exacuat. Concedo et illud, nihil praeclarius[1] ab homine +fieri posse, quam Dei optimi maximi beneficia, leges, actiones, opera +contemplari et ex his laudes ejus eruere ac praedicare. Sed[2] cum primi +illi parentes humani generis ante legem de cultu diei septimi nullam ad +contemplationis praesidia dierum discretionem adhibuerint, non videbam, +cur subtilius rationem temporum exquirere deberemus, aut cur diem +septimum quam caeteros[3] sanctiorem esse praedicaremus. + + [1.] Alibi: _pulcrius_. [2.] Alii: _Sic_. [3.] Alibi: _caeteris_. + +FRIDERICUS: Nulla dierum distinctio est in coelo[1] ac ne in terra +quidem ubique; est enim[2] ultra sexagesimam magni circuli partem tanta +lucis ac tenebrarum varietas, ut ad utrumque polum accedentibus post +septuagesimam coeli partem dies menstrua sit, propius bimestris, +trimestris, quadrimestris, sive pro 24 horis bis mille octingentas[3] +horas diem sine sole supra horizontem continuo videre, et[4] sub utroque +polo dies unus est semestris sine solis ortu, nox item una sine solis +occasu semestris, et cum alii 365 dies habeant, anno vertente, qui sub +polo versantur, diem unum et noctem unam habeant, utramque semestrem. + + [1.] Alibi: _coelis_. [2.] Deest in aliis codicibus. [3.] Addunt + alii: _octoginta_. [4.] Alibi: _ut_. + +SALOMO: Ultra septuagesimam partem meridiani circuli polum versus nullis +mortalibus ulla statio patet, et ut pateat, quis tam stupidus, quin[1] +solis circuitum horarum 24, sive supra sive infra horizontem, denotare +non possit? + + [1.] Alii: _qui_. + +FRIDERICUS: Id fortasse doctiores, sole supra horizontem existente[1], +observare possunt, sed quis semestri nocte discrimen illud annotaret? +Sed ut ab utroque polo ad regiones medias redeamus, fieri nullo modo +potest, ut eadem dies septima esse possit toto terrarum orbe, quia cum +occasu solis incipit[2] sabbathum maximum, mense Aprili hora sexta +pomeridiana[3] in urbe Hierosolymitana, eodem momento regionibus +Brasilianis Indorum meridies est; ex quo necesse est, sex horarum +intervallo diem septimum citius auspicari Hierosolymis, quam populis[4] +Brasilianis. + + [1.] Alibi: _stante_. [2.] Alius: _incipiat_. [3.] Alii: + _promeridiana_. [4.] Alii: _a populis_. + +SALOMO: Argute quidem Fridericus, sed quis in tanta oceani ac terrarum +ab ultima Syria usque in Americam regionem immensitate, i.e. milliaribus +amplius 6060, diem septimum putet confundi posse? Argutias igitur +omittamus ac diem septimum, qui tot ac tam multis argumentis tamque +perspicuis naturae demonstrationibus illustratur[1], ad divinas aeque ac +naturae leges pertinere fateamur. + + [1.] Addunt alii: _putemus confundi posse, sed_. + +FREDERICUS: Si septima dies sola sit sancta, cur a vobis nova luna[1] +trigesimo quoque die colitur? + + [1.] Alii: +hieromênia+. + +SALOMO: Nulla dies divinis laudibus aut actionibus honestis eximitur, +sed potissimum dies septimus creationis mundi ac trigesimus divinae +procurationis index festivus esse jubetur, quia non satis erat, mundum +condidisse, nisi rebus genitis[1] Deus prospiceret ac statum, +conditionem, alimenta, incrementa, vicissitudines rerum omnium +tueretur[2]. + + [1.] Alibi: _conditis_. [2.] Alibi: _intueretur_. + +OCTAVIUS: Illud est, opinor, quod innuit Horatius[1], ubi +tên triakada+ +Judaicam vocat trigesima sabbatha, quanquam non solum Judaei, sed et +Graeci ac Latini novilunia festis diebus colebant, ut Juvenalis hoc +versu significat[2]: + + Observant ubi festa mero pede sabbatha reges, + +et Plutarchus +peri deisidaimonias+. + + [1.] Sat. 1, 9. [2.] Deest alibi. + +CURTIUS: Nimia profecto superstitione Judaei Hierosolymam a Pompejo +scalis admotis otiose[1] expugnari ac cives omnes sponte[2] velut in +verriculo aut sagena rapi, partim[3] etiam crudeliter mactari et urbem +floridissimam[4] opibus diripi die sabbathi patiebantur, quem Dio +historicus Saturno fuisse sacratum scribit in hac expeditione, ubi +Judaeos Vegetius[5] aeque ac Plutarchus[6] valde irrident. + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Deest in eodem codice. [3.] Deest in + eodem codice. [4.] Idem habet: _florentissimam_. [5.] De re + militari. [6.] De superstitione. + +SALOMO: Divina lex eos beavit, qui non subsederunt[1] in subselliis +derisorum[2]. Hanc quidem Hierosolymorum expugnationem, Strabo factam +scribit +en nêsteia tôn Ioudaiôn+, cum tamen die sabbathi jejunare +prohibeamur. At Josephus non a Strabone modo, sed etiam a Dione et +Eusebio[3] discrepat; scribit enim, urbem captam a Pompejo die Tamuz, M. +Tullio Cicerone et M. Antonio consulibus, quod ut factum sit die +septimo, Judaeorum tamen religionem[4] ac numinis metum laudare potius, +quam irridere deberent[5]. + + [1.] Alius: _consederunt_. [2.] Psalm. 1, 6. [3.] Alius: _Vegetio_. + [4.] Alibi: _religionis_. [5.] Alii: _debemus_. + +FRIDERICUS: Agatharchides[1] Cnidius leges ac religionem Judaeorum ob id +maxime sprevit, quod[2] Ptolemaeum Lagi filium Hierosolyma die sancto +otiose invadere permisissent. + + [1.] Alius: _Agatharchiades_. [2.] Joseph. antiq. jud. I, 12. + +SALOMO: Res tamen ex animo[1] cessit Judaeis. Nam Philadelphus +Ptolemaeus Lagi filius urbem illam ac templum ingentibus donis ac +largitionibus locupletavit, centum millia captivorum nostrae gentis, sua +pecunia redemtos, manu misit, tabulam ex auro solidam[2] duorum +cubitorum ac semis in sacrarium sanctissimum intulit, theologos LXXII +ingentibus donis ac largitionibus, ut sacra biblia ex Hebraeis graeca +facerent, locupletavit, quo nihil majus ac melius ab ullo principe +praestari potuisset. + + [1.] Alii: _ex animi voto_, vel: _ex omni voto_. [2.] Alibi: + _solido_. + +FRIDERICUS: Sed negari non potest, quin supina illa negligentia dicam, +an stultitia, plane capitalis fuerit, quod Judaei urbem florentissimam +opibus, propugnaculis, juventute, otiosissime[1] expugnari, liberos, +uxores, templa sacratissima militum direptioni patere, quam die sabbathi +tueri maluerunt. Nam quid aliud est, quam Dei bonitatem experiri ac +tentare? ubi enim[2] periculum a capite, a liberis, a familia propulsare +die sabbathi vetuit? Prius enim[3] Agamemnon arma quemque parare jubet, +deinde a Jove victoriam precatur his verbis: +dos moi kata plêres helein +Priamoio melathron+ i.e. da mihi sublimem Priami subvertere sedem. Nam +cum olim Romani inprimis religiose dies praeliares a festis +discrevissent, ut M. Varro scribit, ab hostibus continuo lacessiti +praeliares dies[4] exemerunt, ne cuiquam deinceps religio injiceretur, +diebus festis proelium committere. + + [1.] Alius: _atrocissime_. [2.] Addunt alii: _obsecro_. [3.] Hom. + Il. +B+, 414 [4.] Alius addit: _de festis_. + +SENAMUS: Jam quoque pridem Judaei dierum praeliarium religionem +repudiarunt, nam Judas Maccabaeus strenuus imperator, cum die sabbathi +Hierosolymam ab Antiocho Nobili expugnatam ac Judaeorum partem in +speluncis exuri, partem mactari, partem suffocari non repugnantes +audiisset, exercitui, quem ex fugitivis civibus collegerat, aperte +declaravit, se pro delubris, pro focis, pro lege, pro civium salute, pro +libertate etiam diebus sabbathis pugnaturum, ac deinceps ingentes de[1] +hostibus victorias adeptus est[2] ac parva manu saepe legiones Antiochi +vicit ac prostravit. + + [1.] Alibi: _ab_. [2.] Alius: _reportavit_. + +FRIDERICUS: Non religio, sed superstitio est, quod Judaei tam +pertinaciter ab omnibus etiam necessariis negotiis die sabbathi sic +abstinendum putant, ut ne filius quidem aquis parentem mersum aut +fluvio[1] interceptum eripiat, aut illata vulnera[2], quo minus sanguis +effluat, obligare velit. Quam superstitiosam crudelitatem Christus[3] +exhorruit, cum sacerdos viatorem vulneribus saucium die sabbathi +deseruisset, rustici autem benignitatem laudavit, quod hominem +languentem vulneribus obligatis jumento domum importari jussisset. Cum +autem pontifices in Christum acerbe inveherentur, quod[4] aegrotum +septimo die curavisset ac lectum alio transferri jussisset[5], ipse +obtrectationes[6] illorum verbo diluens: _Sabbathum_, inquit, _propter +hominem, non autem homo propter sabbathum conditus est; filius autem +hominis dominus est sabbathi._ Itaque curationes admirabiles[7] +multitudini, morborum innumerabilium varietate languenti, saepius die +sabbathi mirifice ostentavit[8]. + + [1.] Alius: _flammis_. [2.] Alibi: _illato vulnere_. [3.] Luc. 10, + 31 sq. [4.] Matth. 12. Luc. 6, 13 sq. [5.] Alius: _transferre + mandasset_. [6.] Alibi: _objectiones_. [7.] Alibi: _admirabilis_. + [8.] Matth. 12. Marc. 2. Joh. 7. 9. Luc. 1. 6. 13 sq. + +CURTIUS: Simili superstitione insaniebat nauclerus ille Judaeus, quem +Synesius[1] scribit die sabbathi navis gubernacula in altissimis +fluctibus deseruisse, nec ullo mortis aut tormentorum metu aut navis cum +vectoribus periclitantis ad officium revocari potuisse. + + [1.] In Epistolis. + +SALOMO: Nos etiam leges non ad legum, sed ad hominum salutem latas +arbitramur, nec putamus eum in legem quid commisisse, qui quid[1] +fecerit vetitum die sabbathi premente[2] necessitate, quippe quae nullis +coërceri legibus, nulla obligatione teneri potest. Si tamen demus, +sabbatho curare licuisse, non propterea licuit asportare[3] cubile. +Illud enim potissimum arguebatur[4], quod Christus lectum asportari[5] +jusserat. Quin etiam pontifex facti conscius plebem increpuit his +verbis: Sex dies rebus agendis supersunt, his ergo diebus accedite ad +curationem, non die sabbathi. + + [1.] Alibi: _quicquid_. [2.] Alius: _poscente_. [3.] Alius: + _exportare_. [4.] Alius: _arguebant_. [5.] Alius: _avehi_. + +FRIDERICUS: Haec verba pontificis[1] non eo pertinent, ut curare die +septimo scelus arbitraretur, sed ut invidis obtrectatoribus omnem sui +calumniandi praeriperet occasionem. + + [1.] Alibi: _Christi_. + +CORONAEUS: Si morbus tam gravis est, ut dilatio vitae periculum sit +allatura, etiam diebus festis curare licere ac semper licuisse non +dubito. Sin facile unius diei moram ferre possit aegrotus, differendum +opinor, dum festa quies praeterierit, quam nos Dominicam dicimus, quia +domino sancta sit, ut sanctissimis christianae ecclesiae institutis +docemur. Quibus acquievisse me profiteor ac prae me fero[1], nec me +argumentis cujusquam patiar auferri, aut a suscepta Romanorum pontificum +religione divelli. Quod enim Salomo in allegoriis: _Custodi_, inquit, +_fili mi, jussa patris tui, nec dimitte legem matris tuae_[2], ego Dei +mandata et ecclesiae interpretor[3]. Idem: _Ne transferas terminum, quem +majores tui pepigerunt_[4]. + + [1.] Alibi: _praefero_, vel: _pro me fero_. [2.] Proverb. 6, 20. + [3.] Alius: _interpretabor_. [4.] Proverb. 22, 28. + +SALOMO: Patris quidem appellatione Deus, matris autem natura mihi +significari videtur. Nec tamen dubito, quin ad ecclesiam quoque +transferri possit, quae duobus annorum millibus ante floruerat, quam +Jesus, Josephi et Mariae filius, nasceretur, qui tamen sabbathum +saepissime coli jussit[1], ac Paulus[2] ipse sabbathismum populo Dei +datum scribit, quibus verbis populum Dei a Christianis et barbaris +aperte discrevit. Ac tametsi Christianorum oriens ecclesia diem primum, +quem vos dominicum appellatis, initio feriaretur, non propterea a cultu +sabbathi destiterat[3] Tertulliani aetate, cujus haec verba sunt: Duas +in anno hebdomadas +apo kreophagias+[4] abstinemus exceptis sabbathis et +dominicis. Item: _Sabbathis omnibus, qui adierit[5], inveniet Deum._ + + [1.] Lucae 17. [2.] Hebr. 4. [3.] Alibi: _desistebat_. [4.] Alii: + +kreophagôn+. [5.] Alibi: _audierit_. + +CURTIUS: Justinus eodem, quo Tertullianus, tempore floruit et apologiam +eodem tempore pro Christianis scripsit ad M. Aurelium Augustum, in qua +fatetur, Christianos ad preces et eucharistiae communionem diebus +dominicis convenire solitos, nihil tamen de sabbatho. Ac tametsi +primordio nascentis ecclesiae christianae plerique circumciderentur, ut +etiamnunc his temporibus Aethiopes Christiani, et sabbathum +feriarentur[1], nihilominus tamen Paulus, frequenti discipulorum +concilio coacto, Petrum increpuit ac legitimos majorum ritus abrogandos +esse communi decreto persuasit[2]. Itaque cum ad Colossenses[3] +scriberet: _Ne quis_, inquit, _vos judicet in cibo aut[4] potu, vel +parte diei festi vel noviluniis vel sabbathorum, quae sunt umbra +futurorum._ + + [1.] Alibi: _feriantur_. [2.] Act 15, 22 sqq. Gal. 2, 14 sqq. + [3.] Col. 2, 16 sq. [4.] Alibi: _vel_. + +CORONAEUS: Fieri potuit, ut primus ac septimus dies Christianis festivus +exstiterit; sed cum utriusque diei conservatio rebus agendis grave +afferret impedimentum, Victor pontifex Romanus sub annum Christi 196 +sabbathi quietem valere jussit ac pro sabbatho dominicam feriari. + +SALOMO: Cave putes, Coronaee, me Christianis persuadere[1] velle, ut pro +dominica sabbathum accipiatis, ne diem sanctissimum sabbathi aeque ac +Dominicam saltationibus impudicis, crapula, libidine, venationibus, +lusibus, denique impuris scortationibus foedissime contaminari videam +non sine maximo animi dolore. Praestat, illum diem negotiis ac rebus +agendis transigere, quam impurissimis flagitiis violare. + + [1.] Alibi: _persuasisse_. + +SENAMUS: Vos Judaei tetrici ac tristes non videmini dies festos colere, +quos veteres omnes tum Graeci tum Latini ludibus publicis, conviviis, +choreis, canticis, saltationibus laetiores esse voluerunt ac propterea +Diis immortalibus gratiores. + +SALOMO: Non abhorret gens nostra a choreis et saltationibus, quin et +dies festus nobis vocatur #chag#[1] a saltatione et meditatione, ne +festi dies choreis tantum divinis, sed meditationibus etiam tribuantur. +Itaque noviluniorum diebus[2] omnes omnibus[3] oblectationum generibus, +quae modo[4] a turpitudine abhorrent, summopere delectamur[5], nec +quicquam nobis saepius ingeritur, quam ut intimi animi pectoribus +laetemur ac, tametsi sanctissimo die sabbathi a vulgaribus choreis +abstineamus, canticis tamen divinarum laudum, suavitate vocum ac +nervorum admista, diem illum laetissimum ac jucundissimum reddere +solemus, ac festis epulis coram immortali Deo obtestamur, nos[6] summa +cum laetitia cibis sacrificiorum optimis vesci, ut lege divina jubemur, +nihilominus tamen aliquot horas mentem legum divinarum lectione +pascimus[7], idque ab antiquissimis prophetarum discipulis ad haec usque +tempora usurpare solemus. Sic enim de Sunamitide ad Elisaeum +profecta[8]: _Cur_, inquit[9], _maritus uxori, venis ad prophetam, cum +nec sit luna nova, nec sabbathum?_ Licet enim duobus milliaribus, non +tamen longius a domo discedere, ut oracula divina ab eruditis theologis +hauriantur. Quod autem Senamus tristiores et moestiores nos caeteris +nationibus videri queritur, haec potissimum causa est, quod non modo +sabbathum, sed etiam omnia decalogi capita impune violari videmus[10]. +Nam cum primo capite unius aeterni Dei cultus proponatur, nihilominus +tamen sexcenta millia Deorum ac multo plura[11] videmus ubique coli. +Veteres quidem pagani trecentos Joves, ut ille[12]: + + Trecentum tonat ore Deo Erebumque Chaosque, + +et quae plura hyperbole amplificat, ad 36000 prodidere; at videmus[13] +tot a Christianis Deos coli, quot angelos, quot beatas mentes +arbitrantur, i.e. innumerabiles prope legiones, praeter eos, quos +divorum albo pontifices, evocatis arte magica daemonibus, scripsere +detestanda quadam apotheosi[14]. Et cum secundo capite decalogi ante +statuas aut ullas imagines procidere easque revereri capitali subjecta +poena prohibeamur, omnia tamen fana, omnes templorum angulos ac recessus +quaqua versus sculptilibus idolis redundare videmus, et quidem ex omni +materia, ex omnibus metallis, lapidibus, lignis, terra, cera, farina, +ipsaque putrida cadavera, pulpam aceto et sale conditam, ossa, cineres, +cereis ardentibus deosculari, et eorum contactu non modo corpori +salubritatem, sed etiam menti sanctitatem et ubique salutem comparari +putant. Illud etiam detestabilius, quod in omnibus horariis +precationibus[15] secundum decalogi caput, quo statuarum cultus +interdicitur, non modo in Italia, Gallia, Hispania, verum etiam in ipsa +Germania ex ipso decalogo expunxerunt[16] ac penitus abraserunt. Ac +mirum mihi visum est, cur Martinus Lutherus negat[17], ullas imagines +lege divina prohiberi, praeterquam ipsius Dei, non item crucifixi et[18] +apostolorum, deinde subjicit: Nos Mosen nec audire nec videre volumus, +mandata de statuis et sabbatho sunt ceremoniae sublatae. Quae quis aequa +mente ferre potest? in eo praesertim, qui se religionum censorem +profiteatur. Tertium decalogi caput, quo nomen domini temere usurpare +prohibemur, multo gravius etiam quam superiora violatur: quia non modo +pejeratur, verum etiam contumeliis nomen illius sacratissimum[19] +dilaceratur, ac pro aeterno Deo peregrina Deorum ac daemonum nomina +jurantur, cum toties ac tam diserte[20] aliud quam aeterni Dei nomen ac +numen[21] jurare prohibeamur. Omitto secundae tabulae capita ac +potissimum scortationes, adulteria, stupra et utriusque sexus ab +ordinibus sacris libidines, continentiae specie turpiter effusas. + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Alibi: _dies_. [3.] Alibi: _omnium_. + [4.] Alibi: _quomodo ... abhorreat_. [5.] Alius: _oblectamur_. + [6.] Deest in aliis codicibus. [7.] Alius: _pasci_, ita ut + antecedenti verbo _vesci_ correspondeat. [8.] Alibi: _profectura_. + [9.] 2 (4) Regum 4, 8 sqq. [10.] Alius: _violare debemus_. + [11.] Alibi: _plures_. [12.] Virgilii Aeneis IV. [13.] Alibi: _ut + videamus_. [14.] Alii: +apotheôsei+. [15.] Deest in alio codice. + [16.] Alius: _induxerunt_. [17.] Tom. III. (Jen. ed.)--Alibi: + _neget_. [18.] Alibi: _aut_. [19.] Alibi: _sanctissimum_. + [20.] Deuteron. 9. Jerem. 5 et 12. [21.] Desunt haec duo verba in + alio codice. + +Quae cum Salomo vehementius, quam pro senili aetate, dixisset, silentium +secutum est. Silentii causa fuit, quod ejus oratio CORONAEUM, acerrimum +rituum Romanorum propugnatorem, pupugerat, qui cum se ad responsionem[1] +comparare videretur[2], omnibus in eum intentis, sermonem cohibuit, +rupto silentio: Mihi, inquit, in animo erat, Salomonis querelas et +criminationes diluere, sed in aliud tempus differendum puto, ne de +libertate dicendi quicquam cuiquam detraxisse videamur[3]. + + [1.] Alii: _reprehensionem_. [2.] Alii: _paratum videret_. + [3.] Alibi: _videar_. + +OCTAVIUS: Etiam animi pendeo, loquarne an taceam? + +CORONAEUS: Cur taceas, cum tam copiosa dicendi seges proponatur, si vel +Salomonem refellere velis? + +OCTAVIUS: Cum religionem Ismaëlitarum et instituta cum moribus ac +ritibus Christianorum comparo, mihi videor in terras de sublimi delapsus +coelo. Nam Ismaëlitae summa veneratione Deum aeternum, nec plures uno +colunt, Jesum autem ipsum Isaiam vocant, non modo verbum, sed etiam +spiritum ac nuncium Dei fuisse agnoscunt et manibus hostium ereptum, +quominus ab improbis capitali supplicio afficeretur. Hunc autem nec +Deum, nec Dei filium[1] arbitrantur, ac propterea sanctissime vetant +adorari. Abrahami legem se tueri profitentur, ac Deum eundem colere, +quem ille vivens ac spirans adoravit. A cultu statuarum tantopere +abhorrent, ut non modo in templis ac delubris nusquam unquam[2] caelatas +vel sculptas vel fusas vel pictas imagines, verum etiam nihil eorum, +quae natura peperit, seu stirpes, seu animantia pingere liceat, aut ad +spectaculi fructum usquam haberi, subjecta legibus vetantibus poena +capitali. Et[3] quidem, cum statuas Christianorum quasi ad virtutis +imitationem positas excusarem, Pracadius quidam illud mihi reposuit, eos +ipsos, quorum statuas veneremur, coelesti felicitate frui, quod divorum +imagines dejecissent, ut[4] Deum aeternum adorarent. Psalmos Davidis, +quos divinitus hominum generi[5] datos affirmant, cantibus ac nervis +usurpare et quater quidem interdiu publice, noctu semel privatim precari +consueverunt. Ac memini, cum essem eodem cubiculo[6] hospitii cum +Africano inclusus, illum media nocte surgentem a cubili laudes Deo +immortali canere ac me graviter increpare, quod tacerem, usurpans illud +arabica lingua: _Media nocte surgebam, ut laudem dicerem nomini tuo_[7]; +tum et illud ex libris Jobi afferebat: _Multi_, inquit, _queruntur, se +opprimi tyrannide et cum calamitatibus conflictari, nemo tamen est, qui +Deum nocte laudatoriis canticis prosequatur._ + + [1.] Alii addunt: _esse_, vel: _fuisse_. [2.] Alii: _nulla usquam_. + [3.] Aliter legit alius codex: _Et quidem eo minus statuas + venerantur, ut etiam felicitate coelesti se frui glorientur, quod + divorum_ etc. [4.] Alibi: _ac_. [5.] Alibi: _Hominibus quasi_. + [6.] Alibi: _cubiculorum_. [7.] Psalm. 42, 4 sq. et 119, 55. + +CORONAEUS: Ecclesiae Romanae mos jam inde a Pelagio, pontifice maximo, +usitatus est, septies singulis diebus Deum laudibus, supplicationibus et +canticis die noctuque colere. Quod ab ipso Davide[1] didicimus et +expressimus: _Septies_, inquit, _interdiu tibi dixi laudem_; quod nec +Judaei faciunt, nec Lutherani, nec Zwingliani, qui sacra publica ita +circumciderunt (excipio Anglos, segregatos a Puritanis), ut bis tantum +tota hebdomade preces publice[2] fieri patiantur. + + [1.] Psalm. 119. 164. [2.] Alius: _publicas_. + +SALOMO: Lex divina pontifices et Levitas mane ac vesperi Deo laudes +canere jubet et matutinum quidem sacrificium quatuor horarum fuisse +scribit Rabbi David, vespertinum unius horae, privatim vero laudes +divinas assidue quemque momentis omnibus recolere laudatissimum. Nam +laudare septies apud Davidem non finitum numerum, ut ecclesia Romana +putat, sed infinitum continet seu incertum, ut fere semper. Sic enim +mater Samuelis[1], cum Deo gratularetur: _Sterilis_, inquit, _peperit +septem._ Nocturnas vero laudes privatim ex cujusque voto fieri majores +voluerunt, quibus nihil efficacius, nihil gratius esse potest. + + [1.] 1 Sam. 1, 6 sqq. + +OCTAVIUS: Rogationes Ismaëlitarum breves quidem sunt, sed supra modum +efficaces in hunc modum: El hemdu, tilla hi rabis hallamine, El rahami, +El rachini, Melichi, Jarini, El dini, ejahe, rah tu vejache, vestecun +Isdina. Elzzirata Mustitfa mazzirata cladina evanta alahim gari ri il +magduli olahem velal soline amim. Id est: Laus Deo misericordi ac +flexibili regi extremi judicii! O mortales pietatis amantes, colamus +illum et auxilium consequamur, da nobis, aeterne Deus, certissimam +cognitionem eorum, quos selegisti, ut nunquam, illis offensis, ex gratia +tua excedam. Amen. Haec precatio ab illis Lassala[1] dicitur i.e. +communis omnium, quia praeter hanc variae sunt preces ac paene +innumerabiles, quas ex voto sibi quisque commentatur. + + [1.] Alibi: _Lessala_. + +CORONAEUS: Non video, cur Pater noster Christi cedere debeat Lassalae +Ismaëlitarum aut schema Hebraeorum. + +SALOMO: Nostrum illud schema, quod ab omnibus Judaeis quotidie +usurpatur, non est precatio, sed commemoratio, ne ab aeterno Dei cultu +unquam discedamus. Quin Moses in concione totius populi eadem verba sic +expressit, quae a Latinis et Graecis non satis apte reddita mihi +videntur. Sic enim opinor melius[1]: _Audi Israël! Is qui est aeternus +Deus noster, aeternus est unus, amabis igitur Deum tuum aeternum ex toto +corde tuo et tota anima tua et toto impetu virium tuarum. Atque haec +verba, quae jubeo, in corde tuo haerebunt, eaque saepius inculcabis +liberis tuis, seu domi sedeas, seu ambules, seu jaceas, seu surgas, et +alligabis ea ad manum, et quasi monumenta erunt pro oculis tuis, quin et +asscribas ea postibus domus tuae et pro foribus tuis._ Illud est schema +nostrum, quod in membranis vitulinis[2] scriptum et in capsulis conditum +brachio sinistro alligamus quidem et capiti inter caesariem et frontem, +idque chaldaica vox Tephilin a #tafel#, quod _alligare_ vel +_appendere_[3] significat: alii ab hebraica voce #tflh#, quae orationem +significat[4], quoniam ea quotidie quasi preces sanctissimas recolunt. +In iisdem etiam membranis inscribunt periodum e decimo tertio capite +Exodi, quae incipit: _Memento diei hujus, quo egressus es ex Aegypto_, +usque ad haec verba: _A diebus in dies_[5], et ex eodem capite, paulo +post periodum, quae incipit: _Et erit, cum introducet te_, usque ad haec +verba: _quod potenti manu eduxerit nos Deus ex Aegypto_[6]. Item +periodum ex secundo capite Deuteronomii, quod incipit: _Exit itaque si +audiendo_, usque ad haec verba: _coelum supra terram_[7]. + + [1.] Deuter. 6, 4 sqq. [2.] Alius: _fibulanis_. [3.] Alibi: + _apprehendere_. [4.] Desunt haec octo antecedentia verba in aliis + codicibus. [5.] Exod. 13, 3 sq. [6.] Exod. 18, 7-9. [7.] Deuter. 11, + 1 sqq. + +FRIDERICUS: Tanta Judaeorum superstitio est, ut satis esse putent ad +salutem adipiscendam, eas membranas circumferre, ut[1] quidem Catholici +principium evangelii Johannis collo alligant, ea spe ac fiducia, ut ab +omnibus calamitatibus ac morbis tuti sint, quas ligaturas execrabiles +appellat Augustinus. + + [1.] Alibi: _et_. + +SALOMO: De nostris si ullus ea spe ac fiducia ducatur, ut earum rerum +sola gestatio ad salutem prosit, quem puto esse neminem, hunc insanire +judico. Sed haec summa capita majores nostri ab unoquoque nostrum +circumferri voluerunt, ut quotiescunque capsulas vel in postibus videant +Mezazam, primi capitis, et divinae legis memores ab omni cultu +peregrinorum numinum abstinere, et ad verum Deum vitam instituere +consuescant. + +OCTAVIUS: Ab omnibus ligaturis istis ac pictis imaginibus Ismaëlitae +abhorrent et veram pietatem amplectuntur. Illud etiam praeclare, quod +Mesquedas vel[1] fana sic construunt, ut nec a viris foeminae conspici, +nec viros foeminae contueri possint, sed habeant utrique stationes medio +pariete discretas. + + [1.] Alii: _seu_. + +SALOMO: Haec a nostris, ut optima quaeque, assumserunt[1] et +expresserunt Ismaëlitae, ut nec in templis nec in synagogis viri +foeminas intueri possint. Ita fit, ut nullae pravae cupiditatis +inflammandae occasio aut lenociniorum illecebrae ullae quaerantur. + + [1.] Alii: _acceperunt_, vel: _sibi asserunt_. + +CURTIUS: Utinam mos ille nostris hominibus in mentem veniret! Cur enim +laudabilia instituta, ubiubi sint, non imitemur? Illud enim quodammodo +asseverare possumus, nulla fere templa Christianorum lenocinio vacare. + +SALOMO: Nihil flagitiosius mihi videtur, quam pietatis faciem libidini +obtendere; ob id enim sublatus est mos a majoribus nostris, quo feminae +prae foribus tentorii sacri[1] excubabant[2], propterea quod sacerdotes, +filii pontificis maximi ac principis Eli, stuprum his inferre non +dubitarint[3]. Maxima semper cura fuit majoribus nostris, non modo +impudicitiam, sed impudicitiae suspicionem a sacris longissime +amovere[4]. Quin[5] etiam meretrices ab extrema memoria majorum +nostrorum nunquam nisi vultu velato foras prodibant. Post etiam in +Arabia omnes Hebraeae mulieres capitibus omnino praeter oculos contectae +fuerunt, cum in publicum exirent. Tandem etiam in templis non modo +velari, sed etiam parietibus a virorum conspectu segregari placuit, quod +sapienter Ismaëlitae imitati templa omnia parietibus habuere utrique +sexui divisa. + + [1.] Alius: _sacra_. [2.] Forte: _exercebant_. [3.] 1 Sam. 2, 22 + sqq. [4.] Alii: _movere_. [5.] Alibi: _Hinc_. + +FRIDERICUS: Nulla calumnia[1] graviore Christiani veteres oppressi +dicuntur, quam quod stupris et incestibus nocturna sacra religionis +specie funestarent, quam quidem ad calumniam diluendam scriptae sunt +apologiae Origenis, Justini, Athenagorae, Tertulliani, atque hic etiam +in libro de velandis virginibus Christianorum morem valde improbavit, +quo quidem foeminas viris confusas inter amplexus et oscula caritatis, +quae in ipsis templis fiebant, invaluisse scribit. + + [1.] Origenes contra Celsum; Talmud. in tract. de sabbatho; Philo in + libro de vita contempl. + +CORONAEUS: Id quidem a pontificibus Romanis aliquando, ut opto et spero, +emendari poterit, perinde ut illa pietatis oscula fuere sublata. + +OCTAVIUS: Agnosco equidem, omnia fere Judaeis et Ismaëlitis, quod[1] ad +religionem attinet, communia esse, utrisque aeterni unius Dei cultus, +utrisque idolorum summa execratio, item circumcisio et genus ab Abrahamo +utrisque ducitur; abstinent utrique a sanguinis[2] et porcorum esu, +denique lectiones utrisque frequentissimae, quas Tertullianus[3] non +satis argute reprehendit in Judaeis, quos lavari quotidie scribit, +quia[4] quotidie inquinantur, quasi vero Christiani penitus circumcisi +puriores essent, cum tamen David Goliathen ob id execratus sit[5], quod +esset incircumcisus et immundus. Quanquam Aethiopes Christiani +circumcisionem amplexi fuere, qua etiam veteres Aegyptios uti +consuevisse scribit Herodotus[6]. His vero temporibus non modo mares[7] +a maribus, verum etiam foeminae[8] a foeminis nymphae quadam particula +circumciduntur. + + [1.] Alibi: _quid_. [2.] Alii: _sanguine_. [3.] De baptismo. + [4.] Alibi: _quoniam_. [5.] Alibi: _est_. [6.] Lib. 4. Sed + intelligendum est de his Aegyptiis, qui genere Judaei sunt. + [7.] Alibi: _mas_. [8.] Alii: _foemina_. + +CURTIUS: Fuit illa quidem foederis cum Abrahamo percussi tessera[1], non +tamen ullam[2] video fuisse circumcisionis utilitatem. + + [1.] Alibi: _tabula_. [2.] Alii: _aliam_. + +SALOMO: Quae major aut[1] sanctior utilitas esse potest, quam divini +foederis arcanum? Quanquam qui curiosius ista scrutantur, maximas +circumcisionis asserunt[2] utilitates, tum ad procreationem liberorum +commodiorem, tum ad inflammationem tumorum amovendam, tum ad coërcendam +vim libidinis effervescentis, quam Rabbi Moses praecipuam circumcisionis +causam esse arbitratur. Hoc tamen Judaei ab Ismaëlitis differunt, quod +hi nec azymis nec agnis paschalibus utuntur[3] nec sabbathi festiva +quiete, nec ad occasum conversi precantur, nec Messiam exspectant, ut +Judaei, excipio eos, qui Haly sectam sequuntur, quos Imanias vocant. Ac +tametsi preces ad omnia coeli templa[4] fieri posse confiteantur, +saepius tamen ad Mecham ora convertunt, ut olim Daniel in urbe Babylonis +exul, in genua procumbens, Hierosolymam versus orationem[5] concipiebat. + + [1.] Alii: _et_. [2.] Alibi: _afferunt_. [3.] Alius: _utantur_. + [4.] Alibi: _omnes coeli plagas_. [5.] Alii: _vota_. + +SENAMUS: Mercurius Trismegistus adoraturos primum ad orientem solem, +meridie ad Austrum, sero ad occasum converti[1] jussit. Graecis tamen +nonnullis usitatum erat, ad orientalem plagam Diis sacrificare, heroibus +vero ad occasum, caeteris omnibus ad orientem, qui mos a Chaldaeis et +magis Persarum ad omnes fere populos dimanavit; illi etiam diluculo ac +potissimum etiam soli orienti, quem Mithram appellabant, sacra facere +consuerant. Hinc Maro: + + Illi ad surgentis conversi lumina solis. + +Sic tamen ut statuae in occidua plaga collocarentur, ortum spectantes, +ut Vitruvius[2] scribit. Jubet enim Porphyrius, adoraturos statuis ortum +spectantibus +antiprosôpous+ esse et converti ad occasum, contra quam +Christiani statuas occasum spectantes collocare solent, ut eas ipsi +vultu ad orientem converso adorent. + + [1.] Alii: _verti_. [2.] Alius: _Virumnius_. + +FRIDERICUS: Christiani veteres cum rogarentur, cur ad solis ortum +conversi vota conciperent, respondebant[1], id illis in usu esse, quod +oriens honoratior esset occasu. Sic enim Pompejus[2] Cornelio Syllae +dixisse fertur, plures orientem, quam occidentem[3] solem adorare. Non +video tamen, cur Judaei ab omnibus populis dissidentes ad occasum +conversi sacra faciant. + + [1.] Justinus Martyr qu. 118. [2.] Plutarchus in Pompejo. + [3.] Alibi: _abeuntem_. + +SALOMO: Plerique nos id facere putant, ne solem ac sidera orientia +colere videamur. Sed falluntur, cum sol utramque plagam spectet et +utroque tempore sacra faciamus. At noster legislator tentorium sacrarii +ad exemplar universitatis constructum erexit. Est autem rapidissima +orbium coelestium conversio ab ortu ad occasum, et qui naturae cursum +tenere volet, cum sideribus ad occasum progredi necesse habet, non +regredi ad ortum. Ex quo quidem pulcherrima naturae arcana eruuntur, +ut[1] decentem et naturae congruentem morem intelligamus, quae scilicet +dextra, quae pars mundi sinistra dicatur. + + [1.] Alibi: _et_. + +TORALBA: Haec disputatio plurimum[1] exercuit omnes scriptores, nec +tamen de mundi situ probabilem afferunt caussam. Nam Pythagoras, +Homerus, Plato, Aristoteles, Galenus, Averroesdextrum mundi latus in +oriente posuere, Plinius et Varro sinistrum. Augur enim Romanus, sub Dio +templorum sacra lituo dividens, vultum ad Austrum convertebat, ut +haberet a sinistris ortum et occasum a dextris. Empedocles, Cleomenes, +Lucanus, Solinus, Philo Ebraeus dextram mundi partem Aquiloni tribuunt. + + [1.] Alius: _ut plurimum_. + +SALOMO: Pontifex Hebraeorum sacrificans vultu ad occasum converso +dextrum latus Aquiloni opponit, laevum Austro, qui situs convenit +universae naturae. Sunt enim dextra sinistris robustiora ac vegetiora, +ut pes dexter ac brachium dextrum sinistro grandius, vegetius ac +robustius est. Cor sapientis, inquit Salomo[1], _in dextra ejus, stulti +vero in sinistra_, quia stulti, libidinis impotentia, cupiditatibus suis +imperare nequeunt, ut sapientes. Sic aquilonares homines australibus +robustiores sunt ac vegetiores, et ubique fere ad Aquilonem corpora sunt +formae dignitate praestantiora, ingeniorum vis tamen minor. In dextro +latere jecur situm est, sanguinis officina, in sinistro lien, +conceptaculum atrae bilis. Sic ad aquilonarem regionem homines sunt +rubicundi ac robusti, nam robustum a rubore Latini[2] derivant, ad +meridiem atri; vis tamen ingeniorum major ad Austrum, cujusmodi sunt +melancholici. In dextro latere jecur vim cupiditatis continet, vitiorum +alimentum et +hupokeimenon+, ac propterea victimae ad Aquilonem +spectantes caedi jubentur[3]. In sinistro vis atrae bilis ab ipso liene +homines contemplationi deditos habet ac coelestium rerum meditationi; +sic ab Aquilone bella, calamitates, exercitus in sacris litteris saepius +denunciantur et potestas ingens Leviathani ad Aquilonem, qui etiam ob id +Aquilonaris[4] appellatur. Contra vero Deus dicitur ab Austro venire et +profectiones Abrahami versus Austrum. Quo pertinet etiam illud: _Dicam +Aquiloni, da! et Austro, noli prohibere!_[5] quia prohibentis major, +quam tribuentis potestas. Nec minus mirum videri debet, quod omnes +omnium populorum regiones, Chaldaeorum inquam, Judaeorum, Ismaëlitarum, +Christianorum ab Austro derivantur. Exercitus vero Gothorum, Vandalorum, +Herulorum, Hungarorum, Turcarum, Tartarorum, AngloSaxonum ab Aquilone ad +Austrum. Item motus omnium animantium est a dextro ad sinistrum +latus[6], ac motus trepidantis orbis elati ab Aquilone ad Austrum +inclinat, mirabili naturae consensu. Ex quo Judaeorum intelligitur +templa Deorum[7] ad occasum conversa et pontificum statum in sacris +faciendis universitati naturae consentaneum esse. Ex eoque non tantum +Homeri, sed etiam Pythagorae, Platonis, Aristotelis, Averrois, Galeni, +Plinii, Varronis errores emendantur, ac mirabilia naturae arcana +intelliguntur, etiamsi preces ad omnia coeli templa laudesque divinae +locis omnibus ac regionibus Deo gratissimae semper fuerunt. + + [1.] Eccles. 10, 2. [2.] Festus in voce robustus. [3.] Levit. I. + Jerem. 46. Ezech. 42. [4.] Joel 2, 20.--Alibi: _Aquilonates_. + [5.] Jes. 43, 6. [6.] Aristoteles de hist. anim. II, 1. [7.] Alibi: + _Judaeorum_. + +OCTAVIUS: Non video, Ismaëlitas tam acute philosophari, sed qui citra +tropicum cancri regiones incolunt, ad Mecham seu Jezecat seu Medinam +Alnabi, ad civitatem prophetae et montem Moriam, ubi Abrahamus filium +immolare[1] jussus est, convertuntur, scilicet ad Austrum; qui vero sunt +ultra tropicum, convertuntur ad Aquilonem. Illud tamen singulare est, +quod Ismaëlitae, quoties precantur[2], bis inclinato vertice terram ac +manus utrasque deosculantur, Christiani vix unquam. + + [1.] Alibi: _immorali_. [2.] Alibi: _provocantur_. + +CURTIUS: Manum deosculari Deum adorantes[1], antiquissimi moris est, ut +Jobus ipse testatur, non quidem ut de[2] osculo cogitarent, sed ut ori +silentium imponerent[3], unde saepe peccatur; ut etiam nunc plerique cum +de peccatis confitentur, pectus solent tundere, ubi cor residet, +pravarum cogitationum artifex; alii frontem vola caedere, ubi animi +sedem esse arbitrantur, quasi poenas ab auctoribus flagitiorum +reposcerent ista percussione. Verum enim vero[4] sine saliva[5] osculari +nemo potest. Illud enim veterem[6] sapit idololatriam eorum[7], qui +terram pro Deorum ac rerum omnium parente adorabant, magnae Cybeles +appellatione carmine impio: O hominum, pecudum, divûmque aeterna +creatrix! + + [1.] Alii: _adorantem_. [2.] Alii: _non quia de_. [3.] Alius: + _imperarent_. [4.] Alios: _Terram vero_. [5.] Alius: _scelere_. + [6.] Alius: _veterum_. [7.] In eodem deest. + +SALOMO: Nos erecti Deum laudamus, flexis genibus fausta precamur, +adversa deprecamur interdum etiam stantes, ut Ezechias ad parietem +conversus, nunquam sedentes, multo minus ambulantes, nisi morbus vel +imbecillitas cogat, ut Mosen, qui cum diutissime pansis[1] ad coelum +manibus, tantisper adversus Amalekitas pugnabatur[2], erectus stetisset, +fractis viribus consedit, fusis tamen et extensis manibus usque ad +occasum. Fallitur autem Plutarchus[3], qui Numam jussisse scribit, ut +adoraturi sederent, quod et Latinis inusitatum et a Pythagoricis +decretis, quibus Numa dicitur imbutus fuisse[4], alienum. Sic enim +Pythagorae symbolum: +peripheromenon proskunein+ i.e. circumvolutum +procidere. Et nos quidem peccata confitentes frontis ad humum +contactu[5] testamur humilitatem, quod Plutarchus appellat, +ripseis epi +prosôpon+. In ardentissimis rogationibus[6] Eliae statura imitamur[7]. +Is enim cum sua oratione coelum tribus[8] annis et sex mensibus ita +conclusisset, ut nec imbres ulli nec rores depluerent, septies oravit, +quoad exoraret[9], vultu inter genua composito humi advolutus, qui +humillimus est infantis in utere habitus, ut eliceret imbrem. Sessio[10] +vero et adoratio e[11] diametro pugnant. + + [1.] Alibi: _passis_. [2.] Exod. 17, 9 sqq. [3.] +Peri + deisidaimonias+. [4.] Addit alius: _penitus_. [5.] Alius: _fronte ad + humum contracta_. [6.] Alibi: _orationibus_. [7.] 1 Reg. 7, 1-9. + Jac. 4, 17. Sir. 48, 2. Luc. 4, 25. [8.] Alibi: _sex_. [9.] Alibi: + _exoraretur_. [10.] Desunt haec sequentia Salomonis verba in alio + codice. [11.] Alius: _toto_; alius: _tota_. + +OCTAVIUS: Tantum abest, ut Ismaëlitae osculantes humum adorare velint +Cybelem, ut nulla gens ab idololatriae suspicione longius absit. In +templo sermones et colloquia facere aut deambulare, scelus arbitrantur. +Festis diebus hora sexta concio populi frequens est, nec ante meridiem +festo die cibantur; die vero paschali, quae omnium sanctissime colitur, +post jejunium menstruum[1] Elmeide coenam concelebrant, tum deosculatis +mutuo manibus offensiones mutuo acceptas charitate summa ignoscunt ac +veterum +agapas+ recolunt, non ficta simulatione, sed bona fide, nec si +quisquam post accepta[2] illa oscula manuum[3] acceptas injurias +ulciscatur, impune laturus est, sed gravi judicio damnatur. Si quis +concionibus ac precibus publicis adesse recusaverit, mulcta, infamia, +carceribus coërcetur. Nec tamen[4] unius aeterni Dei purissimo cultu, +sed etiam humanitate et benignitate populos omnes longe superant[5]. Ac +mirantur, Christianos homines tantam egentium multitudinem, tantam +suorum nuditatem[6] et inopiam aequo animo ferre posse, cum apud +Ismaëlitas plura sint domicilia egentibus ac peregrinis vacua, quam +tenues domiciliorum egentes. Saepe quidem videre potuistis Turcas in hac +urbe tenuibus ubique occurrentibus[7] nummos libenter objicere. Nulla +enim lex apud istos sanctior colitur, quam Ullache i.e. exsolvere debita +et egentibus largiri. Itaque saepius occurrunt viatoribus chorabitae, +quos Eremitas Graeci vocant, a quibus hoc unum precantur, ut ad se +divertant. Postea vero quam exquisitis ferculis, lotionibus et +cubilibus[8] foverunt, non modo nullum pretium reposcunt, sed etiam +gratias agunt his verbis: Demum hannam fal alla se verfis, i.e. hoc +animae meae detur, Deus te amet! Sunt etiam frequentissima domicilia[9] +a litteratis hominibus circa fana constituta et uberrimi ad alimenta +reditus; vix enim est ullus opibus locuples, qui aut templum aut +publicum hospitium consecrandum non curet. At innumerabiles Christianos +videmus, quos non benefacere delectat, sed benefecisse videri, ut +ambitioni magis, quam inopiae donare[10] videantur. Et quum paucissimi +benignitatis fontes egentibus[11] aperiant[12], tum vero id faciunt, vel +ad furtorum et flagitiorum expiationem (neque enim[13] aqua citius +ignem, quam largitio in egentes peccatum restringit)[14] vel ad +incrementa rei familiaris[15]. Nihil enim verius a Basilio Magno dici +potuit, quam artem omnium quaestuosissimam esse eleemosynariam[16]. Ac +Musulmanni quaestum rei domesticae non spectant, sed solius Dei intuitu +largiuntur, ad idque curiosissime a concionatoribus erudiuntur, ut mihi +Christianis jure opponere posse videantur, quod olim Spartanus[17] +quidam seniori assurgens in theatro, ne adolescentibus considentibus +spectaret erectus, Athenienses honestas artes[18] ad pompam et fastum +habere, non tamen ad usum. Hoc vero singulare est, quod Ismaëlitae a +vino et alea, vetantibus legibus, abstineant, tametsi plerique +Christiani se legibus solutos arbitrantur, propterea sive vini luxum et +aleam sequuntur, sive adulteria, stupra, rapinas, injurias, verbera, +caedes, mentis ad omnia concitas, quodque his omnibus foedius est, +capitales in Deum contumeliae[19]. Juventutis autem molles et teneres +annos studiosissime legibus divinis erudiunt, neque enim fabulas audiri +et[20] libidinis ludos aperiri patiuntur, sed Alcorani divinis +praeceptis tam assidue imbuunt, ut ante pubertatem fideli memoria +teneant; cantica vero impudica nulla audiantur. Denique cum illorum +religionem, judicia, leges, mores, instituta cum vestris[21] comparo, +verissime Ismaëlitas ex omnibus populis Musulmannos i.e. fideles esse +judico, non tantum, quia lex Muhammedis naturae consentanea est, ut +Algibel et Avicenna scripsere, sed etiam quia caeteri verae[22] faciem +ac speciem religionis habent, illi religionem ipsam non tantum habere, +sed possidere mihi videntur[23]. + + [1.] Alibi: _nostrum_. [2.] Deest in alio codice. [3.] Alibi: _post + illas manuum exosculationes_. [4.] Alii: _tantum_. [5.] Alius: + _superarunt_. [6.] Alibi: _ruditatem_. [7.] Alibi: _accurrentibus_. + [8.] Alius: _cubiculis_. [9.] Alius addit: _scholastica_. + [10.] Alibi: _donari_. [11.] Alibi: _pauperibus_. [12.] Alii: + _appareant_. [13.] Alius: _vero_. [14.] Alii: _restinguit_. + [15.] Tob. 12, 9. [16.] Alius: _eleemosynam_. [17.] Alius: + _Spartiata_. [18.] Addunt alii: _et divinas_, vel: _et doctrinas_. + [19.] Alibi: _contumaciae_, vel: _injuriae_. [20.] Alius: _aut_. + [21.] Alii: _nostris_. [22.] Alibi: _fere_. [23.] Alibi: + _videantur_. + +Cum ad hanc orationem caeteri conticuissent ac mirarentur, Octavium a +Christianis ad Ismaëlitas defecisse, nec quisquam Octavii orationem[1] +refutaret, tandem rupto[2] silentio FRIDERICUS: Non erat, inquit, +animus, Octavii orationem refutare, ac vos ob id opinor conticuisse, +quod refutatione minus egeret. Nec mihi de moribus ac religione +Muhammedistarum[3] disputare placet, quia non licuit eorum civitates ac +respublicas pervestigare; illorum tamen religionem Octavio, +ingeniosissimo viro, probari non puto, sed ea tantum[4] verbi gratia +disseruisse. Legistis, opinor, libros de doctrina Muhammedis, item de +moribus ejus ac toto vitae genere atque illud inprimis, quod +ingeniosissimus ille[5] religionum artifex in libris[6] quidem +Muhammedes nuncupetur[7], in coelo vero Almad. Sic enim[8] Homerus +fluvium, qui Trojam praeterlabitur, Xanthum ab hominibus, Scamandrum a +Diis vocari. Cum autem natus est Muhammedes, ad eum alendum venti +scilicet, aves, nubes, angeli convenerunt, venti quidem odoribus, aves +fructibus, nubes aquis. Et quoniam angelis nihil supererat, quod infanti +praeberent, ira perciti discesserunt. Eundem tamen in coelum abreptum +fuisse tradunt ab ipso Gabriele, ac post reditum prophetam se tulisse, +conciones publicas habuisse; sed quoniam nec orationibus ullis, nec +rationibus, quae vellet, persuadere poterat, vi et armis agere +decrevisse; fugatum tamen die Veneris ab hostibus fugisse, a cujus fuga, +scilicet ab Hegira, initia[9] ducunt annorum, postea vera validiore manu +reversum Mecham expugnavisse ac discipulis militibus diripiendam +dedisse. Ab his initiis et praeda locupletiores imperium paulatim +propagarunt, cum Arabiae latrones ad societatem[10] proposita libertate +ac diripiendi spe coegissent. Ipse vero jam senio confectus comitiali +morbo dicitur interiisse, sed cum tertia die resurrecturum se +promisisset, tam diu jacuit insepultus, quoad teterrimo foetore +intolerabilis a plebe in cloacas urbis projectus esset. Plerique cum +Garuffa, uxore Mazuchi[11], deprehensum ac caesum fuisse tradunt, cum +diceret eas uxores, quas propheta vellet, jure suo capere potuisse. +Abadallam vero et Machilium occidi jussisse, quod prophetam esse +negarent, ac tametsi uxores septendecim domum duxisset, nihilominus +tamen Zeidi quoque uxorem socii dicitur rapuisse. Jucundissimam quoque +fabulam commentus est, ut vini non solum abusum tolleret, sed rem et +usum necessarium prohiberet; fingit enim duos angelos coelitus in terram +ad judicia exercenda demissos, ebrietate et illecebris formosae +meretricis, cujus amore tenebantur, persuasos esse, ut alter illam in +coelos veheret, alter in terram reveheret, propterea mortalibus vini +usum interdictum fuisse. Ex omnibus autem fabulis nulla foecundior est, +quam quae extat de paradiso Muhammedis, ubi ciborum fercula +exquisitissima fore pollicentur, tum vini, lactis ac mellis torrentes +undique profluentes, foeminarum etiam formosissimarum ac cynaedorum +greges, quibus uti liceat et abuti, ac septuaginta millibus annorum +voluptatibus perfrui, post convivium, quod etiam annorum septuaginta +millium spatio definit. Quod[12] cum Averroës, Arabicae philosophiae +princeps, legisset, porcorum paradisum dixit, ut[13] mirum videri non +debeat, si impietas illa detestabilis, tot ac talibus propositis +praemiis, totum pene terrarum orbem invasit. + + [1.] Alibi: _rationes_. [2.] Alius: _recepto_. [3.] _Muhamedanorum_. + [4.] Alibi: _de ea tamen_. [5.] Alii: _iste_. [6.] Alibi: _terris_. + [7.] Alius: _usurpatur_. [8.] Alius: _etiam_. [9.] Alibi: _initium_. + [10.] Alius: _saevitiam_. [11.] Alius: _Mafuchae_. [12.] Alibi: + _quae_. [13.] Alibi: _et ... debet_. + +CURTIUS: Tanta vis est pravae opinionis, ut hominum mentibus semel +insita potentius quam natura ipsa dominetur. Et quidem apud Narsingas +Indorum[1] populos mortuis maritis viduas eodem incendii rogo viventes +ac spirantes cum cadaveribus[2] exuri constat, non modo veterum, sed +etiam recentiorum scriptorum summa consensione easque summa alacritate +eo deferri ab amicis, ut voluptatibus maritorum sempiternis perfruantur. +Sed et illud valde puerile debet videri, quod Ismaëlitae flagitia +lotionibus assiduis elui putant, non aliter atque Indi occidentales[3] +Hispaniolae ex intimo stomacho ante aras ac statuas vomentes scelera +profligari putabant. + + [1.] Alius: _Indiae_. [2.] Alibi: _cadavere_. [3.] Alibi: + _orientales_. + +OCTAVIUS: Nihil mirum est, si Averroës Ismaëlitarum religionem valere +jussit, cum etiam Christianorum ac Judaeorum leges omnes foedissime +proculcarit. Sed Avicenna, princeps in omni genere philosophiae ac +medicinae clarissimus, scribit, legem Muhammedis miserias ac felicitatem +summarum voluptatum corporis proposuisse, aliam tamen beatitatem[1] lege +praestabiliorem in animo habuisse. Quae autem ex libris Elimel Nebi, +h.e. vita prophetae ejusque doctrina, et Edit el nebi i.e. historia +prophetae, recensuit Fridericus, plane apocrypha sunt Ismaëlitis neque +usquam theologis approbantur, sed imperitis hominibus conscripta +rejiciuntur, ut ea, quae a Bonaventura theologo de vita Christi +circumferuntur, cum scilicet arbores frugiferae summa cacumina +curvassent leviter, ut infanti Christo, ad poma inhianti ad satietatem +usque vesci liceret. Quae theologi christiani non magis probant, quam +innumerabiles hujusmodi fabulas, quas in aurea dicam an ferrea lectione +divorum legimus, quae referre nolim, ne nos pigeat ineptiarum. +Alcoranus, qui a collectione sic dicitur vel Alphaticianus a +distinctione capitum, quae 123 numerantur, nihil habet ineptiarum, nihil +sibi contrarium, nihil repugnans, ut putarunt Dionysius Carthusianus et +Cardinalis S. Sixti[2], qui adversus legem Muhammedis scripserunt. +Mitius aliquando[3] Richardus[4] ordinis praedicatorum, arabicis +litteris et disciplina instructus[5], tametsi quibusdam locis et falsa +simulavit et vera dissimulavit. Quod autem de paradiso et sordidis +voluptatibus plerique calumniantur, satis refelluntur ex iis, quae Azora +septuagesima quinta et septima scribuntur, scilicet adulteros et +perjuros sempiternis inferorum ignibus deflagraturos, ut clara voce +testatus est ipse legislator Muhammedes. At ne foeminas quidem a viris, +dum sacra fiunt, conspici, nec in publico vultus revelari[6] patiuntur +populi, qui Muhammedis legibus[7] obligantur. Quod item Christiani +Muhammedem se resurrecturum spopondisse commemorant, nusquam scriptis +Ismaëlitarum ista reperies. Atque in eo ipso inter se discrepant +Christiani, quod alii quidem tertia die, alii octingentesimo post anno +resurrectionem se promisisse jactant, quasi Lycurgus alter[8], Apollinem +consulturus, cives suis legibus obligaret, quousque rediisset. Omissis +igitur fabulis inanibus, si quis studiose legat Alcoranum, nihil in[9] +eo reperiet, quantum quidem judico, nisi summam erga Deum religionem, +pietatem in parentes, caritatem in proximos, benignitatem adversus +tenues, justitiam in omnes assidue inculcari videbit[10]. + + [1.] Alibi: _beatitudinem_. [2.] Alius: _Coeli_. [3.] Alius: + _aliquis_. [4.] Alii: _Ricualdus_, vel: _Ricaldus_. [5.] Alibi: + _divino instinctu_. [6.] Alii: _revelare_. [7.] Alibi: _lege_. + [8.] Alibi: _ille_, vel: _olim_, vel: _aliter_. [9.] Desunt alibi + sex haec sequentia verba. [10.] Deest in alio codice. + +FRIDERICUS: Mirum est, Agarenos Muhammedis in coelum ascensionem sine +mulo fingere non potuisse, aut cur scalam potius non adhibuerint[1], +quam jumentum[2], nisi probabiliorem fore putarent mulorum in coelos[3] +ascensionem. + + [1.] Alibi: _adhibuerunt_. [2.] Alibi: _mulum_. [3.] Alibi: + _coelum_. + +OCTAVIUS: Nihil hujusmodi proditum est in sacris[1] Muselmannorum +litteris, nec magis incredibiles sunt hujusmodi fabulae, quam Numerii[2] +Attici, praetoris Romani, qui juratus, in coelum ascendisse Augustum, +acceptis a Livia decem aureorum millibus, confirmavit. Sed cum alius +ascensionem Drusillae in aedibus Caligulae fratris nobilem affirmaret, +non sine risu ingenti a populo acceptus. + + [1.] Alibi: _sanctis_. [2.] Alibi: _Numerici_. + +CORONAEUS: Miror, Octavium superstitiones Agarenorum, misericordia +potius, quam risu dignae cum sint, ipse acutissimi judicii ac doctrinae +singularis, probare potuisse eoque magis, quo diutius ab illis dura +servitute fuit oppressus. + +OCTAVIUS: Me Deus optimus maximus a piratis comprehensum in littore +Siciliae mercatori Syriaco[1] vendi passus est; hic rursus Paracadio[2] +me dedit, qui ut religionis amantissimum ac litterarum studiosissimum me +esse intellexerit[3], de mea religione (jam enim triennium[4] captivus +populari, Arabum linguae consueveram)[5] percontari coepit. Ego cum ad +singula capita responderem et in meam sententiam illum pertrahere +conarer, quo nihil ab immortali Deo magis et melius mihi optandum +judicabam, ille contra tot ac tam multis rationibus urgebat, ut ab +argumentis, quasi ab aquis desertus[6] in vado haererem; tandem mihi +libellum exhibuit arabica lingua a Dominicano quodam christianae +religionis desertore conscriptum pro defensione religionis Ismaëlitarum. +Quem ut legi et relegi, in varias animi sententias distractus, mirabar +ab homine Christiano, et quidem ordinis praedicatorum, ejurata majorum +religione scribi potuisse. Ad extremum rationibus victus acquievi; quod +cum herus animadvertisset, libertate me donavit, quam ut plerique +adipiscantur, Muhammedem amplecti solent et circumcidi se patiuntur. + + [1.] Alibi: _Syriae_. [2.] Alius: _Paracactio_. [3.] Alibi: + _intellexerat_. [4.] Alii: _tertium_. [5.] Alii: _adsueveram_. + [6.] Alibi: _desolatus_. + +FRIDERICUS: Audivi quondam eos, qui antrum Trophonium subirent, saltare +solitos, ut[1] qui a daemone in furorem agerentur, quos amici cum +revocare conarentur, simulatque ingressi fuerant, choreis sese +admiscebant. Idem Octavio contigisse videmus. + + [1.] Desiderantur haec septem sequentis verba in aliis codicibus. + +OCTAVIUS: Omitto contumelias, quibus Muhammedis dignitas adversariorum +obtrectationibus laceratur; rem teneo, h.e. verum ac sincerum unius +aeterni Dei cultum. + +TORALBA: Si vera religio in puro aeterni Dei cultu versatur, naturae +legem sufficere confido ad hominum[1] salutem. Nec aliam religionem +habuisse videmus antiquissimos humani generis principes ac parentes, qui +aurei seculi memoriam posteritati reliquerunt, non docti, sed facti, non +instituti, sed imbuti ab ipsa natura, a qua pietatis, religionis, +integritatis ac virtutum omnium rivulos hauserunt et expresserunt. Id +quod non solum omnibus omnium philosophorum sententiis probatum, sed +etiam oraculis, si qua fides est oraculorum, confirmatum videmus. Nam +roganti M. Tullio, quodnam vitae institutum sequeretur, responsum est: +naturam sequi oportere. Quod ipsum Paulus ad Romanos[2] scribens non +obscure aut ambigue, sed aperte confitetur: _Gentes_, inquit, _quae lege +vacant, natura ipsa legitime vivunt, quia tametsi legum tabulas nullas +habent, nihilominus edicta mentibus suis consignata circumferunt, +testificante conscientia ipsorum._ Quibus verbis rectam rationem et +naturae legem ad hominis[3] salutem sufficere docet. Quae cum ita sint, +quid opus erat tot ac tam multis ritibus, quibus obligantur Judaei, +Christiani, Agareni, Pagani? Hanc enim religionem omnium antiquissimam +ac optimam esse confido. + + [1.] Alibi: _omnium_. [2.] cap 1, 20 sqq. [3.] Alii: _hominum_. + +Quae cum breviter perstrinxisset Toralba, silentium secutum est; neque +enim de religionibus, quod quisque sentiret, hactenus aperuerat, praeter +SALOMONEM, publica auctoritate fretum[1], qui tandem rupto silentio: Mei +sensus, inquit, cum tuis, Toralba, plane congruunt, scilicet ea, quae ad +salutem pertinent, naturae legibus omnia contineri; atque his naturae +legibus vixisse Abelem, Henochum, Noachum[2], Abrahamum, Jobum[3], +Isaacum, Jacobum, quos viros! certe ipsius immortalis Dei testimonio, +quo nec majus ullum, nec gravius cogitari potest, summam pietatis ac +integritatis laudem adeptos. Neque enim circumcisio, quae Abrahamo et +posteritati quasi tessera foederis data est, necessaria fuit ad salutem, +sed ob id potissimum circumcidi jubemur, ut a caeteris populis a Deo +selecti ac segregati videamur. Hanc autem naturae legem significare +videtur Deus ipse, cum diceret: _Benedicentur in semine Abrahami omnes +gentes, eo quod obedierit voci meae nec unquam edicta mea legesque meas +violarit_[4]. Atque lex a Mose nulla lata est, nisi quadringentesimo et +trigesimo post anno. Caetera vero, quae legibus ritualibus ac +judiciariis continebantur, sublato Dei templo ac eversa republica +Hebraeorum antiquata fuere. Nam diserte prohibemur[5] usquam terrarum +pecudes mactare nisi eo loco, quem nominatim Deus designarat. Decalogus +tantum[6] ac circumcisio cum agno paschali ad sempiternam acceptorum +beneficiorum memoriam a nobis usurpatur. Sic autem persuasum habeo, +nullam omnino religionem sine ritibus ac ceremoniis consistere posse, +nec opinor ullum majus arcanum habere religionem romanam tantae +diuturnitatis, quam rituum ac ceremoniarum tantam, quanta cogitare +potest[7], multitudinem ac varietatem, tum suavissimam canticorum ac +organorum, tum etiam vestium ac suppellectilis sacrae ac pretiosae[8] +pompam, quae populum quasi spectaculo admirabile retineat suspensum. Ad +quod[9] enim Deus vestitum Aaronis pontificis maximi augusta quidem +specie venerabilem fecisset? aut cur tot sacrificiorum ritus, tot +lotiones, tot exquisitas expiationes jussisset, si plebis imperitae +mentes cultu religionis obligari commodius arbitraretur? Multa quidem a +Judaeis ecclesia Romana, maximam tamen rituum partem a veteribus Graecis +et Latinis accepit, ut[10] etiamnum pelles hostiarum, quibus ipsi +sacrifici caput obvelabant, a Canonicis usurpari videmus; et abrasiones +verticis jam inde ab Iside, quae Osiridis audita morte caput una cum +ejus sacerdotibus abrasit, forsitan originem traxerunt, tum etiam populi +dimissiones[11] peractis sacris, quas +tou dêmou apheseis+ appellabant, +tum aquae lustrales, chori, proterviae[12], theophaniae, tensae, +fercula, saltationes ac pulvinaria Deorum. + + [1.] Alibi: _victum_. [2.] Alii: _Noëmum_. [3.] Deest in alio + codice. [4.] Gen. 26, 4. [5.] Deut. 4, 19 sqq. [6.] Alibi: _tamen_. + [7.] Alius: _posset_. [8.] Alibi: _sacram et pretiosam_. [9.] Alibi: + _quid_. [10.] Deest in aliis codicibus. [11.] Addit alius: _cum + dicitur: Ite, missa est_. [12.] Exod. 12. + +CURTIUS: Haec pompa Romanae religionis ludos potius theatrales ac +spectacula veterum paganorum decet, quam veram pietatem, quae fucum +respuit, simulationem ac speciem abhorret, nec quicquam fallacius est, +quam quod exterius speciosum apparet, ut fucatae[1] merces, picti +parietes, fucati vultus. Et quemadmodum piscis Tulis ac tigris bellua +pereleganti colorum varietate cutim distinctam habent, cum tamen nihil +utraque animante crudelius sit: ita quoque de religionibus judicandum, +quae ritibus tantum ac ceremoniis nituntur. + + [1.] Alii: _fucata_. + +SALOMO: Alter certe alterius ope carere non potest. + +OCTAVIUS: Nihil a Toralba, parum etiam a Salomone dissident Ismaëlitae, +ac saepissime legislator in Alcorano contestatur populos omnes, Abrahami +legem profiteri[1] et exequi, scilicet purum unius aeterni Dei cultum, +ab omni idololatria penitus alienum, benignitatem adversus tenues, +infinitis locis justitiam in omnes. Hoc tantum interesse puto, quod +legislator Hebraeorum cum praemia cultoribus suis proponeret, duobus +verbis rem absolvit: _hoc fac et vives_; Ismaëlitarum vero legislator +paradisum suum tot ac tam multis deliciis ac voluptatum fruendarum spe +instruxit, ut talibus illecebris etiam invitos et nolentes in officio +retineret, flagitiosos vero ab injuriosa et conscelerata vita, +suppliciorum immanium[2] acerbitate proposita, revocaret. Ritus autem ac +necessarias tantum ceremonias, nullas inutiles habemus, nulla +spectacula, nullas picturas aut caelaturas, quae populum a cultu et +cogitatione rerum divinarum avertere queant. Lotionibus etiam +frequentissimis utimur, ut sordes etiam interiores saepius eluere +condiscamus. + + [1.] Alibi: _confiteri_. [2.] Desunt haec tria verba in aliis + codicibus. + +TORALBA[1]: Qui rituum multitudine plebem obruunt, religionem in +superstitionem convertunt; qui autem omnes omnino resecant, nae illi +omnes religiones a stirpe evellunt, non aliter ac vinitor ille, qui a +vicino superflua vitium[2] secare doctus, ut vites abundantius +repullularent, suas ipse solo tenus exsecuit. Idem iis contigisse +videmus, quos antiquae Romanorum religionis piget, brevi quoque novae +pigebit, nisi cum ritibus ac ceremoniis necessariis, tum etiam +praemiorum spe majore pontificibus ac sacerdotibus proposita, optimum ac +doctissimum quemque retinere conentur. Nihil autem accuratius divina +lege praecipitur, quam ut sacerdotibus ac Levitis bonorum omnium +decimae, primitiae ac sacrificiorum legitima pars modis omnibus +tribuatur. Sic enim ab Hebraeorum sapientibus traditur, frugum +sterilitatem, pecorum interitus ac inopiam extremam eos consequi, qui +sacerdotibus sua eripiant, qui decimis fraudem faciant. _Importate_, +inquit Deus apud prophetam[3], _decimas omnes in aedem[4] meam, ut +subinde largitio fieri possit, atque in eo ipso periculum facite et +tentate me, si non aperuero coeli fenestras omnes, ut impleam vobis +thesauros meos[5] et affluentiam omnium bonorum: increpabo +devastatorem[6], quo minus calamitatem et sterilitatem vestris agris +inferat_; quo quidem arcano nullum ad opes comparandas majus esse +potest. + + [1.] Alius: CORONAEUS. [2.] Deest alibi. [3.] Mal. 3, 10 sqq. + [4.] Alibi: _domum_. [5.] Alibi: _vos thesauris meis_. [6.] Alius: + _devoratorem_. + +OCTAVIUS: Illud[1] Muselmannis omnibus potissimum curae est, ut sacrorum +antistites opibus affluant, idque Muhammedes sapienter providit, ne +sacerdotum inopia rerum divinarum ac religionis afferat contemptum. + + [1.] Deest in aliis codicibus. + +CURTIUS: Decuitne Muhammedem, qui se prophetam ferebat, mendaciorum +ferculis imperitos plebis animos inescare aut legem a Gabriele sibi +datam mentiri? Cum autem[1] in Alcorano scripserit[2], virginem Mariam +matrem Jesu esse Mosis et Aaronis sororem, nimis pueriliter in historia +mentitus est; duobus enim annorum millibus Maria soror Mosis ante mortua +erat, quam Maria mater Jesu nasceretur. Quod autem Agareni se Deum +aeternum colere praedicant et eundem adorare, quem olim Abrahamus, in eo +ipso a sua lege defecerunt, quippe Dei ac Muhammedis laudes[3] saepius +cumulant, sepulcra Muhammedis ac Nabissae religiose adorant ac donis +ingentibus oblatis venerantur. Quid enim funestius, quam quod Muhammedes +turpissima[4] libidinum foeditate homines impuros ad suae religionis +cultum pellicere modis omnibus tentavit? aut quis corruptor publicus non +sibi persuadeat, pulchrum ac honestum esse in terris id, quod in +paradiso honestum esse docuit legislator? et quidem Leo Afer, qui, +Mahomedis ejurata religione, Romanam amplexus est, scribit, quendam +sectarium Ianfarida[5] in urbe Cahira publice mulierem, spectante populi +corona, constuprasse ac post amplexum cives mulieris istius vestimenta, +quasi divinitatem[6] stupri contagione adepta fuissent, summis digitis +contacta exosculari coepisse, maritum vero non tantum uxori et adultero +gratulatum esse, sed etiam festas epulas et ludos amicis cunctis +concelebrasse. Quod mirum videri non debet, cum talia praemia Muhammedes +suae religionis cultoribus proposuerit[7]. Quodsi Pythagoras Homerum, +Orpheum, Hesiodum apud inferos, de arboribus suspensos, a serpentibus +jure torqueri dixit, ac Plato ipse a sua civitate Homerum exegit, quod +Deorum jurgia, plagas, lenocinia, stupra, caedes, incestus turpiter +finxisset, quanto poena graviore dignus est Muhammedes, quod[8] se +prophetam et legislatorem et pietatis magistrum et religionum censorem +profitetur[9]? + + [1.] Alii: _enim_. [2.] Alibi: _scripsisset_. [3.] Desiderantur haec + viginti verba in aliis codicibus. [4.] Alii: _turpissimarum_. + [5.] Alibi: _Ibufaridae_. [6.] Alii: _divinam_. [7.] Azora 1 et 81. + [8.] Alibi: _qui_. [9.] Alii: _profiteatur_, vel: _profitebatur_. + +SALOMO: Haec omnia non modo dictu foeda, sed etiam exemplo perniciosa +videntur, scilicet hominibus turpia libidinum praemia proponere virtutis +ac pietatis ergo, ac falsis promissis imperitos, contra quam deceat, +tractare[1], cum Deus optimus maximus promissa non tantum praestet, sed +etiam multo liberalius, quam polliceatur[2]; impostores vero plura +semper promittant, quam efficere queant aut velint. Nam cum Deus +spopondisset, virgam illius, quam ad pontificem sibi delegerat, +germinaturam, mox eadem virga protulit germina, flores, frondes, +fructus: ita quoque cum suae legis cultoribus terram polliceretur, +coelestia praemia largitur; cum vitam promittit, non modo hanc, sed +etiam futuram multo meliorem donat. Sic Onkelos Chaldaeus interpres +locum hunc: _Qui pacta mea et judicia exequetur, vivet_[3], +interpretatur de vita sempiterna. Illud perniciosius, quod qui praemia +ista libidinum fabulosa esse sciunt, etiam supplicia[4] proposita pro +fabulis habent et in omne dedecus praecipites ruunt. + + [1.] Alii: _lactare_. [2.] Alibi: _pollicebatur_. [3.] Levit. 19. + Exod. 20, 31. Deuter. 15. Ezech. 2. [4.] Alibi: _sceleribus_. + +OCTAVIUS: Xenophontis et Platonis sententia mihi valde probatur, +scilicet magistratibus ac medicis licere ac semper licuisse, perinde ac +nutricibus erga infantes, mentiri, his quidem salutis corporum ac rerum +publicarum causa, quanto magis animorum[1] saluti modis omnibus +consulendum? Demus certe Muhammedem corporeas voluptates post hanc vitam +promisisse his, qui pudicitiam colerent, quam ipse legislator in Maria +virgine, in Zacharia, in Johanne maximis laudibus pluribus Alcorani +locis commendavit, adulteros vero sempiternis inferorum ignibus +devovit[2]. Sed quis non videt, haec ab eo[3] scripta fuisse, ut omnes +intelligerent, eos, qui sese turpium voluptatum blanditiis +mancipassent[4], praemiis aeternis ac beata vita carituros? Sic enim +aperte declarat[5]. Sed quoniam australes populi omnium maxime projecti +sunt in Venerem, Muhammedes illa praemia excogitavit, ut homines etiam +invitos pertraheret[6] ad verum decus. Cum igitur illa sanxerit, ut +animas ab interitu servaret, quid in eo genere tum peccavit, quod veniam +non mereatur? aut quid aliud Christus proposuit[7], quam eos, qui summa +cum integritate vixerint, beatissimam vitam in aeternis voluptatibus +perfruendis adepturos? Quanquam non valde solliciti sint viri boni ac +sapientes, quanta sint virtutis ac pietatis praemia futura, cum virtus +per se ipsam maximum sibi praemium sit, ac magnopere laudandus videatur, +qui nihil boni facit, nulla proposita mercede. Omissis igitur virtutum +praemiis, omnes omnium religiones inquirite, si ulla est usquam gentium +aut antea[8] exstitit unquam, quae puriorem aeterni Dei cultum doceat, +quae ab idolorum et creatarum rerum non modo cultu, verum etiam adspectu +et cogitatione longius discedat, quam religio Musulmannorum. + + [1.] Alibi: _animarum_. [2.] Azora 76. [3.] Alibi: _illo_. + [4.] Alius: _manciparent_. [5.] Azora 1 et 6, 51 et 117. [6.] Alibi: + _protraheret_. [7.] Alibi: _promisit_. [8.] Alibi: _ulla_. + +SALOMO: Quod Ismaëlitae aeternum Deum nec plures uno colunt, hoc habent +a lege divina, nec decuit Muhammedem, novae[1] legis specie, quam ab +angelo Gabriele sibi datam mentitus est, vera falsis, turpia honestis +miscere. + + [1.] Alibi: _nova_. + +OCTAVIUS: Necessariam fuisse legem Muhammedis, docuit eventus; neque +enim aliter Asiae et Africae populi de opinione illa deitatis, quam de +Jove et Christo conceperant, deturbari potuissent, nisi Muhammedes ope +divina id praestitisset, ne deinceps homines ullam spem aut praesidium +salutis in illius vita aut in hujus morte collocarent, quem tamen +mortuum esse negavit, sed Dei potestate hostium manibus ereptum. His +jactis fundamentis, duo[1] praesidia maxima stabiliendae religionis +adjecit, primum quod servitia ad pileum vocavit, libertate proposita iis +omnibus, qui se suamque disciplinam sequerentur, alterum quod de sua +lege[2] disputari vetuit, sed bellorum vastitate ac terrore poenarum sua +jussa detrectantes compelli jussit[3]. Itaque Homarus, Muhammedis +legatus, ingenti servorum exercitu collecto, praefectos urbium ac +praesides Arabiae, Syriae, Aegypti armis fregit, ac brevi Chaldaeorum ac +Persidis regiones[4] invasit, exustis omnibus paganorum et Christianorum +libris. Illud tamen arcanum adhibuit, quod Christianos quidem ad se +pertraxit, cum prophetam Christum appellaret, Judaeos vero, Arianos, +Nestorianos, Sabellianos pellexit, cum Christum negaret Deum esse. Est +enim Arianorum sententia fundamentum religionis Ismaëlitarum, quoniam +utrique virginis quidem filium et creaturam esse confitentur, Deum tamen +esse negant[5]. Quae Arianorum sententia conciliis octo confirmata est, +scilicet quae Tyri, Sardibus, Smyrnae, Mediolani, Seleuciae, Nicaeae, +Tarsi coacta sunt, ac potissimum synodo Ariminensi, qua sexcentorum +pontificum concordibus animis ac sententiis Arianam religionem +comprobarunt. Clarius etiam Nestorius, qui Mariam Dei matrem esse aperte +negavit. + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Alibi: _religione_. [3.] Azora 2. 3. + 6. [4.] Alibi: _legiones_. [5.] Epiphanius contra Arianos; Hilarius + l. 3. de trinit. + +CURTIUS: Si haereticorum inter se conspirantium multitudo synodus est +appellanda, quid obstat, quominus Epicuraeorum coetui ecclesias et +concilia non liceat appellare? At ne juris consulti quidem ullam +societatem scelerum aut collegia flagitiosorum[1] coire patiuntur, +quanto minus Nestorianorum, Sabellianorum et Arianorum nefariae +conjurationes[2] in Deum concilia dici debent, cum abrogaverint +praecipuum fidei caput, scilicet Christi deitatem ac trium personarum in +unius essentia trinitatem, quam firmissimis innumerabilium conciliorum +ac potissimum Nicaenae synodi fundamentis stabilitam debemus tueri. + + [1.] Alibi: _flagitiorum_. [2.] Alibi: _conciones_. + +OCTAVIUS: Christianae religionis antiquitatem--[1] + + [1.] Alii codices adjiciunt: _conspiciuntur_. + +Hic CORONAEUS, cum Octavium ad responsionem paratum prospiceret ac +diutius de rebus gravissimis protracta disputatio fuisset, coetum +solvens: Post coenam caetera, inquit, ne Octavium de possessione +loquendi dejecisse videamur; tum illud disseretur, si placet, an viro +bono de religione aliter sentire liceat, quam publice profiteatur? Ita, +salutati vicissim, cum summa spe futurae disputationis discesserunt. + + + + +LIBER QUINTUS. + + +Cum ad coenam singuli rediissent, ego tragoediam Octavii persequi +jussus, cum ad eum locum pervenissem, quo Soliman, Turcarum rex, +primogenitum Mustapham fracta gula in interiore cubiculo coram ingenti +exercitu ad Prusiam[1] coacto projici mandavit, praeconis voce ad tubae +sonitum altissime exclamante hoc carmen: + + Sit unus coeli imperator[2] maximus, + Sit unus terrae imperator praepotens; + +consistere me jussit Coronaeus, qui quidem secundis[3] mensis affabre +ficta[4] poma veris ita miscuerat, ut acutissimus quisque[5] posset +falli. + + [1.] Alibi: _Prassiam_, vel: _Russiam_. [2.] Alibi: _temperator_. + [3.] Alius: _sentiendi_. [4.] Alius: _picta_. [5.] Alibi: + _quisquis_. + +FRIDERICUS, homo minime malus, specie deceptus, cum pomum fictum +dentibus admovisset: Haud scio, inquit, an quisquam vestrûm non +falleretur. Quum caeteri propius intuentes admirati sunt tam artificiose +ficta[1] poma, ut de arbore decerpta viderentur, CORONAEUS: Si oculorum +sensus, omnium acutissimus, tam absurde fallitur in rebus levissimis, +quî[2] fieri potest, ut mens, quae nihil nisi a sensibus habeat, rerum +arduarum ac sublimium scientiam certam nanciscatur? + + [1.] Alius: _facta_. [2.] Alii: _quid_. + +SENAMUS: Didiceram ab Aristotele[1], sensus nunquam, sed mentem saepe +falli. + + [1.] De anima 3, 3. + +TORALBA: Et ab Academicis, opinor, peccatur, sensus semper falli ac +nihil scire posse, et ab Aristotele, quod sensus nunquam falli putat; +gravius[1] tamen ab hoc, quam ab illis, quod mentibus nihil inesse +affirmant, quam quod a sensibus hauserint; sed quoniam haec a nobis +fusius disputata sunt in quaestione de anima, nihil repetitione opus +esse videtur. + + [1.] Alibi: _quamvis_. + +CURTIUS: Ars in hujus pomi fabrica (quod intentis oculis intuebatur) +naturam aut vicisse aut certe exaequasse videtur. + +SALOMO: Ars quidem hominis, natura vero Dei radius est, ac tantum abest, +ut ars naturam vincere et exaequare, ut ne vix quidem imitari possit, ac +tametsi opificia, signa picturae, hominum oculos saepe fallunt, +mirabilius tamen est, in eo genere bestias falli nunquam[1] posse. +Itaque cum regem Salomonem regina Sabae fallere conaretur, vero ac ficto +flore simul compositis, rogavit, uter verus esset? Princeps +sapientissimus apes importare jussit, quae ad verum florem repente +advolarunt, arte neglecta. + + [1.] Alibi: _non_. + +Et cum nescio quid aliud in eam sententiam dixissent, hymni modulatione +immortali Deo gratias egerunt. + +FRIDERICUS, quem fictio pomi pupugerat: Utinam, inquit, sic omnes, qui +falsa simulare ac vera dissimulare acutissime norunt, tanta felicitate +detegerentur. + +CORONAEUS: Rem omnium maximam optat Fridericus, quae tamen nec +appetenda[1] nobis et unius Dei propria sit. Nam si omnes omnium +voluntates et cogitationes omnibus paterent, nec suam innocentiam boni +contra vim improborum tueri nec de sceleratis justa supplicia sumi +possent, quia[2] per leges humanas cogitationes flagitiosae poenam non +patiuntur. Idcirco bonis improbi, cogitationibus nudatis[3] semper +insidiarentur, sceleratis vero boni nunquam. Itaque Momus suo merito +irrisus est, quod cum naturam temere carperet, tum vero fenestram in +pectore fieri oportuisse contenderet, ut animorum occultae latebrae ac +intimi recessus explicarentur. Sed ut proverbio dicitur: +Rhaon esti +mômeisthai ê mimeisthai+. Nam cum naturae parentem admirari ac laudare +debuisset, impie criminatur[4]. + + [1.] Alibi: _expetenda_. [2.] Alii: _qui_, vel: _quin_. [3.] Deest + in alio codice. [4.] Alibi; _debuissent ... criminantur_. + +CURTIUS: At illud quanti est, quod nudatis consiliis scelera +praeoccuparentur? + +SENAMUS: Ne Deus quidem, qui omnes hominum cogitationes percipit mente +ac suscepta parricidia prospicit, prius punienda judicat, quam ad exitum +ea perducantur, contra quam Isocrates[1] ac Tiro Tullius fieri oportere +putabant, ne supplicio poenitentiam cogitationis impiae praevertisse +putaretur[2]. + + [1.] Contra Lochiten; Tiro apud Gellium c. 29. [2.] Alii: + _quaeremur_. + +TORALBA: Ego quidem non, si possim, aliorum sensus aperire velim, sed +illud optem, ut nemo aliud sentiat et aliud obloquatur, nisi id alterius +commodo fiat, ut superius ab Octavio dictum est, laudabile semper +fuisse, salutaribus uti mendaciis. + +FRIDERICUS: Ita quidem homines hominum causa de rebus publicis ac +privatis statuunt, sed cum Deus singulas mentes altissime[1] scrutetur, +mirum tamen, plerosque[2] adire templa, sacra facere, vota verbo tenus +concipere ac reddere, contra quam sentiant ac velint; ac de his +quidem[3] Deus apud Esaiam[4]; _Populus hic_, inquit, _labiis suis +glorificat me, cor autem ejus longe est a me._ + + [1.] Alibi: _artissime_ vel: _accuratissime_. [2.] Alibi: _plures_. + [3.] Alibi: _quondam_. [4.] Jesaiae 29, 13. + +SENAMUS: Quoniam Fridericus in quaestionem a Coronaeo propositam +ingressus, ut accuratius discutiatur: an viro bono de religionibus +aliter sentire liceat, quam publice profiteatur, distinctione opus esse +opinor. Nam theologorum fere omnium summa consensione nihil aliud est +religio, quam aversio a creatura ad purum unius Dei[1] cultum, impietas +vero aversio a creatoris cultu ad creaturas; verius opinor, quam +Aristoteles, qui religionem definit +peri tôn theiôn[3] epimeleian+. Et +pauci admodum reperiuntur, qui sine ullo bonorum, famae, capitis metu +publice et privatim, ubi terrarum fuerint, Deum aeternum colant, quos +ordine primo collocare possumus. Secundum genus est eorum, qui privatim +Deum aeternum amplectuntur ac publica idolorum templa fugiunt. Tertium +genus est eorum, qui hostium captivi idolorum ac daemonum templa +supplicii metu adeunt, nihilominus tamen intimis animorum sensibus Deum +aeternum contestantur, sese ab omni idololatria mentem alienam ac puram +retinere, secuti Jeremiae[4] consilium in iis litteris, quas ad cives +Babylonem adductos scripsit, quos graviter cohortatur, ut cum ante idola +procidere cogerentur, animis tamen et mentibus Deum aeternum adorent. +Quartum genus est eorum, qui nec hostium captivi sunt, nec pericula +capitis adire coguntur, sed opibus, honoribus, liberis aucti[5], publica +idolorum fana subeunt, ne opes deserere aut exulare necesse habeant, +privatis tamen precibus ac votis Deum aeternum venerantur et pro statuis +procidentes eundem suae puritatis testem appellant ac precantur ab +immortali Deo, ne vis illa sibi fraudi sit. Quintum genus est eorum, +qui, falsa religione, quam opinantur veram esse, altius imbuti, aliorum +templa, quae profana putant, refugiunt ac privatis domesticisque Diis +inserviunt. Sextum genus est eorum, qui privatos[6] Deos et falsam +religionem, quam habent pro vera, privatim et publice sine metu +amplectuntur. Septimum est eorum, qui dubitant, verane sit an falsa +opinio, quam sectantur, in ea tamen instituti publice ac privatim +acquiescunt, ambigua spe salutis. Octavum genus est eorum, qui quam +veram religionem putant, ob id tantum sectantur, ut pietatis opinione +tutius fallere possint. Nonum genus est maleficorum et sortilegorum, qui +cum in ipsis templis adoraturi procumbant, Deum illum, quem rerum +existimant, mentibus ac verbis tacitis impie detestantur et privatim[7] +daemonibus[8] humanas hostias mactant, aut si de religionibus statuendi +potestatem habent, sacrorum majestatem ac venerationem omni genere +foeditatum conspurcant, ut qui Bahalis Peori sacra instituerunt, pudenda +impudentissime revelare cogebantur[9] ac stercoribus religionis speciem +funestare, nec minus turpiter, qui, ad sagarum Pythiacarum pudenda +auribus admotis, oracula excipiebant. Decimum genus est eorum, qui +nullam omnino religionem, aut religionis speciem curant aut inquirunt, +sed bestiarum in modum cupiditatibus ac libidini obsequuntur. Quorum[10] +teterrimi non satis habent omnem ex animo religionem et religionis +speciem exuisse, verum etiam omnes omnium religiones privatim et publice +irridere. Ex quibus planum fit, septem esse religiosorum hominum genera, +quos amplecti soleo, quatuor vero Atheorum appellatione usurpare +possumus, alios aliis deteriores. + + [1.] Alibi additur; _creatoris_. [2.] Alibi: +ton theon+, vel +to + theion+. [3.] _Post librum Baruch, in epistola ad Judaeos in + Babylonia_. [4.] Alibi: _adjuti_. [5.] Alii: _patrios_. [6.] Alius: + _privatis_. [7.] Alibi: _daemoniis_. [8.] Alibi: _cogebant_. + [9.] Alius: _omnium_. + +OCTAVIUS: Cui publice sine metu capitis ac bonorum non licet, Deum +aeternum colere, hunc tamen ante aras daemonum ac idolorum procidentem +mente pura Deum adorare posse, judicavit Jeremias[1], cujus sententiam +quis audeat aut velit aut possit improbare? + + [1.] Epist. ad cives in Babylone. + +CURTIUS: Mihi profecto probari non potest eorum simulatio, qui corpore +quidem statuas, mente vero Deum adorare se posse arbitrantur; id enim si +licuisset, cur Paulus contra sentiens: _Corde_, inquit, _creditur ad +justitiam, ore autem fit confessio ad salutem._ Qui aliter faciunt, hos +Tertullianus +allophulous+ appellans: negat, inquit, quisquis[1] +dissimulat. + + [1.] Alibi: _quicquid_. + +OCTAVIUS: Multa quidem probantur, plura[1] improbantur, caetera nec +probantur nec improbantur, sed quodammodo excusantur, ut quae vi et metu +fiunt. + + [1.] Alibi: _multa_. + +CURTIUS: Ita forsitan[1] apud judices metus verberum aut gravioris +cruciatus. + + [1.] Alibi: _quidem_. + +OCTAVIUS: Tune igitur, Curti, Deum acerbiorem arbitrare, quam humanos +judices? + +FRIDERICUS: Ut sit excusatio[1] metui cruciatus[2], quo minus clara, +voce quis Deum aeternum profiteatur, non video tamen, ut quisquam +excusandus sit, quod ante Dianae aut alterius virginis statuam +procumbat, ne opibus aut[3] honoribus cariturus sit, modo patriam +deserere liceat, ut licuit Abrahamo, qui ne ad siderum cultum +adigeretur, sedes patrias jussu divino mutavit. Alioquin non video, +quibusnam rationibus oraculum illud divinae vocis effugere possimus[4]: +Qui me confitetur coram hominibus, confitebor et ego eum coram patre +meo, qui in coelis est. Itaque Christiani veteres, qui Juliani Augusti +fraude sacra daemonibus fecerant, a suis pontificibus admoniti ac +poenitentia fracti, publice exclamabant[5]: Nos animo Christiani sumus +ac fuimus, Christe servator, fidem tibi non fregimus. + + [1.] Alibi: _Ut sic excusatur_. [2.] Alibi: _cruciatuum_. + [3.] Alibi: _et_. [4.] Matth. 10, 32. [5.] Epiphanius lib. III. + +OCTAVIUS: Si fidem ista ratione non fregerant, errore decepti, nihil +erat, quamobrem errorem deprecarentur aut precarentur veniam, cum qui +errant, nullam praebeant assensionem[1]. + + [1.] Alibi: _assentationem_. + +CURTIUS: Est apud Originem[1] gravis et acerba reprehensio in eos, qui +quod mentibus de Christo sentirent, id ipsum verbo negarent. Tales +hypocritas Deus apud[2] Heliam hac ratione refellit[3]: _Reliqui mihi +7000 virorum_ etc. Haec verba non ad mentem[4], sed ad corpora referri, +quis non videt? Quodsi veteres[5] Apollinis, Dianae, Jovis aeditui clara +voce atheos, Epicuraeos (addit Lucianus etiam Christianos) +compellebant[6], ut ex eorum templis excederent, quanto id verius in +templo Dei fieri oportet? + + [1.] Contra Celsum. [2.] Alius: _ad_. [3.] 4 Regum 17 sqq. + [4.] Alibi: _mentes_. [5.] Alii: _Veneris_. [6.] Alii: _compellebat_ + vel: _compellabant_. + +OCTAVIUS: Duobus propositis incommodis majus est declinandum, summo +sapientum omnium consensu. Grave quidem est homini prudenti ac +religioso, ante simulacra inania procidere, osculari, donis amplificare, +tametsi mens adorantis sit aeterno Deo conjuncta; gravius tamen, +impietatis labes aeternas subire et ab omni religione desertum videri, +si sacra publica deseras; gravissimum, exemplo pernicioso caeteros +contemtu publicae religionis ad omne genus impietatis[1] arcessere. Haec +igitur incommoda prius declinanda sunt, quam illa. Neque enim cuique +licet, uxorem, liberos, parentes, familiam secum abducere[2], et ut +liceat, longissimas tamen regiones peragrare necesse est, ut populum +vera religione utentem reperias[3]. Moses quidem[4] ac Jeremias[5] animo +supplicia percipiebant, quae Israelitisimpendebant, ac futurum[6] +perspexerunt, ut captivi ad hostes abducti lapides ac ligna inviti +adorarent, quia[7] prae vero Deo idola maluissent, ut per quae quisque +peccat, per ea ipsa puniatur. Id tamen singulare adversus +idololatriam[8] Deus ipse amuletum dederat, ut animos ad se +converterent, cum statuis inservire cogerentur, seque propitium illis +fore testatus est. + + [1.] Alius: _impietatum_. [2.] Alibi: _ducere_. [3.] Alibi: + _reperiat_. [4.] Deuteron. 28. [5.] Jeremiae 16. [6.] Alibi: + _futura_. [7.] Alii: _qui_ vel: _quod_. [8.] Alibi: _idololatras_. + +CURTIUS: Ad servos et captivos haec oratio pertinet, vel ad eos, qui +carceribus, vinculis, verberibus ad impios cultus adiguntur, ut[1] +quidem Albuguerii, proregis apud Indos orientales, crudelitas singularis +denotatur, quod Christianorum, qui ad Muhammedem[2] inviti +defecerant[3], dextras manus ac pollices sinistros, nares et auriculas +amputari jussit. Sed haec ad eos non pertinent, quibus alio emigrare fas +est. + + [1.] Alibi: _et_. [2.] Alius: _Muhammedanos_. [3.] Alius: + _defecerunt_. + +OCTAVIUS: At licuit Naëmo principi emigrare, noluit tamen, qui tamen ab +Elisaeo propheta excusatur[1]. Is enim lepra curatus vovit, se deinceps +aeterno Deo sacra facturum. Si tamen, inquit, rex Syriae humeris meis +innixus sacrificet[2] Deo Rimmoni, propitius mihi sis. Ad quem Elisaeus: +_Vade_, inquit, _in pace!_ Quibus verbis perspicuum fit, etiam illum, +qui opibus ac divitiis affluens sine ullo periculi metu contiguam Syriae +Palaestinam evadere poterat, ut libere Deo sacra facere liceret, +excusari tamen. Neque enim, opinor, Deus Abrahamum patriam deserere +jussit, ne sideribus servire compelleretur, sed ut adversariorum +insidiis liberaretur. + + [1.] 2 (4) Regum 5, 20 sqq. [2.] Alius: _significet_; alius: + _sacrificaverit_. + +FRIDERICUS: Ego illum, qui corpore et publice ante aras ac statuas +mortuorum procumbit, etiamsi Deum pura mente adoret, non minus peccare +statuo, quam si omni religione deserta Atheus censeretur, quoniam +imperitos abducit a vero Dei cultu. + +CORONAEUS: Superstitio, quantacumque sit, quovis atheismo tolerabilior +est; nam qui superstitione aliqua obligatur hunc numinis metus in +officio quodammodo ac naturae legibus continet, atheum vero, qui nihil +nisi testem metuit aut judicem, ad omnia scelera proclivi lapsu ruere +oportet. Ac tametsi actionum humanarum praestantiam sapientissimus +quisque non solum finibus ipsis metitur, verum etiam omnibus partibus et +causis, scilicet efficiente, subjecto, forma, fine, summam tamen omnium +actionum ac praecipiam causam ipso fine dijudicat[1]. + + [1.] Petrus Lombardus ex Augustino libro 2. sent. 1. qu. 1. Thomas + in secunda secundae q. 15. et canon. ministr. 23. qu. 5., ubi + intentio mala reddit opus malum, quod alioquin bonum fuisset, et 15 + qu. 6. cap. 51: Si sacerdotibus. + +CURTIUS: Quid igitur fiet sacris litteris, quae toties ac tam saepe +hypocrisin abominantur?[1] + + [1.] Job. 8. 13. 15. 17. 20. 27. 34. Jesai. 9 et 33. Matth. 6. 7. + 15. 22. 23 et 24. Luc. 12. 13. Jer. 9. Ezech. 33. Mal. 3. + 2 Regum 15. + +OCTAVIUS: Ita quidem abominantur eos, qui labiis Deum, non mente colunt, +quod pietatis ac justitiae speciem immanibus flagitiis praetendunt. At +is qui genibus advolutus, ante idola procumbit ac nihilo secius mente +sincera Deum veneratur, longissime abest ab hypocritarum perniciosa +simulatione. + +SALOMO: Probabili certe argumento utitur Coronaeus, vir non modo ++politikôtatos+, sed etiam +eusebestatos+, quo superstitionem, +quantacunque sit, quovis atheismo judicat tolerabiliorem. Videtur tamen +atheus, qui Deum penitus ejuravit et ex animo ejecit, minus peccare, +quam qui illum cum rebus creatis conjungit eodem cultu, quia minus +peccat servus fugitivus aut miles desertor, quam qui obsequium domino et +imperatori suo contumeliose praestat. Quin etiam gravius peccatur ab +iis, qui aeternum ac verum Deum cum falso cultus honore communicato +copulant, quam qui hunc ab illo disjungunt, et veri Dei veneratione +deserta inserviunt iis, quos sibi erroris opinione Deos finxerunt. Et +quemadmodum uxor poenis capitalibus obligatur[1], quae legitimum thorum, +adulterio commisso, conspurcaverit, meretrix non item, quia maritum, +quem nullum habet, fraudare[2] non potest: ita, duobus superstitiosorum +hominum generibus propositis, alteri quidem ingrati, qui[3] verum Deum +non exquirunt[4], alteri[5] contumeliosi, qui quidem aeternum ac solum +Deum agnoscunt, eundem tamen insigni contumelia non dubitant societatis +impurissimorum daemonum vel statuarum contubernio violare. Contumelias +autem acerbius, quam injurias ferre solent ii, qui nullam suae +dignitatis et gloriae curam habent; at immortali Deo suae gloriae decus +quanti sit, indicat illa obtestatio apud Jesaiam: _Cui_, inquit[6], _me +exaequavistis, aut cujus similem fecistis? Vivo ego, si meos honores +cuiquam impertiar?_ Et quidem impios Deus saepe execratur, saepius tamen +eos, qui se cum diis peregrinis[7] communi caeterorum obsequio +conjunxerunt, supra modum zelotypia commotus abominatur. Et quoties agit +de jure suae majestatis, agit autem[8] saepissime, supra homines et +supra Deos hominum[9] fictos et supra quicquid est, quod hujus mundi +ambitu comprehensum videmus, ut in altissimo imperii et honoris culmine +collocatus, caetera fluxa ac caduca longissime infra se despiciens, pro +nihilo esse et ex nihilo creata et ad nihilum recasura[10] testatur. + + [1.] Numerorum 20, 10. [2.] Alibi: _foedare_. [3.] Alibi: _quod_. + [4.] Alibi: _cognoscunt_ vel: _agnoscunt_. [5.] Alius: _aliter_. + [6.] Jesaiae 46, 9 sq. [7.] Deest in alio codice. [8.] Alibi: + _enim_. [9.] Addunt alii: _inani opinione_. [10.] Alibi: _evasura_. + +OCTAVIUS: Non dubito, illum, capitaliori fraude obligari, qui sciens, +prudens creatorem cum creatura[1] honoris communicatione conjungit, quam +qui Deos fictiles una cum vero Deo plane rejicit. Et quidem[2] mallem +diceres, Octavium nunquam exstitisse aut abs te, Coronaee, qui singulari +amore me amplecteris, repudiari, quam furiosum, petulantem, iracundum, +impium dici ac talium hominum contubernio copulari. Sic quoque praestat, +Deum non esse, mentiri, quam aut mortalem aut corporeum arbitrari aut +cum sanctis[3] illum eodem cultu, iisdem sacris, eadem ara +consecrare[4]. Sed qui statuas ac sidera pro Diis habent, vel angelos ac +divorum mentes iisdem sacris cum aeterno Deo conjungunt, etsi non recte +faciunt, attamen in eo sunt, ut quodammodo excusationem mereantur, cum +integra mente et animo, recta conscientia, sic a pontificibus instituti, +sic docti, sic imbuti, numen[5] sibi cognatum et cognitum colant. + + [1.] Alibi: _creaturam cum creatore_. [2.] Alius: _plane_. + [3.] Alibi: _cum his_. [4.] Alii: _consociare_. [5.] Alibi: + _mundum_. + +SALOMO: Agnosco, rectam illam animi conscientiam Deo non ingratam esse. +Argumento est, quod lege divina capite plectatur[1] et is qui quem Deum +esse putabat, verbo violavit, et qui aeternum Dei nomen minus diserte +pronunciavit[2]. Vocem enim #elohekha# i.e. Deum tuum distinxit a nomine +sanctissimo #YHWH#, quo Deus aeternus significatur, et utrumque[3] ab +utroque segregatur, quod arcanum latet imperitos linguae sanctae. Ex quo +sequitur etiam, aeterno Deo non[4] ingratum esse cultum, qui fictili[5] +Deo exhibetur bona fide. Itaque videmus[6] Abrahamum, Isaacum, Jacobum, +Josuam foedera cum paganis idolorum cultoribus ferientes, jurejurando +Deorum suorum illos obligasse, ut non minus peccare videretur, quod[7] +Deos fictiles, quam qui Deum aeternum pejurio violarent. + + [1.] Alius: _plectitur_. [2.] Levit. 24.--Alibi: _pronunciant_ vel: + _enunciaverit_. [3.] Addunt alii: _caput_. [4.] Deest in aliis + codicibus. [5.] Alibi: _futili_. [6.] Genes. 37, 31. Josuae 9. + [7.] Alii: _qui_. + +OCTAVIUS: Est apud Aristotelem[1] memorabilis historia: si quis in +charta jusjurandum scripsisset, illamque in fontem Palicorum[2] +jecisset[3], si pejeratum esset, charta fundum petebat, et qui perjurio +sese obligarat, brevi moriebatur. + + [1.] +peri thaumasiôn akousmatôn+. [2.] Alii: _Palisorum_, vel: + _Palyrum_. [3.] Alius: _conjecisset_. + +SALOMO: Si peccatur ab eo, qui, quem Deum putabat, eundem perjurio +contumeliose afficit, etiam si Deus non sit, consequens est, Deo non +ingratos esse honores, qui errore justo ac bona fide Diis fictilibus +exhibentur. + +CURTIUS: Quis errore justo[1] se tueri potest, ut dominum servo, regem +subdito, creaturam creatori cultu anteferat aut conferat? + + [1.] Alius: _decore, juste_. + +OCTAVIUS: Veteres populi, paucis admodum exceptis, aut peregrina numina +coluerunt, aut cum Deo conjugarunt[1], quin etiam illi ipsi, qui in +Samariam jussu regis Assyrianorum[2] venerant[3], Deo aeterno simul ac +Diis patriis sacrificabant; justo quidem errore, cum ita instituti[4] +essent ac a suis pontificibus imbuti, ac si aliter fecissent, quam a +pontificibus praescriptum esset, impietate se ipsos obligare[5] +viderentur, quoniam pontifices ubique religionis sunt judices, ut L. +Lucullus pontifex in senatu disserebat[6]. Nec divina lex cuiquam +judicia religionum praeterquam pontificibus et ordini Levitico[7] +tribuit, tametsi violatae religionis supplicia quoque ac caeteris +irrogari velit. + + [1.] Alibi: _combinarunt_. [2.] Alii: _Assyriorum_. [3.] 2 Regum 17. + [4.] Alibi: _instructi_. [5.] Alibi: _commaculare_. [6.] Cicero ad + Atticum l. 4. [7.] Deuteron. 22. + +FRIDERICUS: Quid igitur Christus, cum diceret[1]: _Eum qui domini jussa +mente[2] percepit ac plane intellexit, si minus exequatur, gravissimis +plagis vapulaturum, cum vero qui penitus ignoravit[3], minus quidem, sed +vapulaturum tamen et ignorantem simul cum ignorantia ac inscitia +periturum?_ + + [1.] Lucae 12, 47 sq. [2.] Deest in alio codice, qui legit: + _percipit_. [3.] Alibi: _ignoraverit_. + +OCTAVIUS: Profecto verberibus dignus non modo is, qui domini jussa, quae +exequi poterat, contemsit, sed etiam is, qui non exsequitur, non tamen +is, qui nec scire poterat et suorum pontificum culpa[1] in fraudem +impulsus est, cum Dei sui voluntatem ac jussa diligentissime +exquireret[2]. At pontifices, sacerdotes, episcopi, ministri religionum +ac sacrorum interpretes Dei voluntatem ignaris ac imperitis litterarum +omnium hanc esse interpretantur ac persuadent, ut non solum aeterno Deo, +sed etiam Apollini, Dianae, Virgini, Palladi, Angelis, daemonibus, +statuis hominum ac bestiarum, cadaveribus et cineribus sacra faciant. +Hanc igitur illiteratorum et agrestium hominum imperitiam quis accuset? +aut quis poenas mereri putet? quis potius non reprehendat[3] eorum +pervicaciam ac superbiam, qui pontificibus ac sacerdotibus non +acquieverunt? cum lege divina[4] sanctissime caveatur, eos, qui +pontificis magni decretis non paruerint, capite puniendos. + + [1.] Alii: _causa_. [2.] 1 Corinth. 14. [3.] Alibi: _reprehendet_. + [4.] Deuteron. 17. + +SENAMUS: Ego quidem sic existimo, eos, qui pontificum suorum auctoritate +freti ac jussis obsequentes, statuas vel ossa putrida pro Deo coluerunt, +bona fide semper excusari. + +SALOMO: Divina lex[1] pontifices ac sacerdotes tantae eruditionis ac +sapientiae esse voluit, ut nullam erroris praetexerent excusationem, +quoties de jure divino quaereretur, cum tamen caeteros non modo +universos, sed etiam singulos ipsumque populi totius principem errore +peccantes semper excuset. + + [1.] Levit. 5. + +TORALBA: Justum errorem justa excusatione purgari non dubito, litterarum +etiam atque eruditionis expertes, qui[1] in majorum suorum institutis ac +pontificum suorum decretis acquiescant, justam erroris causam habere, +non tamen litteratos ac potissimum eos, qui doctrina rerum naturalium +imbuti fuerunt, a qua quidem certissimas de unius Dei natura, potentia, +bonitate notiones elicere potuissent, uti etiamnum Paulus ipse aperte +declarat. + + [1.] Alibi: _quod_. + +SALOMO: Praeclara quidem vis naturae est, hominum mentibus insita, quae +illos ad pietatem, justitiam, virtutes omnes exsuscitat: sed ut divinam +sententiam assequatur, nisi Deus ipsos afflaverit[1], non magis fieri +potest, quam inclusa tabula[2], docta manu picta atque elegante colorum +varietate distincta videri, sed oportebit perspicuo lumine illustrari. +Ita[3] Moses coacta populi concione declaravit[4], cum diceret: _Non +dederat hactenus vobis Deus cor ad intelligendum, nec oculos ad +intuendum, nec aures ad audiendum, annos tamen quadraginta populum ab +Aegypto per desertissimas regionum vastitates reduxerat[5] in +Palaestinam cum ingentibus ac stupendis rerum admirabilium[6] prodigiis +ac portentis._ Interdum Deus homines ita excoecari patitur, ut etiamsi +rerum omnium magnarum scientiam adepti sint, nunquam Dei cognitione ac +vera religione fruantur, quoniam ingenii acumine ac subtilitate elati +feruntur atque arroganti supercilio divinam sapientiam[7] suo studio se +assequi posse confidunt. Job[8] vero aperte confitetur, nec in aquis, +nec in terris, nec in daemonibus, quos volucres appellat, sapientiam +inesse, sed solius immortalis Dei munere et concessu tribui ad eamque +assequendam lucernam divinam sibi praeluxisse. + + [1.] Alibi: _afflavit_. [2.] Alius: _inclusae tabulae ... distinctae + ... pictae_. [3.] Alius: _Id autem_. [4.] Deuteron. 29, 4 sqq. + [5.] Alius: _deduxerat_. [6.] Alibi: _imo admirabilibus_. + [7.] Alibi: _divina_. [8.] Jobi 29 sq. + +TORALBA: Istud quidem assentior, non tantam naturae esse vim ac +potestatem, ut sine ope ac luce divina consummatam illam rerum divinarum +sapientiam assequatur. Videmus enim Aristotelem, qui veterum omnium +philosophorum fontes exhauserat[1], multa quidem argute et ordine +decente scripsisse, rerum vero divinarum scientiam nullam habuisse[2], +ut supra perspicue demonstratum est[3], Platonem vero, qui ab Aristotele +argutiarum subtilitate superatur, multo certiores de Deo deque mortalium +animarum vi ac potestate comprehensiones habuisse, quas sine divina luce +nunquam potuisset adipisci. Nam cum in ipso ineuntis aetatis flore +Phaedonem scripsisset: Libenter, inquit, mentis[4] illius aeternae +praestantiam ac naturam didicissem, sed neque per me ipsum intelligere, +neque ab alio audire poteram. Quibus autem ritibus Deus homini colendus +sit, qui doceat, fore neminem confitetur[5], nisi Deus ipse ducem se +praebeat. Id autem appellat rem omnium maximam ac praecipuam, +to +megiston kai kuriôtaton+. Cui congruit illud Arriani ad Epictetum: Nos a +Deo per angelum de rebus maximis ac pulcherrimis admoneri, +peri tôn +megistôn kai kuriôtatôn dia kallistou angelou+. Idem paulo post: Memento +aeterni Dei illumque adjutorem appella: +tou theou memnêso, ekeinon +epikalou boêton+. Quid Jamblichus? Certum est, ea sola fieri oportere, +quibus ipse Deus delectatur, quae assequi nemo potest, nisi aut Deum +ipsum audierit aut arte quadam divina sibi illud comparaverit. + + [1.] Alii: _exhauserit_. [2.] Alius: _hausisse_. [3.] Alibi: _fuit_. + [4.] Alius: _mortis_. [5.] Alibi: _fere neminem esse confitetur_. + +SALOMO: Quo quisque Deum accedit propius ac ardentius amat et metuit, eo +lux illi salutaris copiosius affulget, quam Aristoteli defuisse quis +miretur, cum vix unquam Dei meminerit, cui etiam illudit, cum animal +vocat aut negat justum esse, fortem, prudentem, sapientem, +inanissimis[1] sophismatum argutiis confisus. Quid autem capitalius quam +arbitrari, eum, a quo sapientia, prudentia, justitia, virtutes omnes +oriantur, iisdem ipsum carere?[2] Idem libro decimo quarto +tôn meta ta +physika+ (nam duo posteriores Arabum beneficio in latinum redierunt), +ubi praecipuum erat de Deo argumentum[3] nihil usquam nisi libri decimi +primi capite postremo, idque tam breviter, ut rem praeteriisse potius, +quam attigisse videatur. Plato saepissime[4] de Deo vero, nec tamen +aliter, quam summa cum veneratione ac numinis metu scribit et in +contemptores[5] Dei supra modum excandescit, illud autem frequenter +usurpare solet: si Deus velit, aut ubi Deo collibuerit, +ean theos +ethelê+ vel +ean men tô theô philon+. Denique Deum solum bonum persuasum +esse habet in eoque virtutes omnes +paradeigmatikas kai aitiôdeis +einai+. Quis ergo tantam sapientiam ac numinis claritatem in eo fuisse +dubitet, qui Deo et cui Deus tam carus exstiterit?[6] + + [2.] Addit alius: _ac levissimis_. [3.] Aristoteles lib. 14 + Metaphys. [4.] Alibi: _argumentari_. [5.] In Timaeo, in Phaedone, in + Alcibiade, in Theage. [6.] Alibi: _contemplatione_, vel: + _contemplationibus_. [7.] Alius: _extitit_. + +SENAMUS: Sed Platonem[1] tametsi de Deo tam praeclare scriberet ac +sentiret, Apollini, Palladi caeterisque diis populorum sacra fecisse ac +sacris interfuisse videmus, etsi litteris secretioribus amicos ad unius +Dei aeterni cultum et cognitionem cohortaretur. + + [1.] Ep. 7 ad Dionem. + +SALOMO: Mirum videri debet nemini, si Platoni divina lux abundantius, +quam caeteris philosophis affulsit, cum tanta veneratione scriptis +omnibus Deum persequeretur[1], ut eum Numenius Academicus Mosen Atticum +appellare non dubitarit. At noster legislator aeque ac Salomo non semel +admonuere, Deum ab iis inveniri, qui toto mentis impetu feruntur in ejus +investigationem ac venerationem; et quidem me de Deo disserentem metus +invadit cogitantem, nihil ab hominum oratione, nihil a mente proficisci, +quod tantae majestati congruere possit, seu sententiarum seu verborum +ponderibus res exigatur. Et ut sit aliquis ea religione ac naturae +bonitate, ut toto animi conatu in Dei amorem rapiatur, ut etiam +orationis ubertate ac verborum luminibus Dei laudes exornare, ut omnia +ejus gesta, judicia, leges rerumque omnium mirabilem procurationem +sermonis copia complecti, ut illius vim infinitam, potestatem, +sapientiam cogitatione, verbis, scriptis prosequi possit, ut denique +tanti numinis majestatem omnibus ad intuendum proponat, frustra tamen se +torqueat, nisi Deus ipse afflaverit[2] aures et mentes auditorum. + + [1.] Alius: _prosequeretur_. [2.] Alii: _afflavit_, vel: _affluxit_. + +CORONAEUS: Demus igitur operam, ut qui amore ac necessitate studiorum +unum et idem esse videmur, unum et idem de rebus divinis sentiamus, ut +tandem praepotenti optimoque rerum omnium conditori similes fiamus. Nam +in eo videtur Plato summum hominis extremumque bonum posuisse. + +CURTIUS: Eadem est Christi et acutissimi cujusdam theologi[1] sententia: +Ei, inquit, cum apparuerit, similes ei erimus. + + [1.] Joh. 3. 7. 8. 9. Acta 14. Calvini institut. + +SALOMO: Non video, cur in eo summi hominis bonum constituere debeamus, +cum nihil creatori cum creatura simile ac commune esse universim[1] +possit, ut R. Moses non semel admonuit, sed verius est, extremum hominis +bonum in aeterni Dei fruitione versari. _Satiabor_, inquit David[2], +_cum apparuerit gloria tua._ + + [1.] Alii: _univoce_. [2.] Psalm 16 (17), 15. + +SENAMUS: Ego ab Aristotele didiceram[1], summum hominis bonum in +virtutis amore[2] consistere. + + [1.] Eth. ad Nicom. lib. 7. [2.] Alius: _actione_. + +TORALBA: At ille[1] suorum decretorum constantiam non tuetur, cum aliis +summum bonum in mentis actione collocarit, quo quidem loquendi genere +usus est, ne cum[2] magistro Platone, cujus omnia decreta evertere[3] +conatus est, idem dicere videretur, cum tamen idem sentiret, quia nemini +dubium est, quin ipsa mentis actio sit contemplatio, quam improprie +actionem appellat. Neuter tamen verum hominis bonum attigisse videtur, +quia tametsi negotium ad otium, motus ad quietem referatur, actio ad +contemplationem, ipsa tamen contemplatio esse potest rerum abjectiorum +ac viliorum, et ut sit circa rem omnium optimam et maximam, quoniam alio +refertur, extremum bonum dici nequit. In quo rursus Aristoteles[4] non +leviter lapsus, quod finem hominis cum ejus summo bono confundit. + + [1.] Alibi: _Atqui_. [2.] Desunt haec novem sequentia verba in alio + codice. [3.] Alibi: _rejicere_. [4.] Libro 2 et 11 ad Nicom. + +SENAMUS: An potest alius esse finis hominis, aliud extremum ejus bonum? + +TORALBA: Quidni? Fines rerum omnium genitarum sunt extra res ipsas, +nihil enim fit propter se, bonum vero cujusque rei in se vertitur, et +ejus commodo, non alterius expetitur, quoniam se quisque plus amat, quam +bonum illud, quod sui beandi causa conquirit. Gramen enim progerminat, +ut sit pabulum pecori, pecus hominum victui[1], jumenta ut hominibus +sint adjumento[2] ac pro illis moriantur. Nemo tamen dixerit, hunc +bestiarum finem extremum esse bonum illarum, cum rerum omnium commune +bonum sit, bene esse pro cujusque natura. Ita quoque finis hominis est, +inserviisse gloriae Dei. _Omnia_, inquit ille[3], _feci propter me +ipsum, etiam impium ad diem ultionis_, cum scilicet impius flammis +exuritur aut in mare demergitur, ut Pharao cum legionibus eum finem +habuere, ad quem nati, facti, editi fuerant. Sic enim Deus ad Pharaonem: +_Ad hoc excitavi te, ut ostenderem in te virtutem meam et ut mei nominis +fama ubique dispergatur._ Nemo autem dixerit, Pharaonem summum bonum +adeptum fuisse. Ex quo sequitur illud etiam, eos scilicet aberrare, qui +argumentum aut subjectum[4] philosophiae moralis statuunt esse summum +bonum, quod per se ipsum Deus est, nec aliud cogitari potest. + + [1.] Alibi: _victus_. [2.] Alibi: _sint hominum adjumenta_. + [3.] Proverbiorum 16, 4. [4.] Alibi: _et fundamentum_. + +SENAMUS: Quodnam igitur subjectum futurum est sapientiae[1] moralis? + + [1.] Alibi: _philosophiae_. + +TORALBA: Homo beandus. + +SENAMUS: Cur ita? + +TORALBA: Quoniam omnis disciplina, quae ad actionem refertur, subjectum +habet id, cui primo acquiritur ipsius actionis bonum, non autem ipsum +bonum, ut valetudo non propter se ipsam appetitur, sed propter hominem. +In quo rursus deprehenditur aliud peccatum Aristotelis[1], quod[2] +summum bonum statuit in eo, cujus causa caetera non cupias, ipsum vere +propter se, non alterius causa, quia Dei fruitio, in qua psaltes +lyricus[3] et Salomo felicitatis humanae summam constituunt, non propter +se ipsam, sed propter hominem ab homine expetitur. His erroribus +sublatis, caetera, quae ad felicitatem illam pertinent, faciliora sunt +futura. Cum enim lex divina ad honesta prosequenda turpiaque declinanda +hominem excitaret, illud subjicit, ut bene tibi sit, quia Deo nihil +accedere, nihil decedere potest. Igitur actio virtutis non est extremum +hominis bonum, quoniam ad contemplationem, ut motus ad quietem refertur, +contemplatio ad optimae rei h.e. ad Dei cognitionem, cognitio ad ejus +amorem, amor eximius ad fruitionem. Ad quod enim amas, nisi ut re amata +fruaris? In hac autem fruitione summa voluptas animi versatur in actu +reflexo h.e. in clarissima lucis et amoris Dei erga nos effusione, quam +patiendo adipiscimur, non agendo. + + [1.] Ethicorum libro 1 cp. 7. [2.] Alibi: _qui_. [3.] Psalm. 16 + (17). + +SENAMUS: Sed cum haec beatitas divinae fruitionis mortalium nemini +contingat tantisper, quam mortalis corporis ergastulo inclusa mens est, +quis unquam beatus erit? + +SALOMO: Certe paucis admodum felicitas illa contigit, ut Mosi tantum +vigilanti, caeteris prophetis dormientibus, nec[1] tamen omnibus. +_Video_[2], inquit Esaias[3], _Deum in sublimi sede majestatis et +viderunt oculi mei regem Deum exercituum._ Item Ezechiel[4] oratione +longiore se hanc beatitudinem assecutum gloriatur. Huic felicitati +proximus est prophetiae gradus, cum divina lux, intercedente angelo +humanae menti copulato inter dormiendum affulget. + + [1.] Alibi: _non_. [2.] Alibi: _Vidi_. [3.] Jesaiae 6, 1 sqq. + [4.] Ezech. 2, 1 sqq. + +SENAMUS: Quid Aristoteli[1] fiet, qui beatam vitam in actione virtutis +ob id consistere docuit, ne dormientes, inquit, beati videantur? + + [1.] Eth. ad Nicomachum. + +SALOMO: Tantum abfuit ille a veri summique boni cogitatione[1], ut +bonorum fines ac malorum cum extremis bonis et malis confuderit, ut +Toralba disseruit, quin etiam hominis officium, finem ac felicitatem +unum et idem esse putavit, quia secundum virtutem vivere hominis +officium est, quod ille summum bonum appellat[2]. + + [1.] Alii: _cognitione_. [2.] Alibi: _vocat_. + +FRIDERICUS: Ego vero summum hominis bonum Dei cognitione per Christum +terminari confido. _Haec est enim_, inquit ille, _vita aeterna, ut +agnoscant te Deum verum et quem misisti Jesum Christum_[1]. + + [1.] Johannis 17, 3. + +SALOMO: De Christo quidem alias. Sed Dei cognitio proximus[1] est ad +illam, quam expetimus, felicitatem gradus. Sic enim sapientiae +magister[2]: _Nosse Deum[3] consummata justitia est, et tuae potestatis +agnitio radix est immortalitatis._ Illa tamen cognitio fertur ad cultum, +cultus ad amorem, amor ad fruitionem, quae summam animi voluptatem +parit, vel potius ipsa voluptatis[4] est fruitio. + + [1.] Alibi: _maximus_. [2.] Sapient. 15, 3. [3.] Alibi: _te_. + [4.] Alibi: _voluptas_. + +TORALBA: Haec igitur mea sententia est, primos illos aurei saeculi +parentes, quos superius diximus, Abelem, inquam, Enochum, Jobum sine +lege, Mosen sine Christo veram illam divinae voluptatis fruitionem +purissime lege naturae adeptos fuisse. + +SALOMO: Non alia mihi mens est. Nam cum Abrahamum legem altissimi +coluisse legimus[1], quid est aliud, quam naturae legis exemplar secutum +esse? Et quidem Philo Hebraeus[2]: Edicta, inquit, duarum tabularum +nihil a natura discrepant, nec magno studio opus est, ut vitam exigas ad +praescripta legum divinarum, quoniam nihil aliud, quam naturae legem et +majorum nostrorum vitam continent. Haec ille. Sed quoniam aetate Mosis +naturae lex hominum sceleribus ac flagitiis ita inquinata erat, ut +penitus ex animis obliterata videretur, et quasi sua vetustate +antiquata, Deus optimus maximus, hominum vicem misertus, eandem naturae +legem sua voce renovare ac decalogo, quem tabulis lapideis inscripserat, +complecti voluit, ac potissimum interdicta, quibus naturam violare +prohibemur. Cum igitur homines ad naturae legem obsurduissent, divina +vox necessaria fuit, ut qui naturam contemserant, naturae parentem sua +verba resonantem exaudirent. + + [1.] Genes. 22. Sirac. 44. [2.] In libro de vita sapientis. + +OCTAVIUS: Muhammedes Mosem imitatur, cum leges naturales, i.e. divinas +pessum ire ac pro Deo aeterno mortuis hominibus cultum exhiberi +perspiceret, naturae legem de unius aeterni Dei cultu renovavit, +mortuorum hominum funestissima sacra sustulit. Sic enim[1] Deum Abrahami +se colere ac vitam Abrahami ad usum revocare clara voce testatur[2], se +vero nihil aliud esse, quam Dei nuntium ac servum, caeteris etiam +prophetis inferiorem[3]. + + [1.] Alius: _etiam_. [2.] Azora 4. [3.] Alibi: _infeliciorem_. + +CURTIUS: Optimum divinae legis interpretem habemus Christum, quo nec +majorem possumus[1] nec optare meliorem, qui non est alius, quam Deus +ipse ab aeterno tempore[2] genitus, qui hominem tantum induit, ut +humanum genus ab interitu et exitio servaret sempiterno. + + [1.] Alii: _possimus_. [2.] Deest in aliis codicibus. + +FRIDERICUS: Non alia mihi mens est, nec a Curtio diversa de religione +sententia, nisi quod Helveticam, opinor, amplectitur[1], ego vero +Augustanam, quae auricularem quidem confessionem, non tamen singulorum +peccatorum dinumerationem probat[2]. Item Christi verum corpus mystica +verborum prolatione panis speciei subesse confido[3], quod Helvetica +ecclesia negat, et statuas ad iniitationem, non vero ad cultum admitti +oportere existimo[4], quas Helvetii novae religionis professores +rejiciunt omnino. + + [1.] Alibi: _opinionem complectitur_. [2.] Alius: _probo_. + [3.] Alibi: _existimo_. [4.] Alibi: _confido_. + +CORONAEUS: Ego vero ecclesiae Romanae catholicam religionem[1], in qua +natus ac educatus semper acquievi, vobis probatum iri spondeo, si qua +fides, quae maxima semper fuit scripturae sacrae[2], conciliorum +decretis ac sanctissimorum patrum per quindecim saecula concordibus +animis ac sententiis futura sit. Fundamenta quidem firmissima jacta sunt +ab ipso Christo, ecclesiae totius principe, deinde ab apostolis ac +discipulis, quasi parietibus constructa, a pontificibus Romanis tecta et +consummata est[3]. Quorum pontificum triginta tres continentur[4], qui +pro Christi nomine caesi fuere, tum innumerabiles sacrorum antistites ac +omnium gentium pontifices eandem ecclesiam moribus, miraculis, divinis +scriptis[5] fulcierunt: Irenaeus, inquam, Lugdunensis, qui a successione +Romana fidem apostolicam declaravit, Augustinus Hipponensis[6], qui +ecclesia Romana viguisse scribit apostolicae cathedrae principatum, +Ignatius et Chrysostomus Antiochiae, Petrus Alexander, Athanasius, +Theophilus Alexandriae, Macarius et Cyrillus Hierosolymis, Gregorius et +Basilius in Cappadocia, Polycarpus Smyrnae, Justinus Athenis, Dionysius +Corinthi, Gregorius Nyssae, Methodius Tyri, Epiphanius in Cypro; sed +infinitum sit omnes commemorare. + + [1.] Alibi: _religione_. [2.] Alius: _fuit, scripturis sacris_, ctt. + [3.] Damasus in vitis pontif. Romanorum. [4.] Alius: _recensentur_. + [5.] Alii: _doctrina, scriptis_. [6.] De doctr. christ. c. 8. et + Epist. 162. + +Hic SENAMUS, qui aliquamdiu haeserat, cum loqui proposuisset: Omnes, +inquit, omnium religiones, tum naturalis illa, quam amplectitur Toralba, +tum Jovis gentiliumque Deorum, quos Orientales Indi ac Tartari colunt, +tum Mosis, tum Christi, tum Muhammedis, quam suo quisque ritu non fucata +simulatione, sed integra mente prosequitur, aeterno Deo non ingratos ac +justos errores excusari confido, tametsi omnium gratissima est illa, +quae optima. Itaque omnium omnia delubra, templa, sacella, ubiubi +terrarum sint[1], adire non gravate consuevi, tum ne pernicioso exemplo +Atheus judicer, tum etiam ut caeteri divini numinis metu terreantur. +Quod meum studium optimo cuique probatum iri non diffido, tum ex iis, +quae superius dicta, tum ex eo maxime, quod religiosissimos populos, +quantacunque Deorum fictilium superstitione uterentur, virtutibus, +potentia, imperiis, opibus, victoriis Deus aeternus, praemiorum arbiter, +beavisse mihi videtur[2]. Qui vero suae religionis ac Deorum etiam +inanium, in quibus ullam[3] divinitatem inesse arbitrarentur, cultum +deseruissent, bellorum offensionibus peculiaribus[4], morbis[5], frugum +calamitatibus, pecorum inopia, seditionibus intestinis conflictari +semper consuevisse, quod historicorum omnium consensione[6] planum[7] +fit[8]. + + [1.] Alibi: _sim_ vel: _sunt_. [2.] Alius: _videatur_. [3.] Deest + alibi. [4.] Alibi: _popularibus_. [5.] Deest in aliis codicibus. + [6.] Alius: _consensu_. [7.] Alibi: _clarum_. [8.] Alii: _sit_. + +TORALBA: Si vera religio naturalis eaque perspicuis demonstrationibus +explicatur, ut non modo Octavius, sed etiam Salomo ipse confitetur, quid +Jove, quid Christo, quid Muhammede, quid mortalibus et fictilibus[1] +Diis opus est? Quis omnium theologorum melius aut accuratius, quam Jobus +Dei majestatem, potentiam, bonitatem, sapientiam, judicia admirabilia, +summam denique erga res omnes procurationem explicare potest? Quis item +arcana plura rerum naturalium ac divinarum allegorica narratione +complexus est, quam ille? quis de omnium mortalium genere purius Deum +aeternum adoravit[2]? Ille tamen Arabs, antiquior Mose, non alia quam +naturae lege, quam Abelis lege vixit. Deus tamen, integritatis ac +pietatis judex aequissimus, tantam illi justitiae, religionis, puritatis +laudem dedit, quantam mortalium nemini. Christum, qui post annorum duo +millia natus est, nec speravit nec venturum suspicatus unquam, multo +minus Muhammedem. At cum solis et siderum mirabilem magnitudinem, +sublimitatem, rapiditatem intelligeret: _Dispeream_, inquit, _si solis +ac siderum splendorem ac pulchritudinem intuens ad eorum adorationem +prociderem, quia scelus est capitali poena plectendum, Deum enim +excelsum ejurassem._[3] + + [1.] Alii: _futilibus_. [2.] Job. 1 et 31. [3.] Job. 31. + +FRIDERICUS: Eo ipso, quod Toralba Jobi libro, quo nihil divinius +fieri[1] potest, atque ejus auctoritate utitur litterarumque sacratiorem +majestatem veneratur, profecto a philosophorum gregibus segregari se +putat oportere? + + [1.] Alibi: _esse_. + +TORALBA: Libros sacratiores melioris notae non improbo, neque tamen iis +assentior propter litterarum auctoritatem, neque enim id possum ac ne +velim quidem, si possim. Sed quia certis[1] rationibus adducor, et +quoniam disputatio saepe nobis est cum Epicureis, qui litteras sacras +pro fabulis habent, hos ego non librorum auctoritate, sed perspicuis +argumentis frangi atque ab illis, quasi adhibita quaestione assentionem +extorqueri volo, ut res cum re, causa cum causa, ratio cum ratione +certet. Nam qui credit, Deum esse trinum et unum, quoniam a Deo ipso +revelatum, oportet argumentis necessariis constare, id a Deo revelatum +esse, cui plus assentimur ut conclusioni propter principia, quae si non +erunt[2] certiora conclusione, nihil poterit fieri, quia conclusio in +principia resolveretur, haec item ut alia aeque[3] incerta. + + [1.] Alii: _certissimis_. [2.] Alibi: _essent_. [3.] Alius: + _quaeque_. + +CURTIUS: In rebus divinis, quae a demonstratione longissime absunt, +usurpandum illud est, quod apud Lucam legimus[1]: _Domine, adauge fidem +meam_[2]. + + [1.] Lucae 17, 5. [2.] Deest hoc verbum alibi. + +SALOMO: Superius dictum est, fidem omnem aut argumentis perspicuis aut +sensibus integris aut divinis oraculis niti, fidem infusam nullam esse, +nisi oraculo prophetae[1] divinitus homini dato, quod omni scientia +certius est. Sed quia rarissima nunc sunt prophetiae, acquiescere nos +oportet oraculis prophetarum, quae majores nostri summa fide posteritati +reliquerunt, quoniam Christiani Alcoranum, Ismaëlitae quidam[2] novum +Testamentum; Ebraei utrumque repudiant. + + [1.] Alibi: _prophetiae_. [2.] Deest in aliis codicibus. + +OCTAVIUS: Ismaëlitae quidem hos evangeliorum libros, qui Christianorum +manibus teruntur, ut corruptos a sectariis omnino rejiciunt, vera +evangelia, quae tamen ipsi nusquam habent, penitus intercidisse putant. + +FRIDERICUS: Cur igitur Muhammedes[1] Gabrielem inducit ita loquentem: Si +de legibus et edictis ad te missis dubitas ulla in re, majorum libros +legito, nihil amplius haesitabis. Item Azora, cujus initium est: Sors +Amram[2], Deus inquit misericors, vivens, altissimus, primo vetus +Testamentum, deinde Evangelium, postremo veracem Alphaream[3], vestrae +legis confirmatorem, vobis dedit. Igitur utriusque Testamenti tabulae, +veteris et novi, aut usquequaque probandae sunt, aut usquequaque +rejiciendae. Quanquam nihil est novis tabulis comprehensum, quod legibus +divinis et prophetarum oraculis non congruere videamus. + + [1.] Azora 91. [2.] Azora 3. [3.] Deest alibi. + +SALOMO: Veteres majorum nostrorum tabulas probant Ismaëlitae, +Christiani, Judaei; sed quando Alcorani ac novarum tabularum fides in +dubium revocatur, veteribus tabulis utendum nobis est, ac testes omni +exceptione majores adhibendi. Hi autem exquirendi nobis sunt ab ecclesia +vera, cujus tanta sit dignitas, ut si omnium scripturarum ac litterarum +monimenta pereant, ab ecclesia tamen superstite rerum gestarum veritas +ac memoria in sempiterna posteritate resident. Ob id enim Moses in +populi concione: _Narrabis_, inquit, _haec filiis tuis_[1], ne quis +legem divinam cum litteris suspicaretur interituram. Item apud +Jesaiam[2] Deus Israëlitas sic obtestatur: _Vos a me rerum gestarum +testes appello_, non quia testibus egeret ad suae majestatis decus +stabiliendum, sed ut planum esset, ecclesiam Ebraeorum ab immortali Deo +fundatam ad selectani fuisse, Israëlitas adhuc viventes[3] ac spirantes +ad testimonium exsuscitabat, ut omnibus gentibus non tantum scriptis +legibus, sed etiam clara voce Dei actiones, gesta, leges +testificarentur, etiamsi litterae penitus interirent, quanquam Deus +sapientissimus prospexit, ne sacrae litterae[4] interciderent, cum in +lapides ac silices incidi et omni aetati, omni sexui explicari ac +describi jusserit[5]. Itaque incredibile videri possit, cum verum tamen +sit, in tot ac tantis majorum cladibus, exiliis, ipsiusque reipublicae +conversionibus et extrema eversione libros divinae[6] legis integros +exstare, et quidem in[7] omnibus linguis ac populis pervulgatos, atque +in iis Christianos et Ismaëlitas suarum religionum fundamenta collocare. + + [1.] Deuteron. 5, 31. [2.] Jesaiae 55, 4. [3.] Alibi: _venientes_. + [4.] Alii: _scripturae_, vel: _scriptiones_. [5.] Exod. 1 et 29. + Deuter. 28. Josuae 8. [6.] Alibi: _divinos_. [7.] Deest in aliis + codicibus. + +FRIDERICUS: Fuit quidem ante Christum ecclesia Dei[1] in populo +Israëlis, quae nunc ad Christianos translata est, lege autem divina +nihil aliud est, quam evangelii +prôtotupos+[2], ut Origenes appellat. +Sed quando humani seminis[3] servatorem, etiam[4] totius ecclesiae caput +a stirpe Abrahami coelitus missum non modo repudiarunt Judaei, verum +etiam probris[5], ac contumeliosa[6] morte affecerunt, Deus etiam illos +suo merito rejecit ac repudiarit, ut ceterae gentes divinae salutis +beneficio fruerentur. + + [1.] Deest in aliis codicibus. [2.] Alius: +archetupos+. [3.] Alius + addit: _Messiam sui seminis_. [4.] Alii: _in_. [5.] Alii addunt: + _omnibus_. [6.] Alii: _contumeliosissima_. + +SALOMO: Haud sane invidemus caeteris gentibus suam salutem, sed +ardentibus votis optamus ac pro illis continenter precamur. + +FRIDERICUS: Vestris precibus ac votis facile carere possumus, quin etiam +vota Judaeorum potius nocitura Christianis quam profutura judicamus. Non +legistis apud Jesaiam[1], fore tempus illud, cum dicetur: _Benedictus +populus meus Aegypti, opus manuum mearum, Assyrius._ Item capite +ultimo[2]: _Congregabo omnes gentes et linguas, quae venient et videbunt +gloriam meam, et mittam ad eos, ut praedicari possit nomen meum et laus +mea ubique promulgari._ Ac de eorum numero mihi Levitas ac sacerdotes +cooptabo. + + [1.] Jesaiae 19, 25. [2.] Jesaiae 66, 18. + +SALOMO: Operae pretium est[1] adjicere id, quod a Friderico +praetermissum est in illis Jesaiae oraculis[2]: _Benedictus_, inquit, +_populus meus Aegypti et opus manuum mearum Assyrius, hereditas autem +mea Israël_, quia est creator populorum et communis parens. Itaque legem +eandem voluit esse civium ac peregrinorum, et utrisque consultum esse +voluit[3]; sed tamen singulari quadam praerogativa Israëlitas ex omnibus +populis selectos sibi ascivit, quos etiam et peculii et haereditatis et +primogeniti appellatione quadam prae caeteris et honore singulari +cumulavit: _Filius_, inquit[4], _meus primogenitus est Israël, gens +sancta, natio sacerdotalis._ Quae cum ita sint, quis arbitraretur, Deum +immortalem suae haereditatis unquam obliturum, suam gentem, suam +ecclesiam deserturum? Nam cum olim finitimi Israëlitarum populi urbes +majorum nostrorum ab hostibus[5] solo exaequatas, templum direptum[6] +atque incensum, reliquias populi a Chaldaeis in servitutem abductas +viderent, superba verborum contumelia Israëlem a Deo rejectum +criminabantur. Sed Deus apud Hieremiam[7] omni asseveratione[8] +confirmat, ratos coelestium orbium cursus ac rapidas siderum +conversiones ante conquieturas, quam Israëlitarum obliviscatur. Idem, si +poterit, inquit, coelorum amplitudo mensura designari aut terrae +fundamenta exquiri, ego quoque populum meum Israël repudiabo. Et tametsi +graves ac acerbas calamitates populo suo impendere[8] minatur, si a sua +lege desciscat, nunquam tamen sui cum Abrahamo foederis ac populi +obliturum, gravi jurejurando[10] confirmavit[11]. Ac revera nunquam suae +gentis oblitus est, sed ubique terrarum dispersam amplexatur, quia in +eadem lege divina exercemur, in qua majores nostri quatuor circiter +annorum millibus acquieverunt, quod non modo sacri, sed etiam profani +scriptores testificantur. Sic enim Tacitus: Judaei unum Deum, unum numen +aeternum ineffabile, nunquam interiturum colunt, ac profanos habent, qui +simulacra colunt ac[12] venerantur. Ac tametsi Hebraei, Ismaëlitae, +Christiani Abrahamum ecclesiae suae auctorem credere non dubitant, soli +tamen Hebraei legem ac religionem semper sui similem coluere. Christiani +vero et Ismaëlitae sectarum familias innumerabiles foverunt semper, +Arianos inquam, Nestorianos, Sabellianos, Manichaeos, Donatistas, +Ebionitas, Novatianos, Nazaraeos. Sed quid commemorem sectas circiter +centum viginti, quas Tertullianus, plures etiam quas Epiphanius jam +initio nascentis ecclesiae Christi scriptis suis dinumerat[13]? Neque +vero Themistius, nobilis peripateticus, graviorem habuit causam, ut +Valentem Augustum a profligatione et proscriptione Christianorum +revocaret, quam quod asseverabat, trecentas amplius sectas a se invicem +dissidentes Christianos fovere. Quaenam potuit igitur in tanta opinionum +inter se discrepantium varietate ecclesia consistere? quin etiam his +quoque temporibus Helvetiorum ecclesia Romanam[14], Augustana utramque, +Catholici Anabaptistas. Puritani superstitiosos, Abyssini Graecos, +Graeci Latinos refutant ac vicissim omnes ab omnibus refelluntur. Nec +minor est varietas sectarum inter Ismaëlitas. Nam mortuo Muhammede Hali, +sororis ipsius et Habitali[15] filius, prophetam se ferens, sectam +potentissimam excitavit, Muhammedistis infestissimam, quae duae sectae a +discipulis incrementa sensim acceperunt, Lesharion scilicet et +Imanian[16], qui certant inter se capitalibus odiis; sed praeter +utramque sectam sexaginta duae singulares enumerantur. Nam Elhosiba +Albilaben Muhammedis multa abrogavit[17]. Octogesimo[18] post anno +Elhari Ibim novam sectam condidit, quae centesimo post anno capitalibus +pontificis et Calipharum decretis et suppliciis est abrogata, deinde +quinquagesimo post anno renovata ac rursus vigesimo post anno rejecta, +nec aliter discordiae sedari potuerunt, quam Elgazuli theologus septem +libris quasi arbiter pontifices quidem legum imperatoriarum sectatores, +legis vero Muhammedicae castigatores appellaret[19]. Neque tamen licuit +plebejis ordinibus hanc sectam sequi, sed eruditis tantum. Cur eruditis +tantum? aut si Muhammedi lex ab angelo Gabriele data erat, ut quidem +ille mentitur, quid humanis castigatoribus opus erat? Aliam quoque +sectam creavit Esses Renardus[20], aliam Isbofaridus[21], qui omnes +omnium religiones Deo gratas esse scripsit, si quem quisque Deum +arbitretur, eundem sincera mente colat; Deos autem appellat sidera, +coelos, elementa. Sed ne infinitus sim ac taedio vobis futurus, si omnes +Ismaëlitarum sectas oratione complecti posse confidam, quas tamen +Eleofanus theologus distincte libris septem, utcunque[22] potuit, +explicare videtur. Ex quo efficitur, nec Ismaëlitas, nec Christianos +religionem certam, quam sequantur, ullam habere, multo minus ecclesiam +certam in tanta varietate. + + [1.] Alius ita: _Ac de illorum numero mihi leve pretium est_. + [2.] Jesaiae 19, 25. [3.] Exod. 4, 23. [4.] Exod. 19, 6. [5.] Desunt + alibi duo haec verba. [6.] Alibi: _dirutum_. [7.] Jeremiae 31, 37. + [8.] Alibi: _assecuratione_. [9.] Alibi additur: _hinc inde_. + [10.] Alibi: _juramento_. [11.] Levit. 1. 26. [12.] Duo haec + antecedeutia verba desiderantur in alio codice. [13.] Alii: + _dinumerant_, vel: _dinumerarunt_. [14.] Alius: _Helvetica ecclesiam + Romanam_. [15.] Alibi: _Habigali_. [16.] Alius: _Leshariorum + scilicet et Imaniarum_. [17.] Alius: _Abilaben multa legibus + Muhammedis subrogavit_. [18.] Alii: _octuagesimo_. [19.] Alius: + _appellarat_. [20.] Alii: _Romardus_. [21.] Alii: _Ismofaridus_. + [22.] Alibi: _ut aeque_. + +FRIDERICUS: Certissima ecclesiae et verae religionis argumenta sunt tum +in doctrina Christi, legibus divinis consentanea, tum in legitimo +sacramentorum usu perpetuaque electorum multitudine, unam et eandem +Christi disciplinam constituente[1]; Christum vero Abrahami foedus +explevisse[2] et ejus beneficio gentes omnes felicitatem divinitus +promissam adepturas, omnes fere confitentur, exceptis Judaeis, +Paganis[3], Epicuraeis. Ecclesia inquam[4] Romana, Zwingliana, +Augustana, Graeca, Abyssina, neque hi modo, sed etiam Ariani, Manichaei, +Donatistae, Nestoriani, Sabelliani, Eutychiani, Pelagiani, neque hi +tantum, verum etiam Agareni, a Muhammede instituti, Christum Messiam +esse testantur. Nec solum isti, sed et bona pars Judaeorum, Apostoli +inquam, Christi discipuli, reipublicae Christianae creatores. Et quidem, +si quis Judaeus in coetum arrogandum se dederit, prius Christum Mariae +virginis filium[5] verum Messiam confiteri necesse est[6]. Nec si +quidem[7] inter se Christiani dissideant, propterea inconcussam ac +stabilem ecclesiam, quae[8] invisibili electorum coetu conflatur, +subvertendam inquam. + + [1.] Alibi: _constituere_. [2.] Alii: _explicuisse_. [3.] Deest in + aliis codicibus. [4.] Alibi: _Ecclesiae, ut_ etc. [5.] Addunt alii: + _et_. [6.] Alibi: _habet_. [7.] Alii: _quid_. [8.] Alius: _ex_. + +CURTIUS: Nullam omnino ecclesiam comperiemus, si levium etiam opinionum +fibras computare[1] velimus omnes. At ne vetus quidem illa Israëlitarum +multitudo ecclesiae nomen mereretur, cum sectarios suos quoque +haberet[2], Nazaraeos scilicet, Pharisaeos, Sadducaeos, Essaeos, +Samaritanos, Herodianos, Hemerobaptistas. + + [1.] Alius: _amputare_. [2.] Alibi: _haberent_. + +SALOMO: Sectarios ab haereticis dividere nos oportet; hi enim ab +ecclesia penitus divelluntur, illi vero non item, sed puriore quodam +vitae instituto a fece plebis segregantur, ut quos divina lex notat +Nazaraeos[1] i.e. separatos, quod[2] ex voto dies aliquot aut menses aut +annos aut perpetuam vini abstinentiam vovebant, quo tempore nec barbam +nec crines circumcidere licebat. Atque haec una secta est, ab immortali +Deo instituta, eorum qui caeteris sanctiores essent, qua quidem +imitatione Pharisaei h.e. separati, et Essaei h.e. operatores, qui[3] +non simul actione ficta, sed operibus ipsis sanctissimam omnium vitam +agebant. Seorsim enim collegia instituebant Essaei et victu communi +utebantur, ut monachi, sine ulla vestitus commutatione[4]. +Hemerobaptistae nihil aliud a caeteris differebant, quam quod corpora +quotidie proluebant. Sadducaeorum nomen a #tz/d/k#, quod justum +significat, quod justiores caeteris haberi vellent Sadducaei, sed a +plerisque ad ironiam trahebatur, ut Aegyptii reges, qui fratrem aut +patrem aut matrem interfecerant, Philadelphos, Philopatres, Philomatros +appellabant. Igitur intelligitis, homines istos[5] omnes vitae +sanctitate, non religionum varietate dissidere. Alioquin si haeretici +illi appellandi sint, innumerabilium monachorum collegia, victu ac +convictu discrepantia, haereticorum appellatione censeri oportet. +Quantum ad Samaritanos attinet, nec Judaei genere sunt, nec religione, +nec Ismaëlitarum coetu continentur; quippe Deorum turbam cum aeterni[6] +Dei cultu conjungunt, ut[7] catholici Romani, qui ad unius aeterni Dei +venerationem angelos ac Divorum ordines adjunxerunt, statuas etiam proni +deosculantur et panis crustulas[8] pro Diis habent, quod Zwingliani +summae impietati tribuunt, Romani Catholici Zwinglianos, Augustanos, +Graecos capitalibus judiciis ac flammis ultricibus prosequuntur[9], +quasi[10] Deum faciant illi impietatis rei. Sed Hebraeorum purissima ac +simplicissima religio nihil impuri admistum habet, nullas haereses +adjunctas, nullum praeterquam unius Dei cultum agnoscit. + + [1.] Alibi: _Naziraeos_. [2.] Alii: _qui_. [3.] Alii: _quod_. + [4.] Josephus, de jud. 2, 8. [5.] Alii: _hos omnes_. [6.] Alibi: + _aeterno_. [7.] Alii: _et_. [8.] Alii: _crustula_, vel: _crustulam_. + [9.] Alibi: _persequuntur_. [10.] Alii: _Sunt autem hi aut illi + impietatis rei_. + +CURTIUS: Quod Salomo gloriatur, Israëlitas singulari quadam Dei +beneficentia selectos fuisse, demus illud; sed ab illa coelesti gratia +sponte defecerunt[1], quando Christum Deum et hominem humani seminis +servatorem sibi oblatum, falsis testibus ac calumniis oppressum, +supplicio contumeliosissimo dediderunt[2]. Itaque nihil mirum, si Deus, +tanti sceleris immanitate commotus, centum amplius Judaeorum myriades, +unius anni vertentis spatio, quo Vespasianus Hierosolymam obsedit et +expugnavit, trucidari passus[3] est, tum etiam urbes Palaestinae ac +templum ipsum ferro ac flamma deleri, urbem funditus everti, populi +reliquias in servitutem abduci ac toto terrarum orbe dissipari. Illud +etiam divini furoris argumentum vel maximum est, quod de religione +sanctissima non solum dejecti ac exterminati omnino fuerunt, verum etiam +de principum fere omnium consensu interdictum illis est, ullam terrae +glebam usquam gentium possidere, quare[4] ingentes calamitates propter +Christum supplicio affectum illis contigisse quis dubitet? + + [1.] Alibi: _discedunt_, vel: _desciverunt_. [2.] Alii: _dederunt_. + [3.] Alius: _jussus_. [4.] Alii: _quas_. + +SALOMO: An non[1] quingentos amplius annos quam Christus nasceretur, +majores nostri multo[2] graviora passi fuerant[3] a Chaldaeis, qui +templum, urbes, oppida caedibus ac flammis funestarant totamque regionem +in vastitatem redegerant et populum in servitutem abduxerant. Postea +vero quam postliminio redeuntes, oppida, urbem ac templum ipsum +instauravimus, Antiochus cognomento Epiphanes, capta et direpta +Hierosolyma, triduo nonaginta millia[4] Judaeorum mactavit. Item +Ptolemaeus, Lagi filius, rex Aegypti, tantam erga majores nostros +crudelitatem exercuit[5], ut etiam milites Judaeorum infantibus vesci +cogeret, quae ducentos annos ante contigerunt, quam Christus nasceretur. +Quanquam si religio propter hujusmodi calamitates rejicienda venit, +nulla merito majore quam christiana rejici deberet, cum trecentos +amplius annos continuae caedes, supplicia, tormenta, proscriptiones et +crudelitates intolerabiles toto terrarum orbe in Christianos +decernerentur. + + [1.] Alibi: _Ante_. [2.] Alibi: _multa_. [3.] Alii: _sunt_. + [4.] Aliii _novem millis_. [5.] Josephus, de b. jud. I. + +FRIDERICUS: Illud quidem acceptum referebant Judaeis, quorum synagogas +sentinam Christianorum persecutionum appellabat Augustinus[1]. + + [1.] Libro 1. de imitat. + +SALOMO: Quonam modo id fieri potest[1], cum Judaei Romanorum hostes +judicati sint ex senatusconsulto, primum Claudio[2], deinde Trajano, +post etiam Hadriano principe? + + [1.] Alibi: _potuit_. [2.] Josephus de b. j. + +CURTIUS: Si vestrae, Salomo, religionis fides stabilis esset aut[1] +certa, aut si religio Christianorum non esset omnium certissima, cur +apostoli Judaei seminis ac sanguinis, cur discipuli ac prirni illi +antistites, christianae religionis creatores, Christum ardentissimo +amore amplexi sunt? Cur innumerabiles vestri generis et nominis[2] jam +antea et his quoque temporibus se Christianis pontificibus adoptandos +dederunt et summa cum sua laude verbis et scriptis Christum publice +profitentur? + + [1.] Alius: _ac_. [2.] Alibi: _ordinis_. + +SALOMO: Imo potius mirum videri debet, cur tam pauci a nobis vel potius +a Deo foedifragi deficiant[1], cum tot contumeliis tantaque rei inopia +premantur. Illas autem[2] clades nostrae genti confitemur[3] illatas +primo[4] a Chaldaeis propterea, quod a vero Dei cultu plerique +desciverant, id quod prophetarum vocibus ac scriptis testatum habemus. +Sic quoque arbitramur, majores nostros diram Romanorum servitutem +pertulisse, quod ab immortali Deo ad hominem mortalem adorandum et +colendum paucis exceptis defecissent. + + [1.] Alii: _defecerint_. [2.] Alibi: _enim_. [3.] Alius: + _confidimus_. [4.] Alius idem: _primum_. + +CURTIUS: Sed cur sola Judaeorum gens ex omnibus tot ac tantas +calamitates pertulit? + +SALOMO: Deus ipse causam subjiciens: _Vos_, inquit[1], _filii Israël ex +omnibus populis agnovi, ac propterea in vestra omnium flagitia +animadvertam._ Quod ab iis gentibus segregamur[2], Dei cultus eo nos +deducit, quod[3] Bileamus, Chaldaeus vates, jam olim mente praeviderat, +cum diceret[4]: _Hic populus solus habitabit et[5] inter caeteras gentes +non censebitur._ Item cum Deus caeteras gentes coelestium siderum +virtutibus ac potestatibus subjecisset[6], Israëlitas tamen exemit: +_Ne_, inquit, _adores solem, lunam, sidera, quae praeparavit Deus +caeteris quidem populis, qui amplissimo sinu coeli coërcentur, vos autem +adjunxit sibi et eripuit de fornace ferrea, ut esses populus +hereditarius ac selectus_[7]. + + [1.] Amos 3, 2. [2.] Alii: _segregantur_. [3.] Alii: _adducit, et_. + [4.] Numer. 23, 9. [5.] Alibi: _quod_. [6.] Alius: _subjunxisset_. + [7.] Deut. 4, 19 sq. + +CORONAEUS: Haesi semper eo loco, nec intelligo[1], quid Deus voluerit, +cum diceret, caeteris quidem populis coelestia sidera[2] attributa +fuisse, Israëlem vero singulari quadam praerogativa sibi delegisse. + + [1.] Alibi: _intellexi_. [2.] Alibi: _signa_. + +SALOMO: Hebraeorum theologi sic locum illum interpretantur, ut[1] +caeteros quidem populos siderum coelestium legibus ac potestate +gubernari, solos Israëlitas et qui in eorum coetum ac societatem +conscribi volunt[2], legibus coelestium siderum solutos, Deum unum vitae +ac felicitatis habeant auctorem nec metuant diras illas, quibus +astrologi minantur, planetares trajectiones et concursus. Libet enim +versibus accepta beneficia quodammodo commemorare: + + Ipse ego[3] crudeli servatus ab hoste triumphos + Saepe tuli faciles, nec quidquam sidera vires + Exercere suas in me, non aspera fata, + Haud[4] metuenda bonis, non principis ira timendi + Terruit[5] impavidum, mihi non nocuere latronum + Conjurata manus fusi sitibunda cruoris, + Non legio, magnam quae circumfusa per urbem + Sanguinolenta suos cives mactabat ubique. + Ac jam[6] armata cohors, aditus ac limina quaerens, + Me circumsteterat, clara cum numen ab arce + Hostibus eripuit sensum mentemque fefellit, + Ac me coelesti clypeo, coelestibus armis + Protexitque opibusque suis cumulavit abunde. + Singula quid memorem? Sacro spiramine pectus + Afflavit, legis latebrasque imosque recessus, + In quibus aeternae spes est humana salutis, + Edocuit, volucri semper comitante[7] magistro + Pro quibus aeternos iterum renovamus honores[8]. + + [1.] Alius: _et_. [2.] Alibi: _voluerunt_. [3.] Deest in alio + codice. [4.] Alibi: _Non_. [5.] Alii: _Terrent_. [6.] Alibi deest + hoc verbum. [7.] Alius: _comitata_. [8.] Alii: _tibi debeo grates_. + +CORONAEUS: Heroica profecto beneficia carminibus heroicis eleganter +cecinisti. Sed cum erga Israëlitas tanta divinae bonitatis beneficia[1] +extent, eo graviora vos ac acerbiora supplicia manent. + + [1.] Alibi: _vestigia_. + +SALOMO: Ut primum a nobis peccatur, ita repente Deus in nos animadvertit +et[1] ea pontificibus auspicari solet. Nam cum angelos scelerum +ultores[2] misisset: _A sanctis meis_, inquit, _incipiatis_[3]. Illud +enim amoris divini erga nos argumentum vel maximum est, quod et assidue +increpat, et continenter castigat. _O beatum_, inquit _lyricus +psaltes[4], quem Deus castigat!_ In eos vero, qui ad verbera obduruerunt +et collum obduxerunt, vim gravius exercet, et tandem contestatur, se +illos deserturum, nec amplius castigaturum. _Non amplius_, inquit, +_coërcebo filias vestras, cum pudicitiam prostituerint, nec uxores +vestras, cum sese adulteris submiserint_[5]. Nihil enim a sapientiae +magistro verius ac melius dici potuit, quam tormentis[6] ac doloribus +prudentiam comparari. Quis enim arbitraretur, Deum sic ultum[7] fuisse +Israëlitas, ut propter eorum flagitia non modo lepram corporibus, sed +etiam vestibus ac aedium parietibus immitteret? Id autem interpretes +divinae legis tradunt; nusquam terrarum lepram vestimentis[8] aut +parietibus adhaesisse, praeterquam in Palaestina[9] idque Judaeis +omnibus supra modum mirabile, caeteris populis incredibile videri, nisi +diuturna experientia id compertum esset; quamquam clades et exitia +majorum nostrorum maximas utilitates omnibus populis pepererunt. Nam ex +iis secuta est initio nascentis ecclesiae Christi idolorum eversio, et +cum toto fere terrarum orbe sidera, daemones, elementa, fruges, +animantia pro Diis ubique colerentur, tandem post annorum tria circiter +millia Judaeorum, qui christianam religionem cum domestica combiberant, +concionibus ac doctrina coli desierunt, ac postremo Constantini dominatu +conclusa fuere templa veterum Deorum; tum libri Mosis ac prophetarum, +quos habemus communes cum Christianis, ab omnibus ordinibus ac populis +pervulgari coepere, ut non immerito Chrysostomus Judaeam gentium matrem +appellarit, quae[10] salutem reliquis omnibus populis divino munere et +concessu peperisset! + + [1.] Alius: _ut_. [2.] Alibi: _vindices_. [3.] Alius: _incipietis_. + [4.] Psalm. 94, 12. [5.] Psalm, 81. Jesaiae 1. Oseae 4. [6.] Alibi: + _lamentis_. [7.] Alibi: _ulturum_. [8.] Alius: _vestibus_. + [9.] Levit. 13 et 14. Leprae domorum ac vestium curationes aeque ac + corporum traduntur. [10.] Alii: _quia_. + +SENAMUS: Verius poëta lyricus: Judaea capta ferum victorem cepit. + +SALOMO: In eo certe mirabilem Dei bonitatem ac sapientiam intueri licet, +qui dum justas scelerum poenas a suis reposceret eosque procul a patriis +sedibus amandaret ac juste profligaret, colonias Israëlitarum toto +terrarum orbe deduxit, quae exteras nationes ab inanium Deorum ac +daemonum cultu revocarent, deinde divinis legibus ac institutis[1] +informarent, tum ad unius aeterni Dei cultum ac metum assuefacerent. Ob +id enim divina lege[2] Israëlitas appellat regnum sacerdotale ac populum +sanctum, propterea hujus populi precibus ac votis, quasi gentium omnium +sacerdotis, florentissima quaeque imperia non modo ab interitu Deus +servavit, sed etiam beavit et quasi sapientiae sale respersit[3], ne +penitus interirent. Sic Deus apud Jesaiam[4]: _Dedi te_, inquit, _testem +gentibus, principem ac praeceptorem populis._ Huc etiam pertinet foedus +illud[5] cum Abrahamo percussum: _In semine tuo_, i.e. in posteris[6] +tuis, _benedicentur omnes gentes_, quia per hunc populum Deus universo +terrarum orbi cognitus est, et hujus populi precibus caeteris gratior +fuit, quin[7] et Ismaëlis gentem illustrem fore Deus promisit +Abrahamo[8], _quoniam_, inquit, _semen tuum est_. Itaque Rabbi Johannes +exclamat, gentes idolis deditas nesciisse, quantam jacturam sui +facerent, cum templum illud Hierosolymorum[9], in quo gentium omnium +scelera expiabantur, inflammarent. Nam diebus festis, qui in tentoriis +celebrari consueverant, hostiae septuaginta immolari jubentur, quod +interpretes pro septuaginta populis factum tradunt[10]. Quod vero +Curtius divini furoris argumentum putat, nos de majorum sedibus ac terra +sancta dejectos ac dispersos, quasi +apôstikous[11] kai anestious+ +vagari, illud bonitatis divinae argumentum certissimum esse arbitramur, +quod nusquam agri particulam possidere liceret. Ob id enim Deus +Israelitassuam haereditatem appellat[12], quod ii, quibus coelum pro +haereditate obtigit, terra non egent[13] ac propria et eleganti voce +sancti a Graecis appellantur: +hagioi+ i.e. sine terra +aneu tês gês+. +Sic enim Deus de Levitarum tribu, quam pontificali ac sacerdotali +praerogativa ministerioque aedis sacrae donarat: _Levitae_, inquit, +_nullam terrae partem capiant, quia haereditas mea est_[14]. Quod[15] +autem de Levitis inter Israëlitas, idem de Israëlitis inter omnes +populos declaravit, cum diceret[16]: _Benedictus populus meus Aegyptius +et opus manuum mearum Assyrius, haereditas autem mea Israel._ +Falluntur[17] igitur, qui hoc nostrum exilium et agrorum inopiam divinae +erga nos ultionis conjecturam[18] esse putant. Quanto rectius sapientes +decreverunt, justorum initia esse castigationes, exitus vero prosperos +et felices, contra quam improbis accidit, quorum prospera principia +exitus habent valde calamitosos. Illud etiam praeclarius, quod cum ante +proscriptiones et exilia Israëlitae, rerum omnium affluentia pingues et +obesi, Deum aeternum minus, quam decuerat[19], religiose haberent[20] +postea in extremas oras, procul a patriis sedibus in servitutem expulsi +et abjecti, tam ardenter Deum adamarunt[21], ut nec praemiorum +magnitudine a proposita religione divelli, nec poenarum acerbitate +terreri potuerint, quominus inter medios sui nominis hostes mundi +conditorem purissimo cultu adorarent, atque inter omnes populos sui +generis antiquitatem certissimam retinerent[22], ipsiusque linguae +sanctae majestatem inviolabilem servarent[23]; haec enim sola divino +munere hominum generi concessa est, caeteras vero spurias et hominum +arbitrio fictas videmus. Haec sola naturalis est lingua, quae rebus +vocabula per naturam cujusque dicitur indidisse. Quae cum ita sint, quis +dubitare potest, quin populus hic a Deo selectus verissima sit Dei +ecclesia, fidelissimus rerum gestarum a Deo testis, sacrosanctae legis +et oraculorum custos a Deo designatus[24], a quo ad omnes populos salus +dimanavit? + + [1.] Alibi pro verbis _ac institutis_ legitur: _institutos_. + [2.] Alii: _divina lex_. [3.] Alibi: _sole respexit_. [4.] Jesaiae + 55, 4. [5.] Gen. 12, 3. [6.] Alibi: _liberis_. [7.] Alii: _quoniam_. + [8.] Alibi: _Abrahae_. [9.] Alibi: _Hierosolymitanum_. [10.] R. Levi + et R. Salomo Ben Gerson in Levit. 23. 1. in Talmud. [11.] In + codicibus sine dubio false legitur: +apôlides+. [12.] Alius: _pro + haereditatis parte contingit_. [13.] Alibi: _egeant_. [14.] Alibi: + _sunt_. [15.] Alibi: _Id_. [16.] Jesaiae 49, 25. [17.] Alii: + _Fallunt_. [18.] Alii: _objecturam_. [19.] Alius: _docuerat_. + [20.] Alibi: _colerent_. [21.] Alii: _adoraverunt_. [22.] Alibi: + _retinuerunt_. [23.] Alibi: _inviolatam servarunt_. [24.] Alibi: + _designata_. + +CURTIUS: Laudes quidem majorum vestrorum, prophetarum inquam et +illustrium virorum, audio ac lego non invitus, sed eorum, qui prophetas, +qui apostolos, qui Christum ipsum cruentis manibus interfecerunt, qui +sacrosanctam ejus doctrinam contumeliis omnibus funestarunt, ferre non +possum, multo minus sanctum ecclesiae nomen iis tribuere, quoniam vera +Dei ecclesia in electorum coetu consistit, ac tametsi vocantur omnes, +pauci tamen sunt electi. Electos autem esse oportet per[1] fidem ab ipso +Christo, qui ecclesiae caput est; qui quoniam hominibus incogniti sunt, +ob id ecclesiam invisibilem esse tuemur. Caeteri, qui fidem Christi +rejiciunt, sua se sponte albo ecclesiae penitus[2] exemerunt, Judaei +inquam, Romani[3], Ismaelitae, Pagani, Epicuraei. + + [1.] Alibi: _qui habent_. [2.] Deest in aliis. [3.] Alius: + _Sociniani_. + +SALOMO: Ecclesiae verbo coetus significatur, cujus acceptio duplex est: +una, quae[1] populum Israelisselectum a Deo continet, ut cum Moabitae et +Ammonitae prohibentur in ecclesia populi Dei censeri, i.e.[2] jure +connubiorum cum Israelitidefoemina uti. Altera acceptio latius patet, +cum scilicet Ammonitae, Moabitae, Idumaei ac peregrini omnes, qui Dei +foedus cum populo percussum amplecti et in pacti societatem venire +voluerint, ecclesiae partem faciunt, caeteri eximuntur. + + [1.] Alibi: _qui_. [2.] Alibi: _et_. + +CURTIUS[1]: Neque vero ecclesiam invisibilem electorum probare possumus, +ut qui ab ecclesia Romana defecerunt, sed visibilem tantum, a qua nemo +nisi sponte segregatur i.e. qui Deum aeternum repudiat, ut res genitas +amplectatur aut cum illis creatorem conjungat[2]. + + [1.] Deest in aliis codicibus. [2.] Alibi: _aut ... amplectitur ... + conjungit_. + +OCTAVIUS: Veram Dei ecclesiam Ismaëlitarum esse facile[1] convinci +potest, sive amplitudine regionum, quae sunt infinitae, sive origine +Abrahami, a quo Muhammedes Ismaëlita[2] genus ducit, sive Dei aeterni +cultu, quem unum sanctissime adorant, sive execratione idolorum ac +imaginum, quas et publice et privatim abominantur, sive puritate +doctrinae, quae inexplicabilium quaestionum latebras, quibus caeterae[3] +religiones misere conflictantur, suo splendore diluit, sive legis +exsequendae facilitate, quae major esse non potest[4]. + + [1.] Alibi: _fere_. [2.] Alibi: _Ismaëliticum_. [3.] Alibi: + _exterae_. [4.] Alii: _possit_. + +CORONAEUS: Si veram ecclesiam latifundiis metimur, ecclesia Christi[1] +longe superior futura[2] est, tum antiquitate temporis, tum multitudine +populorum, tum principum pene omnium consensu. Nihil enim verius a +Seneca dici potuit, quam pessimi argumenti esse turbam, ac propterea +Pythagoras[3] sequi vetuit viam popularem, i.e. +ektos leôphorou +badizein+. Et certe viam regiam ac latissime patentem ad inferos +deducere, nunquam verius ac melius perceptum[4] est, quam Noachi aetate, +cum[5] in ejus unius familia ecclesiam dei constitisse planum sit. Cum +autem Christi cruore fundata sit ecclesia vera, quae in apostolorum, +martyrum, confessorum, pontificum continua quindecim seculorum serie[6] +floruit ac praecipuam Romanae sedis dignitatem obtinuit, quis dubitare +jure queat, hanc, quam Romani pontifices tuentur, verissimam ac +sanctissimam ecclesiam, ut ne Lutherus quidem ipse dubitavit, sed +aperte[7] confessus est. Quamquam[8] non video, quam ob rem Agareni de +multitudine[9] populorum aut regionum gloriari debeant, cum religio +christiana nostro saeculo propagata sit in omnes orientalis et +occidentalis Indiae latissimas regiones, Europa triplo majores, et antea +ignotas mundi plagas pervaserit. + + [1.] Alii: _Sathanae_. [2.] Alii: _natura_. [3.] Laërtius in + Pythagora; Clemens Alex. in Strom. [4.] Alibi: _praeceptum_. + [5.] Desunt haec septem sequentia verba in alio codice. [6.] Alibi: + _fere_. [7.] Deest alibi. [8.] Sequentia haec verba ad finem usque + interlocutionis desunt in alio codice. [9.] Alibi: _amplitudine_. + +FRIDERICUS: De quatuor religionum generibus, scilicet Judaeorum, +Christianorum, Ismaëlitarum, Paganorum, plures unâ verae esse non +possunt. Pagana quidem a se ipsa refellitur, Ismaëlitarum vero, quae +Muhammedem conditorem arcessere[1] solet, ineptior est, quam ut +argumentis refutari mereatur. Itaque contentio nobis praecipua est cum +Judaeis, qui de librorum sanctitate et antiquitatis origine gloriantur. +Primo igitur abs te, Salomo, peto, si Christum verum Deum esse +certissimis argumentis ac testibus omni exceptione majoribus demonstrari +possit, num christianam ecclesiam, cujus caput est Christus, veram esse +fatebere? + + [1.] Alibi: _agnoscere_. + +SALOMO: Quidni? sed hoc opus, hic labor est. + +FRIDERICUS: Imo nihil facilius. + +SALOMO: Non demonstrationem peto, sed probabile aliquod argumentum. + +FRIDERICUS: Illud igitur quaero: Num Messiam venisse antea an[1] +venturum olim putes? + + [1.] Alius: _aut_. + +SALOMO: Confido equidem venturum. + +FRIDERICUS: Fateri quidem non dubitas, cum extremo capite symboli +Judaeorum, quod R. Moses pervulgavit, scriptum sit, Messiam esse +expetendum. Id autem callidissimo commento factum est. Cum enim +christiana aemulatione symbolum fidei totidem capitibus, quot +Christiani, finxissent, caput extremum surrogarunt, scilicet Messiam +venturum, ne quis crederet[1], Christum Jesum esse Messiam. Sed si +nondum venit, quando tandem venturum putas? Nam vester Abrahamus, is qui +a vobis #sar# i.e. princeps usurpatur[2], astrologiae peritissimus, +Messiam vestrum venturum spoponderat[3] anno Christi MCCCCLXIV. Is tamen +omnium opinionem fefellit. Nec ita pridem aetate nostra Judaeus quidam, +cum se Messiam faceret, a praetore Bononiensi flammis tanti sceleris +ultricibus exustus est. Alius in Judaea, cognomento Barcochab i.e. +stellae filius[4] Messiam sese ferens[5], variis cladibus Christianos +afflixit[6]. Non dubito, cum a nobis[7] quaeritur, quid[8] tamdiu +moretur Messias vester, vos excusare[9] solitos populi peccata, ut +quidem in libris talmudicis legimus. Sed cum peritiores vestrae gentis +intelligerent[10], se inani spe laetari, a Judaeorum secta non modo[11] +desciverunt, verum etiam libros pro religione christiana scripserunt. +Testis est liber fidei ab Judaeo, qui ad Christum accessit, testis est +catechismus hebraicus Emanuelis Tremelli cum eleganti epistola ad +fratres Hebraeos; tertius Isaacus Agrippinensis, vir eruditissimus; +testis Paulus Paradisus, regius hebraicae linguae professor in academia +Parisiensi; testis est Paulus Brugensis, testis Nicolaus Lyranus, +bibliorum interpres acutissimus, atque innumerabiles vestrae gentis, qui +etiamnum[12] hac aetate Messiam Christum verum Deum et hominem +amplectuntur. + + [1.] Alibi: _ne qui crederent_. [2.] Alii: _appellatur_, vel: + _nuncupatur_. [3.] Alibi: _spopondit_. [4.] Numer. 24, 17, (#Bar + Koziva#). [5.] Alibi: _gerens_. [6.] Josephus de b. j. [7.] Alibi: + _vobis_. [8.] Alius: _quare_. [9.] Alibi: _accusare_. [10.] Alius: + _intellexerint_. [11.] Alii: addunt: _sponte_. [12.] Alii: + _extrema_. + +SALOMO: Si merito laudantur Pythagoraei, quod +kenotaphia+ exstruerent +iis, qui a sua doctrina defecissent, quasi mortuis hominibus, quanto +aequius est, divinae legis desertoribus erigere monumenta? Miror tamen +te, Friderice, verae religionis ac ecclesiae argumenta deducere ab iis, +qui a sua defecerunt; qua quidem ratione et Arianos et Ismaëlitas veram +religionem tueri dicemus. Hoc si nobis absurdum est, illud igitur +absurdum videri debet. Cum enim majores nostri vitulum ex auro conflatum +in deserta solitudine sibi erexissent ac pro Deo colerent, Deus Mosen +interpellans: _Tuus_, inquit, _populus violatis foederibus a me +defecit_; semper antea dixerat[1]: _populus meus_. Quod satis est +argumenti, eos, qui aeterni Dei cultum penitus deseruerunt, ut mortuis +inserviant, ab ecclesia Dei penitus excludi. + + [1.] Alius ita: _cum semper ante dixerit_. + +CURTIUS: Eodem igitur argumento concludemus, Judaeos, qui Christum verum +Deum humani generis servatorem deseruerunt ac suppliciis acerbissimis +cruciandum prodiderunt[1], ab ecclesia vera se ipsos abduxisse[2], ac +tum primum veram ecclesiam in apostolorum et discipulorum coetu +constitisse. + + [1.] Alibi: _tradiderunt_. [2.] Alii: _subduxisse_. + +SALOMO: Prospiciendum nobis est, ne pro argumento[1] assumatur, quod +erat concludendum, scilicet Jesum, quem pro Deo colitis, esse Deum. Ac +primum illud christianorum veterum theologos fefellit, quod non +perceperunt vim Hebraicae legis, cujus ignoratione tam multa in legum +divinarum interpretatione peccantur, ut quidem[2] maxime non facile dici +possit[3]. Argumento sit, quod Justinus Martyr[4], cum ab homine Judaeo +rogaretur, quid vellent Christiani, cum canerent Halleluja et Osianna, +respondit[5]: Laudate concinne et magnitudo excellens, quo quid +ineptius? Nam vox Hallelu significat: laudate, Jah: Deum, vox Hosia: +serva, nah: quaeso. + + [1.] Addunt alii: _id_. [2.] Alibi: _quod_. [3.] Alii: _potest_. + [4.] In quaest. 10 ad orthodox. [5.] Addit alius: _significare_. + +CURTIUS: At D. Hieronymus, cum a Judaeis irrideretur, quod quid esset +Hosianna nesciret, in Judaeam usque profectus, Judaeos ipsos in eo +genere facile superavit. + +SALOMO: Illud admonendum putavi, quod Messiae vox, quid significaret, +veteres Latini et Graeci non satis intellexerunt[1]; est enim[2] Messias +nihil aliud, quam unctus, et quoniam reges ac principes inungi solebant, +Messiae dicti sunt[3]. Quam vocem[4] interpretes LXXII +christon+ +reddunt[5], non +chrêston+, ut olim putabant Graeci. Ex quo adversarii, +in contumeliam Christi, togati hominis statuam altero pede mancam et +auriculis asino consimilibus[6] fingebant vel librum manu tenentem, cum +hac epigraphe: Christus! Quod vero Messiae vox populi principem +significet, ex eo satis intelligitur, quod David Sauli satellites +increpans: _Cur_, inquit[7], _praesidium Domini nostri[8] Messiae +deseruistis?_ Idem, iratus ei, qui Sauli ab hostibus caesi caput +secuerat[9]: _Non veritus es_, inquit, _inferre manum Messiae?_ Item cum +Samuel Eliabum, Davidis fratrem primogenitum, intueretur: _Certe_, +inquit, _hic est Messias Dei[10]._ Quin et Samuel et David se ipsos +vocant Messias. Fuisse autem quam plurimos Messias, docet Nehemias in +concione post reditum ab exilio: _Tu_, inquit[11], _populo tuo plures +Messias dedisti, qui ab hostibus illum vindicarent._ Nam vox #mashiach#, +quam interpretes LXXII reddunt +christos+, eadem usurpatur hoc versu: +_Ne attingite Christos meos, Messias meos[12]._ Id[13] autem explicat +Samuel in maxima populi concione, priusquam regem designatum +renunciaret: _misit dominus[14] ad populum Messias Jerubbahalem, +Jephtham, Samuelem._ Falluntur[15] igitur, qui unum tantum Messiam esse +aut fore arbitrantur. Omnium tamen[16] errorum nullus fere capitalior +est, quam eorum, qui putant, eum Messiam, quem venturum speramus, Deum +fore; gravius tamen mihi peccare videntur, qui Messiam, quisquis fuerit +aut venturus sit, humani generis servatorem appellant, cum tamen nihil +aliud futurum[17] speremus, quam hominem ex homine, ducem belli strenuum +fore, qui Israëlitas, huc atque illuc dispersos ac dissipatos, in +Palaestinam et avitas majorum sedes reducat[18] et ab imperioso +aliorum[19] dominatu vindicet, quales fuere Moses, Josua, Maccabaei ac +principes omnes, Dei munere majoribus nostris concessi. Nec desunt, qui +Messiam ab Helia unctum iri putant. Ac tantum abfuit, ut Jesus vester +majores nostros a servitute Romanorum[20] vindicarit, ut etiam a +praeside provinciae caussa cognita servili supplicio fuerit affectus. + + [1.] Alius: _intelligerent_. [2.] Alibi: _autem_. [3.] 2 Regum 9, 1. + [4.] Alius: _Quum vero_. [5.] Alibi: _reddiderunt_. [6.] Alibi: + _consimilem_, vel: _similem_. [7.] 1 Regum 1, 34. [8.] Alius: + _vestri_. [9.] 1 Regum 26, 9. [10.] 1 Regum 26, 16. [11.] Psalm. 6. + 17. 83. 88. [12.] Psalm. 105, 15. [13.] Viginti haec proxima verba + desunt in alio codice. [14.] Alius: _Deus_. [15.] Alibi: _Fallunt_. + [16.] Alii: _autem_. [17.] Alii: _venturum_; vel deest hoc verbum. + [18.] Alius: _educat_. [19.] Alibi: _impiorum_. [20.] Deest alibi. + +CURTIUS: Illud est pingui Minerva Messiae arcanum ad principes et +tyrannos adducere velle, quod quidem arcanum plane divinum nemo +percipiet unquam, nisi id ei divinitus tributum fuerit[1] et concessum. +_Nemo_, inquit Christus, _venit ad me, nisi pater traxerit eum[2]._ + + [1.] Alii: _velit_. [2.] Joh. 6, 44. + +FRIDERICUS: Si Messiae verbum ad principes et tyrannos pertineret, cur +igitur de promisso Messia, cur Moses Hardusam[1] scriberet, magnum et +ineffabile Dei nomen #YHWH# nihil aliud esse, quam Messiam, nisi Messias +Deus[2] esset? + + [1.] Alius: _Hardanam_. [2.] Deest in alio codice. + +SALOMO: Quia plerique nostrae gentis Messiam sensu secretiore +intelligunt immortalem regem, non ducem mortuum aut moriturum. + +CURTIUS: Valde mihi frigere haec videtur responsio. Sed ad gentis +vestrae pareatem veniamus, qui, jamjam moriturus ac liberis fausta +precatus, ad Judam convertitur et oraculum proferens: _Non auferetur_, +inquit, _sceptrum de Juda_[1]. Si enim reges ac duces omnes Messias fore +putaret, nec Messiam illum humani generis servatorem singulari nota +significaret, absurdum illud fuisset ac sensui plane contrarium, +scilicet sceptrum de gente Judae non ante sublatum iri, quam Messias +venturus esset, penes quem regnum populorum futurum sit. Vocem enim +#shevet# sceptrum Onkelos Chaldaeus vertit #Shultan# Sultan, imperator, +qua voce imperatores non Chaldaei tantum, sed etiam Arabes ac Syri +significari solent, et pro voce #shiloh# reddit Chaldaeus: #meshicha# +Messias, ut ambiguitatem[2] explicaret. Eadem est interpretatio Targum +Hierosolymitani, quem sequitur R. Salomo, et in Davidis gente imperium +tantisper scribit futurum, dum venerit Messias. Et cum ab eo +quaereretur, ubinam regnum Davidis? respondit: in Babylonia, ubi fingit +superesse adhuc principes de gente sua[3], qui populis illis exulantibus +imperent; ridiculum, inquam[4], an impium figmentum, sed ea saeculi +barbaries erat. Floruit enim sub anno Christi MCC, ut mendacii non +facile posset convinci, cum esset Gallia longissimis aquarum et terrarum +spatiis a Babylone disjuncta[5], quae tunc Arabum imperio ac dominatu +crudeli tenebatur. Hanc porro interpretationem caeteri repudiantes, pro +sceptro[6] dignitatem ac praestantiam in gente Judae tamdiu futuram +tradunt[7], quo advenisset, qui mittendus erat, scilicet rex David, tunc +enim potestatem illam in dignitatem regiam concessuram putant. Alii +vocem Schiloh ad locum referunt, ubi erat arca foederis, quae inde +translata est a Davide[8]. Alii ad Saulem unguendum in Schilo +traduxerunt, quae interpretatio plane contraria est historiae sacrae, +quia prius arca deducta fuerit a Schilo in urbem Kiriathjearim, ac ne +Saul quidem unctus est in[9] Schilo. Talmudici autem[10] Messiae venturi +nomen Schiloh fore tradunt, recentiores haec ad regem Chaldaeorum +Nebuchodonosorem pertinere statuunt, quia regem Zedekiam interfecerit, +nec ullus postea regnum adeptus est de stirpe Judae, quod falsum[11] +est, cum Zorobabel gentem[12] postliminio reduxerit ad sedes avorum. +Praeterea[13] Senatus Judaeorum, de stirpe Davidis sub principibus +Asmonaeis[14] aristocratiae speciem tuebatur[15], quem senatum Herodes +sustulit, caesis patribus praeter[16] Semeam. Sub eadem fere tempora[17] +Jesus Christus Deus ac Dei filius ex Maria virgine natus est. +Interpretes LXXII reddunt pro voce Schilo, reposita illi, quasi ex +littera #shin# servili significet, quod vel quae et #l/h# scriptum sit +pro #l/ch#, cum litterae Echeri[18] permutabiles sint[19]. Sed ista +quidem vis est scripturae sacrae illata. Postremo David Kimchi, ut +caeteris omnibus acutior videretur[20], Schilo a Schiliath derivare +conatur, quae vox secundinas significat, quibus involvitur Embryo, quasi +diceret #beno# i.e. filius ejus, scilicet matris, quam interpretationem +miror Galatinum[21] amplecti[22] potuisse. + + [1.] Genes. 49, 10. [2.] Alibi: _dignitatem_. [3.] Alii: _Juda_. + [4.] Alii: _dicam_. [5.] Alii: _distincta_. [6.] Alibi: _qui + sceptri_. [7.] Alii: _credunt_. [8.] 1 Regum. 7, 1 sqq. [9.] Alibi: + _ad_. [10.] Deest in aliis codicibus. [11.] Alibi: _factum_. + [12.] Alius: _de gente regia populum_. [13.] 1 Regum 11, 4 sqq. + [14.] Alii: _Ammonaeis_. [15.] Alius: _praeferebat_. [16.] Alius: + _propter_. [17.] Alibi: _eodem ... tempore_. [18.] Forte _Ehevi_ (in + margine unius codicis). [19.] Locus vulneratus. [20.] Alibi: + _videatur_. [21.] De arcania catholicae veritatis l. 4. c. 4. + [22.] Alibi: _complecti_. + +SALOMO: Videtis, hujus loci obscuritatem tantam esse, ut ne argumenti +quidem species ulla probabilis elici queat ad Messiam eo tempore +venturum[1] quo natus est Jesus. Jam vero rex ultimus gentis Judaeorum +fuit Zedekias. At tametsi Zorobabel a stirpe Davidis populo Judaeorum +praefuit sub rege Persarum anno mundi ter millesimo 3432, ejus tamen +posteri nulli fuerunt. Principatus vero erat penes pontifices ex Aaronis +gente. Quin etiam Maccabaei ex eodem Aarone reipublicae dominatum una +cum pontificatu tenuerunt usque ad Antigonum, ultimum Asmonaeorum, +centum viginti sex annos. Hunc enim duplici nomine[2] Christum i.e. +unctum, quia rex et pontifex maximus erat[3], Herodes, a senatu +populoque Romano, rex Judaeorum appellatus, anno mundi ter millesimo +octingentesimo quarto mactari jussit. Quadragesimo post anno natus est +Jesus. Ex quo intelligitur, sexcentos circiter annos ante Christum +neminem de gente Juda principatum Judaeorum tenuisse, nec posse +vaticinium illud ad Jesum pertinere. Omitto multa, quae Galatinus ex +talmudicis libris sensu plane contrario detorsit, ut[4] cum Messiam tunc +natum scribit, cum aedes sacra Hierosolymorum exscinderetur, eumque +Messiam Romae latere, qui stato tempore appariturus sit. Quae imperitis +fucum fecerunt, cum illam dicendi rationem allegoriarum plenissimam +minus caperent. + + [1.] Alii: _futurum_. [2.] Alibi: _ratione_. [3.] Deest in aliis + codicibus. [4.] Alibi: _et_. + +CURTIUS: Planum est igitur, vos eo loco oraculo[1] parentis vestri ita +haesisse, ut nemo vestrum, qui hebraica et chaldaica tractatis[2], sese +expedire potuerit, quae ad Jesum translata luce clariora sunt. Caetera +prosequamur[3], ne uno tantum loco Judaei haesisse videantur, ad +quem[4], credo[5], illud Esaiae oraculum spectat: _Ecce virgo concipiet +et pariet filium, et vocabit[6] nomen ejus Immanuel[7]._ Hoc enim Lucas +ad Christum pertinere docet[8]. + + [1.] Alii: _oraculis_. [2.] Alius: _translantis_. [3.] Alibi: + _persequamur_. [4.] Alibi: _ad quae_. [5.] Alii: _cedo_. [6.] Alius: + _vocabitur_. [7.] Jesaiae 7, 14. [8.] Lucae 1, 31 sqq. + +SALOMO: Esaias nihil unquam de Jesu, multo minus de Maria[1] matre +ipsius suspicatus est. His enim verbis utitur: #Hinneh Ha'alma# i.e. +Ecce juvencula! Neque enim haalma virginem significat, sed eam, cujus +vir amore fruatur, ut etiam nunc Christiani theologi[2], qui modo +hebraica intelligunt, confiteri coguntur. Nam ea vox usurpatur a +Salomone in canticis amatoriis[3] de iis, de quibus apud virgines +disserere indecorum fuisset. Itaque amicam vel adolescentulam +significat. Argumento est etiam, quod halmanah viduam appellant[4], +quasi a viro divisam aut quae[5] virum amisit. At quoties in sacris +litteris agitur de virginibus, agitur autem saepissime, proprium verbum +semper usurpatur, scilicet #betula# vel #na'ara#[6] vel utrumque +conjunctim[7]. + + [1.] Deest alibi. [2.] Hieron. Calvin. in cap. 9 harmon. [3.] Cant. + 1. 6. Proverb. 10. [4.] Jesaiae 47 et Ezech. 9 et 44. [5.] Alibi: + _quod_. [6.] Desunt haec duo verba in aliis codicibus. [7.] Gen. 24. + Levit. 20. Jer. 31. Deuter. 32. 22. Exod. 22. Judic. 19. 21. 2 Sam. + 13. 1 Regum 1. 2. Psalm. 43. Jesaiae 23. 37. Amos 5. 8. Zach. 9. + Thren. 2. + +CURTIUS: Cur igitur vox haalma de Rebecca diceretur, priusquam +nupsisset, erat enim pudicissima virgo? + +SALOMO: At eodem capite #betula# i.e. virgo diserte adjicitur, ut omnis +ambiguitas tolleretur. Absurdum autem fuisset, Esajam virginis partum +contra naturae leges significare et ambigua voce haalma, quae saepius +unicam significat, in tanto ac tam stupendo prodigio uti voluisse. +Historia vero ipsa aperte declarat, de uxore regis Achas Jesaiam +scripsisse. Nam cum exercitus duorum regum, scilicet Samariae ac Syriae +inferioris, totam Judaeam infestarent, vaticinatur prophetes, uxorem +regis adolescentulam filium parituram ac paulo post utrumque regem de +Judaea discessurum, ut contigit. Nam biennio post Abia[1], regis uxor, +sic enim Josephus[2] appellat, peperit Ezechiam, religiosissimum omnium +post Davidem ac fortissimum principem, ac paulo post urbis obsidio +soluta est. Fuisset autem illa inanis spes liberationis ab hostibus +regionem vastantibus, si in nativitatem Jesu i.e. in annum +octingentesimum dilata fuisset. + + [1.] Alibi: _Albia_. [2.] Antiq. jud. l. 13, 9. + +CURTIUS: Cur igitur Jesaias signum seu prodigium pollicetur? Aut quid +prodigii fuisset, mulierem parere? + +SALOMO: Non dixit vates prodigium, sed signum illud ante liberationem +futurum, quod regina masculum pareret. Nam tribus capitibus puelli +nascituri historiam complectitur; septimo capite puerum nasciturum +scribit et clamatum iri: Immanuel i.e. nobiscum Deus! Sequenti capite +haec scribit: Acceptis testibus gravissimis Uria et Zacharia prophetis: +Accessi, ait, ad filiam prophetae Zachariae (erat enim Abia regina filia +Zachariae, uxor regis Achas), quae conceperat et pepererat filium. Et +dixit Deus ad me: Voca nomen ejus Lamaher schalal chusch bas[1] i.e. +accelera praedam, festina direptionem, quia priusquam proferre possit! +Abi, Immi, i.e, pater mi, mater mea! tollentur copiae Damasci et Syriae +ante regem Samariae, ante regem Assyriorum etc., quoniam Immanuel, +nobiscum Deus est. Nono capite, cum jam puer Ezechias biennium +attigisset, liberatis obsidione civibus: _Puer_, inquit, _natus est +nobis et vocabitur nomen ejus[2] admirabilis, consiliarius, fortis, +pater futuri saeculi, princeps pacis_[3]. Quibus verbis aperte constat, +ad Ezechiam regem omnia[4] pertinere, nihil ad Jesum, quem veteres[5] ex +oraculo Immanuel vocari debuisse querebantur[6]; hic enim Christiani +plerique haeserunt[7], quanquam illud inexplicabile est, quod +evangelistae tradunt, Jesum vocatum fuisse Nazaraeum[8], ut impleretur, +quod scriptum est apud prophetas: _Nazaraeus vocabitur_, cum nullus +usquam propheta haec[9] scripserit. + + [1.] Jesaiae 8, 1. [2.] Alibi: _ipsius_. [3.] Jesaiae 9, 6 sq. + [4.] Alibi: _nomen_. [5.] Alius: _veteri_. [6.] Justinus qu. 90. 135 + ad orthod. [7.] Alii: _haesitarunt_. [8.] Matth. 2, 23. [9.] Alii: + _hoc_. + +CURTIUS: Utrumque nomen et Jesus et Immanuel Christo[1] aptissime[2] +congruit. Jesus enim salvatorem[3] significat, quia genus humanum +salvaturus esset[4], ut evangelistes scripsit[5]. Ac ne quis haereat in +eo, quod Hieronymus et Chrysostomus nihil[6] a prophetis de nomine +Nazaraeo[7] scriptum reperiant[8], ex quo suspicantur, aliquot prophetas +Judaeorum fraude intercidisse, nihil ea de re suspicandum, quoniam +Nazaraeus domicilii cognomen est, ubi erat educatus. + + [1.] Luc. 1. 2. [2.] Alius: _apertissime_. [3.] Alius: _servatorem_. + [4.] Alius: _servaturus_. [5.] Alibi: _scribit_. [6.] Alius: + _nusquam_. [7.] Alibi: _nomen Nazaraei_. [8.] Alibi: _reperiri_. + +FRIDERICUS: Mihi videtur Osiander nomen Jesu non a verbo #Yasha#, quod +_servare_ significat, deducere voluisse, sed a sacratissimo Dei nomine +#YHWH#, copulata[1] salutari littera #shin#, hunc in modum #Y/H/Sh/W/H#, +ut naturam divinam cum humana tunc conjunctam fuisse intelligamus, cum +Jesus nasceretur[2]. + + [1.] Alibi: _copulatur_. [2.] Alii: _natus est_. + +CORONAEUS: Sed ut Salomo oraculi sententiam ad Ezechiam pertinere +acutissime[1] contendat, non video tamen, Ezechiam vocatum fuisse +Immanuelem[2], multo minus haec[3] ei congruere: Admirabilis, +consiliarius, Deus fortis, pater futuri saeculi, ut fulciat regnum +Davidis in aeternum, quae verissime Christo Deo conveniunt, ut haec +quoque[4]: _Progerminabit virga de radice Jesse et flos de ramis ejus +prodibit, super quem spiritus Dei, spiritus sapientiae, fortitudinis, +scientiae, prudentiae conquiescit_, quae tam dilucide ad Jesum +pertinent, ut non futura, sed praesentia, non umbram, sed rem ipsam +Esaias acu tetigisse videatur. + + [1.] Alii: _argutissime_. [2.] Alius: _Immanuel_. [3.] Jesaiae 9, 7. + [4.] Jesaiae 11, 1 sqq. + +SALOMO: Quae Esaias praedixerat, filium regi, nasciturum, biennio post +contigisse videmus ex[1] ipsius prophetae verbis, quando[2] sequente +capite: _Puer_, inquit, _natus est nobis et filius datus est nobis_ etc. +Neque enim lingua hebraica patitur eo loco praeteritum usurpari pro +futuro, grammatici omnes Hebraeorum reclamant. + + [1.] Alius: _in_. [2.] Alibi: _quae_. + +CORONAEUS: Cur igitur puerum Ezechiam Dei nomine appellaret? + +SALOMO: Vox Hebraica #él# nihil aliud significat, quam robustum et +potentem. Declarat igitur Esaias, Ezechiam heroëm non modo magnanimum, +potentem, pacificum ac prudentem in republica gerenda, sed et pium ac +religiosum futurum, ut quidem[1] princeps exstitit omnium post Davidem +pietate, prudentia, consilio, virtutibus omnibus clarissimus. + + [1.] Alibi: _quemadmodum_. + +FRIDERICUS: Mirum videri non debet, si Judaei oracula aliquantum obscura +alio detorquent, cum ea ipsa, quae nihil obscuritatis habent, sed in +perspicua luce posita sunt, argutiarum caligine obruere ac solis ipsius +splendorem obvelare conentur. Quanquam innumerabilia sunt ejus rei +oracula, quibus vaticinium illud Jeremiae[1] confirmat: _Ecce_, inquit +dominus, _veniet dies, ut excitem germen justum Davidi; regnabit rex +prudenter ac juste imperabit, in diebus ejus servabitur Juda et Israël +cum securitate florebit, et hoc nomen ejus, quo vocabunt eum Deus +aeternus justitia nostra._ Utitur insuper[2] sacratissimo nomine #YHWH#, +quod nulli creaturae communicabile est, unde colligit acutissimus quidam +theologus[3] ex hoc Hieremiae loco, Messiam Deum futurum, quae[4] ad +Ezechiam nullo modo referri possunt, cum ante mortuus esset, quam +Hieremias nasceretur. + + [1.] Jerem. 23 et 33. [2.] Deest in alio codice. [3.] Calvinus. + [4.] Alibi: _quae ... potest_. + +SALOMO: Haec ad Zorobabelem, principem regiae stirpis, pertinere, +sequentia declarant, quoniam hic populum de captivitate Babylonica in +Judaeam reduxit. Id[1] autem[2], quod Fridericus subjecit ex Hieremia: +_Vocabunt eum Deus aeternus_, nusquam in ullis exemplaribus legi: +_Vocabunt eum_, sed vox #Yikre'u# h.e. clamabunt sive alta[3] voce dicet +populus: Deus est justitia nostra! Quae phrasis hebraica est frequens in +sacris litteris et ab eodem Hieremia paulo post usurpata[4]: _In diebus +illis_, inquit, _servabitur[5] Juda, Hierosolyma otium colet et +vocabitur Deus aeternus justitia nostra._ Nam utroque loco adjectum est +nomen Jehovah. Quis autem tam ineptus est, ut Dei nomen urbi tribuat? +Consimilis est locutio haec: Et vocavit[6] Jacob aram: fortis Deus +Israëlis[7]. Item apud Ezechielem[8]: _Et Hierusalem vocabitur Deus +aeternus nomen ejus_ i.e. #YHWH# per Mappik in #mappik heh#, quod +foemininum sonat, non masculinum. Videtis, in quos errores linguae +sanctae ignoratio deploranda theologos christianos adegerit[9]. + + [1.] Alibi: _Quod_. [2.] Desunt duo haec verba in alio codice. + [3.] Alibi: _elata_. [4.] Jerem. 33, 16. [5.] Alius: _separabitur_. + [6.] Alibi: _vocabat_. [7.] Genes. 33, 20. [8.] Ezech. 25, 3 sqq. + [9.] Alii: _adegit_, vel: _redegerit_. + +FRIDERICUS:[1] Mirabiles argutiae conflantur a Judaeis non tam ignaris, +quam pervicacibus, ut perspicua scripturae sacrae loca quasi atramento +sepiae[2] suffusa delitescant[3]. Caetera videamus. + + [1.] Alii: CURTIUS. [2.] Alii: _saepius_. [3.] Alii: _deleant_. + +CURTIUS:[1] Locus est in libro psalmorum[2]: _Dixit dominus domino meo, +sede a dextris meis_; quo Christus ipse indominatam Judaeorum +pervicaciam apte convincit, ut Messiam Deum esse doceret: _Si David_, +inquit[3], _vocat Christum dominum, quomodo filius ejus esset?_ tunc +enim[4] obticuisse scribit. + + [1.] Qui habent antea CURTIUS pro FRIDERICUS, omittunt hîc CURTIUS. + [2.] Psalm. 109 (110), 1. [3.] Matth. 22, 40. [4.] Addunt alii: + _Matthaeus_. + +SALOMO: Probabile est, illos obticuisse[1], ne ineptire in re tam +futili[2] viderentur, primum quia hic psalmus non est Davidis. Sunt enim +psalmorum auctores decem, quos enumerat R. David Kimchi in hebraicis +commentariis ad psalmum primum. Hic autem psalmus est ordine CIX, ac in +fine psalmi LXXII haec verba subjiciuntur: Finis orationum Davidis[3]. +Ex quo intelligitur, consequentes psalmos non esse Davidis, nam in eo +vim argumenti collocarunt, quod haec verba Davidis esse arbitrantur[4]. + + [1.] Alii: _obmutuisse_. [2.] Alius: _subtili_. [3.] Addunt alii: + _filii Isai_. [4.] Alii: _arbitrarentur_. + +FRIDERICUS: Cur igitur inscribitur psalmus Davidis? + +SALOMO: Omnia exemplaria hebraica[1] vacant hac epigraphe, ut psalmus +centesimus trigesimus septimus, tametsi a Latinis inscribitur psalmus +Davidis, nihilominus quingentesimo[2] fere anno post scriptus est, i.e. +post reditum ab exilio Babylonis, ut illa declarant: _super flumina +Babylonis._ Sed cum inter decem autores psalmorum David caeteros +dignitate superaret, inscriptio totius libri tributa ei est, tametsi de +psalmis centum quinquaginta haud plures octodecim a Davide conscripti +ferantur. Quanquam si psalmus ille Davidis esset, christiani tamen +theologi argumentum illud Christi frigere[3] tradunt[4]; quia fieri +potuisse ajunt, ut Christus Jesus[5] Messias futurus Davidem opibus ac +potentia longe superaturus fuerit. + + [1.] Alii: _Ebraeorum_. [2.] Alii: _quinquagesimo_. [3.] Alibi: + _frigide_. [4.] Calvinus in harmonia (hom. ev.) in cap. 22 Matth. + [5.] Alii: _sive_. + +CURTIUS: Quae theologorum christanorum auctoritate probantur[1], +unumquemque probare oportet[2]. Qui[3] profecto locis omnibus Christi +deitatem asserunt et de hoc psalmo Davidis convincunt, vocem Adonai Deo +soli convenire, ut de Messia tunc futuro illud interpretandum sit. + + [1.] Alius: _Qui ... autoritatem probant, ubique_ etc. [2.] Alii + addunt: _si probant_ etc. [3.] Deest in aliis codicibus. + +SALOMO: Vox Adonai per #kamatz#[1] creatori tribuitur, per #patach#[2] +vero creaturae, ut grammaticis notum est. At in hoc psalmo nec patach +nec kamez scribitur: sed hoc modo #le'adonee#, quae vox nunquam creatori +tribuitur. Ac tametsi psalmi scripti fuissent hebraice sine vocabulis +notis, cum interpretatio graeca prodiit[3], ut ex infinitis locis +intelligitur, ac potissimum ex psalmo trigesimo et quadragesimo sexto, +nihilominus tamen ex ipsa prolatione[4] nec kamez, nec patach in +penultima syllaba percipi potest. + + [1.] I.e. kamez. [2.] I.e. patach. [3.] Alii: _cum interpretatione + graeca prodiit_. [4.] Alius: _interpretatione_. + +CORONAEUS: Quis melius psalmum interpretari aut[1] scire potuit, quam +Christus ipse? + + [1.] Alibi: _ac_. + +SALOMO: Profecto quam plurima loca in sacris litteris in aliam +sententiam imperite[1] detorta videraus, ut illud: _In omnem terram +exivit sonus eorum_[2], quod apostolis tributum est, cum tamen de +sideribus et coelis illic agatur. Et illud: _Minuisti eum paulo +minus_[3] ab angelo ad Christum referunt, qui tamen, si minor angelis +fuisset, Deus nullo modo esse potuisset. + + [1.] Alibi: _immerite_, vel: _impie_. [2.] Ps. 19 (18), 5. [3.] Ps. + 8, 6 (cf. Hebr. 2, 7). + +CURTIUS: Vox #me'elohim# significat: a Deo, ut sit sensus: Christum, +tametsi patri aequalis quoad divinitatem, eo tamen fuisse inferiorem sit +quoad humanitatem. + +SALOMO: Hanc interpretationem funditus evertit uterque Chaldaeus +interpres, qui vocem hebraicam reddunt[1] chaldaice #me'elohim# i.e. ab +angelis, quam LXXII interpretes reddunt: +par' angelous+, ut ambiguitas ++tou+ #elohim# quae in Deum et angelos convenit, omnino tolleretur. +Agitur enim de hominis[2] dignitate et praestantia, cui cum Deus omnia +subjecisset[3], angelis tamen paulo inferiorem fecit. Consimile est +illud: _Foderunt manus meas et pedes meos_[4], quae plane desunt +Hebraeis[5]. Sic enim scriptum est: #Adat mere'im hikkifuni ki sevavuni +khelavim ka'ari yaday veraglay# i.e. _Congregatio impiorum offendit me, +sicut leo manus meas et pedes meos._ Chaldaeus vero interpres Jonathan +hoc modo reddidit: _Congregatio impiorum obsedit me, mordentes sicut +leones, manus meas et pedes meos._ Vox enim #ka'ari# in #ka'aru# mutata +est, ut David Kimchi copiosissime docet, ut ad manuum et pedum +confixionem crucifigi[6] accommodarent. + + [1.] Alibi: _reddit_. [2.] Alii: _hujus_. [3.] Alibi: + _subjunxisset_. [4.] Ps. 22 (21), 17. [5.] Haec quatuor verba + omittit alius codex. [6.] Alius: _crucifixionem_. + +FRIDERICUS: Imo verius est, a Masoretis recentioribus verbum #ka'aru# in +#ka'ari# mutatum[1] esse, propter litterarum affinitatem. Argumento sit, +quod interpretes LXXII, qui jussu Ptolomaei Philadelphi regis ex Ebraeis +biblia graeca fecerunt, verbum graecum +ôruxan+ i.e. foderunt, non +inseruissent pro vocibus +hôsper leôn+, quae nullam inter se affinitatem +habent. + + [1.] Alius: _corruptum_. + +SALOMO: Agnosco illud utilitatis habere veterem interpretum LXXII +interpretationem, ut quid in altera mutare licet, in altera non liceat, +propter hebraicae et graecae linguae dissimilitudinem, ut cum Moses +scripsisset, Israëlitas annos 430 in Aegypto transegisse, interpretes +LXXII reddiderunt eundem numerum. Sed quia vox +tetrakosiôn+ similis est +voci +triakosiôn+, plerique trecentos emendari putant oportere, quia vix +annos 140 in Aegypto transegisse videantur, si aetates cujusque +colligas[1]. Nihil tamen immutandum venit, cum hebraicae dictiones +integrae nullam sui diminutionem patiantur, sed a foederibus cum +Abrahamo percussis et promissione ei divinitus facta usque ad exitum +ex[2] Aegypto numerus sibi constat, ut omnes intelligant, per Aegyptum +secretiori sensu intelligi terrestre domicilium. Necesse est igitur, ad +Hebraeorum fontes[3], si quid ambigitur in Graecis, redire. Atque ex eo +intelligitur, quanta fide et integritate majores nostri sacras litteras +incorruptas nobis reliquerint. Nam cum antea vocalibus, punctis, +accentibus ac versuum distinctionibus scriptura vacaret, theologi post +extremum templi excidium ac potissimum Ben Asser et Ben Naphthali, +principes[4] Masoretarum, libros singulis capitibus, capita versibus, +versus distinctionibus, distinctiones syllabis, syllabas vocalibus et +accentibus denotarunt. Nec eo tamen[5] contenti, versus omnes numero +complexi sunt, et libri cujusvis medium designarunt, ne quid usquam addi +aut detrahi posset, ut librum Geneseos versus 1534[6] complecti +notarunt, ac libri medium in his verbis esse: _In gladio tuo vives._ +Idem in caeteris libris fecisse videmus, in psalmis accuratius. In +quatuor enim libros et illo in capita distinxerunt, et versum, qui +medius est omnium librorum, notarunt[7]. Numerus autem versuum quinque +librorum Mosis est 5845, prophetarum 9294[8], hagiographorum 8664[9]. Ac +ne quid additum aut detractum esse videri possit, Ptolomaeus +Philadelphus sacras tabulas Hebraeorum in graecam linguam transferri +maximis sumptibus mandavit, trecentis amplius annis antequam[10] Jesus +nasceretur, ad idque conficiendum viros LXXII ex duodecim tribubus +selectissimos accessere non dubitavit. Accessit etiam triplex +interpretatio Chaldaica, una Onkeli[11], quem Latini Aquilam vocant, qui +floruit ante secundi templi excidium, altera Jonathanis[12], qui a +Graecis eadem nominis significatione Theodotio detur et floruit ante +Jesum annos quadraginta duo. Tertia est[13] Hierosolymitana, post +excidium templi, quae fusior est et cum paraphrasi, ut quod in +scripturis obscure aut[14] ambigue dictum erat, planius ac melius +intelligeretur: ut immerito[15] Hieronymus queratur, quaedam loca +bibliorum, quae deitatem Jesu continebant, ab interpretibus LXXII omissa +fuisse, ut gratiorem et acceptiorem redderet[16] suam, quam veterem, a +quibus omnia corrasit[17], interpretationem. Quae autem ad historiam +pertinent, ut octo versus postremi librorum[18] Mosis, a Josua scripti +traduntur, ut duodecim versus postremi libri Josuae a Samuele, qui etiam +librum Judicum ex antiquitate majorum collegit et Samuelis primum librum +usque ad caput vigesimum quintum. Libros autem Regum magna sui parte +Hieremiam scripsisse ajunt, scilicet duos posteriores, uti a majoribus +collectos acceperat, ut Esdram librum Paralipomenon[19], in quibus +continentur libri Hananiae, Nathanis et Gadi prophetarum. + + [1.] Cahal cum patre Levi descendit in Aegyptum, vixit autem ille + annos 133. Ejus filius Amram vixit annos 137. Moses, filius Amram, + natus erat annos 80, cum eduxit populum. Demus, Cahal, cum in + Aegyptum descendit, annum vigesimum attigisse, et cum genuit Amram, + annum 30 explevisse, detrahendi erunt anni 100, qui absorbentur in + annis Amram, quem si demus fuisse annorum 40, cum genuisset Mosen, + summa erat annorum 140. (Theod. Beza.) [2.] Alius: _ab_. [3.] Alibi: + _fontem_. [4.] Alibi: _princeps_. [5.] Deest in aliis codicibus. + [6.] Alibi: _1504_. [7.] Versus medius est in psalmo 77, 35: Deus + excelsus redemptor eorum est. [8.] Alii: _9224_. [9.] Alii: _8064_. + [10.] Alii: _quam_. [11.] Alii: _Onkelosi_. [12.] Alii: _Jonathani_. + [13.] Deest in aliis codicibus. [14.] Alibi: _et_. [15.] Alius: + _merito_. [16.] Alius: _redderent_. [17.] Idem: _corraserunt_. + [18.] Alibi: _libri_. [19.] Vid. postremum (50) caput libri primi + Paralipom. + +FRIDERICUS: Sed cum de sacris litteris agit Salomo, nihil de tabulis +Novi Testamenti. At vetera Testamenta jubentur valere apertis Novi +Testamenti tabulis, ut novis pactibus, novis legibus, novis foederibus +vetera semper cessisse videmus. + +SALOMO: Demus illud de testamentis ac foederibus, modo sit idem +posterioris, qui prioris autor Testamenti, nec falsae sint aut suspectae +tabulae. At Novum Testamentum Christianorum non est ejus, qui prima +foedera in monte Horebi scripsit et promulgavit, non coram septem +testibus puberibus masculis, sed coram sexcentis millibus testium +praeter foeminas, servos et peregrinos. Novum autem Testamentum, +qualecunque aut cujusque sit, nemo affirmare potest. In eo tamen tot ac +tam multa detracta, addita, suspecta, commutata[1] videmus, ut lectionum +varietates habeat plus quam trecentas. Nec tantum litteris aut[2] +syllabis aut dictionibus, sed etiam periodis aut integris capitibus +additis, mutatis, detractis. Argumento sit, quod Epiphanius scribit, +exemplo Marcionis, Johannis discipuli, duo priora Lucae capita defuisse: +in quibus tamen ea continentur, quae nusquam ab[3] aliis scriptoribus +prodita fuere, scilicet angeli legatio ad Mariam, partus virginis +stupendus, magorum ab extremis oris profectio in[4] Judaeam, stella +praeeunte ad ea loca stabulorum, in quibus virgo peperisset. Fuit autem +Marcio Johannis evangelistae discipulus, vir imprimis Christianorum +studiosissimus, quippe qui sestertia quadringenta in ecclesiam +christianam profudit, qui quo propius aberat ab elementis reipublicae +christianae, eo minus a rerum gestarum veritate potuit aberrare. Is ergo +totum[5] Lucae evangelium ut plane corruptum rejiciebat, ut quidem +Tertullianus[6] scribit. + + [1.] Alius: _subjecta, commentata_. [2.] Alibi: _ac_. [3.] Alibi: + _nunquam de_. [4.] Alii: _ad_. [5.] Alibi: _omnino tum_. [6.] Contra + Marcionem. + +CORONAEUS: Marcioni, haeresiarcharum maximo, fides omnis jure derogatur, +cum ab isto[1] evangeliorum corruptore Manichaei errorum fontes ac +flumina in universum orbem derivarint, ut non immerito Tertullianus +scripserit, unam epistolam Pauli ad Philemonem[2] falsarias Marcionis +manus evasisse ob sui brevitatem, quam ab eodem corruptam esse +querebatur Epiphanius. + + [1.] Alibi: _ipso_. [2.] Desunt duo haec verba in alio codice. + +SALOMO: Nihil ad Marcionis opinionem confirmandam valent illa duo priora +capita Lucae, nec verisimile est, caeteros evangelistas legationem illam +coelestem, partum virgineum, stellam magorum ducem[1], denique res +omnium maximas fuisse praetermissuros, cum levissima quaeque +complectantur ac saepe[2] iidem eadem repetant, usque ad dysenteriae et +haemorrhagiae curationem. Aliud etiam est argumentum, duo priora illa +capita Lucae scriptis adjecta fuisse, quod tertium caput, quasi totius +historiae praefatio[3], sic incipit: Anno quinto et decimo imperii +Tiberii Caesaris, Pontio Pilato praeside Judaeae, Tetrarcha vero +Galilaeae Herode, Philippi fratre Tetrarehae Barcoae et Abilenes, sub +pontificibus Hanna et Caiapha factum est verbum domini ad Johannem etc. +Haec initia sunt prophetarum ac historicorum fere omnia[4] communia. Sic +enim incipiunt Daniel, Ezechiel, Hoseas, Michaeas, Zephanias[5], +Zacharias, Esdras, quos imitatus Lucas, initium hoc futurae historiae +fecerat, ut satis perspicuum, duo priora capita alterius esse potius, +quam auctoris. + + [1.] Alii: _stellas ... duces_. [2.] Alii: _saepius_, vel: + _saepissime_. [3.] Alius: _prolusio_. [4.] Deest in alio codice. + [5.] Alii: _Sophonias_. + +FRIDERICUS: Particula autem[1] +de+ initio posita satis declarat, ad +praecedentia pertinere[2]. + + [1.] Deest alibi. [2.] Addunt alii: +edei de+. + +OCTAVIUS: Nihil habeo, quod ea de re statuere possim[1], sed memini me +in sacris litteris Alcorani legisse, legationem illam angeli ad virginem +Mariam et ea, quae de partu virgineo feruntur, plurimum tamen a Lucae +scriptis discrepantia. Sic enim Gabriel ad Mariam inducitur a Muhammede: +O Maria, omnibus mulieribus ac viris[2] splendidior, purior ac +jucundior, tibi gaudium summi nuncio, cum verbo Dei, cui nomen est Jesus +Christus, vir optimus ac sapiens ab universitatis creatore mittitur. Ad +quem illa: Virum non attigi, Deus aeterne, quomodo pariam? Huic angelus: +Omnia, inquit, Deo facilia sunt. Ipse filium tuum divina virtute +augebit, librum legis, verum evangelium[3] docebit, coecos et mutos +curabit, leprosos mundabit, mortuos excitabit, vetus Testamentum +confirmabit. + + [1.] Alius: _Nihil ea de re statuere possum_. [2.] Alius: _Omnibus + utrique ac mulieribus_. [3.] Alius: _librum legiferum et + evangelium_. + +SALOMO: Fateor quidem, Muhammedem subjecta illa Lucae capita legisse +forsitan aliter, quam scripta sint[1], cum infinita sit scripturarum +varietas. Sed quod attinet ad particulam autem initio capitis tertii, +facilius fuit ei, qui duo capita subjecerat, inserere, quam virgineos +conceptus et partus, repugnante natura, philosophis persuadere. + + [1.] Alibi: _sunt_. + +TORALBA: Non tam mirabilis mihi videtur partus virgineus, quam piscium, +avium, reptilium examina, quae prius demonstrata sunt, sine patre +repente prodire. Audistis Fridericum narrantem, daemonum ac foeminarum +concubitus et amplexus foecundos, idque tam usitatum esse, ut non tantum +Augustinus[1] impudentes judicet, qui dubitent, sed etiam Thomas Aquinas +et caeteri fere theologi communi quadam sententia foeminarum partus a +daemonibus conceptos ut rem omnium certissimam asseverarint, quae a +Joanne et Francisco Pico[2], philosophorum saeculi sui doctissimis, +confirmantur. Quae si vera sunt, quid mirum, si virgo sine hominis +concubitu, angeli officio concepit ac peperit? Accedit illud, quod non +solum stirpes et animantia pleraque sine ullo semine ex intimo terrae ac +sinu ac utero prodeunt, sed etiam id ipsum de hominibus pingui solo, +calore coelesti temperato factum, Anaximander, Empedocles, Anaxagoras, +Plato ac tota Arabum schola, auctore Avicenna, confirmant[3]; inter +historicos auctores Diodorus Siculus, Pausanias, Justinus, Strabo, +denique Aristoteles[4] ipse in eadem sententia fuisse videtur, ut +omittamus poetas, apud quos nihil frequentius. Quin etiam Maro, Varro, +Plinius, Solinus, Justinus, Strabo, Columella, Silius Italicus[5] equas +Lusitaniae saepius sine maribus concipere ac parere, sed pullos ita +natos triennium non excedere tradunt. Incredibilis est, inquit Varro, +foetura in Lusitania, sed tamen vera, equos vento concipere, de quibus +Maro: + + Ore omnes verso in Zephyrum stant rupibus altis + Exoptantque leves auras et saepe sine ullis + Conjugiis vento gravidae, mirabile dictu. + +Id quod Homerus antea de Achillis equis scriptum reliquerat. Non igitur +tam mirabilis videri debet virginis partus. + + [1.] De civ. Dei l. 18. [2.] Joh. Picus in positionibus; Franciscus + Picus l. 4 praelect c. 4. [3.] Plutarchus de placitis philos; Plato + in Protagora, Politico, Menexeno, Critia. [4.] Probl. sect. 10 et l. + 2 de republ. [5.] Virgilius in Georgicis, Ovidius in Metamorph. + Arrianus l. 3 de venat. Varro de re rustica. Plinius hist. nat. 1, + 30. Solinus cap. 44. Columella l. 6. + +SENAMUS: Demus haec, tametsi rarius accidunt, fieri tamen posse, non[1] +repugnante natura; sed contra naturam est, ut Christus natus sit utero +virginis plane concluso, contra quam Tertullianus scribit, virginem +patefacti[2] corporis lege peperisse, quod omnes theologorum scholae +coarguere non dubitarunt, quia Dei et hominis naturam in Christo +unitam[3] naturae lege solutam fecerant[4]. + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Alibi: _patefactam_. [3.] Alibi: + _naturae in Christo unitae_; vel: _naturam in Christo unitam_. + [4.] Alii: _fecerunt_. + +OCTAVIUS: Ismaëlitae Christum nec Deum nec Dei filium fuisse asseverant. +Sic enim in sacris Alcorani litteris scribitur: Multi mentiuntur, Deum +habere filium. Item[1]: Dic illis constanter, Deum esse unum, +incorporeum, qui nec genuit, nec genitus est, nec habet quemquam sui +similem, Jesum virum optimum esse et faciem[2] omnium populorum, qui +etiam Ruach[3] dicitur, quod[4] ipsi spiritum et ventum Dei +interpretantur. Illud tamen confitentur, Christum ex virgine natum, +cujusmodi plures esse putant, quos vulgari sermone Nephlis Ogli, +Britanni Merlinos, Germani Wechselkinder appellant. Quin etiam in +Hispaniola[5] occidentalis Indiae persuasum erat, Concotonem Deum cum +foeminis concumbere et qui ex eo concubitu nascerentur, duplici corona +insignes esse. Quae antiquissima opinio veterum videtur fuisse, ut +superius Toralba disseruit. Sic enim Josephus[6]: Multi, inquit, angeli +Dei mulieribus misti contumeliosos filios genuerunt, +polloi gar angeloi +Theou gunaixi summignumenoi hubristas egennêsan paidas+. + + [1.] Azora 121. [2.] Alius: _facem_. [3.] Alii: _Ruella_. [4.] Alii: + _quem_. [5.] Alius: _Hispania_. [6.] Josephus libr. 2 Antiquit. + Augustinus in c. 2 Genes. + +FRIDERICUS[1]: Cur Ismaëlitae Christum ex virgine natum Dei verbum et +spiritum appellant, si tantummodo putant, virum optimum fuisse? + + [1.] Duae hae sequentes Friderici et Octavii interlocutiones desunt + in alio codice. + +OCTAVIUS: Christum quidem prophetis omnibus ac Muhammede longe +superiorem esse, Ismaëlitae agnoscunt. Sic enim scribitur[1] Deum +Judaeis dixisse, Christum Mariae filium, cui dedimus evangelium, lumen +et confirmationem Testamenti et rectam viam timentibus Deum, ad vestrae +legis cumulum et consummatam perfectionem. Item in capite Elmeide: +designavimus hominum vestigia per Jesum filium Mariae veracissimum eique +dedimus evangelium, in quo est lux et veritas aperta. + + [1.] Azora 12. + +CURTIUS: Si veritatem apertam in eo fuisse fatentur Ismaëlitae, cum +aperte Christus dixerit[1] _Ego principium sum, qui loquor vobis_, cur +Deum esse negant? + + [1.] Johannis 8, 25. + +OCTAVIUS: Haec verba negant a Christo prolata, sed a falsariis +evangeliorum corruptoribus subjecta fuisse. + +SALOMO: Profecto Jesus in synagoga majorum rogatus, cur se Dei filium +jactaret: _Nonne scriptum est_, inquit, _ego dixi, Dii estis et filii +excelsi omnes?_[1] Quibus verbis expresse[2] declaravit et quidem actu +legitimo, non aliter se Dei filium esse arbitrari, quam caeteros +mortales. Tametsi dictum illud Davidis #elohim atem# vertit Chaldaeus +interpres: #ahein mal'akhaya# i.e. angeli vos. Deinde idem interpres +corrupta voce Graecorum #angeli# usus est, scilicet: Vos quidem +magistratus ac judices angelis nihilo vos inferiores esse arbitramini, +omnes tamen ad unum usque ruere necesse est. Haec enim ad principum ac +tyrannorum acerbam castigationem, non ad laudem dicta sunt, ut putat +evangelistes. + + [1.] Psalm. 82, 6. [2.] Alii: _aperte_. + +CURTIUS: Justa quidem oratio Christi est ad Pharisaeos. Ut illis +eriperet criminandi occasionem, ad apostolos vero conversus: _Vobis_, +inquit[1], _datum est nosse arcana Dei, caeteris autem parabolis_, ut +scilicet criminationem dilueret[2], quae in eo potissimum exstitit, quod +se filium Dei jactaret. Nam si vulgaris ea fuisset appellatio, qua +quisque Deum parentem omnium communem agnoscit, inanis erat adversus eum +accusatio. Fuit igitur in eo generatio quaedam sublimior ac divinior +filii, qui ab aeterno tempore genitus est, sic enim saepius usurpatur, +ut hoc differat ab hominibus filio, quo nomine se ipsum appellavit, quia +verus homo fuit et hominis i.e. virginis filius et verus Deus, ab +infinita aeternitate a Deo genitus[3]. + + [1.] Matth. 13, 11. [2.] Johannis 9, 16 sq. [3.] Matth. 3. 4. 14. + 17. 25. Marc. 1. 3. 5. 9. 15. Luc. 1. 3. 4. 10. Joh. 8. 13. 14. 17. + Rom. 1. 8. Hebr. 1. 5. 7. + +SALOMO: Si ab aeterno tempore genitus est, originem illam non corpoream +fuisse oportet. + +CURTIUS: Ab aeterno quidem genitus est, incorporea generatione sine +matre, postremis vero temporibus in utero virginis officio spiritus +sancti genitus est sine patre. + +SALOMO: Cur igitur ubique appellatur filius Davidis et filius Josephi? +Frustra enim Matthaeus et Lucas stirpem Jesu a Davide usque ad Josephum +derivarent, nisi filius Josephi extitisset; huc enim pertinet utriusque +historia, ut illum de gente Juda et quidem de regia stirpe Davidis +oriundum esse docerent[1], alioqui Messias non futurus, ut ex oraculis +prophetarum intelligitur, scilicet Davidis gentibus ac stirpi Messiam +deberi. Quin etiam in ipsis Talmudicis libris Messias appellatur David, +quoniam a stirpe Davidis germinaturus esset. + + [1.] Matth. 8. 12. 13. 26. 29. Marc. 2. 6. 9. 13. 14. Luc. 6. 9. + 12. 18. + +FRIDERICUS: Certe Suidas[1] memorabilem historiam narrat, scilicet Jesum +sacerdotem a collegio pontificum cooptatum fuisse, propter summam ejus +eruditionem ac pietatem, et cum originem ejus exquirerent, tum a matre +tum a propinquis et obstetricibus compertum esse, de virgine a spiritu +sancto conceptum, prius angelo denunciante, filium Dei futurum, qui +nasceretur, idque a sacerdotibus in acta publica relatum. Connubia vero +cum agnatis et gentilibus jubente lege saepius contrahebantur. Itaque +satis erat Josephi stirpem a Davide dici, ut intelligeretur, Mariae +uxoris genus ab eadem stirpe deduci. Tametsi plerisque placet, Mariae +genus ad Leviticam[2] et Davidicam gentem pertinere. + + [1.] In voce +Iêsous+. [2.] Alius: _regiam_. + +SALOMO: Novum profecto est, foeminas gentem propagare, cum familiae +finem faciant. Lex autem illa de maritandis ordinibus in eadem tribu, +omnium fere consensu ac usu diuturno jam antiquata pridem erat, ut +videmus, avum Davidis sibi despondisse Moabitidem uxorem propinqui +viduam: ac Jojadam pontificem maximum Leviticae tribus, uxorem duxisse +de tribu Judae regiae stirpis, quia legi vetanti satis cumulate fiebat, +si praedia[1] ex una tribu in aliam non traducerentur, quae sola fuit +legis ferendae causa. Quis tandem fabrum regiae stirpis uxorem domum +duxisse putet? + + [1.] Alibi: _praesidia_. + +FRIDERICUS: Etiam regum nepotes ac posteros inopes a pecunia fabrilia +tractare, quis dubitet? cum nec Dionysio tyranno de imperii culmine[1] +dejecto turpe fuerit, quod ludimagister esset, nec filio Persei, regis +Macedonum, aut[2] Jubae regi, quod inter mancipia scribarum censerentur. +Ita nec mirum debet videri, si posteri Davidis, in Chaldaeam exsules +abducti, obsequia servilia victoribus praestiterunt. + + [1.] Alibi: _de imperio_. [2.] Alibi: _nec_. + +SALOMO: At postliminio redeuntes posteri Davidis, quotquot fuere, +honores senatorios[1] adepti sunt. Quanquam Matthaeus et Lucas non modo +cum historia, sed etiam secum ipsi discrepant, ut alter Jesum a +Salomone, alter a Nathane[2] infinita nominum varietate deducat; uterque +enim tum a Philone Hebraeo[3], antiquitatis auctore optimo, tum etiam ab +historia sacra plurimum dissident; quod cum[4] etiam argutus +theologus[5] ferre non posset, aperte scripsit, effici nullo modo posse +ex Matthaei et Lucae scriptis, ut Jesus a Davide originem traxisse +videatur. Ex duobus[6] enim alterum fieri potest, ut utraque theogonia +seu genealogia falsa sit, alterum non potest, ut plus una sit vera, cum +utraque stirpites[7] omnino diversas habeat, scilicet Salomonem et +Nathanem fratres. Illud enim in tanta repugnantia proditum est, ab +utroque evangelista Boas, Salomonis filium proavum esse Davidis, cum +tamen inter utrumque intersint anni 372[8]. Levius est etiam, quod +Justinus Martyr[9] scribit, contra quam[10] caeteri sentiunt, Eli fuisse +Josephi patrem adoptivum. Quod autem ad Suidae historiam attinet, ne +Christiano quidem ulli praeter Suidam probatur, cum aperte pugnet[11] +cum omnibus scriptoribus evangeliorum. Electionem vero fieri sacerdotum +apud Judaeos inauditum est, multo minus etiam de stirpe regia. Cui +regulae[12] cum derogare conaretur Usias rex ac pontificibus honores +praeripere obsistentibus repente lepram contraxit, quia genti Aaronis +tributum erat lege divina sacerdotium, idque extra sortem et suffragium, +caeteris tribubus ab aditu sacerdotii exclusis. + + [1.] Alibi: _nomen senatoris_, vel: _honores servatoris_. [2.] Alius + addit: _cum_. [3.] Lib. 1 de genealogia. [4.] Deest in alio codice; + alius: _id cum_. [5.] Calvinus lib. 1 de harmon. [6.] Legit alius + codex ita: _Ex duabus enim lineis non potest ut plus una sit vera, + cum utraque stirpites omnino diversos habeat, scilicet Salomonem et + Nathanem fratres_. [7.] Alibi: _stipites_. [8.] Alii: _368_. + [9.] Quaest. 131 et 133 ad orthodox. [10.] Alii: _quam_. [11.] Alii: + _nam ... pugnat_. [12.] Alius: _legi_. + +CURTIUS: Erroris opinione falluntur, qui non vident, nomina propria in +sacris litteris saepius commutari. Nam qui Azarias rex Judaeorum loco[1] +dicitur, idem alibi Ozias appellatur. Item Esdras mox Athiarsatha, mox +Nehemias, mox[2] Malachias vocatur, et qui saepius Artaxerxes, interdum +Ahasverus et Asverus dicitur. Quare de nominibus minime laborandum est, +modo rem teneamus, scilicet Christum ad Davidem[3] genus referre, sive a +Salomone vel[4] a Nathane ducatur, cum uterque Davidis filius esset. + + [1.] Alius: _Judae uno loco_. [2.] Alius addit: _etiam_. [3.] Alibi: + _Davidis_. [4.] Alius: _sive_. + +SALOMO: Sint haec Matthaei et Lucae +mnêmonika hamartêmata+, sed urgent +graviora. Aut enim Josephus est pater Jesu, aut alius. Si non est pater +Josephus, inanis[1] est illa gentilium descriptio a Davide, vel etiam ab +Adamo repetita; sin est natura pater, nec Maria virgo sit, nec alia +fuerit, quam caeterorum hominum origo. Sin Mariam stirpis Davidicae +fuisse arbitrantur, de conjugio Josephi argumentum incertissimum[2], tum +quia usu contrario lex antiquata pridem erat, tum etiam quia Maria +Elisabethae gentis Leviticae cognata vocatur. + + [1.] Alius: _vana_. [2.] Alius addit: _est_. + +CURTIUS: Tua te, Salomo, argumenta refutant. Nam si antiquata lex erat +de maritandis ordinibus, quis dubitet Mariam paterno genere a gente +Levitarum, materno vero a Davide stirpem traxisse? + +SALOMO: Sed his omissis[1] Messiam in oppido Bethlehem nasci oportuit ex +oraculis prophetarum. At Jesus natus est in vico Nazaraeo[2] regionis +Galilaeae, quae fluminibus ac imperio divisa erat a Judaea. Hinc +objectio illa, cum de Jesu ageretur: potestne Nazaretho aliquid boni +esse?[3] quam etiam in Actis confirmat: _Ego sum_, inquit, _Jesus +Nazarenus, quem tu persequeris_[4]. + + [1.] Alibi: _missis_. [2.] Alibi: _Nazareth_. [3.] Joh. 1, 46. + [4.] Actor. 9, 5. + +CORONAEUS: Vetus est illa objectio[1] a theologis jam pridem confutata. +Quis enim nescit, Josephum et Mariam a Galilaea in Bethlehem oppidum +concessisse census causa atque illic Mariam peperisse, Nazarenum tamen +appellatum, quod illic educatus, ubi mater domicilium haberet[2]? Quin +etiam Oregines contra Celsum et Justinus Martyr[3] stabulum, in quo +Christus natus est, in antro Bethlehem sua aetate a peregrinis visitari +consuevisse tradunt. + + [1.] Unus false: _occupatio_. [2.] Alibi: _habebat_. [3.] In apolog. + +SALOMO: Ita quidem existimant[1], sed ratio temporis cum historia census +Augusti convenire nequit. Augustus enim censum illum totius Romani +imperii fecit anno sui dominatus penultimo, ut est apud Dionem[2], quo +tempore Jesus annum agebat[3] quartum decimum. + + [1.] Alii: _existimo_. [2.] Lib. 36. [3.] Alibi: _attingebat_. + +CURTIUS: Descriptio duplex ab Augusto facta est. Sic enim dicit +Lucas[1]: primum praeside Lyrorum Cyrenio, et quoniam[2] in sua quemque +civitate censeri oportebat, ob id Josephum e tribu Juda cum uxore Maria +in oppidum Bethlehem profectum esse. + + [1.] Luc. 2, 1 sqq. [2.] Alibi: _quondam_. + +SALOMO: Id fieri nequit[1], cum ex historia Josephi[2] Quintilius Varus +eo anno praeses esset, non Cyrenius. Idem Josephus scribit, Cyrenium +Judaeae tantum descriptionem fecisse ac novem annos post Herodem +mortuum. Et quia[3] subtilius ista conquirunt theologi Christiani[4], ex +aetate Jesu colligunt, Quintilio Varo praeside natum esse. Huc accidit, +quod illa Augusti descriptio civium Romanorum etiam peregrinorum et +sociorum et vectigalium censum continebat, ut planum[5] facit Eusebius, +qui post Aegyptiacam victoriam censum civium Romanorum factum esse +scribit, tum in urbe, tum in provinciis. Numerum autem civium fuisse +6560000 et Christo nascente 15820000. At Josephus non erat civis +Romanus, alioquin Pontius provinciae praeses Jesum filium ejus, +majestatis ac impietatis reum, Romam misisset, ut postea Festus, ejusdem +provinciae praeses, Saulum civem Romanum (quia pater ejus civitatis jus +emerat) Romam amandavit. Nec credibile est, si vectigales cum sociis +censi fuissent, qui imperii Romani finibus continebantur, tantam hominum +paucitatem futuram, quantam Eusebius ex libris censualibus in historiam +retulit[6]. Ei[7] tamen, repugnantibus historicorum scriptis, vectigalis +quoque populos censos fuisse concedamus, qui tam acerbus et ineptus +censor, qui subditos coëgit unquam ex civitatibus et provinciis emigrare +census causa? Quodsi unquam factum est[8], quis parturientes foeminas ad +id compulisset? Ac tantum abest, ut parturientes eo necessitatis +adigerent, ut ne foeminae quidem in censum venirent, ut videre est apud +Livium[9], qui quoties civium numerum ex censibus descripsit, haec verba +fere subjicit: Praeter mulieres[10]. Ut libro[11] septimo: Civium, +inquit, qui puberes essent, supra centum decem millia, mulierum autem et +puerorum servorumque et mercatorum et sordidas artes exercentium, si +quidem Romano[12] civi operosam artem tractare non licuit, triplo plus +quam turbae civili. Nec vero[13] Moses duplici censu, quem habuit[14], +nec David, cum populum censeri jussisset, foeminas aut minores +annorum[15] viginti complexi fuere. Jam vero, si census causa emigrandum +fuisset, oportuisset Africae incolas, Romanorum subditos, cum uxoribus +ac liberis totaque familia in Europam, ubi nati fuerant, et ab Asia in +Africam traduci, non sine intolerabili molestia ac sumptu, quae nullis +unquam Romanorum aut populi cujusquam institutis facta legimus, sed ubi +quisque domicilium habuit[16], illic censebatur, et censores coloniarum +libros censuales Romam transmittere consueverant, ut Livius scribit. +Quin etiam Caesar ipse dictator[17] civium singulas domus urbis Romae +adiit, quo censum faceret, ut scribit Tranquillus in Caesare. Itaque non +mirum, si acutiores Christiani theologi nodum istum, quem solvere non +poterant, secuerunt. + + [1.] Alius: _Id factum negatur_. [2.] L. 4 de bello jud. [3.] Alius: + _qui_. [4.] Beza ad 3, 2 Lucae. [5.] Alibi: _plane_. [6.] Alibi: + _contulit_. [7.] Alius: _Si_. [8.] Alii: _esset_. [9.] Libro 2 + Florus 1. 27. [10.] Desunt haec verba in uno codice. [11.] Alii: + _lustro_. Caeterum haec omnia, usque ad verba: quam turba civili, + desunt in alio codice. [12.] Alibi: _nostro_. [13.] Alibi: _etiam_. + [14.] Numer. 20. [15.] Alii: _annis_. [16.] Alibi: _habebat_. + [17.] Alii addunt: _ad_. + +FRIDERICUS: Valde subtilis est haec, dicam an futilis, disputatio. Sed +quaecumque occasio Mariam compulit, ut in oppidum Bethlehem concederet, +satis constat, illic natum fuisse Christum, cum etiam magi ab oriente +illuc profecti sunt ad infantulum adorandum, ut antiqua prophetarum +oracula implerentur[1]: Reges Arabiae et Sabaeorum dona offerent et +stella praeeunte perducti juxta stabulum, ubi virgo peperisse dicebatur. + + [1.] Esaiae cap. 60, 6. + +OCTAVIUS: Illud, opinor[1], omnibus mathematicis +adunaton+ videri +necesse est, ut stella unius stabuli tecto verticalis sit, sed tractum +plurimorum oppidorum ac regionum continere oportet, quia negant omnes +theologi Christiani fuisse cometam, sed +astera+ i.e. stellam fuisse +asserunt. Quanquam ne cometes quidem, qui spatio[2] immenso abesse a +coelo stellato, uni civitati, quantacunque sit, verticalis esse possit, +quin latissimis quoque regionum verticibus immineat. + + [1.] Alibi: _arbitror_. [2.] Addit alius: _aëris_. + +SALOMO[1]: Quomodo fieri potuit[2], ut novam stellam Deus condiderit, +cum ab omni opere, post hujus mundi fabricam, conquievisse dicatur? +Quasi vero angelorum obsequiis ad reges ducendos caruisset[3], aut +stellam ad iter demonstrandum interdiu inutilem minimeque idoneam ac +paulo momento interituram condidisset. + + [1.] Addit alius: _Sed_. [2.] Alius: _qui fieri potest_. [3.] Ut + Tobiam et Habacuc per angelos deduxit. + +FRIDERICUS: Tametsi Deus populum per deserta loca deduceret, nihilominus +igneam columnam creavit, quae populo semper dux itineris praeiret. + +CURTIUS: Magos eo pervenisse, planum fit ex eo, quod Herodes regem +futurum metuens ex stirpe Davidis, infantes conquiri ac mactari +mandavit[1]. Cum autem caedes impuberum postularetur, omnes senatores +stirpis regiae ac reliquos praeter[2] Semeam interfecit[3]. Itaque +Josephus, ut Lucas[4] scribit, in somniis admonitus puellum in Aegyptum +traduxit, ut illud ex oraculo veteri conveniret[5]: _Ex Aegypto vocavi +filium meum._ + + [1.] Alii: _mandaverit_. [2.] Alibi: _propter_. [3.] Josephus de + bello jud. l. IV. [4.] Errat autor; scribit enim hoc Matthaeus 2, + 12. [5.] Oseae 11, 1 (Matth. 2, 15). + +SALOMO: Oseas propheta hoc loco non futura denunciat, sed res duorum +annorum millibus ante gestas, quam Christus nasceretur, scilicet +Israëlem ad avitas majorum sedes Deum arcessere voluisse. Sic enim +appellatur in sacris litteris: _Primogenitus filius meus Israel_[1]. +Quanquam absurdum est, ut praenotionem sequatur res futura, quia +praedictum sit, sed prospicitur ac praedicitur[2], quia futurum est, ut +Julianus Augustus Galilaeis ac Celsus Christianis saepissime objecerunt. + + [1.] Exodi 4, 22. Jerem. 31, 9. [2.] Alibi: _praedicatur_. + +CURTIUS: Jam pridem haec omnia veterum haereticorum sophismata fregit +autoritas Augustini, Hieronymi, Theophili, Chrysostomi, Cyrilli, ut +nulla ratione possit evangelicae veritatis clarissima lux talium +argutiarum caligine obscurari. At vero[1] facilius est, stellam ad reges +deducendos creari, quam solis et lunae cursum Josuae imperatoris +arbitrio sisti. + + [1.] Alius: _Et_. + +SALOMO: Scriptae quidem veteris Testamenti tabulae certissimae sunt, +certissima illarum testimonia, non modo Hebraeorum, sed etiam +Christianorum et Ismaëlitarum summa consensione, sed evangelicis libris, +quos Hebraei et Ismaëlitae merito rejiciuut, quae fides esse potest?[1] + + [1.] Alibi: _possit_. + +CORONAEUS: Si evangelica testimonia rejicitis, perinde est, ut si +principia scientiarum negaretis, sine quibus ne geometris quidem ulla +demonstratio constabit. + +OCTAVIUS: Principia scientiarum seu postulata omnibus omnium sensibus +patent et animis imperitorum perspicua sunt; sed haec, quae contra +naturam fiunt, quibusnam principiis niti possunt?[1] quanquam +evangeliorum scriptores tot ac tam multis locis a se ipsis dissident[2], +ut infinitum sit, ea persequi. At quod verum sit, plus uno esse non +potest, caetera igitur falsa sunt. Sic enim Augustinus: Si scriptura, +inquit, non continet ineffabilem veritatem et aliqua sui parte falsa +reperitur, non est in ea certa[3] fides, ut ei credatur, sed propter +falsitatem una sui parte compertam tota suspecta habetur. Quum etiam in +rebus ac rationibus hominum inter homines distrahendis, tabula[4], quae +una sui parte falsum continet, omnino rejicitur. + + [1.] Alibi: _possint_. [2.] Alius: _dissentiant_. [3.] Alibi: + _certe_. [4.] Alius: _tabulae ... continent ... rejiciuntur_. + +CURTIUS: Tantum abest, ut scriptores evangelici[1] dissideant inter se, +ut ex ipsorum concordia sacrae scripturae veritas eruatur. Si quaeris, +inquit Ambrosius, quid Matthaeus scripserit? id quod Lucas, Marcus, +Johannes. Quid Lucas? id quod Marcus, Johannes, Matthaeus. Quid Marcus? +id quod Johannes, Matthaeus, Lucas. Quid Johannes? id quod Marcus, +Matthaeus, Lucas, ut nullus tam sui similis sit, quam omnes omnium. Si +quid est, inquit Augustinus[2] quod repugnare videatur, nihil aliud, +quam mendosum codicem, vel interpretem non satis assecutum, vel quod +scriptum est, non percipi judico[3]. Idem Chrysostomi judicium de sacris +scripturis fuisse videmus. Sed quemadmodum dementes putant, et solem +geminum et triplices se ostendere Thebas, et imperiti rectos coelestium +orbium cursus errare arbitrantur, cum tamen ipsi densissima caligine +obruantur, sic quoque accidit iis, qui a recta via deflexerunt, ut[4] +alios aestiment errare. + + [1.] Alii: _scripta evangelica_, vel: _scripturae evangelicae_. + [2.] Ep. 9 ad Hieron. hom. 1 in Genes. [3.] Alibi: _judicio_. + [4.] Alibi: _alios existiment aberrare_. + +OCTAVIUS: Quaenam evangeliorum et novarum tabularum tanta esse potest +convenientia, quantam esse existimas? Cum Julianus imperator, si qui +transfuga usurpatur[1], nullum majus ad refellendos Christianos +argumentum haberet, quam quod doceret, libros eorum plenos esse +tôn +antikeimenôn+, quam reprehensionem ut effugerent Christiani, +decreverunt[2] evangelia quatuor tantum probare, caetera omnia +repudiare. Nam ex libro, qui inscribitur orthodoxographia et ex ipsius +Originis, Epiphanii, Hieronymi, Ambrosii auctoritate colligimus, +quindecim evangelia sacra, scilicet evangelium secundum Marcum, secundum +Paulum, secundum Basilidem, secundum Matthaeum, secundum Bartholomaeum, +secundum Lucam, secundum Thomam, secundum Nicodemum, secundum Johannem, +secundum Matthiam, secundum Cerinthum, secundum Hebraeos, secundum +Aegyptios, secundum Nazaraeos, secundum omnes apostolos. Idem acta S. +Andreae[3]. Si tot evangelia vera exstitissent, minime rejicienda +fuerunt; sin falsa aut inter se discrepantia, quaenam fides his aut +illis habeatur? cum omnes hos[4] autores inter divinos, praeter +Cerinthum et Basilidem, relatos videamus a Christianis? Si mendacii et +impietatis convicti, cur pro divis coluntur[5]? Si veraces ac sancti, +cur eorum scripta ut falsa[6] rejiciuntur? + + [1.] Alius: _appellatur_. [2.] Apud Cyrillum libro contra Galilaeos. + [3.] Apud Epiphanium in l. contra haereticos. [4.] Alibi: _hi_. + [5.] Alibi: _colunt_. [6.] Desunt alibi haec duo verba. + +SENAMUS: Ismaëlitas prudentius in hoc genere sibi consuluisse videmus, +quam Christianos. Cum enim plures libri lectionum varietate inter se +discreparent, Calipha quidam[1] pontifex, Asiae maximus, coactis in urbe +Damasco theologis ducentis, sacros libros collegit praeter Alcoranum, +quibus ducentos camelos onustos fuisse legimus, ex quibus sex theologi +concordibus sententiis totidem libros in unum volumen collegerunt, quod +Zuna vocant, unde liber florum selectus est, ac ne quid addi aut adimi +posset in posterum, caeteros omnes praeter emendatum dejici mandavit in +lacum Damascenum, capitali poena subjecta, si uspiam alius quam ab +exemplari vel ab exemplo Archetypi descriptus haberetur. Quo quidem +arcano stabiliendae religionis haud scio an ullum majus habuerint +pontifices Agarenorum. Alcorani vero, qui manibus teritur, Merbam filium +Itha, quem auctorem esse plerique putant, qui etiam dicitur Elgah, +sententias octoginta[2] de Alcorano vero detraxisse, ac totidem +subjecit. Primus autem ordine[3] Homari successor recollegit ac +distinxit Alcorani[4] Azoras, qui propterea Alphurcanus in distinctione +dici coepit. Ac ne humano consilio conscriptus videretur, Deum Azorae +primum auctorem ciere et a Gabriele Muhammedi datum et carmine scriptum +asserere non dubitarunt. Ac ne quid de litteris detraheretur, posteri +typis excudi sanctissime vetuerunt. Quod edictum tanta severitate +executum, ut cum mercator quidam civitatis hujus Alcoranum in hac urbe +excudi et Constantinopolim transvehi curavisset, capitis postulatus sit; +ac nisi legatus Venetorum, qui cum principe Turcarum societatis foedere +conjuncti sunt, imperitiam typographi excusavisset, quoniam infinitis +erroribus scatebat, supplicio capitali addictus fuisset, nec tamen +aliter evasit, quam libris omnibus exustis et dextra manu truncata. + + [1.] Alibi: _quidam_. [2.] Alius: _octingenta quinque_. [3.] Alibi: + _ordinis_. [4.] Alius: _Alcoranum in_. + +FRIDERICUS: Cum igitur Alcoranus ille non sit Muhammedis, cui non tantum +ab re sua otii erat, ut carmine scriberet leges divinas, sed merae +fictae fabulae vel potius rhapsodia metrica, id enim proprie vox arabica +Coran significare dicitur, cur tantae auctoritatis est apud Agarenos? + +OCTAVIUS: Non video, cur alterius, quam Muhammedis Alcoranus dici +debeat, quod[1] ab erroribus librariorum repurgatus, aut versibus +scriptus sit, cum veteres fere legislatores omnia versibus scriberent, +ne quid facile addi aut detrahi posset. Sic enim Draco, Solon, +Terpander, Decemviri legum ferendarum, qui leges duodecim tabularum +tulerunt, quas Tullius appellat carmina duodecim, ut ab omnibus etiam +facilitate majore memoriae commendarentur et cum voluptate canerentur. +Est enim carmen a canendo dictum. Quin etiam historia primis temporibus +et physica versibus scribi consueverunt, ut Orphei, Hesiodi, Lini, +Musaei, Parmenidis, Homeri, Empedoclis, Xenophontis[2], Pherecydis, +Thaletis, Davidis, Sibyllarum, Appollinis dicta versibus continentur ac +potissinmm divinae laudes. Ac tametsi Moses[3] unus ex omnibus +legislatoribus oratione numeris soluta[4] scripserit, ne rerum +gravissimarum pondera numeris inservirent, cantica tamen omnia +carminibus usurpavit. + + [1.] Alibi: _qui_. [2.] Alibi: _Xenophanis_. [3.] Deuter. 33. Exod. + 14. Psalm. 90, qui est Mosis. [4.] Alibi: _orationem numeris + solutis_. + +CURTIUS: Quia fabulae, quo gratiores sint, versibus scribi solent, +liceat[1] Muhammedi fabulas versibus conscribere et uno tantum volumine +complecti, ne sibi contrarius unquam[2] esse possit, evangelica vero et +rerum a Christo gestarum fides nec versibus scribi decuit, nec ab uno, +sed a pluribus. Atque utinam evangelia secundum omnes apostolos et eadem +evangelia, quae modo commemoravit Octavius: secundum Aegyptios, secundum +Thomam, cui quod incredulus esset, fidem sensibus ipsis fieri oportuit, +secundum Nicodemum, secundum Matthiam, secundum Nazaraeos exstarent, ut +veritas magis ac magis eluceret et eadem omnium, quae semper fuit, +evangelistarum congruentia perciperetur. + + [1.] Alibi: _libuit_. [2.] Alibi: _usquam_. + +SALOMO: Si quatuor tantum evangelistarum inter ipsos congruitas +conciliari nullo modo potest a theologis christianis, quantam fore +putatis, si quindecim illa, quae dixistis, evangelia exstarent? Nam qui +harmonias evangeliorum scripserunt[1], non minus discrepant, quam voces +quatuor, quae harmoniam nullam efficerent[2], nisi contrariae essent. + + [1.] Calvinus et Gabriel a Puteo in Tentamine[A]. Carolus Molinaeus. + [2.] Alibi: _efficiunt_. + + [A.] Tetrameno. + +CURTIUS: Saepe videmus falsa veris tanta similitudine convincta, ut +nulla sit imperitis assentiendi aut dissentiendi nota, acutius tamen +intuenti nihil in sacris litteris dissentaneum videbitur. + +SALOMO: Veterum quidem instrumenta tabularum[1] nihil a se discrepant, +sed novis tabularum legibus[2] ita repugnant, ut raro similia utriusque +loca reperiantur. Novarum autem tabularum inter ipsas discordia primo +cuique intuenti facile perspicitur ac, ne singulos singulis conteramus, +ne unus quidem sibi ipsi convenit de rebus iisdem scribenti aut eandem +historiam bis repetenti[3]. Nam Lucas[4] Pauli comites attonitos ipsius +casu stetisse scribit, neminem tamen videntes, sed solam hanc vocem +audientes: _Ego sum Jesus Nazarenus, quem tu persequeris_[5]. Idem paulo +post comites Pauli coruscam lucem vidisse, nullam tamen vocem audivisse +scribit. Quae loca nulli adhuc interpretum[6] conciliari potuerunt. + + [1.] Alii: _Veteris quidem instrumenti tabulae_. [2.] Alii: _Novi + Testamenti libris_. [3.] Alibi: _in eadem historia bis repetita_. + [4.] Actorum 9, 7. 22, 6. [5.] Actor. 9, 5. 22, 8. [6.] Alibi: + _interpretes_. + +CURTIUS: Actiones apostolorum graeca lingua scriptae sunt, dictionum +autem +phôs+ et +phônê+ i.e. lucis et vocis affinitas efficere potuit, +ut scriptorum[1] incuria, qui ab archetypo descripserant, facile alterum +alterius loco usurparint, ut veteribus Graecis contigit, Apollinis +oraculum male interpretantibus, cum lucem h.e. +phôs+ sibi placere +diceret, ipsi +phôs+ dici putarunt +oxutonôs+ i.e. hominem, unde[2] mos +mactandorum hominum apud Graecos dicitur inolevisse. + + [1.] Alius: _scriptoris ... descripserat_. [2.] Alibi: _inde_. + +SENAMUS: Mirabile mihi videretur, si in tanta scriptorum varietate ac +sectarum, quanta fuit primordio nascentis reipublicae christianae atque +adeo in ipsis ecclesiae rudimentis, nihil in apostolorum ac discipulorum +scriptis dissentaneum reperiretur, cum Epiphanius scribat, pontifices +catholicos quaeri consuevisse, sacram scripturam ab Arianis[1] +depravari, ut[2] Tertullianus[3] acerbe quaestus est: Arianos contra +praedicare, ab adversariis omnia evangelia scripta corrumpi. Quin etiam +Origenes[4] Marci evangelium erroris[5] coarguere non dubitavit; +Origenem autem Hieronymus ecclesiarum patriarcham ac lumen appellavit; +ac Rufinus ipse in apologia Origenis scribit, Apellem et Marcionem +jactare solitos, quam pluribus erroribus evangelia suo studio ac labore +fuisse repurgata. Idem Marcio, Johannis apostoli comes et discipulus, +actiones apostolorum, apocalypsin et epistolas Pauli, paucissimis +quibusdam exceptis, ut suppositias rejiciebat, ut quidem[6] +Tertullianus[7] scribit. + + [1.] Alii: _Arminianis_. [2.] Alibi: _et_. [3.] De praescript. + [4.] Contra Celsum. [5.] Deest in alio codice. [6.] Alibi: _idem_. + [7.] In libro de praescript. + +OCTAVIUS: Ob eam causam Ismaëlitae Novum Instrumentum penitus repudiant, +ut a Christianorum veterum[1] sectis plane corruptum. Tametsi multa +peccantur etiam in historia, ut cum Zachariam filium Barachiae in templo +caesum dixit Christus[2], qui tamen caesus non est, sed Zacharias filius +Jehojadae, pontifex maximus, qui annos circiter 400 antecessit Zachariam +prophetam, cujus scripta exstant, qui filius Barachiae, filius Iddo +appellatur, Haggaei prophetae aequalis[3], qui cum Zorobabele +postliminio Hierosolymam rediit, quo tempore templum nondum restaurari +coeperat[4]. Alium quoque Zachariam filium Barachiae profert Jesaias[5]. +Hic theologi conflictantur inter se, ut ea concilient, quae conciliari +non possunt. Clemens Alexandrinus, qui ab aetate Christi proxime abfuit, +Christum uno tantum anno conciones habuisse tradit. Epiphanius Clementem +reprehendit ac duos annos concionatum testatur. Juniores annos quinque +ex evangelicis scriptis enumerant[6] a baptismo usque[7] ad ejus +supplicium. Tertullianus et Africanus anno trigesimo passum arbitrantur, +alii quadragesimo, quos refellit Augustinus. Quaecunque autem de coena +scripta sunt ab evangelistis, ruinam minantur, quoniam evangelistae +omnes in eo consentiunt, mortuum fuisse Christum feria sexta hora nona, +coenam vero paschalem ab eo factam feria septima incipiente, post solis +occasum, ut semper fieri consueverat. Ut omittam, capitale fuisse, +vetantibus legislatoribus[8], aliter facere. Ex quo intelligitur, coenam +paschalem Christum non fecisse nec si voluisset potuisse, cum die sexto +ante solis ortum comprehensus ac luce sequente supplicio affectus sit. +Nihilominus tamen in illo coenae instituendae ritu Christiani summam +suae religionis ac salutis contineri putant. Item tradunt, Christum +primo sabbathorum resurrexisse, eundem tamen tres dies totidemque noctes +in sepulcro jacuisse. Sic theologi christiani non modo singuli a +singulis, sed etiam omnes ab omnibus dissentiunt. Quos ut conciliaret +Paulus Burgensis, genere Judaeus, feria quinta coenam paschalem fecisse +scripsit, contra perspicua evangelistarum scripta. Inde mos inolevit in +ecclesia Romana, coenam feria quinta recolere. Quae opinio non tantum +testimonio evangelistarum, sed etiam efficacissimis argumentis refutatur +a recentioribus[9], qui agnum paschalem fecisse[10] dicunt eo ipso die, +quo cruci affixus[11] est, anno 1. Olymp. 203. die 4. Aprilis, Luna 14. +d. 6. Contra Mercator, historiarum ac temporum peritissimus, anno 4. +Olymp. 202. die 13 Martii, feria 6. Lun. 15. mortuum tradit, Lucidus +feria 6 Aprilis. + + [1.] Alius: _veteribus_. [2.] Matth. 23, 35. [3.] Alius: _filium + Barachiae filii Jojadae appellant, Haggaei prophetae aequalem_. + [4.] Zach. 1, 1. 7. Esrae 5, 1. 6, 14. [5.] Errat autor et sine + dubio scribere voluit: _Esdra_ (Esdrae 8, 17). [6.] Alibi: + _emunxerunt_. [7.] Deest _usque_ alibi. [8.] Alius: _sacratis + legibus_. Matth. 26. Marc. 14. Luc. 22. Exod. 12. Lev. 13. Num. 25. + [9.] Jos. Scaliger l. 6 de emend. temporum. [10.] Alibi: _edisse_. + [11.] Alius: _crucifixus_. + +FRIDERICUS: Syllabarum aucupes et qui singulos apices nimis curiose +consectantur, temporum ac lectionum infinitam varietatem ubique +comperiunt. Sed qui lotis manibus et sincera mente accedunt, nihil +dissentaneum vident. Quanquam quo anno, quo die, qua hora quaeque facta +sint, nihil ad salutem. + +OCTAVIUS: Haec igitur, quae leviora putantur, omittamus. Sed quonam modo +excusari possit, quod apud Johannem legimus, quo tamen nihil esse +gravius potest[1], non video: _Tres sunt_, inquit[2], _in coelo, qui +testimonium perhibent, Pater, Verbum et Spiritus sanctus, et hi tres +unum sunt._ Hanc periodum antiquis omnibus exemplaribus interpretes +gravissimi deesse quaeruntur, subjecta Cyrilli pontificis +Hierosolymorum[3] antiquissimi auctoritate. + + [1.] _possit_. [2.] Alibi: _1 Joh. 5, 7_. [3.] Alius: + _Hierosolymitani_. + +FRIDERICUS: Desunt sane quibusdam exemplaribus, attamen Hispanus[1] +Codex eadem vocibus Graecis continet: +Hoti treis eisin hoi marturountes +en tô ouranô, ho patêr, ho logos kai to pneuma, kai houtoi hoi treis hen +eisi+, quae catholicorum omnium consensu probantur. + + [1.] Alibi: _Hispanicus_. + +OCTAVIUS: Quis putet, Cyrillum, Hilarium, Ambrosium, Augustinum, +Hieronymum ac tam multos pontifices, cum Arianos refellerent, locum +illum tanti ponderis ac momenti fuisse praetermissuros, cum levissimas +quasque conjecturas, imo etiam syllabas et apices hujus argumenti +consectari videamus? At ne Johannes quidem illius epistolae auctor id +omissurus erat, cum ad evangelii scriptionem non prius accesserit, quam +Cerinthus et Ebio Jesum nihil praeter hominem fuisse praedicarent, ut +Epiphanius scribit. + +FRIDERICUS: At illud est argumentum maximum, Johannem ea tam perspicue +scripsisse, ut omnem praeciperet dubitandi occasionem. + +SALOMO: Johannes, qui[1] caeteros evangeliorum scriptores ut aquila +dicitur superavisse, cum[2] in multis sui oblitus videtur, tum in eo +maxime, quod Jesum antequam moreretur ita loquentem inducit[3]: _Nemo +ascendit in coelum, nisi qui descendit de coelo, filius hominis, qui est +in[4] coelo._ At Jesus nondum in coelum ascenderat (si tamen ascendit), +cum ne mortuus quidem esset. + + [1.] Alibi: _quidem_. [2.] Alius: _tamen_. [3.] Joh. 3, 13. + [4.] Alibi: _de_. + +CORONAEUS: Optimus quisque theologus[1] sic interpretatur, ut utrique +naturae simul tribuat, quod neutri seorsim conveniret. Alii duplicem +ascensum fingunt, unum visibilem, alterum invisibilem, de quo agitur hoc +loco. + + [1.] Calvinus in harmon. + +TORALBA: At neque ascensus in coelum Deo convenit, neque homini. + +CURTIUS: Utrique naturae convenit, quod seorsim alteri congruere non +potest. Atque haec solutio latissime patet ad mirabiles Christi +actiones, quae nec in hominem solum nec in Deum solum convenire possunt. + +SALOMO: Idem Johannes Jesum ita loquentem inducit[1]: _Si testimonium +perhibeo[2] de me, testimonium meum non est verum._ Alibi[3] tamen plane +contrarium affirmat: _Dum si testimonium_, inquit, _perhibeo de me ipso, +testimonium meum est verum, quia scio, unde veni._ Item de Christo +scribens[4]: _Mea doctrina non est mea, sed ejus, qui misit me._ Cur +suam appellat, si alterius est? Nam in eo ipso omnem deitatem[5] a se +abjecisse videtur. + + [1.] Joh. 8, 14. [2.] Alibi: _perhiberem_. [3.] Joh. 5, 31. + [4.] Joh. 7, 6. [5.] Alibi: _divinitatem_. + +CURTIUS: Alia fuit oratio Christi ad apostolos, alia fuit ad Scribas et +Pharisaeos, qui sua dicta criminari consueverant, apud quos nihil aliud +se quam hominem, i.e, phrasi Hebraea et Graeca +ton huion tou anthrôpou+ +profitetur, at in coetu apostolonim aperte se Dei filium esse et ab eo +venisse affirmavit. + +SALOMO: Idem Johannes[1]: _Is super quem videtis spiritum descendere, is +est baptisatus a spiritu sancto._ At Matthaeus bene ac[2] penitus Jesum +Johanni Baptistae fuisse cognitum scribit his verbis[3]: _Quin potius +abs te baptizari debeo._ + + [1.] Joh. 1, 33. [2.] Deest alibi; loco verborum _bene penitus_ alii + legunt: _ante_. [3.] Matth. 3, 14. + +FRIDERICUS: Cognitus quidem erat Jesus ut propheta, non autem ut +aeternus Dei filius, quia nondum audita Dei vox erat: _Tu es filius meus +dilectus._ + +SALOMO: Sed quoniam utriusque[1] Johannis mentio incidit, jure +mirantur[2] etiam theologi christiani, quamobrem Lucas introduxerit +Elisabetham colloquentem cum Maria, quasi[3] foetum, quem utero +gestabat, senserit eodem visitationis illius momento, cum tamen ante +visitationem natus esset Johannes? Hanc absurditatem ut Graeci +declinarent, visitationis illius diem fastis exemerunt, sed eo die +festum colunt venerandae vestis Mariae virginis, in plachernis[4] Syri +vero et Graecos et Latinos aberrare praedicant ac propterea visitationis +festum diebus septem ante Johannis Baptistae et hujus ante Christi +natalem diebus septem collcoarunt. + + [1.] Alibi: _utrinque_. [2.] Alius: _merentur_. [3.] Alius: _sicut_. + [4.] Alius: _glachemis_. + +CURTIUS: Quasi vero dies feriarum, quas colimus, nondum institutos tam +curiose veteres consectarentur! + +OCTAVIUS: Gravius illud est, quod Johannes scribit[1], Christum prius +afflavisse apostolos spiritu sancto, quam ascenderet in coelum, qui +tamen obtestatur, spiritum non[2] venturum, nisi abiret ad patrem[3]. + + [1.] Joh. 20, 22. [2.] Loco duorum horum verborum alibi legitur: + _non prius_. [3.] Joh. cap. 14 et 15. + +FRIDERICUS: Hoc ita scriptum est, ut intelligamus spiritum a patre et +filio prodire[1], contra Graecorum opinionem. + + [1.] Alibi: _procedere_. + +SALOMO: Solutiones istas non moror, sed miror apostolos toties ac tam +saepe labi, cum prophetas testes arcessere consueverunt, ut cum +Matthaeus scribit, Christum triginta nuramis argenteis divenditum +fuisse[1], ut prophetia Jeremiae[2] impleretur: _Appretiaverunt_, +inquit, _pretium meum triginta argenteis_, quae verba nec apud Jeremiam, +nec apud ulles scriptores veteris instrumenti reperiuntur. Item, ut +Messiam Deum[3] de ligno suspensum iri docerent, illud ex psalmis +corripuerunt[4]: _Dicite in gentibus, regnavit a ligno Deus_, ut quidem +Justinus Martyr, Lactantius, Augustinus, Cassiodorus, Theodulphus, alii +aliorum errorem secuti scripserunt, quae verba "a ligno" Ebraeis, +Chaldaicis, Graecis ac Latinis interpretationibus veterum deesse +videmus, non modo in libris[5] psalmorum, verum etiam in libris +Paraleipomenon. Sic enim Ebraica legimus: #imru vagoyim Yehovah malakh#, +quae LXXII sic reddunt: +eipate en tois ethnesin, hoti kurios +ebasileuse+, i.e. dicite in gentibus, Deus regnavit. Jam vero miracula +stupenda sunt a Johanne[6] descripta, quae a reliquis praetermitti +capitale videri possit, ut cum milites praetoriani Jesum comprehendere +conarentur, sola illius voce perterritos ac retrolapsos corruisse. Item +Lazari resurrectionem tam stupendam solius Johannis[7] testimonio niti +videmus, cum caeteri levissimas etiam febrium curationes denotarint. + + [1.] Matth. 27, 9. [2.] Non Jeremiae, sed potius Zach. 11, 13. + [3.] Alibi: _ducem_. [4.] Ps. 96 (95), 3 sq. [5.] Alibi: _libro_. + [6.] Joh. 16. [7.] Joh. 11. + +CORONAEUS: Nec ab omnibus omnia scribi potuerunt, cum nec omnes +evangeliographi rebus gestis adesse, nec si affuissent scriptis omnia +complecti, nec si omnia scriptis mandarent, mundus ea capere potuisset, +ut Johannes ipse scribit, sed ea quae ab aliis vel omissa, vel obscurius +dicta erant, recognovit, cum postremus omnium ad scribendum accesserit +et ab ipsa deitate Christi auspicatus fuerit eo tempore, quo Cerinthus +et Ebio +Christon einai philon anthrôpou+ praedicarent: Tum, inquit +Epiphanius, Johannes coepit +euangelizesthai+. + +SALOMO: Non capio, quae deitas in Christo esse potuerit, nam si post +baptismum spiritu sancto afflari coepit, ut quidem Lucas[1] asseruit, +quonam modo a daemonibus agitatus est, ut modo supra pinnaculum templi, +mox in montem altissimum subvectus sit? Consimile est illud, quod +Johannes tradit, Judam apostolum accepto Christi corpore in coena, eodem +momento a cacodaemonibus correptum fuisse[2]. At in eodem homine bonus +et malus daemon simul stare non potuit. Nam cum Saul a Samuele rex est +initiatus et unctus, ab angelo beari et afflari coepit. Et postquam Dei +jussa sprevisset, desertus ab angelo coepit a cacodaemone agitari[3]. +Jam vero cur tantum anno trigesimo Christus coepit afflari spiritu +sancto? Nam ex eo planum est, antea spiritu sancto caruisse, quem tamen +Deum fuisse affirmant. + + [1.] Luc. 4, 36. [2.] Joh. 13, 17. [3.] 1 Sam. 12. 14. + +CURTIUS: Utrumque stare potest, simul a bono daemone eundem agitari +posse[1] et cacodaemonem eundem exerceri[2] posse. Argumento sit, quod +Jobus, mortalium integerrimus, cum a malo genio torqueretur, non +propterea tamen a bono genio desertus, sed ad breve tempus facta est +potestas ejus vexandi Satanae, principi mundi hujus, ut probaretur. + + [1.] Alibi: _fuisse_. [2.] Alibi: _excoecari_. + +SALOMO: Quid divina potestate alienius, quam Deum agitari a daemone? +Quid item absurdius aut capitalius, quam appellare Satanam principem +mundi hujus, ut Jesus loquutus[1], vel aëris hujus, ut Paulus[2] +scribit. Hic enim Manichaeorum perniciosissimus[3] error, qui Satanam +rerum elementarium et corporum principem efficere tentarunt. Angeli +quidem provinciarum principes ac urbium custodes et praefecti dicuntur +in scriptura sacra[4], Satan[5] vero carnifex eorum et minister. + + [1.] Joh. 14, 30. 16, 33. [2.] Ephes. 6, 11. [3.] Alibi: + _perniciosus_. [4.] Dan. X., 12. [5.] Alii: _Satanas_. + +CURTIUS: Quando spiritum sancturu legimus Christum afflavisse post +baptismum, non eo pertinet, ut eum[1] antea ipso caruisse putemus, cum +ipse Deus esset, sed quia tum maxime virtus divina, quae antea +humanitatis specie contenta delituerat, foras prodire coepit et +actionibus plane divinis implicari. + + [1.] Alibi: _illum_. + +SALOMO: Si spiritu sancto ita caruisset, ut putatur, cur his verbis +uteretur: _Spiritus sanctus, cum venerit, docebit vos omnia_[1]? Ex +quo[2] intelligitur, ea quae spiritui sancto nota erant, illi fuisse +igota, aut ea noluisse[3] aut non potuisse carissimos discipulos docere, +quae in Deum nullo modo convenire possunt. + + [1.] Joh. 14, 26. [2.] Alius: _eo_. [3.] Alibi: _non voluisse_. + +CORONAEUS: At in eo ipso Christi deitas elucet, qui tametsi apostolos +summa caritate complecteretur, eaque[1] doceret, quae pro illorum captu +percipi poterant; arcana tamen diviniora ac sublimiora, nisi Deus illos +spiritu suo afflavisset, non magis intelligi[2], quam colores sine luce +videri potuissent. Hoc igitur beneficium distulit post suam in coelum +ascensionem. Atque illud est, quod rex Salomo eleganti allegoria fingit +de amica interpellante Amasium, i.e. de mente sapientiae avidissima: +_Trahe me_, inquit[3], _post te et curremus._ Ita Christus non obscure +aut ambigue, sed aperte dixit: _Nemo venit ad me, nisi pater traxerit +illum._[4] + + [1.] Alius: _eosque_. [2.] Alibi: _intelligere ... videre_. + [3.] Cant. 1, 3. [4.] Joh. VI., 44. + +SALOMO: Nisi evangelia magna vi distorqueantur, negari nou potest, +Christum multa ignorasse: _Diem_, inquit ille[1], _et horam judicii, ne +angeli quidem sciunt, sed pater ipse solus_, ac propterea spiritum +Christi diviniorem coelitus evocandum fuisse. Si Jesus erat ipsissima +patris aeterni sapientia, qui fleri potuit, ut aliquid ignoraret, cum +ignorationem theologi ab originis sordibus ac peccatis derivari putent? + + [1.] Matth. 24, 36. + +FRIDERICUS: Haec ambiguitas bifariam dilui potest[1], scilicet filium +nescivisse judicii diem, ut evulgaret: aliud enim est nescire negative, +aliud ignorare privative, ut scholasticis verbis utamur, vel quatenus +homo nescivit, non quatenus Deus. Quo pertinent illa[2]: _Proficiebat +aetate ac sapientia._ Item[3] didicit per ea, quae passus est, quae ad +mentem humanam referuntur. Neque tamen Ambrosii sententia probatur, qua +secundum carnem scientia et sapientia impleri coepisse scribit. + + [1.] Cyrill. l. 9. Thess. cap. IV. [2.] Luc. 2, 44. [3.] Hebr. 13. + +SALOMO: Fames, sitis, dolor, tristitia, metus, formido, consternatio, +quibus Christus conflictabatur, corpori et animae inferiori communia +sunt, quae tametsi aliena a sapienti a forti viro dicantur, humana tamen +esse[1] fatemur, quia corporis contagionem quandam cum anima inferiore +significant. Sed scientia, prudentia, sapientia mentis solius propria +sunt, quae mens, si divinitati conjuncta fuit, nihil potuit ignorare, +tametsi affectiones humanas illi tribuunt, ejusmodi, ut nullum nisi +voluntarium fuerit perpessus, quod quidem si verum esset, quorsum +diceret: _Anima mea turbata est?_[2] Cur item in horto supplicia +deprecanti sudores sanguinis aqua despersi[3] diffluerent? cur in haec +verba prorumperet[4]: _Pater! si fieri potest?_ An illa Dei vox est? num +potius hominis dolore et desperatione fracti? Quid extrema illa +declamatio[5]: _Deus meus, Deus meus, ut quid dereliquisti me?_ Nonne[6] +satis significant hominis abjectissimi vocem et alium a se Deum +confitentis? + + [1.] Alibi: _ei_. [2.] Matth. 26, 38 sqq. [3.] Alibi: _respersi_. + [4.] Alibi: _erumperet_. [5.] Matth. 27, 46. [6.] Alius: _Num_. + +TORALBA: Cum Zeno Eleates et Anaxarchus[1], variis uterque temporibus, +in mortario malleis ferreis tyrannorum jussu tunderentur, magno ac forti +animo dolores acerbissimos pertulerunt, atque etiam verborum[2] +majestate crudelitates omnes aspernati superaverunt. Quis igitur +Christum, quem totius[3] divinae sapientiae fontem appellant, tam +abjecti et fracti animi fuisse arbitratur? + + [1.] Diog. Laertius in vitis philosophorum. [2.] Alius addit: + _magnanimitate_. [3.] Alibi: _toties_. + +SALOMO: Memorabilis est historia septem fratrum Ebraeorum apud Josephum ++peri autokratoros logismou+[1], qui Antiochi crudelissimi tyranni jussu +laceratis artubus cum flammis torquerentur, ne porcorum esu contaminati +legem divinam violarent, non lacrymas, non suspiria ex intimo pectore +duxisse aut vultum mutasse feruntur, sed invictum animi robur adversus +omnia tormenta prae se tulisse. + + [1.] 4 Maccab. 7, 6 sqq. (cf. Euseb. hist. eccles. 3, 10). [N.] + +TORALBA: Fuit igitur in Christo metus futurae mortis necessarius, aut +non fuit metus, quia fingit metuere, qui volens metuit. Si non fuit metu +mortis perterritus, cum tanto ardore et impetu exclamaret, certe metum +simulavit, cum esset in ejus potestate, non metuere, non angi, non +dolere, non mori, non cruciari et simulatione quadam inanes illas +rogationes effudit, ut pater eum crudelissimo supplicio[1] liberaret, +cum nihil pateretur. + + [1.] Alibi: _cruciatu_. + +CORONAEUS: Non simulatione fictus, sed erat verus[1] metus, verus +cruciatus, verus dolor, vera mors, alioquin tot loca scripturae de +acerbissimis Christi doloribus, morte, cruciatu pro generis humani +salute falsa fuisse fateremur, quasi nihil hominis habuisset Christus, +si tum nihil pateretur: _Sed tamen oblatus est_, inquit David, _quia +voluit._ + + [1.] Alibi: _vere_. + +CURTIUS: In eo tantum quaestio vertitur, an vero metu conflictaretur, an +omnino metu vacaret? Metu caruisse putant plerique. Sic enim Paulus[1]: +_Cum in diebus carnis suae precationes et supplicia omnes funderet ad[2] +illum, qui a morte servare poterat, cum clamore valido et lacrymis, +exauditus est a metu._ Sic enim illa verba; +apo eulabeias+ +interpretantur[3], ex Ebraica phrasi[4] et praepositione #min#. Est enim +epistola hebraice primum scripta. + + [1.] Ebr. V, 7 sq. [2.] Alibi: _apud_. [3.] Beza in cap. V ad + Ebraeos. [4.] Alius: _voce_. + +SALOMO: Certe cruciatum deprecabatur et mortem his verbis[1]: _Si fieri +potest, transeat a me calix iste_, i.e. cruciatus et mors ipsa cruciatum +secuta. Si est exauditus, sine cruciatu et morte supplicium evasit, si +dolorem sentit ac mortem, non est exauditus. + + [1.] Matth. 26, 39. + +OCTAVIUS: Ismaëlitae exauditum fuisse constanter affirmant ac Dei +bonitate hostium manibus ereptum, ex Alcorani Azora secunda, Simeonem +vero quendam cruci affixum. In qua sententia legimus Hilarium[1], +Simeonem magum, Celsum, Marcionem, qui fatentur quidem cruci affixum, +nullos tamen pertulisse dolores. _Habuit Christus_, inquit Hilarius, _ad +patiendum corpus idoneum, sed non ad dolendum, ut telum, ignem et aquam +penetrans._ At neque Christiani, neque Ismaëlitae Christum probant +habuisse corpus +alloeides[2] kai phantastikon+, neque enim verus homo +fuisset, si spectri corpus impatibile ei fuisset. + + [1.] Lib. 1 et 10 de trinitate. Epiphan. contra haereses. [2.] In + codicibus false: +augoeides+. + +FREDERICUS: Illud quidem est Mahummedis teterrimi perniciosissimum +figmentum, scilicet Christum supplicio mortis ereptum, ne homines in +Christi veri Dei ac hominis morte salutari fiduciam ac spem collocarent. +Oporteret enim omnia omnium[1] sanctorum scripta una littera inducere. +_Mortuus est_, inquit Paulus[2], _propter scelera nostra et resurrexit +propter justificationem nostram._ Mortalem fuisse quis ambigere potest, +qui hominem fuisse fateatur? At enim resurgens verum corpus recepit. +Itaque tum apostolis se contuendum praebens, ut verum corpus esse +doceret: _Spiritus_, inquit[3], _carnem et ossa non habet, contrectate, +videte loca clavorum et vulnerum cicatrices._ + + [1.] Deest alibi. [2.] Rom. V, 6. 8. [3.] Luc. XXIV, 39. + +OCTAVIUS: Celsus is, qui septem libros contra[1] Christianos effudit[2], +Christi resurrectionem plane similem dicebat resurrectioni Cleomedis +Astypalaei, quem ex Apollinis oraculo resurrexisse veteres scripserunt, +nec postea in sepuloro repertum. Idem Celsus[3] valde absurdum sibi +videri scribit, quod unius meretricis testimonio resurrexisse credatur +is, qui pridie populis spectantibus in cruce mortuus erat. + + [1.] Alibi: _adversus_. [2.] Origenes l. 3 contra Celsum. [3.] Orig. + c. Celsum. Lib. III. + +FRIDERICUS: Celsum Epicureum fuisse constat; nulla autem est pietatis +nota melior, quam ab Epicureis irrideri. + +SENAMUS: Si ex utero Christus conclusa vulva prodiit in lucem, ut omnes +Christiani fatentur, si adversariis illum lapidare cupientibus +disparuit, ut est apud Johannem capite octavo, si aedibus conclusis in +coetu discipulorum visus est[1] ac saepius hominum obtutum ut Gyges +effugit, si maria sicco pede calcavit, profecto spectrum fuisse aut +inane corpus habuisse fatendum est, quia verum corpus sive osseum sive +aëreum nullam penetrationem admittit. + + [1.] Marc. 16. Luc. 14. Joh. 21. + +SALOMO: Demus illud, corpora corporum nullam penetrationem pati, videmus +tamen angelos veris corporibus assumtis, imo et sortilegos transvectos +saepius apparuisse ac disparuisse, saepe quoque aquis subvectos nullis +voraginibus immergi potuisse, ut judicibus omnibus compertum est, eos +tamen veris corporibus indutos constat. Ita quoque Jesum verum corpus +habuisse et cruciatus acerbissimos ipsiusque mortis duritatem cum dolore +pertulisse confitendum est. Sed illud me angit, cur mortis et supplicii +veniam tam ardenti supplicatione flagitaret is, qui si Deus esset, nullo +negotio a se impetrare potuisset? + +CURTIUS: Ut omnes intelligerent, Christum non modo Deum verum, sed[1] +etiam hominem verum esse, nec utramque naturam in eo fuisse confusam. + + [1.] Alibi: _verum_. + +OCTAVIUS: Ismaëlitae constanter negant, Christum deitatem sibi +arrogavisse. _Nec rapinam_, inquit Paulus[1], _arbitratus se esse +aequalem Deo._ Atque ejus rei sempiterna testimonia in evangeliis +exstare videmus. Cum enim quidam Christum compellaret his verbis[2]: +_Magister bone!_ Tum ille: _Cur me_, inquit, _dicis bonum, cum nemo +bonus sit nisi unus Deus?_ Hic non modo deitatem procul a se rejecit, +verum[3] etiam peccatorem se confitetur. Item, cum rogaretur, cur se Dei +filium appellaret, reposuit illud[4]: _Nonne scriptum est: Ego dixi, Dii +estis et filii excelsi omnes?_ Item illud: _Vado ad patrem meum et ad +patrem vestrum._ Nec satis habuit, se cum caeteris hominibus eadem +originis societate conjugare, verum etiam cum caeteris Deum unum +agnoscere omnium communem, nec modo illud, sed etiam sui reditus causam +subjiciens. _Quia pater_, inquit[5], _major me est._ Quo loco +Tertullianus contra Praxeam: Pater, inquit, alius est a filio quia +major. Item illud[6]: _Haec est vita aeterna, ut cognoscant, te unum +Deum verum et quem misisti, Jesum Christum._ Hic omnem omnino +divinitatem exuit, ut acutissimis[7] quibusque[8] theologis placet. +Item[9]: _Qui in me credit, non in me credit, sed in eum, qui misit me._ +Item: _Pater, in manus tuas commendo spiritum meum._ Item: _Pater, quia +hoc abscondidisti sapientibus_[10]. Paulus vero locis omnibus Christum +appellat dominum, sed a Dei appellatione semper segregans: _Benedictus_, +inquit,[11] _Deus domini nostri Jesu Christi_, et cum de Christo multa +scripsisset ad Timotheum, subjicit haec verba adversante particula[12]: +_Regi autem seculorum immortali, invisibili, soli Deo honor et gloria!_ +Item: _Unus est dominus, unum baptisma, una fides, unus Deus_[13]. Item +appellat Christum imaginem Dei[14], ut Moses initio libri originum +hominem ad imaginem Dei conditum scribit: res autem ab imagine tota +natura differt. Item[15]: _Deus autem pacis, qui reduxit a mortuis +dominum nostrum Jesum Christum._ Item[16]: _Gratia in vobis[17] augeatur +per agnitionem Dei et Jesu domini nostri. Item[18]: Unus est Deus, ex +quo omnia, et unus Christus, per quem omnia._ Item[19]: _Sciat omnis +ecclesia, quod Christum hunc Jesum facit Deus._ Item: _Qui custodiunt +mandata Dei et fidem Jesu_[20]. Vox autem domini nihil aliud Ebraeis +quam doctorem[21], paedagogum ac magistrum significat. Itaque +Lucianus[22], Christianam religionem professus, Christum +megan +sophistên+ honoris causa vocat, ut Plato Protagoram. + + [1.] Phil. II, 6. [2.] Marc. X, 17. Lucae XVIII, 18. [3.] Alibi: + _veram_. [4.] Joh. 10, 34 sq. [5.] Joh. 14, 28. [6.] Joh. XVII, 3. + [7.] Calvinus; Cap. XX Joh. [8.] Alibi: _quibusdam_. [9.] Joh. 12, + 44. [10.] Matth. 11, 27. [11.] 2 Cor. 1, 3. [12.] Timoth. 6, 15 sq. + [13.] Eph. 4, 5. [14.] Col. 1, 15. [15.] 1 Petri 1, 2. [16.] 2 Petri + 3, 18. [17.] Alibi: _nobis_. [18.] 1 Corinth. 8, 6. [19.] Ephes. 3, + 10. [20.] Apocal. 14, 12. [21.] #Rav#, #Rabbee#, #Ravunee#. [22.] In + Peregrino. + +CURTIUS: Quid mirum, si Lucianus Atheorum ter[1] maximus Christo, quem +turpiter ac impie ejuraverat, deitatem eripere conatur? Qui autem +Christum a Paulo[2] Dominum tantum, non etiam Deum, appellari ajunt, +illud opinor non legerunt: Ex Judaeis est Christus, quantum quidem ad +carnem, qui est in omnibus Deus laudandus. + + [1.] Alius: _derisor_. [2.] Rom. 9, 3. + +OCTAVIUS: Haec verba antiquis exemplaribus defuisse testantur Cyrilli et +Epiphanii scripta, ut illud: Petra autem erat Christus; et infinita +prope loca, quorum partem maximam Epiphanius denotavit. Sed qui fieri +posset, ut qui sit Deus, alteri sapientiam, sanctitatem acceptam ferat: +_Pater_, inquit, _clarifica filium!_[1] + + [1.] Matth. XX. Marc. X. Joh. V. + +FRIDERICUS: Bona fide, Octavi, caetera subjungere oportet: clarifica +filium claritate, quam habuit prius quam mundus hic fieret! Quis autem +exstitit prius quam mundus hic fieret, nisi Deus ipse? Hoc igitur loco +superiora facile diluuntur, quae tamen veteres ad personarum +distinctionem traxerunt. + +OCTAVIUS: Sed juniores theologi veteram dicta refutant, cujusmodi est +illud: principium qui et loquor vobis; quod veteres ad deitatem referri +putant oportere. Et illa Jesaiae verba: _generationem ejus quis +enarrabit?_[1] Quae veteres ad deitatem pertinere tradunt. Apertioribus, +inquit Calvinus[2], scripturae locis contentos esse oportuit, ne se +Judaeis deridendos praeberent. Exceptio enim erat in promtu, prophetam +de Christo non cogitasse. Idem, quod Petri concionem refellit, qui haec +verba[3]: _Excitabit Deus vobis prophetam de fratribus vestris, mei +similem, ipsum audite_, ad Christum pertinere diceret, qui cum Petrus +Christum. Mosi similem fuisse praedicat, illi eripit deitatem. +Muhammedes vero legislator Deum ita loquentem inducit, Azora tertia: O +Jesu Mariae fili, tu persuades hominibus, ut Dei loco te matremque tuam +Deos habeant ac venerentur. Ad haec Jesus ita respondit: Absit a me, +Deum esse mentiar, tu scis, me hominibus semper suasisse, ut te Deum +meum et suum adorent. + + [1.] Jesaiae cap. 53, 8. [2.] Calvinus in Joh. 5 et 8. + [3.] Deuteron. 18, 15. Act. 3, 23. + +FRIDERICUS: Aliud est, eripere Christo deitatem, aliud negare, Christum +se pro Deo gessisse. Publice quidem Dei appellationem rejecit, apud suos +autem quis et qualis esset aperte declaravit, sic tamen ut divinae +illius majestatis decus humana imbecillitate ac specie vetaret. Sed cum +multa de Christi deitate occurrant, tum vero duo gravissima ipsius Dei +patris de coelo testificantis oracula exstant[1]: _Hic est filius meus +dilectus, in quo mihi complacuit, ipsum audite!_ Item illud[2]: _Et +clarificavi et clarificabo._ Item illud Thomae clara voce +confitentis[3]: _Dominus meus et Deus meus!_ Nam utrumque in Christi +persona conjunxit; quanquam testimonio Johannis ipsius, qui[4] ab intimo +Christi pectore divinam sapientiam expressit, nullum clarius esse +potest. Sic enim[5] auspicatur spiritus sanctus illud evangelium[6]: _In +principio erat verbum et verbum erat apud Deum et Deus erat verbum._ + + [1.] Matth. 3, 17 et 17, 5. [2.] Joh. 12, 28. [3.] Joh. 20, 28. + [4.] Desiderantur haec octo sequentia verba in uno codice. + [5.] Alius: _etiam de Christo Jesu_. [6.] Joh. 1, 1 sqq. + +SALOMO: Tametsi ecclesia nihilo plus et certe minus apud nos ponderis +habeat, quam apud Israëlitas, nihilominus ea quae Christiani firmissima +putant divinitatis Christi fundamenta veteribus exemplaribus deesse +videmus. Nam Epiphanius haec verba[1]: _Audita est vox de coelo: tu es +filius meus_ etc., Marcionis archetypo deesse scribit, et illud[2]: _In +Christi morte sol obscuratus est_; item illud[3]: _hodie mecum eris in +paradiso_; item illud[4]: _Petra erat Christus_; et illud: _finis legis +Christus, in salutem omni credenti_[5]; item illud: _Quaeritis viventem, +resurrexit a mortuis et totum resurrectionis caput_[6]. Item illud[7]: +_Ut sciatis, quod filius hominis potestatem habeat dimittendi peccata._ +Quid, ducenta circiter loca commemorem, quae Marcionis exemplari +defuisse Epiphanius denotavit[8]. + + [1.] Matth. 3, 17. 17, 5. [2.] Matth. 24, 29. [3.] Luc. 23, 43. + Caeterum desunt haec verba in uno codice. [4.] 1 Corinth. 10, 4. + (cf. Exod. 17, 6. Psalm. 78, 15 sq. 105, 41. Jesaiae 48, 21. + Sapient. 11, 4). [5.] Rom. 10, 4. [6.] Coloss. 2, 16. [7.] Matth. 9, + 6. [8.] Alibi: _notavit_. + +CURTIUS: Si quid a Marcione haeresiarcha detruncatum, si quid ab Arianis +detractum, addictum, mutatum, inversum, perversum, an propterea fides +evangelicis scriptis deroganda venit? Nam ex eo maxime Christi deitas +colligitur, inquit Theophylactus[1], quod peccantibus ignovit, cum +solius Dei sit proprium, crimen abolere. + + [1.] Alius: _Theophilus_. (Theophylactus in cap. 1. Luc. Cypriani + serm. de laps.) + +SALOMO: Illud quidem assentior, atque ita Dei propium esse, ut ne +angelis quidem tanta sit ab Immortali tributa potestas, ut Rabbi Joseph +notavit. De omnibus autem impietatis generibus, quae multa sunt, nullum +detestabilius est, quam homini ab homine illud ignosci, quod in Deum +peccatur[1]. + + [1.] Psalm. 130, 4. + +CURTIUS: At nihil saepius in sacris litteris occurrit, quam illa formula +Christi in curatione languentium: _Remittuntur tibi peccata tua_[1]. Et +cujus est, mundum judicare, nisi Dei solius proprium? At Christo mundi +judicium datum esse constat. Quis igitur de illius deitate dubitare +possit? Quae cum ita sint et cum omnia non modo argumenta, sed etiam +argutiarum sophismata, divinis oraculis facillime diluantur, constanti +ac stabili assensione Christi, veri Dei et hominis, divinitatem tot ac +tam multis seculis confirmatam, sic teneamus oportet, ut nunquam nos a +suscepta fide divelli patiamur. + + [1.] Matth. 9, 2. + +CORONAEUS: Rectissime tu quidem, Curti, sed non satis est docuisse[1], +Christum verum Deum et hominem esse, ut nobis persuasum est, nisi +intelligamus, quae qualisque sit unio utriusque naturae, quod sequenti +disputationi relinquitur nobis asserendum. + + [1.] Alibi: _non satis docuisti_. + +Quibus dictis singuli, peracta solita[1] gratiarum actione, +discesserunt. + + [1.] Alius: _cum solita_. + + + + +LIBER SEXTUS. + + +Die consequenti tardius solito convenerant, quoniam dies erat Veneris +jejunio sancta, qua non nisi semel cibum capiebat Coronaei domus. Qui +tametsi frugalissime viveret propter jejunium, diutius tamen aliquanto +prandium protraxerat, ut mihi[1] tragoediam coeptam perlegere licuerit +ad extremum, quo Muphtes[2], maximus sacrorum antistes ac divini juris +interpres, pro trium principum caede veniam a Deo precatus expiavit. +Et cum laudatorio Davidis cantico simul Deo gratias egissent, ut +consueverant: Vos, inquit CORONAEUS, lautioribus ferculis excepissem, +si per leges pontificias carnibus vesci licuisset. + + [1.] Alibi: _nisi_. [2.] Alius: _Mystes_. + +SENAMUS: Nunquam jucundius epulari soleo, quam jejuniorum diebus, quibus +exquisita fercula piscium nobis apponuntur ac poenitentia scelerum +vescimur cibis, quibus olim reges summa voluptate fruebantur i.e. +piscibus, cum nulla prope carnium fercula principum mensis apponerentur, +nisi quis forsan turdos aut lepusculos intulisset, aut aprum grandiorem +delicatissimis avibus[1] plenum, quem equum Trojanum et +echedôron+[2] +appellabant[3]. Et certe Augustus Caligula, ut natalia ineunte imperio +magnifice celebraret, totum mare mediterraneum expiscari jussit, ut +piscium optimorum lactes in urbem inveherentur ac praecipue mulli, +rhombi, muraenae, siluri, qui mensis cum triumpho apponi solebant. + + [1.] Alius false: _civibus_, id quod sine sensu est. [2.] Alii: + +aschedôron+. [3.] Athenaeus, l. V. deipnos. + +OCTAVIUS: Sunt ista insanientis libidinis argumenta. Quae cum M. Cato +Censorinus multis ante saeculis prospiceret, eam civitatem[1] diutius +stare posse negabat, in qua pisces bove carius emerentur. Nam veteres +gregibus et armentis epulas parabant, iis etiam sacra faciebant, nulla +enim fere piscium sacrificia reperiuntur. + + [1.] Alius: _eam aviditatem_. + +CURTIUS: Antiqui ea Diis offerebant, quibus affluebant, ac potissimum +porrigebant molas, i.e., ut scribit Homerus, ex hordeo, sale et aqua +confectas, unde[1] vox immolandi. Postea porcos caeterasque pecudes +sacrificare licuit, rarius aves. Accolae maritimi, nautae, piscatores +maximum quemque thynnum Neptuno mactabant, ut scribit Athenaeus, qui +mullum Dianae, cytharum Apollini, phocas Mercurio, apros Veneri, +pompilum[2] Marti sacros fuisse scribit. Sed eo processit amentiae[3] +Caligula, ut sibi quasi Deo phasianos, rhinocerotas[4] et pavones +mactari juberet. + + [1.] Alibi: _quae_. [2.] Piscem quemdam maritimum, quem alibi + appellant nautilum. Plinii hist. natur. 32, 54. 9, 20 et 47. + [3.] Alibi: _dementiae_. [4.] In codicibus: _phaerincopteros_. + +TORALBA: Si praestantissimum immortali Deo quoque gratissimum, et quo +praestantius, eo gratius est donum. Profecto nihil piscium sacrificio +inter animantia[1] gratius debet videri, si puritatem sive[2] +sanctitatem animantis illius, seu morbis omnibus vacua corpora sive +vitae diuturnitatem spectes, qua caeteris longe praestare mihi videtur. + + [1.] Addit alius codex: _bruta_. [2.] Alibi: i.e. + +FRIDERICUS: Ego quidem pisces caeteris animantibus puriores esse duco, +tum quia in elemento purissimo vivunt, tum etiam quod maris puritate +sordes omnes non modo corporum, sed etiam animorum elui atque expiari +putantur. Sed quod vitam terrestribus diuturniorem aquatilia ducant, +vix est, ut mihi persuaderi possit, cum Elephantos centum annos supra +viginti vivere consuesse proditum sit de Juba rege, rerum naturalium +acerrimo venatore. + +OCTAVIUS: Immo vero Apollonius Tyanaeus elephantum in India vidit, ut +est apud Philostratum[1], qui ab Alexandro Magno ad sua usque tempora +vitae trecentos annos superarat[2]. Quod Aristotelis opinioni quodammodo +congruit; is enim tradit, nullum animal homine vivacius esse post +elephantum. + + [1.] Lib. 7, in vita Apollonii Tyanaei. [2.] Alibi: _superabat_. + +FRIDERICUS: Certe vivacissimum esse animalium hominem, ex sacris +litteris constat, scilicet primos illos humani generis creatores +nongentos amplius annos vixisse ac nonnullos proxime ad annum millesimum +accessisse. + +SENAMUS: Quid est igitur, quam ob rem diuturna vita tam brevi +curriculo[1] conclusa sit, ut etiamnum Moses[2], qui libros originum et +vitas diuturniores litteris mandavit, conqueratur, hominem robustiorum +vitam vix ac ne vix quidem octogesimum annum superare. + + [1.] Alibi: _circulo_. [2.] Ps. 90, qui est Mosi tributus. + +FRIDERICUS[1]: Scio plerisque Epicuraeis[2] libros originum incredibiles +videri et ea potissimum, quae de hominum diuturna vita prodita fuere. +At Josephus, antiquitatum interpres optimus[3], ut ea, quae Moses +scripserat, confirmaret, duodecim historias ab omnibus fere populis +summae antiquitatis ac auctoritatis testes arcessere non dubitavit, +scilicet Berosum Chaldaeum, Mochum, Hestiaeum, Hieronymum Aegyptium, +Nicolaum Damascenum, Homerum, Hesiodum, Hecataeum, Hellanicum, Ephorum, +Theopompum, Acesilaum[4], Xenophontem, qui homines aliquot non modo +quadringentos et sexcentos annos, sed et nongentos excessisse +prodiderunt. Quin etiam majorum[5] nostrorum aetate historicis +nobilitatus est Miles, qui quod annos 369 explevisset, Johannes de +Temporibus usurpatur[6]. At nostra aetate, i.e. 1519, Franciscus +Aluaresius[7] in Aethiopicis scripsit, Marcum Abnuam[8] pontificem +maximum Abyssiniorum, anno centesimo quinquagesimo aetatis nondum senium +prae se tulisse. Ex quo intelligitur, eos aberrare, qui longissimam +hominis vitam post aquarum eluviones centum ac viginti circumscriptam +fuisse putant, cum id tempus[9] hominum generi ad poenitentiam ante +diluvia Dei concessu data esset[10]. + + [1.] Alius: SALOMO. [2.] Alibi: _Epicuraeorum_. [3.] Antiq. lib. + IV., 5. [4.] Alius: _Acasiceum_. [5.] Alii: _majori_. [6.] Alibi: + _vocatur_. [7.] Alius: _Mauretius_. [8.] Alibi: _Albanum_, vel: + _Atanam_. [9.] Alibi: _id_. [10.] Genes. 6, 3 sqq. + +SALOMO: Illud philosophis constat inter ipsos, non modo certum vitae +tempus omni animantium generi ab ipso conditore circumscriptum fuisse, +verum etiam singulorum hominum annos, menses, dies, horas, momenta +definita esse[1], quae tum virtutibus augeri, tum etiam flagitiis +circumcidi sacra oracula declarant, sive in hoc cadaveris gurgustio, +sive cadaveribus erepti. Sic tamen interpretor, ut hominis spirantis +vita non excedat annos 969, quoniam Methusala is, qui vitam mortalium +omnium longissime protraxit, non diutius vixit[2]. + + [1.] Deuter. 6. 3. Regum 3. Josuae 14. 21. 29. Psalm. 14. 60. 72 et + 108. Proverb. 6. 15. 28. [2.] Alibi: _ulterius non vixerit_. + +TORALBA: Vitam hanc diuturnam non naturae vi, sed procuratione divina +primis hominibus tributam fuisse existimo, ad artes et scientias +constituendas ac praesertim ad coelestium motuum cognitionem. + +CURTIUS: Principio quidem ad generis humani propagationem potius, quam +ad scientiarum et artium investigationem, hominibus vitam diuturnam +opinor fuisse concessam, postea vero, cum[1] longe lateque dissipatum +est hominum genus, vita brevius contracta est, alioqui terrarum orbis, +quantus est, populorum vim capere nullo modo potuisset. Sic autem natura +comparatum est, ut frequentissimi sint partus eorum animantium, quorum +vita brevior est, et rari foetus eorum, quibus vita fruenda diutius +conceditur. Videmus enim biennio vitam polyporum definiri, quo genere +piscium est nullum foecundius. Item lepores, quorum vita septimo anno +circumscribitur, terrestrium omnium foecundissimi sunt. + + [1.] Alibi: _quam_. + +TORALBA: Haec partim vera, partim in conjectura posita sunt. Neque enim, +opinor, foecunditas leporibus aut polypis tanta[1] tributa est, quod +illis breve curriculum vitae concederetur, sed summa Dei procuratione, +ut alteri voracium piscium[2] alimentis[3], alteri terrestrium belluarum +et hominum venationi et pabulo sufficerent. Foecunditatem enim et +profusionem seminis sequitur vitae brevitas. Rapaces autem alites ac +belluas terrestres ac maritimas[4] infoecundas esse videmus, quae tamen +caeteras vitae diuturnitate vincunt, maxime tamen aquatiles, neque enim +immanis illa balaenarum [ac justi ceti][5] vastitas, quae interdum est +octo jugerum, usque eo excresceret, nisi plurium seculorum spatio. Nam +Juba Rex in commentariis ad Augustum scribit[6], balaenam captam tantae +magnitudinis, ut trecentos pedes latitudinis et sexcentos longitudinis +haberet. Nullum autem longaevae vitae[7] argumentum majus est, quam quod +pisces nullis omnino morbis corripiantur, praesertim marini. + + [1.] Alibi: _ita_. [2.] Alibi: _avium_. [3.] Alius: _alimento_. + [4.] Alibi: _marinas_. [5.] Desunt haec verba in uno codice; alii + legunt: _ac mysticeti_. [6.] Relatum apud Plinium ex Jubae + commentariis l. 32, 1 et 9, 3. [7.] Alius: _longitudinis vitae_. + +FRIDERICUS: Certe quidem Fridericus II. imperator Germanus piscem Lucium +in lacum Helpruntium[1] injici curavit[2], innexo prius branchiis annulo +aetatis indice, qui captus est anno 1497, i.e. anno post 267, quam in +lacum justa magnitudine injectus erat, ea[3] tamen vivacissimum +constabat ac diutius victurum, nisi violenta morte praereptus esset[4]. +Ac nostra aetate Cyprini ab avorum memoria usque ad nepotes centum +viginti annos amplius superarunt. Ut omittam, quod Seneca[5] scribit, +piscem Apolliona[6] anno sexagesimo postquam in piscinam grandis illatus +fuerat exspirasse, duobus ejusdem aetatis superstitibus. Ex quo +intelligitur[7], belluas marinas in aqua salsa puriore et salubriore +largissimam omnium animantium vitam protrahere. Nec invitus ab +Aristotelis[8] et Theophrasti opinione discedam, quippe qui scripserunt, +aquatilium quam terrestrium et volatilium vitam esse breviorem. + + [1.] Alibi: _Heilbrunnium_. [2.] Munsterus in descript. Gall. de + aequalit. et Conr. Gesnerus cap. de Lucio. [3.] Alibi: _eum_. + [4.] Alibi: _fuisset_. [5.] Lib. de long. vit. cp. II. [6.] Alibi: + _Apolloniam_. [7.] Alius: _intelligo_. [8.] Lib. IV cp. 14 de caus. + plantar. + +TORALBA: Invideo tantam mercedem Aristoteli, quantam ab Alexandro Magno +accepisse dicitur, i.e. octingenta talenta, ut in re tam perspicua tam +graviter peccaret. + +CORONAEUS: Facit igitur et[1] vitae longitudo et explorata valetudo +piscium, ut alimentis hominum utiliores quam animantia terrestria +videantur, sed ex his solidiora sunt, quam ex illis alimenta: quae ratio +fecit, opinor, ut Romani pontifices ciborum delectum et ad victus +puritatem et ad libidines coërcendas, suis decretis adhiberent, +jejuniorum diebus et eo potissimum die quo Christus cruci affixus est, +ut +apo tôn empsuchôn+ sive terrestrium sive volatilium abstineamus; qui +religiosiores, etiam a piscibus et somno abstinent, quidam vero horas +viginti quatuor uno pede nituntur, coelum intuentes; qui religiosissimi, +non modo abstinent ab his quae diximus, sed etiam collo tenus in aquis +diem jejunii peragunt, ut accuratius vigilando somnus coërceatur. +Idem[2] Aethiopibus Christianis consuetum esse, Franciscus Alvaresius[3] +scribit, ac potissimum die sexto expiationis, +proparaskeuês+. + + [1.] Alibi: _ea_. [2.] Alibi: _Id enim_, vel: _Id etiam_. [3.] In + Aethiopicis. + +SENAMUS: Jejunium die sexto Christiani commodius, quam Ismaëlitae, qui +eundem diem solenni festivitate colunt, cum tamen eo die Muhammedes ab +hostibus graviter vulneratus sit ac fugatus; melius etiam Christiani, +qui solennia festa colunt eodem die, quo Christus a morte dicitur +resurrexisse. + +CURTIUS: Primordio nascentis ecclesiae Christiani die resurrectionis +jejunare consueverunt: die Paschae, inquit Tertullianus, quo publica +jejunii religio est, merito deponis osculum pacis; postea tamen eo die +jejunium vetitum est. + +SALOMO: Si de generis humani libertate ac salute laetandum omnibus est, +profecto Christianis exultandum esset eo ipso die, quo libertatem +animorum ac salutem sibi partam confidunt. Sic enim divina lege +cavetur[1], ut diem illum, quo primogenita omnium animantium caesa sunt +in universa Aegypto propter Israelitas, et eorum greges, festivis agri +paschalis epulis jucundissime coleremus, quoniam cladi superstites +durissima Aegyptiorum servitute liberati sumus. Nullum autem jejunium +nobis imperatur praeterquam die decimo mensis septimi, ad exsecrationem +et expiationem nefandi sceleris, quo majores nostri vitulum ad colendum +sibi conflassent. Illud autem jejunium auspicamur a vespera ad vesperam +consequentis, quo nec cibum nec potum capere, nec in cubilibus[2] +jacere, nec ullum opus moliri, nec ullis negotiis implicari licet, sed +peccatorum poenitere, deinde corpore et vultu terram contegente[3] apud +Deum misericordem de peccatis confiteri ac nos ipsos affligere jubemur. +Est enim vox Ebraica #ta'anit# (Thaanith) nihil aliud, quam afflictio et +moestitia. Praeter jejunium illud legitimum expiationis indicta sunt +jejunia viginti quinque, partim propter occasus illustrium prophetarum +Mosis, Aaronis, Josuae[4], Samuelis, partim propter excidium urbis et +populi defectionem, quae in libello Tahamith explicantur. Non desunt, +qui Mosis et Eliae exemplo quadraginta diebus[5] jejunant. Sanctissimi +totum vitae tempus, praeter Sabbatha et Novilunia solennia, semel tantum +interdiu cibantur, ut de Juditha legimus[6]. + + [1.] Alibi: _cautum_. [2.] Alibi: _cubili_. [3.] Alibi: + _conspiciente_. [4.] Addunt alii: _Mariae_. [5.] Alibi: _dies_. + [6.] Judith 5. + +CURTIUS: Origenes contra Celsum[1] scribit, veteres Christianos quarta +sextaque die jejunia coluisse, sabbathis vero ac dominicis illud non +licuisse. + + [1.] Libro V. + +OCTAVIUS: Ismaëlitae dictum Empedoclis usurpare consueverunt, scilicet a +vitiis jejunandum, i.e. +nêsteusai kakotêtos+, summa tamen religione +colunt jejunia Elmeidi, menstrua paschalia jejunia nec nisi post occasum +solis cibantur. Sunt tamen qui singulis mensibus tria jejunia sibi +indicunt, sub luna tredecim, quatuordecim, quindecim, quos ipsi candidos +vocant, quod his diebus luna, copioso lumine aucta, reddit animantium +corpora multum vegetiora et ad jejunium aptiora. Eadem fere ciborum +religio, quae Judaeis, nam utrique ab esu sanguinis et suillae carnis +sibi temperant, ut lex divina jubet. + +FRIDERICUS: Multa multis religiosa sunt, quae aliis valde profana aut +impia aut superstitiosa judicantur. Nam Judaei et Ismaëlitae aeque ac +veteres pagani velato capite sacra faciunt, ut illa significant: + + Purpureo velare comas adopertus amictu[1]. + +Quin etiam religiosum erat flaminibus, aperto capite sub Dio versari; ut +Saturnus, quia velatus erat, nudo vertice colebatur, Christus[1] +tamen[2] aperto capite precatur. + + [1.] Virg. Aen. III. 405. [2.] Alii: _Christiani ... precantur_. + [3.] Alibi: _tantum_, vel: _autem_. + +SALOMO: Sabaeorum quidem[1] et Arabum foeminae nudatis corporibus +choreas agitabant, oriente sole, ut illi gratularentur, et qui sacra +faciebant Bahali Peori, impudenter pudenda revelabant, quo idolo nullum +detestabilius divina lege execratur, qua quidem lege pontifex +sacrificans caput velare jubetur[2]. + + [1.] Rabbi Moses Rambam l. 1. [2.] Levit. 20, 10. + +OCTAVIUS: Mos hic omnium populorum, qui religiosius colebant, communis +erat; nam Prusias Bithyniae rex, operto capite adoratis Curiae liminibus +divinos senatui honores dicitur exhibuisse. Item[1] Lucius nescio quis +adulator Caligulam, qui se Deum ferebat, adoraturus capite obvelato +canis in modum circumvolutus, ad pedes principis procidebat. + + [1.] Alibi: _Ita_. + +SALOMO: Quid Moses? Audita primum Dei voce, non modo verticem, sed +vultum quoque operuit, quia verebatur, inquit scriptura sacra, Deum +intueri. Item Helias cum Dei vocem audisset in eodem monte, quo Moses, +pallio caput ac vultum obtexit. + +CURTIUS: Saepe[1] contrariis itineribus eodem pervenitur. Nam ut Asiae +populis principem intueri nefas habetur et ab ejus conspectu discedentem +retrocedere oportet, ne illi terga obvertantur, ac velato capite alloqui +aspectu in terram demisso: ita quoque flagitiosum est in Europa, +praesente principe[2] capita velare, quin etiam ad edicta regis +Abyssiniorum non modo caput aperire, sed etiam corpus usque ad pudenda +nudare necesse est. Olim saltatio in sacris faciendis omnium fere +populorum communis erat, quae nusquam terrarum nunc usurpatur[3]. Et +quemadmodum capitale esset apud Genevates et Helvetios in templo +saltare, quod religiosissime fiebat apud Judaeos; sic enim Davidem +legimus, cum arcam deduceret, accepta lyra saltasse aliquanto altius[4], +quam uxori Michalae decorum videretur, ac si quis ullum munus altaribus +sacris oblaturus veniret, hunc alacri gestu saltare mos erat[5]. + + [1.] Alibi: _Saepius_. [2.] Alibi: _pontifice_. [3.] Franc. + Alvaresius in Aethiopicis. [4.] 2 Reg. 6, 14 seqq. [5.] Rabbi Kimchi + in Ps. 42. + +SENAMUS: Saltationes et choreas sacris omnium populorum solennes fuisse +constat. Nec tantum Salii sacerdotes Martis a saliendo dicti sunt, sed +etiam Jovis ipsius ludis praesultor ad numerum et modum choream. +agebat[1]. Et cum senatori cuidam Jupiter in somniis visus esset, qui +ludos instaurari juberet[2], quod praesultor indocte saltaret[3], deque +ea re ter admonitus neglexisset, duorum filiorum morte perterritus +senatui rem aperuit, qui ludos instaurari jussit. Ex quo etiam planum +fit, quod ante diximus, etiam paganorum sacra negligentius peracta +immortali Deo displicuisse, omissa clades et excidia populis invexisse. + + [1.] Plutarchus in Nicia et Alcibiade. [2.] Valerius Maximus, + Livius, Plutarchus, Dionysius Halicarnasseus. [3.] Alibi: + _saltarat_. + +CORONAEUS: Existimo nostros bufones, qui clypeis et gladiis nudi +saltant, Salios veterum[1] omnino imitari vel etiam saltatorem illum, +qui quod bovem Jovi[2] apud Athenienses mactaret[3], +bouphonos+ +dicebatur. + + [1.] Alibi: _veteres_. [2.] Alii addunt: _Bulaeo_, vel: _Poleo_, + vel: _potentissimo_. [3.] Alibi: _mactarat_. + +CURTIUS: Christiani primum nascente ecclesia saltationes sacras +intermiserunt, ut scribit Justinus Martyr[1], quippe qui cogebantur +nocturna sacra metu suppliciorum obire. Sed Constantino Magno dominante, +sublato metu, choreas frequentes et choros[2] agere coeperunt, qui mos +nondum ab ecclesia Romana plane desertus est. Nam quae processiones ab +ipsis appellabantur, saltando fiebant, non ambulando. Nec ita pridem +cantores duo, qui[3] canticum in medio choro incipiunt, ab occasu ad +ortum, deinde ab ortu in occasum saltabant, tum utrique in medio choro, +alter quidem Austrum, alter Aquilonem spectans, aliquamdiu immoti +stabant. Quae ratio fuit[4] a citharoedo in sacris ludis antiquitus +observata, ut coelestium orbium ac Deorum in coelis choreas agentium +motus ipsiusque Terrae matris Deorum stationem imitarentur. Illud tamen +singulare fuit in Christianis, quod cantores duo in choro, ne Diis +infernis aut idolis gratulari saltatione viderentur, ut[5] pagani, +dextram in coelum attollebant, et quia molestum erat diutius elatam +dextram habere, baculos argenteos, qui in manum argenteam desinebant, +gestare coeperunt, ac summis pedum digitis modestius niti, ut modestius +saltarent. Sed cum imperitis hujusmodi[6] sacerdotia ac munera +quaestuose tribuissent, non amplius saltare, sed deambulare coeperunt, +inde proverbium de ignaris, qui[7] nec canere didicerint[8] nec saltare. +Ita paulatim ambulationes pro saltationibus desertis ab ecclesia Romana +susceptas videmus. + + [1.] Ad orthodox. qu. 7. [2.] Desunt alibi duo haec verba. + [3.] Alius: _quod_. [4.] Scholiastes Pindari. [5.] Alibi: _aut_. + [6.] Alius: _hujus mundi_. [7.] Alibi: _quod_. [8.] Alius: + _didicerant_. + +SALOMO: Moderata saltatio in laudibus divinis efficacissima semper nobis +visa est, illud enim psaltes lyricus voluit, cum ipse coram Deo caneret +ac saltaret: _Colite Deum cum timore, exsultate ei cum[1] tremore!_[2] +Est enim exsultare altius saltare, quia fleri non potest, ut qui saltat +ac gestit[3] animi quadam alacritate erga res divinas, ut non etiam +ardentissimo Dei amore in eum rapiatur, mente vero tristi Deum laudare +nefas est. Itaque pontifex Aaron, repentina adhuc filiorum morte +saucius, sacrum convivium obire recusavit, cum diceret[4]: _Quomodo +gratus essem Deo, mente lugubri?_[5] et qui laeta mente affectus est +erga Deum, hunc etiam oportet non modo ab omnibus sceleribus abhorrere, +verum etiam summa integritate ac innocentia vivere. Ita saepius in +psalmis occurrit vox illa Selah, quam Symmachus et Theodotion vertit[6] ++diapsalma+, Latini interpretationem omiserunt. Nam Chaldaeus interpres +putat, verbo Selah aeternum significari, quem Origenes et Hieronymus[7] +sequuntur. Sed Abraham AbenEsra interpretatur #Amen# i.e. vere; ++diapsalma+ vero significare mihi videtur distinctionem modulationis et +varietatem quandam silentio interjecto. David Kimchi Selah vocis +elationem significare putat, ego vero vocis ac totius corporis +subsaltationem fuisse video, quam in sanctis canticis usurpare etiamnum +solemus, ut laetitiam erga Deum et intimi animi gaudium testificemur. +Laudationes vero divinas non modo saltationibus et canticis, verum etiam +omni genere instrumentorum ab immortali Deo instituta fuisse, gravissima +Nathanis et Gadi testimonia declarant, a quibus admonitus David 285 +Leviticae tribus cantores peritissimos ad divinarum laudum modulationes +adhibuit[8], quos partim vocibus, partim fidibus, partim fistulis[9] +explicabat, quod ex initio psalmi cujusque facile intelligitur, #mizmor# +fidibus tantum[10], ubi #shir# sola voce canebatur, ubi utcunque, voces +fidibus miscebantur. Interdum tuba cornea, quae Sophar, vel metallica, +quae Halsopherat dicebatur, adhiberi solebat et metaltaim sive cimbala +et mahol tibia. Sed quia Judaei aeque ac populi australes fidibus magis +delectantur[11], et aquilonares tubarum ac tibiarum sono[12], propterea +cantica Davidis Psalmos appellarunt. Est enim +psalmos+, ut scitis[13], +carmen fidibus expressum, psalterium autem vas in clypei quadrati +formam, decem chordis[14] aptum. Propria tamen appellatione laudes ab +Ebraeis appellantur cantica Davidis #tehilim#, ut omnes intelligant, +brevissimis quidem precibus, sed laudibus assiduis intentos esse +oportere. Nihil autem[15] frequentius in psalmis occurrit, quam vox +#haleluyah# i.e. laudate Deum. + + [1.] Alibi: _in_. [2.] Ps. 2, ii. [3.] Alibi: _petit_. [4.] Alibi: + _dicens_. [5.] Levit. 10, 19. [6.] Alii: _vertunt_. [7.] Hieronymus + in epist. ad Marcellum. [8.] 1 Paral. XXV, 1 sqq. [9.] Alibi: + _fibulis_. [10.] Alibi: _tamen_. [11.] Alibi: _delectabantur_. + [12.] Alius: _sonitu_. [13.] Aristophanis scholiastes in Avibus. + [14.] Alibi: _fidibus_. [15.] Alii: _enim_. + +CORONAEUS: Ego vero existimo, ecclesiae Romanae organa[1], quae +Constantinopoli circa annum Christi 700 inventa, fistulis plumbeis +conflantur, omnium antiquorum instrutmenta musica longo intervallo +superare, nec satis mirari possum, eos, qui Romanae ecclesiae ritus +deseruerunt, organorum genus illud penitus abjecisse, cum nihil +modulatius fieri possit. + + [1.] Ammonius l. IV. et XVI. + +CURTIUS: Hoc ideo factum opinor, ne plebs illecebris modulationum +divinas laudes obliviscatur. Ac propterea Justinus Martyr[1] instrumenta +illa musica puerorum esse ac de templo rejicienda putat, comprobante +Theodoreto pontifice[2], eoque magis, si lingua peregrina utantur +sacerdotes, quam imperiti non capiunt[3], quo nihil absurdius nec ullius +populi moribus, praeterquam Romanorum, id probari posse opinor. + + [1.] Qu. 157 ad orthodox. [2.] Libro de sacrific. [3.] Alibi: + _capiant_. + +CORONAEUS: Id certe casu contigit; cum enim Ebraei, Graeci, Latini et +caeterae quoque gentes lingua populari Deos colerent, usu tamen diuturno +factum est, ut antiqua carmina sacrorum Polybii aetate non amplius +intelligerentur, mutatione scilicet latinae linguae, neque tamen usitata +carmina propter venerationem antiquitatis ac religionis mutare fas erat. +Ita quoque ecclesiae Romanae cantica tunc[1] a Gregorio latine sunt +instituta, cum ab omnibus omnia perciperentur, paulatim lingua latina +peregrinorum undequaque in Italiam adventu et concursu mutari et +corrumpi coepit, carmina tamen usitata sine gravi incommodo mutari +nequeunt. + + [1.] Deest alibi. + +CURTIUS: Non video, quid incommodi sequatur, pulcherrimas illas Davidis +laudes linguis omnibus usurpare. Si tamen instrumentis musicis etiam +sacris utendum sit, ut quidem ex oraculo divino Nathanis et Gadi +prophetarum jubemur[1], fidibus praestaret, quam fistulis plumbeis uti, +quibus voces sono fistularum confuso tanta vi erumpunt ut verba nullo +modo percipiantur; soli enim Britanni, opinor, organa fistularum +plumbearum vocibus musicis miscere consueverunt. At nihil tam necesse +est, quam psalmos ac laudes divinas ab omnibus intelligi, ut omnes +erudiantur. + + [1.] 1 Paralip. 25, 1 sqq. + +SENAMUS: Mirum mihi saepe visum est, Judaeos, Christianos, Ismaëlitas, +Helveticos, Romanos, Germanos, tanta[1] religionum varietate +discrepantes, in psalmis tamen Davidicis omnes omnino conspirare atque +iis quotidie gratias immortali Deo gratissimas ubique terrarum agere. + + [1.] Alibi: _tam_. + +SALOMO: Non debet illud mirum videri, cum hi omnes unius aeterni Dei +nomen ac numen se colere nec plures uno esse profiteantur. Laudationes +autem Davidis ad aeternum Deum omnes spectant, nulla Jovis, Apollinis, +Dianae, Martis, Herculis, Saturni numina, nihil de Venere et Baccho, +nihil de Jesu Nazaraeo, nihil de Muhammede aut Maria virgine, nihil de +myriadibus innumeris[1] Divorum, quos sibi Christiani non tam ad +imitandum, quam etiam ad colendum proposuerant, sed unius sempiterni +rerum omnium opificis laudes ac gesta commemorantur. + + [1.] Deest alibi. + +TORALBA: Quid est igitur, quam ob rem[1] in tanta populorum +innumerabilium multitudine soli[2] Christiani Christum pro Deo cum +infinita divorum multitudine laudant, precantur, adorant, qui tamen Deum +unum mundi conditorem prae se ferunt? + + [1.] Alibi: _ac_. [2.] Desunt haec novem sequentia verba in aliis + codicibus. + +FRIDERICUS: Quia[1] Christus non alius est quam Deus ipse, aeternus Dei +filius. + + [1.] Alibi: _Qui_, vel: _Si_. + +OCTAVIUS: Si Christus idem est, quod[1] Deus aeternus, cur Petrus in +concione ad populum his verbis utitur[2]: _Sciat totus domus Israël, +quod dominum et Christum hunc Jesum fecerit[3] Deus?_ + + [1.] Alibi: _qui_. [2.] Actorum II., 36. [3.] Alibi: _fecit_. + +FRIDERICUS: Hac oratione Petrus naturam humanam a divina distinguit, ut +homo Jesus a Deo sit factus et quatenus Deus ab aeterno genitus a patre, +sic utraque natura in uno Jesu coaluit, ut Dei et hominum mediator +esset, quia mediator unius esse non potest[1], Deus autem unus est. + + [1.] Gal. 3, 20, et 1 Timoth. 2, 5. + +TORALBA: In natura quidem universa quoties ex duabus naturis inter se +repugnantibus[1] tertium quoddam ab utraque diversum conflatur, perit +utraque natura propter conflationem formarum. Si ergo in una Christi +natura coalescit simul humana ac divina forma, utramque perire oportet, +et ex utraque tertium quoddam et diversum ab utraque conflari, ut ex +aqua et melle videmus hydromel componi, corrupta utriusque natura. + + [1.] Alibi: _repugnatis_. + +CORONAEUS: Natura duplex in Christo sic copulatur, ut non sit confusa, +sic distinguitur, ut non sit divisa. + +OCTAVIUS: Cur ergo[1] Athanasius in libro de incarnatione non duas in +Christo naturas, sed unam tantum agnoscit? + + [1.] Alibi: _vero_. + +CORONAEUS: Ne quis putet, Christi divinam esse adorabilem, non item +humanam. Ac propterea Gregorius Nazianzenus et Cyrillus[1] duas in +Christo naturas agnoscunt. Sed quia post humanitatis assumtionem facta +divisio non est, una et eadem esse praedicatur. + + [1.] Libro 9 cp. 31 in Joh. + +CURTIUS: Quod[1] Toralba de forma naturali ad divinam traduxit, non +congruit[2] metaphysica tractantibus ad physica trahere disputationem. + + [1.] Alius: _Quid_. [2.] Alibi: _convenit_. + +TORALBA: Christus quatenus homo physicae subjectum est, metaphysicae +vero, i.e. theologiae, argumentum verum et quidem[1] proprium Deus est. +Si ergo naturalibus omissis de Deo disputandum sit, nihil profecto est +in universa natura, quod de Deo affirmari queat, sed omnia commode +negari, quia quicquid est praeter Deum, aut substantiam aut accidens +esse oportet[2], Deus autem neutrum est, nec ullus est naturae conceptus +Deo et creaturae communis, quia nihil una voce de finito vel infinito +dici potest, nec ullum genus est infinitum aut indifferens ad finitum et +infinitum. Itaque cum de rebus omnibus quaeri soleat, quid sit? de Deo +quaeritur, quid non sit? Ex quo sequitur, theologos omnes, qui Deo +substantiam aut hypostasin aut personam tribuunt, impropie loqui. Quae +res impulit Simplicium[3], ut primam omnium causam diceret nomine +vacare, i.e. +tou pantos aitiou, huper panta ontos ta onta, ouden estin +oikeion onoma+. Proclus vero Academicus Deum ob id ineffabilem esse +scribit, i.e. +arrhêton+, quia unus est, vel ut Parmenides +agrammatos+. +Et cum multa de Deo dicantur improprie, ipse tamen dici non potest ac ne +cogitari quidem. Sed qui minus inepte loquuntur, essentiam aeternam +appellant, eamque unam, puram, simplicem et ab omni corporum +contagione[4] liberam, infinitae bonitatis, sapientiae, potestatis. +Atque in eo Academici, Stoici, Peripatetici cum Ebraeis et Ismaëlitis +conveniunt quodammodo, quasi proprium[5] illud in omnium hominum animis +ac mentibus ipsa natura insitum[6] esse videatur. + + [1.] Alibi: _quodammodo_. [2.] Dionysius Areopagita de divin. + nomin., Moses Rambam l. 3. [3.] In libro de singulari Deo. + [4.] Alius: _concretione_. [5.] Alius: _principium_. [6.] Pro + quatuor his antecedentibus verbis alibi legitur: _institutum_. + +SALOMO: Ebraei decem habent[1] nomina Deo in sacris litteris tributa, +epitheta vero LXXII omnia creatori cum[2] creaturis quodammodo communia +praeter sacratissimum nomen tetragrammaton, quod sui proprium esse +dixit, scilicet #YHWH#, i.e. aeternus, quia nihil praeter Deum est[3] +aeternum. Hujus unius cultum, caeteris omnibus repudiatis, quemque sibi +proponere debere contendimus. Caetera quae tum in coelo, tum in +elementis ac mundi totius compage cernimus, tum etiam beatas mentes +cadaveribus superstites et angelos utriusque naturae, sensibus hominis +abditos, colere ac ullis precibus ac veneratione prosequi nefas esse +arbitramur, ac multo magis nefarium ulli creaturae[4] Deum incorporeum +copulare[5]. + + [1.] Alibi: _Hebraeis decem sunt_. [2.] Alius: _ac_. [3.] Alii: + _potest esse_. [4.] Alibi: _nefandum ullam creaturam_. [5.] Alibi: + _computare_. + +SENAMUS: Ego veteres Jovem a tetragrammato duxisse opinor, propter +utriusque nominis similitudinem. + +SALOMO: Qui Jova aut Jehova pro sacro nomine #YHWH# pronunciant, hujus +linguae vim non tenent. Neque enim ratio Ebraeae linguae patitur nomen +illud ita pronunciari. Ac tametsi vocabulis subscriptis saepius #(YHWH)# +legamus, fallunt tamen qui sic legi putant oportere, nec intelligunt, +majores nostros, qui primi vocales litteris affixerunt[1], arcanum illud +reddidisse varietate scribendi, mox #(YHWH)#, mox #(YHWH)#. Cur autem +abdiderint arcanum illud, causa est in promtu, quod lege divina capitali +supplicio plectendus est[2], qui diserte nomen illud denuntiarit[3]. +Itaque nunquam nomen illud in ore habemus, sed nomine Elohim vel Adonai +uti solemus, quoties in sacra scriptura legentibus occurrit. + + [1.] Alibi: _affinxerunt_. [2.] Levit. 24, 6. [3.] Alii: + _denuntiavit_. + +CURTIUS: Mei sensus, Salomo, cum tuis sensibus congruunt, nec alia mihi +mens est, nisi quod Deum illum opificem ac moderatorem rerum omnium +humanam naturam induisse persuasum habeo, ut hominum scelera morte sua +expiaret. Caetera Deorum inania[1] ac divorum numina nihil moror, ac[2] +ne angelos quidem, qui proxime ad immortalis Dei numen accedunt, ullis +precibus aut[3] veneratione coli volo. + + [1.] Alibi: _Caeteros Deorum inanium_. [2.] Alius: _at_. [3.] Alibi: + _ac_. + +CORONAEUS: Ego vero duodecim fidei Christianae capita cum Curtio +amplector, ac praeterea[1] corporis ac sanguinis Christi sacrificium +expiatorium, tum etiam angelorum ac divorum mentes sacris rogationibus +eliciendas censeo, ut Deum propitium habeamus, item purgatorios ignes, +quibus animorum labes ex animis eluantur. + + [1.] Alibi: _propterea_. + +OCTAVIUS: At[1] ista ratione populus Deorum innumerabilium cum immortali +Deo admittatur necesse est. + + [1.] Alibi: _Ac_. + +CORONAEUS: Caetera quidem suis quaeque locis. Sed illud prius Salomoni +persuaderi oportet de Christi deitate, quo si persuasus erit, facile +Octavium et Toralbam in suam sententiam adducet. + +SALOMO: Istud quidem Toralbae difficilius quam meis popularibus +persuaderi posse video, quoniam multa constanter credimus, quae +philosophi omnino repudiant, ut Lyricus ille de nostris[1] loquitur: +_Credat Judaeus Apella, non ego[2]._ + + [1.] Alibi: _nobis_. [2.] Horatius. + +TORALBA: Ut pervicacis animi est, perspicuis argumentis acquiescere +nolle, ita summae levitatis, temere omnibus omnia assentiri. Non desunt +etiam, qui minutorum theologorum multitudine nos obruere conantur, sed +non ego credulus illis[1], vel ut Siculi pastoris[2] oratione utar: +egô +de tis ou tachupeithês+. Ecquis enim est tam angusti animi et ingenii, +cui probari possit, Deum aeternum post sexcenta millia saeculorum, imo +post infinitum tempus incorporeum fuisse, eundem tamen non ita pridem +coelo delapsum in mulierculae intimis visceribus novem menses +delituisse, tum carne, ossibus ac sanguine concretis indutum ac natum +utero clauso, paulo post etiam turpissimo supplicio affectum ac terra +conditum revixisse et[3] corpoream illam molem, antea coelo invisam, +illuc vexisse? Quod haec tam nova tamque insignis mutatio in Deum cadat, +omnes Ebraeorum et Ismaëlitarum populi, omnes[4] philosophorum familiae +constanter negant. Imo gravis illa et coelestis vox obstat: _Ego Deus +aeternus et non mutor._[5] Quae verba non modo ad essentiam pertinent, +verum etiam ad ea, quae illi accidere putantur. + + [1.] Alibi: _ullis_. [2.] Theocriti. [3.] Omittuntur haec novem + sequentia verba in alio codice. [4.] Alius: _omnis ... familia_. + [5.] Jes. XLIV, 6. + +SENAMUS: Salomoni caetera quidem assentior, sed illud[1] non capio, si +Deus etiam[2] mentis habitu immutabilis est, cur toties irasci et +placari, toties poenitere facti dicatur? + + [1.] Alius: _illum_. [2.] Alius: _ratione_. + +SALOMO: Ista quidem oratio est quasi parentis optimi cum infantibus +balbutientis, ut cum Deus Samueli dixisset[1], se pigere Saulis, quod +regem eum[2] renunciari jussisset, eodem tamen capite haec verba +subjicit[3]: _Deum facti nunquam poenitebit, quia non est homo, ut +ulla[4] facti poenitudine ducatur[5]._ Aut enim illa tanta Dei mutatio +in hominem, sive assumtio hominis Deum facit meliorem aut deteriorem, +alterum dicere scelus, alterum cogitare nefas est. Nam cum ab infinita +temporis aeternitate optimus maximus fuerit[6], melior aut beatior +scipso fieri non potuit, alioquin optimus et beatissimus antea non +fuisset. Deteriorem factum esse, tanta sui status ac conditionis +conversione fateri oportet[7], quo nihil capitalius cogitari potest. + + [1.] 1 Sam. XV, 11. [2.] Alius: _illum_. [3.] 1 Sam. 15, 29. + [4.] Alibi: _nulli_. [5.] Alius: _poeniturum dicatur_. [6.] Alibi: + _fuit_. [7.] Alibi: _cogeretur_. + +CORONAEUS: Nec melior nec deterior factus est, ac ne mutatus quidem ab +illo, qui semper antea exstiterat, qualis semper futurus est. Consimili +fere argumento Proclus[1] mundum aeternum statuebat, ne si principium +ortus haberet, Deus ab alta quiete ad motum, ab otio ad negotium +excitatus videretur. + + [1.] Philoponus in libris, quos adversus Proclum scripsit. + +SALOMO[1]: Illud quidem constat ex abditis legum divinarum arcanis, Deum +perpetua mundorum creatione ac recreatione gaudere nec quicquam sub sole +novum esse[2], quod antea non fuerit, nec fuisse, quod non sit futurum, +nec propterea Deum sui status ullam pati conversionem aut mutationem, +sed eundem humanae naturae copulatum et carneam massam induisse, non ita +pridem, i.e. paulo ante saecula quindecim[3], non modo contra Dei +naturam et essentiam est, verum etiam contra suae majestatis decus. + + [1.] Omittitur in aliis. [2.] Eccles. 1, 9. [3.] Deest in alio + codice. + +FRIDERICUS: Incredibile quidem est incredulis, sed iis quos divinus +intellectus afflaverit[1], facillime[2] persuaderi potest. + + [1.] Alibi: _afflavit_. [2.] Alius: _facile_. + +OCTAVIUS: Certe graecae et latinae initio nascentis ecclesiae +christianae non ita difficile fuit persuadere, ex homine Deum fieri, +quippe qui Deorum et hominum amplexus et puerperia ita crediderunt, ut +non modo agrestibus et imperitis hominibus, sed etiam Graecorum et +Romanorum[1] disciplinarum omnium laude florentibus quasi certissimum +quiddam et exploratissimum haberetur. Argumento sit nobilis historia[2] +de Mundo, cive Romano, qui summa pietatis specie sacerdotum detestabili +lenocinio matronae pudicissimae stuprum intulit, cui persuasum erat +aeque ac marito, Herculem ipsum in templo, ad stirpis divinae +propagationem, cum ea concubuisse. Comperta fraude, quam Mundus celare +non potuit, Tiberius Augustus templum solo aequari et sacerdotes +ultricibus flammis exuri jussit. Itaque nihil mirum, si Christum, qui +vitae integritate ac miraculorum multitudine clarus exstiterat, de Deo +ac virgine natum paganis, consimili[3] Deorum generatione jam imbutis, +persuaserunt. + + [1.] Alius: _Graecis et Romanis_. [2.] Josephus in Antiq. jud. lib. + 18 et 4. [3.] Alibi: _consimilium_. + +SENAMUS: Certe puerperia Deorum ac Dearum non modo +theogonian+, verum +etiam imperatoribus et pontificibus Romanis mirabiles +apotheôseis+ +invexerunt: quas Bessario Cardinalis cum Romae fieri vidisset[1], +veterum divorum historias valde sibi suspectas esse praedicabat. + + [1.] Alibi: _vidissent_. + +TORALBA: Imperitis illa non persuaderi, eruditis potuisse miror. Nam si +cognitis extremis media non propterea cognoscuntur, etiamsi fuerint +essentiali causarum ordine cohaerentia, quis Christum, quem ex humana +divinaque natura constare dicunt, animo percipere queat, cum Deus homini +nullo naturae ordine cohaerere ac multo minus quam coelum terrae uniri +possit?[1] + + [1.] Alibi: _potuerit_. + +CORONAEUS: Veteres Academici hominem coelestis et elementaris mundi +vinculum esse tradunt ac propterea solum ex omnium animantium genere ad +Dei similitudinem et imaginem conformatum. Quae cum ita sint, quis +naturae ordinem turbari putet, si Deus homini uniatur in Christo? + +TORALBA: Comprehensio infinitae rei est infinitum quoddam[1], quod +naturae finitae congruere nequit. Neque enim verum est, quod theologis +quibusdam video placuisse, scilicet mentem humanam infinitorum +intelligibilium successionum capacem esse, oportet enim mentem hominibus +aeternam aut certe sempiternam esse suapte natura, contra quam superius +demonstratum est. Quodsi mens humana ne cogitatione quidem Deum +infinitum assequi possit, qui fieri possit[2] ut infinitam Dei essentiam +capere eique actu et re ipsa uniri queat? + + [1.] Alius: _quiddam_. [2.] Alius: _potest_. + +FRIDERICUS: Quod humanae mentis imbecillitas assequi non possit, Christi +mirabiles actiones et stupenda facta praestant. + +OCTAVIUS: Si miracula Deos faciunt, quid obstat, quin maximus quisque +magus Deum se ferat? Quid enim sortilegi non moliuntur? Quid sagarum +turba non[1] facit? Cujus tam[2] perspicacis oculos non perstringit? +Testes svmt magi Pharaonis, Orpheotelestae, Medea, Circe, Cleomedes +Astypalaeus, Apollonius Thyanaeus. Atque hic tanta prodigiorum varietate +mirabilis exstitit, ut veteres illum non modo ipsi Christo, verum etiam +omnibus Christianorum Diis longe anteferrent. Is enim dicitur a mortuis +complures excitavisse, morbos populares sedavisse, saepe moribundos +curavisse, saepius futura praedixisse, saepe daemones sua praesentia +fugavisse, semper ab esu animantium, quamdiu vixit, abstinuisse, +eruditione ac sapientia[3] clarissimus exstitisse[4], sapientiae +praeceptis divinissimus fuisse, verbo lamias frequentes abegisse, +Ephesum exitiali peste liberavisse, paenulatum[5] senem lapidibus obrui +jussisse, obrutum detegi, detectum leonem mortuum demonstravisse, annos +140 in terris vixisse, et ex ipso Dianae templo in coelum abreptum +ascendisse, ab ipsis arboribus curvato cacumine ac voce diserta +loquentibus salutatus esse, denique ab universa Graecia et Asia pro Deo +habitus fuisse memoratur. Profecto tanta laudum contentione[6] acceptus +est ab antiquis, ut ex ejus[7] statuis oracula quasi ab ipso Apolline +peterentur. Nec tantum paganis, sed etiam Christianis clarus et +admirabilis exstitit, atque inprimis Hieronymo et Justino Martyri[8], +quod maris tempestates, ventorum impetus, murium populationes, +incursiones ferarum istius Apollonii dictatis prohiberi tradit[9]. + + [1.] Deest alibi: _non_. [2.] Alibi: _etiam_. [3.] Alius: + _doctrina_. [4.] Desunt alibi haec quinque antecedentia verba. + [5.] Deest in aliis codicibus. [6.] Alibi: _consensione_. [7.] Alii: + _ipsius_. [8.] Philostratus Lemnius. Justinus Martyr qu. 245 ad + orthodox. Hieron. ad Rufinum. [9.] Alibi: _tradunt_. + +FRIDERICUS: Multa quidem Philostratus de Apollonio, sed ea tantum quae a +Damide audierat, Damis item ab Apollonio +akroasei[1] ek tôn allôn +akroamatôn+. Ea tamen octo libris ab Eusebio Caesariensi ut fabulosa +refelluntur[2]. Hic autem magia quam doctrina fuit clarior, cum velare +sagarum in modum et vincula ferrea daemonum ope perrumpere consuesset, +ac propterea Domitiani Augusti jussu depilatus ac nudus causam dicere +coactus est, cum reus magicae impietatis argueretur[3]. + + [1.] Alii: +akroamata+. [2.] Alibi: _referuntur_. [3.] Alibi: + _teneretur_, vel: _haberetur_. + +OCTAVIUS: Videtis tamen istius magi tantum valuisse miracula, ut aliquot +saeculis pro Deo coleretur et Christianis objiceretur, Apollonium rerum +gestarum miraculis longe superiorem Christo fuisse; fuit enim Christo[1] +fere aequalis aut non multo junior[2]. + + [1.] Alius: _Christi_. [2.] Alius idem: _minor_. + +SALOMO: Foecundissima profecto fuit aetas illa magorum ubertate et +copia; nam praeter Apollonium peperit etiam Dositheum, Theudam, Judam +Galilaeum, Simonem Magum, qui divinitatis nomina et opinionem sibi +asseruerunt[1]. Quin etiam in Arabia quidam magus[2] cum se pro Messia +ferens quam plurimos stupendis prodigiis ad se pellexisset, rex Arabum +rogavit, quo miraculo se probare Messiam vellet: Caput meum, inquit, +truncari jube, tum ni reviviscam, ne Messiam me arbitrere. Rex accepta +conditione caput hominis spectante populo amputari jussit, nec[3] +revixit tamen. + + [1.] Alibi: _asseverarunt_. [2.] Moses Rambam in epistola ad + astrologos. [3.] Alibi: _non_. + +CURTIUS: Tanta fuit amentia dicam an impietas multorum, ut non modo +deitatis famam sibi vindicarent, verum etiam Deum ipsum de coelo +praecipitem deturbare conarentur, ut olim conjurati coelum conscendere +fratres. Quin etiam Heraclides Ponticus[1] Pythiacos sacerdotes pecunia +corrumpere non dubitavit, ut se Deum esse praedicarent, ac serpentem in +feretrum, quo elatus est, imponi jussit. Sed fraude comperta, non qualem +se vellet, sed qualis erat, judicatus est. Talem quoque fuisse tradunt +Psaphonem Africanum[2], qui aviculas haec verba proloqui docuerat: +_Psapho Deus est_; deinde volare patiebatur. Sed omnes omnium fraudes +Simon Magus superare videtur, quia portentis ac prodigiis famosissimus +non modo a mortuis plures excitavit, sed etiam se ipsum in frusta +concisum tertio die erexit, atque ita sublimis in aëra sublatus est, +populo Romanorum ac principum spectante corona, eoque prorupit hominis +istius impudentia, ut se Deum appellaret, ac in hunc mundum[3] venisse +jactabat, ut qui ab angelis corrupti[4] fuerant, emendaret et eos, qui +in se crederent, ab interitu sempiterno, non meritis cujusquam, sed sua +gratia servaret. + + [1.] Laërtius in Heraclidis vita. [2.] Clemens Alexandrinus, + Irenaeus, Justinus Martyr. [Philosophumena Origenis. N.] [3.] Alius: + _modum_. [4.] Alii: _quae ... corrupta_. + +FRIDERICUS: Qualem igitur exitum habuit, nisi quod ex aëre sublimi +dejectus praecipiti casu crepuit! + +SENAMUS: Si casu crepuisset, cur senatus populusque Romanus, cur +collegium pontificum annuente imperatore statuas ei cum inscriptionibus +divinis erexisset? Nam ejus statua inter utrumque Tiberis pontem, +imperante Claudio Augusto, collocata hunc titulum prae se ferebat: +Simoni Mago Deo, quam Justinus Martyr[1] se vidisse confitetur. At in +Deorum numerum nemo referri poterat sine senatusconsulto, ut +Tertullianus de Christo scribit, scilicet Tiberium imperatorem ad +senatum scripsisse, cum suffragio sui praerogativa, de Christo, ut inter +Deos censeretur. Noluit Senatus vel quia non probabat[2], vel quia +pigebat, hominem Judaeum supplicio affectum in albo Deorum inscribi. +Tiberius tamen, ut est apud Tertullianum, in sententia mansit. Ex quo +intelligitur, Simonem Magum rerum gestarum et miraculorum stupendorum +magnitudine Christo videri clariorem. + + [1.] In apolog. I. [2.] Alibi: _nihil probaverat_. + +OCTAVIUS: Nemini dubium est, quin magus ille caeteros praestigiorum +vanitate[1] superarit, haec tamen omnia daemonum ope facta esse, quis +non videt? Nihil autem mirabilius videtur, quam a mortuis excitari[2] et +in sublime ferri, utrumque tamen necromanticis usitatissimum est. Nam +Apollonius[3] ab extrema[4] Aethiopia et[5] Nili fontibus Romam brevi +delatus est, quo se imperatoris Domitiani jussu acciri sciebat, inde +momento Corinthum et ex Smyrna[6] Ephesum. Item Pythagoras[7] a Thuriis +Metapontum advolavit, nec aliam ob causam Romulus in Deorum numerum +relatus est, quam quod in coelum, exercitu et senatu spectante, sublatus +ab hominum conspectu disparuisset. Idem Aristaeo[8] Proconnesio, idem +Cleomedi Astypalaeo contigisse, veteres historici scripto +prodiderunt[9]. Hos omnes sortilegorum impietate ac scelere obligatos +fuisse constat. + + [1.] Alibi: _varietate_. [2.] Alius: _mortuos excitare_. + [3.] Philostratus l. VI. [4.] Pro his duobus verbis legitur alibi: + _ex_. [5.] Addit alius: _a_. [6.] Alibi: _exinde_. [7.] Dionysius + Halicarnass., Livius, Plinius l. VII, Plutarchus in Romulo. + [8.] Alibi: _Anithaeo_. [9.] Plinius, Hugo Floriacenus de comit. + Martyr. + +CURTIUS: Ita quidem si daemonibus seipsos sponte[1] mancipaverint, sed +interdum divino concessu viri pietate atque integritate clarissimi +exercentur et cruciantur, ut de Jobo dictum est, item de Christo, qui +tametsi totius pietatis ac divinitatis exemplar esset, a daemone tamen +in templi pinnaculum, inde in montem transvectus est, ut de illius +virtute ac praestantia periculum proderetur; sed explorata Christi +constantia, pietate, divinitate cacodaemon fractus discessit. Itaque +Christus jam inquit[2]: _Princeps mundi hujus ejicietur foras, nullum +triumphum de me laturus._ + + [1.] Alibi: _sponte se_. [2.] Joh. 12, 31. + +CORONAEUS: Ut simia purpura induta, sic magus, qualemcunque se ferat, +sibi semper similis futurus est. Nam Vespasianus imperator etiam arti +magicae deditissimus fuisse dicitur et Christum imitari voluisse, in +prodigio coeci a nativitate, cui visum dedit, oculis sputo ac luto +leviter oblitis, spectante populi Alexandrini corona; sic enim +Tranquillus et Tacitus historicorum probatissimi scripserunt[1]. His +etiam artibus addictissimum fuisse Neronem Plinius scribit. Sed ad veram +religionem dijudicandam argumentum certius nullum est, quam quod +Gamaliel praescripsit[2]. Cum enim Christiani apostoli a magistratibus +et pontificibus impietatis postularentur, quod Christo divinitatis +aliquid tribuerent, Gamaliel ad populi concionem: _Attendite_, inquit, +_ad ea quae decreturi estis; antea exstitit quidam Theudas, qui cum +multa de se jactaret ipso, 400 circiter discipulos ad se pellexit, non +multo post tamen cum toto comitatu caesus est. Alius item impostor Judas +Galilaeus, qui plebem aliquamdiu seduxerat, tandem cum suis omnibus +prostratus est. Nolite igitur in homines istos saevire. Nam si est ab +hominibus haec disciplina, brevi dissolvetur, si a Deo, frustra illius +voluntati obsisteremus!_ Hac oratione persuasi pontifices apostolos +periculorum metu liberarunt. Quid enim profuit Apollonio, quid Simoni +Mago, quid Cleomedi Astypalaeo, quod a mortuis se ipsos excitavissent? +Quid[3] Empedocli, quid Romulo, quod in coelum abrepti fuisse feruntur? +Sed cum Christi doctrina toto terrarum orbe divulgata sit, ac jam +saeculis amplius quindecim, renitentibus populis ac principibus, +altissime radices egerit nec ullis suppliciis aut tormentorum +crudelitate aboleri potuerit, nullis haereticorum innumerabilium +flatibus everti, quis dubitet, quin omnium religionum optima sit ac +divinissima? + + [1.] Tranquillus in Vespasiano. Tacitus histor. IV, 83. [2.] Act. V, + 34 sqq. [3.] Omittuntur haec cetera interlocutoris verba in alio + codice. + +SALOMO: Nihil renitente Deo fieri posse confido, nec dubito, quin omnes +religiones, quae Deum auctorem non habent, tandem aliquando sint +interiturae; sic enim majores nostri quasi communi consensu testatum +reliquerunt. + +SENAMUS: Adversus Deum immortalem nulla temporis diuturnitate praescribi +potest, ut olim Themistocles Athenis[1] ac M. Cato Censorinus pro +concione populi Romani dixisse feruntur[2]. Nam qui sola vetustate ac +diuturnitate religionis praestantiam metiuntur, paganorum religionem +optimam esse declarant, cum jam inde usque a Belo et Nimrodo annorum +fere quatuor millibus toto terrarum orbe claruerit[3] atque his etiamnum +temporibus apud Indiae populos orientales floreat. Illis enim sol, luna, +sidera, ignes, boves, elephantes, statuae mortuorum hominum pro Diis +coluntur. Nec ita pridem apud Americanos[4] occidentalis Indiae populos +altaribus daemonum homines mactabantur. Et quidem avorum memoria in +Brasilia[5] regione viginti amplius hominum millia eodem anno +sacrificari visa sunt. Quo nihil usitatius Amorrhaeis et Ammonitis +fuisse legimus, neque his tantum, sed etiam Latinis, Graecis, Germanis, +Gallis, Afris. Ac tametsi Darius Persarum rex vetuisset edicto, +Carthaginienses humana carne vesci et humanas hostias immolare; atque +item eo foedere, quod Gelo percussit cum Carthaginiensibus ad +Himeram[6], uno capite cautum sit, ne Poeni deinceps humanas hostias +sacrificarent, nihilominus cum ab Agathocle jussi[7] essent, ut Deos +sibi propitios redderent, ducentos nobilium liberos Diis mactarunt[8]. +Ac ne Romani quidem ipsi ab humanis sacrificiis abstinuerunt, ante +Cornelii Lentuli et P. Crassi consulatum. His enim consulibus cautum +est, ne amplius humano sanguine litaretur. Galli vero non ante +desierunt, quam dominatu Tiberii[9], qui primus hoc vetuit. Si tanta +impietas toto terrarum orbe, tot saeculis, religiosissima visa est, quis +temporum diuturnitate religionis veritatem probari posse putet? + + [1.] Alibi: _Atheniensis_. [2.] Plutarchus in Themistocle et Catone + Censorino. [3.] Alibi: _claruit_. [4.] Alius: _Americos_. + [5.] Alius: _Messina_, id quod forte emendandum esset: _Mexicana_. + [N.] [6.] Alius false: _Smyrnam_. [7.] Alii: _victi_. [8.] Justinus + in historiis. Plinius h. nat. l. 7. Cicero pro Fontejo. [9.] Addit + alius: _Augusti_. + +CORONAEUS: Paulatim haec impietas omnis sublata est et christiana +religio in utramque Indiam longe lateque dissipata, ut nunc iisdem +finibus quibus solis cursus contineatur, quod verae religionis maximum +est argumentum, i.e. catholicae Romanae ecclesiae, quam utraque India +sponte suscepit. + +CURTIUS: Optimae religionis argumenta posuimus in ecclesia vera, veris +tabulis, veris oraculis, veris rationibus, vera pietate; non in temporis +diuturnitate, aut immensitate regionum, aut ceremoniarum multitudine, +aut numero Deorum. Ac forsitan cum utraque India commodius ageretur, si +christianarum sectarum, quae plurimae sunt, simplicissimam ac +purissimam, i.e. Helveticam, Hispani eo detulissent[1]. Praeclari quidem +illi, quod deterrimas hominum mactationes sustulerunt, quod ++anthrôpophagian+ crudelissimam vetuerunt, quod execrandas inferias +daemonibus fieri prohibuerunt, quod statuas daemonum dejecerunt, sed +probare non possum, quod idola idolis commutarunt. + + [1.] Alibi: _deduxissent_. + +OCTAVIUS: Cum Franciscus Pizarrus intimos Indiae Peruvianae recessus +nostra aetate penetrasset, incolae Deum praeter solem nullum fere +adorabant[1]. Et cum Franciscanus quidam ad Christum oratione sua +pertrahere Athabalibam[2] regem et a cultu solis revocare conaretur, +illudque saepius ingereret[3], Christum pro generis humani salute +mortuum esse, hic Athabaliba: Itane vos, inquit, Deum mortalem et +supplicio crucis affectum colitis? At ego Deum illum immortalem ac +sempiternum (solem indigitans) non suspensum adoro. Et quemadmodum post +aeterni Dei majestatem nihil sole admirabilius in hac rerum omnium +universitate, nihil praestantius, nihil divinius, non mirum est, si +omnes ubique terrarum populi solem adorare necdum plane destiterunt[4]. +Ac siquidem ulla idolatriae excusatio est, minus certe peccant, qui +pulcherrimum illud divinae majestatis simulacrum, quam qui hominem +mortuum adorant, ut Christiani; sed ab hac superstitione jam pridem Asia +et Africa pene tota, magna pars Europae recessit, Muhammedis saniorem ac +meliorem amplexata disciplinam, quae jam mille circiter annos floret et +florebit aeternum. Quantum vero antiquitati religionum tribuere debeant +Christiani, docuit religio antiquissima paganorum. Quis enim hoc tempore +non admiretur, Jovem nescio quem Cretensium tyrannorum parricidiis[5], +incestibus, ac stupris delibatum hominem, toto[6] terrarum orbe pro Deo, +tot annorum millibus creditum atque adoratum fuisse? + + [1.] Alius: _nullum coluerunt_. [2.] Alius: _Atabalippam_. + [3.] Alius: _urserit_. [4.] Alibi: _desierunt_. [5.] Desunt sex haec + sequentia verba in alio codice. [6.] Idem alius: _isto_. + +SALOMO: Semper excipiendi sunt Israëlitae[1], qui non solum monstrum +illud scelerum, Jovem inquam, exsecrati, sed etiam eorum, qui in tanta +superstitione acquieverant, miserti pro iis in templo sacratissimo +quantum licuit expiaverunt apud Deum immortalem, quem unicum ab orbe +condito ad haec usque tempora colendum nobis majores nostri +proposuerunt. Ex quo intelligitur, Israëlitarum[2] religionem +antiquitate, veritate, constantia, caeteris[3] omnibus longe superiorem +esse, quae nec Jovem nec Christum nec Muhammedem, sed Deum aeternum sui +auctorem habet. Quam quidem religionem olim amplexaturi sunt omnes +terrarum populi, ut Deus ipse apud Jesaiam contestatur, gentes omnes +tandem aliquando sacra facturas Deo Israëlis[4]. + + [1.] Alius: _excusandi ... Ismaëlitae_. [2.] Alius idem: + _Ismaëlitarum_. [3.] Alius; _veteribus_. [4.] Jesaiae 60, 1 sqq. + 66, 23. + +FRIDERICUS: Putasne, Salomo, Deum immortalem tot annorum millibus +passurum fuisse, ut Christus ab omnibus pro Deo coleretur, nisi Deus +esset? + +SALOMO: Eadem ratione atque iisdem argumentis daemonum atque demortuorum +hominum cultus in Deum regeri oportebat, si temporum diuturnitate ac +decursu[1] annorum veritatem religionis metiri fas esset. At istam +impietatem Deus clara voce exsecratur: _Perditio_, inquit[2], _tua ex +te, salus autem ex me est, Israel!_[3] + + [1.] Alibi: _discursu_. [2.] Hos. XIII. [3.] Deest hoc verbum in + aliis. + +TORALBA: Exitium hominum hominibus ipsis, non creatori tribuendum sic +interpretor, quod homines a lege naturae, quae unius aeterni Dei cultum +continet, sponte discesserunt et errore cognito ad officium revocari non +patiuntur. Et quidem intuenti mihi Christianorum cum Ismaëlitis et +paganorum inter ipsos infinitam prope sectarum varietatem, nulla +veritatis certior norma videtur, quam recta ratio, i.e. suprema naturae +lex[1] hominum mentibus ab immortali Deo insita, qua nihil stabilius, +nihil antiquius, nihil melius fieri ac ne cogitari quidem potest. Et cum +hac lege naturae ac religione vixerunt[2] Abel, Sethus, Henochus, +Noëmus, Jobus, Abrahamus, Isaacus, Jacobus, qui summam pietatis, +integritatis ac justitiae laudem gravissimo testimonio Dei aeterni, quem +unum coluerunt, retulerunt[3], ea inquam religione nullam ex omnibus +video meliorem et antiquiorem. + + [1.] Alibi: _lege_. [2.] Alibi: _vixerint_. [3.] Alius: _consecuti_. + +CURTIUS: Si naturae leges sequimur, christiana religio maxime omnium +naturae consentanea videri debet, quia non alium nobis ad colendum et +imitandum proponit, quam Deum illum aeternum, mundi parentem, qui ad +salutem hominum hominis naturam assumserit. + +CORONAEUS: Video nos ad quaestionem, quam pridie hujus diei +proposueramus, de unione et conjugatione utriusque naturae, scilicet +divinae et humanae, sensim delapsos[1], quae propter argumenti +dignitatem diligenter a nobis est explicanda. + + [1.] Alibi: _dilapsos_. + +TORALBA: Sed priusquam de utriusque naturae, divinae et humanae, +conjunctione disseramus, explicandum illud est, an necesse fuerit ad +humani generis salutem, Deum aeternum carne convestiri? Nam si nihil +necesse fuit[1], longe facilior est exitus disputationis de unione +utriusque naturae. + + [1.] Alibi: _non necesse fuerit_. + +FRIDERICUS: Cur facilior? + +TORALBA: Quia nihil statuendum est in natura universitatis, quo non[1] +posito nihil perfectionis desit universitati ac summae felicitati[2]. +At[3] nihil perfectionis vel summo bono vel universitati deerat, +antequam Deus hominem, ut vultis, induisset. Igitur Deus frustra +sanguine concretum hominis exuvium induisset, quia nihil erat necesse. +Pluralitas enim natura nunquam admitti debet, nisi necessaria. Illud +autem in universa natura perpetuum est, nec deesse necessaria, nec +abundare superflua. + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Aristot. libr. 1. phys. [3.] Alibi: + _Ut_. + +CORONAEUS: At prius Toralba demonstravit, potestatem divinam ita liberam +esse, ut nulli subjungatur necessitati[1]. Potuit igitur Deus ea, quae +non fuere necessaria, facere[2], itaque restaret illa quaestio: an Deus +voluerit[3], quod potuit. + + [1.] Alius: _potestati_. [2.] Deest in alio codice. [3.] Alius: + _noluerit_. + +TORALBA: Deum noluisse personam divinam producere[1] argumento +efficacissimo planum est, quod scilicet creatura sola potest esse et non +esse, non item persona divina, quae ab aeterno tempore fuit, ante id +omne, quod esse potuit. Igitur Dei voluntas fuit producere creaturam +tantum, non etiam personam divinam increatam[2], quia theologos inter +ipsos illud convenit, duas tantum personas productas ab una producente +ut[3] ab auctore. Quod argumentum ut declinarent quasi scrupulum[4], +necessariam productionem in Deo acutissimi quique theologi posuerunt[5]. + + [1.] Desunt in alio codice proxima haec triginta sex verba. + [2.] Addit idem codex: _corpus creatum assumere patet_. [3.] Alius: + _et_. [4.] Alius: _scopulum_. [5.] Scotus quaest. 6 in prolegom. + sentent. l. 1. + +CURTIUS: Ista quidem nimis argute ac subtiliter, cum arcana Dei inquiri +quidem, non tamen inveniri possint nisi ab eo, cui declaraverit[1] Deus +ipse[2]. Sed ex iis, quae facit opifex, satis intelligitur, quid +voluerit[3]. Itaque magister sententiarum[4]: Pater, inquit, in divinis +genuit filium, non necessitate, cum non cadat in Deum necessitas aut +coactio, non voluntate, cum[5] non cadat in Deum mutatio: dicitur tamen +Deus genuisse filium voluntate praecedente aut antecedente, quasi prius +voluerit[6] aut postea genuerit, ut haeretici posuerunt. Haec ille. + + [1.] Alius: _declaravit_. [2.] Rom. 5 et 9. [3.] Alibi: _noluerit_. + [4.] Lib. 3 distinct. 6. [5.] Desunt sequentia haec duodecim verba + in alio codice. [6.] Alibi: _noluerit_. + +TORALBA: De duobus tamen alterum[1] necesse est, quia tertium nihil est +ac[2] ne cogitari quidem potest, quin[3] personarum productio divina +quadam voluntate aut necessitate facta sit. Quod si neutrum exsistit[4], +sequitur, nullam in essentia divina, sui natura simplicissima, +personarum productionem esse potuisse. + + [1.] Alii: _alterutrum_. [2.] Alibi: _at_. [3.] Alius: _quam_. + [4.] Alii: _exstitit_, vel: _sit_. + +FRIDERICUS: Omissa divinae potestatis ac voluntatis disputatione, quae +mentis humanae imbecillitatem excedit, his utamur rationibus, quae ad +humanum captum propius accedunt[1]. Si cuiquam obtigerit ea facere, quae +uni tantum Deo conveniunt, hunc profecto Deum esse fateamur. At uni +mortalium omnium, Christo, obtigit aequalis Deo potestas, essentia +eadem, summa[2] sanctitas, admirabilis sapientia, bonitas infinita. +Hunc[3] igitur Deum confiteri oportet. + + [1.] Alibi: _accedant_. [2.] Alibi: _divina_. [3.] Alius: _Tunc_. + +TORALBA: Si verum antecedens, profecto necessarium erit consequens. Sed +illud assumitur, quod concludi oportet. Itaque a destructione +antecedentis sequitur ruina consequentis, quoniam creatura creator esse +non potest, igitur Christus, cum verus homo, vera creatura fuerit, sui +ipsius creator esse non potuit. Neque enim natura permittit, neque ratio +admittit, ut, qui ab alio est, sit idem ipse, a quo est. At Christus est +creatura tum ratione carnis, quia conceptus in utero foeminae, tum +ratione animae creatae, ut Christiani theologi confitentur, tum ratione +productionis secundae personae, quae primam sequatur necesse est. Non +potest igitur idem, qui creatus est, creator esse, et quemadmodum +caetera quidem, quae lucida sunt, ab ipsa luce solis splendorem ac lucem +habent, nihil tamen horum aut lux aut sol esse potest: sic etiam angeli, +sidera, mentes humanae virtutis ac lucis intellectualis participes sunt, +Dii tamen ut sint, nullo modo fieri potest, quia principium aliud suae +originis habent. Sic enim Plato divinus a solis, Dionysius ab ignis +similitudine ad Dei cognitionem quodammodo manuduci rectissime +judicarunt. + +FRIDERICUS: Quis ambigit Deum, quatenus creator sit, creaturam esse non +posse, sed quoniam in uno Christo natura duplex est, etiam in eo +contradictoria simul vera sint oportet, ratione diversâ. Christus, +inquit Damascenus[1], est creatus et increatus, patibilis et +impatibilis, creator et creatura propter idiomatum communicationem. + + [1.] Ep. 50 et 97. + +CORONAEUS: Labyrinthum inexplicabilem video nos subire ac prope dixerim +praecipitium profundum. Melius enim ex ipsius Christi actionibus, qui +qualisque fuerit, quam ex argutiarum subtilitate intelligitur, i.e. ex +vitae instituto, sanctitate, doctrina, miraculorum stupendorum +multidudine atque ex ipsius Dei immortalis testificantis voce, quae +mortalium nemini contigisse videmus. + +SALOMO: Quae fuerit vitae sanctitas in Christo, quis affirmare potest, +cum ex apostolorum scriptis appareat[1], illum cum sceleratis et +meretricibus familiare contubernium[2] habuisse. Et quidem Origenes +scribit[3], hanc Celsum scribendi occasionem adversus Christianos +arripuisse, quod Barnabas Christi discipulus in epistola quadam ad +catholicos diceret, Christum discipulos sceleratissimos ac nequitia ipsa +nequiores sibi ascivisse. At sapientum omnium summa confessione nihil +gravius praecipitur[4], quam a sceleratorum consensu, contubernio, +convictu quam longissime recedere, quod psaltes lyricus principio +laudationum: _O beatitudo_, inquit[5], _illius qui non abiit in +consilium impiorum et in via peccatorum non stetit et in consessu +derisorum non assedit._[6] + + [1.] Matth. 9 et 11. Marc. 11. Luc. 5. 6. 15. 19. [2.] Alius: + _commercium_. [3.] Libr. 1. contra Celsum. [4.] Eph. 5. Rom. 1. + [5.] Psalm 1, 1. [6.] Alii: _cedit_, vel: _stetit_. + +CURTIUS: Id quidem crimini dabatur Christo, quod cum flagitiosis ac +sceleratis conversaretur, quam criminationem honesta oratione +refellens[1]: _Non veni_, inquit, _vocare justos, sed peccatores._ Quam +vero innocenter vixerit, satis Pilatus Pontius praeses declaravit, cum +diceret, nullam sibi accusationis causam compertam esse, quam ob rem +illum damnaret[2], dicitur tamen verberibus caesum populo ad spectaculi +fructum exhibuisse, ut quacunque ratione accusatores ad commiserationem +excitaret. Quod cum obtinere nequiret, majestatis crimen, quod sibi +propter Christum ingerebatur, metuens, tandem morti addixit. + + [1.] Matth. IX., 13. Luc. V. VI. XV. XIX. [2.] Joh. XIX, 8 sqq. + +OCTAVIUS: Ita quidem theologi christiani, sed in eo peccant, quod non +intelligunt, Romanorum moribus supplicio affici consuevisse neminem[1], +quin prius verberibus ac fustibus caederetur. Prodigia vero Christi +tribus fere generibus continentur, scilicet resuscitatione duarum +foeminarum, (nam de Lazaro nemo praeter Johannem testificat), ejectione +daemonum et curatione aliquot morborum. Postremum est, quod super aquas +deambulasse et in coelum abreptus esse dicitur. + + [1.] Dion. Halicarn. l. II. VI. et VII. Tranquillus in Nerone. + +SENAMUS: Omittis, Octavi, primum omnium ac solenne prodigium[1] ++metamorphôseôs+ aquae in vinum, cum exhaustis cantharis reliqui nihil +esset. + + [1.] Joh. 2, 1 sqq. + +SALOMO: Commodius mihi facturus fuisse videtur, si ad sobrietatem +convivas assuefecisset. Haec omnia tamen atque his multo plura Simonem +Magum, Apollonium et innumerabiles id genus facere ac saepissime ex +aridis stipitibus vinum forma, colore, odore, sapore elicuisse. Galenus +vero, ubi agit de hermetica medicatione, miratur, quamplurimos curari +aliter non posse, quam si certissimam habeant fiduciam salutis, qui +curari cupiant. His enim verbis utuntur sortilegi: _Crede et sanaberis, +fides tua te salvum fecit._[1] + +CURTIUS: Inanes et pudendas Judaeorum calumnias, qui Christum daemonis +ope et opera uti criminabantur, efficacissimis argumentis refutans ipse: +_Si a daemonibus_, inquit[1], _daemones fugerentur, daemonum vim atque +potentiam brevi ruituram videretis_, non aliter quam familiae et imperia +quaeque maxima bellis intestinis collapsa dissipantur. + + [1.] Matth. 9, 22. Marc. 5, 34. 10, 52. Luc. 7, 60. 8, 48. 17, 19. + 18, 42. [2.] Matth. 9, 33 sqq. + +SALOMO: Argumentum istud levissimum esse experientia diuturna saepissime +comprobavit. Nihil enim frequentius, quam a daemonibus obsessos magorum +verbis liberari, aut levi contactu, aut circulo in fronte descripto, aut +susurro in aurem illato. At saepius daemones obsistere aut reniti +simulant; sed Polycrates[1] hanc simulationem refutans: Mali daemones, +inquit, faciunt sponte, quod inviti facere videntur, et simulant se +coactos vi exorcismorum, quos fingunt in nomine trinitatis, eoque +illudunt[2] hominibus, donec crimine sortilegii poena damnationis +involvunt. Haec ille. Item Leo Afer de magis Africanis scribit, +saepissime daemones a sortilegis fugari circulo in fronte. Quanquam +daemonum ejectiones plus nocuisse, quam profuisse videmus. Ut cum +daemones e corporibus exirent, misit eos Jesus in greges porcorum, quos +daemones eodem momento praecipites egerunt in aquas, non sine magno +domesticae rei ac publico detrimento. Non aliter dives quidam nobilis +sortilegus apud Anglos, cum in Belgio Hispanum daemoniacum liberaret, +misit in armenta boum, quae seipsos mutuis vulneribus contrucidarunt, +pastoribus etiam occisis, deinde a magistratu ad supplicium conquisitus +disparuit. + + [1.] Lib. II, c. 14. [2.] Alius: _tradunt_. + +FRIDERICUS: Sed Christus vitae sanctitate ac integritate mirabili omnes +omnium criminationes facile refellit, quanquam Josephum, Matthiae +filium, testem omni exceptione majorem, rejicere non possunt, sic enim +de Christo scribit: quasi de homine sapientiae studiosissimo, si hominem +appellare fas est. + +SALOMO: Caput illud Josepho tributum est, sed adjectitium esse et +brevitas ipsa et scribendi ratio docet. At Josephus, Gorionis filius, +qui eandem quam ille historiam scripsit et iisdem temporibus, ne verbum +quidem ullum de Christo, quia scilicet hebraice scripsit, nec Latini +potuerunt, nec Graeci hebraicae veritatis fidem imperitia linguae +hebraicae violare. + +TORALBA: Quando curationes morborum, ejectiones daemonum, suscitationes +mortuorum, volatus in aëre sublimi caeteraque id genus sortilegis +usitata sunt, non modo ad deitatis probationem, sed etiam ad impietatis +conjecturam magnum habent argumentum. + +OCTAVIUS: Ismaëlitae Christo non deitatem quidem, sed divinitatem +tribuunt, ut Mosi, Heliae, Samueli, quin etiam his omnibus et Mahummede +majorem fuisse summaque vitae sanctitate, doctrina singulari ac pietate +floruisse confitentur. + +CURTIUS: Quae igitur pervicacia est, quem tot ac tantis virtutibus, +tanta divinitate claruisse, quem denique Messiam fuisse fatentur, eidem +eripere deitatem. Illud enim verissime mihi videor esse dicturus, +Christum edicto omnium brevissimo principum ac magistratuum omnium +edicta, decreta, leges complexum fuisse, hoc scilicet[1]: _Alteri ne +feceris, quod tibi fieri nolis._ Quod Alexander Severus imperator tanti +ponderis ac momenti existimavit, ut pro edicto perpetuo promulgari +juberet[2]. Ac primus quidem exstitit, qui Christum in larario sibi +proposuit pro Deo colendum. + + [1.] Luc. 6. 31 (Matth. 7, 12). [2.] Lampridius in Alex. + +CORONAEUS: Quanta vis esset doctrinae Christi, imperator ille +declaravit; cum enim educatus esset una cum Heliogabalo sobrino et cum +eo simul adolevisset, hic tamen flagitiorum ac foeditatum omnium +sentina, ille virtutum omnium heroicarum singulare decus. + +SENAMUS: Si Alexander huic edicto paruisset, neminem meritis suppliciis +affici pateretur, nec lictores judicata exsequerentur, quia nec judices +nec lictores se crucibus affigi[1], ac ne verberibus quidem caedi +vellent. Consimile aliud edictum Christi: _Quaecunque vultis, ut faciant +vobis homines, eadem facite illis._[2] Opes enim et honores sibi tribui +ac suis voluptatibus ab omnibus indulgeri cupiunt omnes, quibus tamen +sine flagitio et scelere obsequi nemo potest. + + [1.] Alii: _affici_. [2.] Matth. VII, 12. + +CURTIUS: Vetant leges[1] legibus fraudem fieri, ac verborum apices +consectando[2] in contrariam sententiam detorquere et, quae de +virtutibus dicuntur, ad vitia convertere. + + [1.] Alibi: _Jurisconsulti_. [2.] Alius: _consecando_. + +FRIDERICUS: At illud quanti est, quod Christus unus inter tot et tam +multos legislatores, principes, philosophos ab omni injuriarum ultione +non tantum abstinere, verum[1] etiam pro inimicis vota facere suasit[2]. + + [1.] Alii: _imo_, vel: _sed_. [2.] Matth. V, 44. Luc. VI, 27. Alibi: + _jussit_. + +SENAMUS: At Davidem locis omnibus ac prophetas ipsos inimicis mala omnia +precari videmus. Aut igitur Christus, aut illi gravissime peccant, qui +tam contraria edicta fingunt, quae nulli theologi conciliare queunt. +Quis autem tot et tam multos prophetas impietatis accuset? Sic enim +David adversus inimicum: _Constitue super eum peccatorem, et diabolus +stet a dextris, cum judicatur exeat condemnatus, et oratio ejus fiat +peccatum. Fiant filii ejus orphani et uxor ejus vidua, et non sit qui +miseretur pupillis ejus, et in una generatione exscindatur nomen ejus!_ +Et ad extremum illud subjicit: _Haec merces eorum, qui detrahunt +mihi._[1] + + [1.] Num. X. fin. Ps. 47. + +SALOMO: Certe Davidem ac prophetas de hostibus Dei potius, quam de suis +ultionem reposcere videmus. _Surge domine_, inquit Moses, _et +dissipentur hostes tui!_[1] + + [1.] Psalm. 68, 2. Numer. 10, 35. + +SENAMUS: Hic quidem aperte contra hostes Dei, sed infinitis prope locis +prophetae suorum hostium interitum cupidissime expetunt, ut superiore +psalmo, postquam execrabilem in modum inimicis imprecatus esset: _Haec +merces_, inquit, _eorum qui detrahunt, non qui Deo, qui Christo +detrahunt, sed mihi._ + +SALOMO: Nemini dubium est, quin prophetae sanctissimi ac summae pietatis +et integritatis viri perniciem suis inimicis optent ac precentur, non +aliam ob causam, quam ut doceant ab omni injuria atque ultione esse +abstinendum, et uni Deo ultionem relinquendam; vetat enim lex divina +privatas injurias ulcisci, sed earum ultionem Deus ipse deposcit. Est +autem ejus orationis, qua ultionem a Deo repetimus, haec utilitas, ut +illum integritatis ac innocentiae testem habeamus et ab injuria +inferenda ultionis specie abstineamus[1]. _Quoniam_, inquit Hieremias, +_ultio Dei est._[2] Sed ferendum non est, quod Lucas[3] divinae legi +fraudem facere videtur his verbis: _Dictum est antiquis, diliges +proximum tuum et odio habebis inimicum tuum._[4] Haec postrema verba +nusquam in lege divina aut ullis prophetis reperiuntur, sed interdictum +plane contrarium. _Ne oderis_, inquit lex[5], _odio intestino quenquam, +sed aperte illum increpa._ Item: _Ne sis injuriarum memor, ne ulciscare +te ipsum._ Nec vero est majus et melius antidotum adversus vindictae +furentis libidinem et ultionis cupiditatem, quam[6] in ipsius Dei sinum +effundere totam, qui nullam nisi justissimam ultionem accepturus est. At +novus legislator, ut legibus divinis derogaret: _Si quis_, inquit[7], +_maxillam dextram palma caedat, obvertito illi sinistram, et ei qui +tunicam rapuerit, concedito quoque pallium, nec vim vi repellas_, quod +tamen omnibus divinis et humanis legibus semper licuit ac licebit, vim +injustam a capite honesta ratione propulsare. Illud etiam minus +ferendum, qui proximum appellaverit fatuum, reus sit incendii +gehennae[8]; quae interdicta non modo sapientibus, sed etiam Juliano +imperatori[9], qui religionem christianam a se desertam oppugnavit, tam +absurda visa sunt, ut ea libris provulgatis omnino repudiaret. Nam si +legibus istis, quas christiani principes ac magistratus jam pridem +valere jusserunt, ulla vis esset, nusquam innocentiae contra vim +improborum locus relinqueretur, sceleratis in bonos omnia, bonis contra +in sceleratos nihil liceret. + + [1.] Levit. 19. Deuter. 32. Ezech. 9 et 25. [2.] Jerem. 50, 15. + [3.] Apud Matthaeum potius reperiuntur haec verba. [4.] Matth. 5, 43 + sqq. [5.] Levit. 19, 17. Ezech. 9 et 25, 10 sqq. [6.] Alibi: _sed_. + [7.] Matth. V, 39 sq. Lucas VI, 29. [8.] Matth. V, 22. Lucas VI. + [9.] Apud Cyrillum. + +SENAMUS: Longissime abest Aristoteles[1] ab illa Christi sententia, quin +etiam scribit, eos, qui ultionem non[2] reposcant, sibi ipsis injuriam +inferre. + + [1.] L. V. Ethic. [2.] Deest in alio codice. + +FRIDERICUS: Julianus quidem apostata nimis impudenter ac impie Christi +doctrinam calumniatus est, cum diceret: Latronibus ac sicariis +impunitatem a Christo proponi, nec cuiquam ullos hostium impetus +propulsare licere. Aliud enim est, officia perfecta tradere, aliud +mediocritatem[1] officiorum tueri. Quis enim legibus omnibus se +innocentem profiteatur? Et ut sit aliquis, quam augusta est innocentia, +ad legem bonum esse[2], quam multa pietas, humanitas, justitia, fides +exigunt, quae extra tabulas publicas sunt. Nam vim illatam vi +propulsare, bestiis quidem est, et eorum qui ab ira sibi nequeunt +temperare, sed patienter injuriam ferre ac pro caedentibus vota facere, +consummatae et perfectae justitiae est, quam Christus, Davide et +prophetis omnibus superior, hominum generi patefecit. Id autem planum +facit oratione sua Jobus[3]. Cum enim multa de sua justitia dixisset, +illud etiam[4] subjecit: _Si gaudium_, inquit, _percepi ex infortunio +inimici mei et exsultavi cum malum ei obvenisset; sed ne verbo quidem +malum ei sum imprecatus._[5] Haec illa est consummatae justitiae summa +laus, quam Jobo Deus ipse gravissimo testimonio tribuit. + + [1.] Ita omnes. [2.] Seneca l. II de benef. [3.] Alii: _Job_. + [4.] Alius: _enim_. [5.] Jobi 31, 29. + +CORONAEUS: Haec certe disciplina Platonis decreto quodammodo congruit. +Sic enim Plato: +mallon adikeisthai ê adikein+. Tritum est illud: Parum +abest, quin Academici fiant Christiani! Neque tamen si quis pallium +eripienti tunicam non concesserit, reprehensione dignum putaverit +legislator Christus, cujus doctrina, non edicta prodita sunt, sed prius +jacturam vir integerrimus patietur, quam ictibus aut litibus experiatur. +Ex quo intelligitur, Christi doctrinam, non vulgarium philosophorum ac +legislatorum, sed consummatae sapientiae et integritatis verum +archetypum esse. + +OCTAVIUS: Demus illud, quod Salomo non concedit, Christi doctrinam +eximiam, vitam sanctissimam, clarissimam nominis sui famae +existimationem, miranda denique non magica, sed plane divina fuisse. +Demus etiam id quod Azora quarta scriptum est, Christum pro caeteris +omnibus prophetis spiritum clarissimum ac divinissimum habuisse, haec +tamen omnia cum in hominem cadere possint, non video quid sit, quamobrem +Deum fateri debeamus. Et quidem multo clariores fuere tum doctrina, tum +vitae sanctitate, tum miraculis Moses, Helias, Samuel, Josua, qui non +haec terrestria Christi miracula magorum[1] fere communia fecerunt, sed +qui maria diviserunt, fluminum cursus cohibuerunt, coelum quominus +plueret clauserunt, clausum precibus aperuerunt, solem ac lunam[2] suis +sedibus immobiles reddiderunt; Helias item et Henochus non dubia testium +fide post mortem, sed ante mortem divina potestate ab hominum conspectu +abrepti fuerunt, quos tamen pro Diis habere ac colere impietatis esse +Christiani confitentur. + + [1.] Alii: _majorum_, vel: _majores_. [2.] Additur alibi: _horas_. + +CURTIUS: Christum prophetas istos longissimo intervallo superare, +argumentum est illud potissimum, quod omnia omnium prophetarum oracula +in Christum ut in scopum diriguntur, nec magis illi coelestia prodigia +quam Mosi, quam Josuae, quam Heliae defuerunt. Quin etiam in illa +visione montis Thabor Moses et Helias hinc et illinc triumphanti Christo +adstiterunt[1], quibus praesentibus Dei vox audita de coelo est: _Hic +est filius dilectus, in quo mihi complacui, ipsum audite!_ Cum Heliam et +Mosem jubet audire Christum, an illis exaequandum aut comparandum +putavit? Jam vero cui mortalium unquam morienti sol mori et obscurari +amisso splendore visus est, nisi Christo, neque enim per naturam id +fieri poterat, cum in ipso meridiei momento id contigerit, luna e +diametro soli opposita, ut verissime dictum sit a Dionysio Areopagitarum +senatore: aut Deus naturae patitur, aut naturae ruinam minatur! Hujus +autem eclipseos admiranda prodigia Phlego Trallianus Adriani Caesaris +libertus 4 anno 220[2] Olympiadis, i.e. 18 Tiberii Augusti contigisse +scribit. Quibus ea confirmantur, quae Matthaeus 27, Marcus 15, Dionysius +Areopagita in epistolis, Eusebius historicus in demonstratione +evangelica, demonstratione undevigesima, Origenes contra Celsum, Suidas +in verbo Dionysius, Tertullianus in Apologetico de solis illius deliquio +meridiano scripserunt. + + [1.] Matth. 17, 1 seqq. [2.] Alius: _240_; alius: _210_. + +SALOMO: Ut apotheosin Thaboritanam illam, non satis dignam quae refelli +mereatur, omittam, graviter peccatur in historiam ab illis solaris +deliquii inventoribus; annus enim 4. Olymp. 220[1], quem Phlego notavit, +penultimus est Neronis, Silio Nerva et Julio Attico consulibus, 32 +circiter annos post Christi supplicium, ut ex ipsis Romanorum fastis et +Olympiadum circulis, quae M. Varro, Dionysius Halicarnasseus, Cuspianus, +Sigonius, Onuphrius, Mercator, Funccius summa cura ac diligentia sic +conjunxerunt, ut neminem dubitare patiantur. Hanc autem Phlegonis +eclipsin, quae post annos 32[2] contigit, cum Christus mortuus est, +ordinariam ac naturalem in synodo solis ac lunae, non in objectu, quod +isti volunt, secuta est, clades illustrium senatorum, quos Nero +interfici jussit, Thraseam, Senecam, Pisonem, caeteros et parricidia +matris et utriusque uxoris, paulo post civilia bella ac tres eodem anno +imperatores Romanorum[3]. Illud etiam ad errorem istorum convincendum +accedit, quod solem in piscium sidere tunc fuisse tradunt, id quod fieri +nullo modo potuit, cum paschalis victima nunquam immolaretur, nisi luna +14. mensis Nisan, quo sol sidus arietis subire solet[4]. + + [1.] Alius: _200_; alius: _210_. [2.] Alius: _35_. [3.] Alius: _ac + trium eodem anno imperatorum Romanorum_. [4.] Exod. 12, 6 sqq. + +CURTIUS: Cur igitur Dionysius Areopagita ad Polycarpum scribens +Apollophanem sophistam coarguit his verbis[1]: _Nescio_, inquit, _quo +spiritu afflatus ad divinationem prorupisti, Apollophanes, quod una +mecum aspiciens eclipsin solis, contra naturae ordinem, tempore Christi +patientis, conversus ad me dixisti: hae praclarae sunt vicissitudines +rerum divinarum!_ + + [1.] Dionys. epist. 7. + +TORALBA: Omissa temporum ac scriptorum controversia rationibus +perspicuis inquiramus, Christus Deus sit necne? Nam si generis humani +auctor est et servator, profecto Deum esse oportet. Si Deus non est, ne +hominum quidem servator esse potest. + +CURTIUS: Necessarium profecto argumentum, quo argute refelluntur Ariani, +qui si quem generis humani servatorem confitebantur, eundem tamen Deum +esse negabant. + +SALOMO: Nihil saepius in sacris litteris admonemur, quam ab unius +aeterni Dei potentia salutem pendere omnium[1]: _Ego Deus aeternus et +praeter me non est alius._ Item: _Redemtor noster Jehovah, Zebaoth nomen +ejus._ Item: _Ego Deus aeternus solus salvator, qui solus mortem inferre +et a morte solus eripere possum, nec alius est a me._ Item: _Ego Deus +aeternus, qui deleo iniquitates tuas propter me._ Non dixit: propter +Jesum filium, supplicio afficiendum, aut: propter Messiam futurum, illud +autem ineffabile et sacratissimum numen #YHWH# aeternus nulli creaturae +communicabile esse, utriusque religionis theologi confitentur. Si ergo +servatoris dignitas ei congruit,[2] cui nomen illud sanctissimum divina +lege tributum est, quonam modo illud mortali[3] creaturae conveniret? + + [1.] Jesaiae 30 et 42. Jerem. 43. 45. 47. 31. 32. Genes. 16. + Exod. 6. 20. 29. Psalm. 7. 49. Ezech. 32. [2.] Rabbi Moses 1. 2. + Calvinus c. 1. harmon. in Psalm. 83. [3.] Alibi: _divinae_. + +FRIDERICUS: At illud ipsum nomen Jesus seu Jehovah[1] servatorem +significat, eique maxime datum est, quia genus humanum servaturus esset, +itaque Paulus non obscure aut ambigue scripsit, uni Christo inditum esse +nomen Jesu[2], quo audito[3] omne genu flectatur coelestium, terrestrium +ac infernorum. Item:[4] _Non est aliud sub coelo nomen datum hominibus, +in quo oporteat servari._ Item tanto praestantior angelis, quanto +excellentius est nomen adeptus. + + [1.] Jehosua. [2.] Luc. 1. 2. Phil. 2, 10. [3.] Alibi: _edito_. + [4.] Acta 4, 12. Hebr. 1, 4. + +SALOMO: At quid ista? Cum nomen Jesu et Jehovah[1] vulgaria sint ac +communia, nusquam tamen ineffabile nomen #YHWH#? Itaque argutus quidam +theologus[2] christianos veteres magistros jure coarguit, quod illa +verba: _Non est aliud nomen sub coelo_ etc., sic interpretantur, ut +servandi majestas inter creaturas soli Christo conveniret: _Quoniam_, +inquit, _homines in coelum conscendere nequeunt._ Quae reprehensio +probabilis est, nec tamen reprehensioni congruit solutio, sed quia +incongruum est existimare, vim et praestantiam generis humani ulli +creaturae communicari posse, cum soli Deo tantum conveniat. Petrus autem +in concione populi Christum a Deo factum praedicavit[3]. Clemens etiam, +proximus Petri successor in eodem pontificatu, de quo Paulus ipse +laudabile testimonium tulit, librum promulgavit, qui +anagnôrismos+ +inscribitur, ubi Jesum creatum fuisse scribit, Eunomium secutus. + + [1.] Jehosua. [2.] Calvinus in c. 14. 12 Actorum. [3.] Actorum 4, + 10 sqq. + +CURTIUS: Jesum etiam[1] creaturam fuisse fatemur, quatenus corpore ac +mente constat, conceptum in utero virginis, genitum, educatum, mortuum, +sepultum, neque quatenus est creatura servator dicitur, sed quatenus +creator. Tametsi ad pariendam hominibus salutem humano corpore usus est. +Ac tametsi Deus simul et homo sit, non tamen divina essentia cum humana +mente confusa est, neque alteri naturae altera concreta aut mista[2], +sed quodammodo utraque utrique copulata sub unam et eandem Christi +hypostasin. + + [1.] Alibi: _quoque_. [2.] Alius addit: _nec tamen omnino altera + divulsa_. Alibi pro mista legitur: _infinita_; pro _divulsa_ alibi: + _dimista_. + +SENAMUS: Dubitavi saepe, quid esset, quam ob rem Petri Lombardi aetate +verum erat hoc enunciatum[1]: Deus assumsit humanam naturam ut +indumentum; nihilominus tamen falsum et haereticum postea esse coepit, +quia indumentum corpori non copulatur, at humanam naturam divinae +copulari credunt. + + [1.] Scotus l. III. dist. dicit, hoc enunciatum haereticum esse + coepisse post Lombardi aetatem. + +TORALBA: Nulla dualitas, inquit Dionysius, principium esse potest, sed +et unitas dualitatis initium est[1]. Quod si utraque natura, scilicet +divina et humana, non est in unum et idem concreta, nec altera penitus +ab altera discreta, certe copulata dualitas erit, cui opus est vinculo +quodam ac nexu, quoniam illae duae naturae majore intervallo a se +invicem distant, quam contraria, quae sub eodem genere continentur. At +infinitum et finitum eodem genere coërceri nequeunt nec ulla copula +possunt uniri. Nam eorum, quae uniuntur, ratio quaedam est, infiniti +autem in finitum nulla, ex quo sequitur, utramque naturam ab utraque +avulsam esse. Nam si utraque confusa esset, utramque perire oporteret, +ac tertium quoddam ex utraque constituendum, ut superius demonstratum. +Quodsi natura divina simplicissima est, nullam omnino compositionem +ferre potest, alioquin ajentia et negantia simul esse vera aut simul +esse falsa oporteret de una et eadem re. + + [1.] Desunt haec sex antecedentia verba in uno codice. + +FRIDERICUS: Utramque naturam uniri docuit Christus, cum diceret: _Ego et +pater unum sumus._[1] + + [1.] Joh. 10, 30. + +OCTAVIUS: Ariani dictum illud ad concordiam et mutuum utriusque +consensum pertinere contendebant, ut illud quoque[1]: _Pater, da ut +sicut ego et tu unum sumus, ita isti in nobis unum sint; alioquin +apostoli ipsi Dii fuissent._ Item illud: _Qui plantat, et qui rigat, +unum sunt._ Item[2]: _Qui adhaeret domino, unus spiritus est._ Quam +Arianorum interpretationem etiam christiani theologi probant. + + [1.] Joh. 17, 20 sq. [2.] 1 Corinth. 6, 17. + +SENAMUS: At Hilarius nos ipsos cum Christo unum et idem esse affirmat, +non tantum adoptione et consensu, sed etiam naturâ. + +CURTIUS: Ea sententia omnium judicio repudiatur, omnes enim Dii essemus +et impeccabiles, si ejusdem naturae et essentiae cum Christo. + +CORONAEUS: Id quidem plerique arbitrantur fieri assumtione corporis +Christi sacramenti ope, cum ejus caro et sanguis cum nostra miscetur, +mens etiam ejus et divinitas credentibus communicatur[1]. + + [1.] Erasmus paraphr. in Lucam. + +TORALBA: Non capio, quaenam unio creatoris cum creatura fieri possit, +cum Dei natura simplex et incorporea sit, non multa nec multiplex nec +mutabilis. Quid si multiplex non sit, quomodo triplex erit? Nam quicquid +cadit in naturam, scindi necesse est. Aut enim, inquit Evagrius, natura +patris, filii et spiritus sancti simplex est aut composita; non hoc, +illud igitur. Si simplex, numen etiam expers est. + +CORONAEUS: Nemo Deum triplicem esse putat, trinum quidem in unitate et +unum in trinitate fatemur, triplicem aut duplicem negamus. + +TORALBA: Si trinitas est in divinitate, pluralitas est in deitate, +numeralis enim distinctio, non essentialis, quia posito binario, non +sequitur ternarius. Quare distinctio numeralis, cum ab unitate +receditur, efficit deitatis divisionem, et compositio numerosa corrumpit +simplicitatem deitatis. Illud etiam absurdius sequitur, quod Dei +potestas, quae est infinita, solvitur ac debilitatur numerali divisione. +Nam vis ac potestas cujusque rei eo major est, quo magis unita in sese, +et eo debilior, quo longius ab illa unione simplicissima discedit. Quare +cum sola unitas sit omnipotens, nec quicquam simpliciter aut absolute +unum sit praeter Deum, sequitur trinitatem non esse omnipotentem. + +CURTIUS: Numerus non refertur ad essentiam, sed ad hypostasin +personarum, nec dividitur essentia divina propter hypostaseos personae +cujusque divisionem. + +SALOMO: Si Deus trinus esset, cur Moses coacta populi concione orationem +sic auspicatur: _Audi Israël, Deus noster Deus unus est!_[1] Cur in re +tanti ponderis et momenti omisisset epitheton illud tam necessarium +_trinus et unus_? At ne quis dubitaret, ut prospiciebat futurum, +litteras grandiores in extremo primi ac postremi verbi apposuit, contra +scribendi usum, hoc enim unde nisi ut planum faceret omnibus, nec +infinitos esse Deos, nec plures uno esse posse, in quem nullus numerus +cadat. + + [1.] Deuter. 6, 4. + +CURTIUS: Argumenta, quae a negantibus ducuntur, fere sunt captiosa, non +dixit: est trinus, ergo non est trinus, nihil ex eo sequitur. + +TORALBA: Nulla videtur argumenti fallacia, cum[1] altero posito alterum +excludi sit necesse est. Nam qui dicit _Unum_, excludit _trinum_, +alioquin contraria simul vera sunt, unius et ejusdem ratione[2], +scilicet Deus unus est, Deus non est unus. Illud ab[3] omnibus theologis +christianis usitatum est, Deum efficere non posse, ut contraria eadem[4] +ratione simul vera sint, non quod ulla sit impotentia Dei, sed quod +subjectum incapax sit affirmationis simul et negationis. Nec illud Plato +voluisse videtur in Parmenide, ubi de Ente et Uno copiosissime disserit, +quam ut doceat, unum illud naturae principium simplicissimum esse, nec +praeter unitatem quicquam admittere posse. Xenophanes item et Melissus, +qui libros etiam de Ente et Uno scripserunt, nihil aliud voluerunt, quam +rerum omnium principium unitatem simplicissimam esse. Eadem +Pythagoreorum vox est. Finis, inquit Jamblichus, totius contemplationis +est, attollere mentem a multitudine ad unitatem: +telos pasês theôrias, +tou henos theorêtikon anagein heauton apo plêthous es to hen+. Itaque +Academici cum Dei proprium nomen inquirunt, appellant +to hen, to +agathon, to alêthes, to haploun+, i.e. unum, bonum, verum, simplex, quem +Proelus vocat +hen theiôn enadôn hupostatikon+, unum divinarum unitatum +fundamentum. + + [1.] Alibi: _cur_. [2.] Alibi: _rationis_. [3.] Alius: _autem_. + [4.] Alibi: _ejusdem_. + +CORONAEUS: Nullam video in his enunciatis contradictionem: Deus est +unus, Deus non est unus; quia non ratione ejusdem, primum enim ratione +essentiae, alterum ratione personarum. Nec vero in ipsa ratione +personarum aliud est trinitas, quam unitas, omnipotens, non divisa, non +composita, non numerabilis, sed suapte natura simplicissima. Etiam si +essentiae ratione unus est, ratione personarum trinus. + +TORALBA: Igitur duas +hupostaseis+ subesse necesse est, quoniam de uno +et eodem subjecto dici non potest creator et creatura, mortale et +immortale, sempiternum et fluxum, stabile et caducum, genitum et +ingenitum. Oportet enim motum, nexum, qualitatem, quantitatem, corpus +denique Deo aeterno copulari. + +FRIDERICUS: Non fit unio corporis humani cum natura divina, sed naturae +divinae cum mente humana. + +TORALBA: At fieri non potest, ut quae uni[1] tertio uniuntur, inter se +uniantur, et quae una sunt, eadem inter se sunt eadem, ex[2] ipsis +philosophiae principiis et decretis. Igitur si divina mens humanae menti +unitur, et humana meus corpori, divinae mentis et corporis eandem +unionem fore necesse est. Hoc absurdum, illud igitur quanquam fleri +nullo modo potest, ut mens humana cum aeterno Deo eat[3] in unum, cui +nec mens humana est +homoousios+, ac ne +homoiousios+ quidem, nec +infinita, quanto minus divinam naturam humano corpori misceri putabimus. + + [1.] Alibi: _una_. [2.] Additur alibi: _se_. [3.] Alius: _coëat_. + +SALOMO: Certe Moses Rambam graviore blasphemia putat obligari, qui Deo +corporeum quiddam inesse arbitratur, quam qui colit idola. + +FRIDERICUS: Cur nobis theologos thalmudistas, christianae religionis +eversores, opponis, qui Christo deitatem, Deo rationem, memoriam, +veritatem, quas cum homine quodammodo communes habet, modis omnibus +eripere conantur? + +CURTIUS: Salomonis et Toralbae hunc video scopum esse, ut Dei naturam ac +trinitatis arcana rationibus et argumentis assequantur, fide opus est: +ad ea, quae sola fide nituntur, si rationem aut demonstrationem +adhibeas, nihilo plus efficies, quam si cum ratione insanire velis. +Itaque Plato[1], vir divinus, cum de Deo quicquam scribere metueret, +quod ab ejus majestate esset alienum, credi jubet iis, quae a majoribus +prodita fuerant, sine ulla demonstratione. Quod etiam Aristoteles +affirmat his verbis: +prosêkei empeirôn kai presbuterôn ê phronimôn tois +anapodeiktois[2] phasesi kai doxais ouch hêtton tôn apodeixeôn+. Quare +nec probare possum Eusebii, Galatini, Augustini, Eugubini scripta, e +quibus Mornaeus demonstratioues evangelicas promere conatur. Non enim +prospexerunt, scientiam et fidem, quam infusam appellant, simul stare +non[3] posse. + + [1.] In Timaeo. [2.] Alius: +apodeiktois+. [3.] Alii: _nullo modo_. + +TORALBA: Valeat illud quidem inter Christianos, sed prospiciendum est, +quid philosophis, quid paganis, quid Epicuraeis, qui fidem infusam aut +evangelium respuunt, responderi possit, ne illis idem objiciatur, quod +olim Julianus imperator Galilaeis, eos scilicet ad omnia argumenta +physica, demonstrationes nihil aliud in ore habuisse praeterquam illud: ++pisteuson+. Praestabilius est igitur, cum philosophis, quid ratio +possit, experiri, quam vadimonium deseruisse videri. Nam si essentia +sive +ousia+ illa, quae pater est, filius sit: idem sibi pater est et +filius, idem genitus et ingenitus. + +FRIDERICUS: Unus est ingenitus pater, unus filius ab aeterno tempore +genitus. + +TORALBA: Si non est idem genitum et ingenitum, diversa est patris et +filii substantia. + +FRIDERICUS: Essentia unum et idem, non hypostasi. + +OCTAVIUS: Cur ergo in concilio Toletano decretum est, solum verbum +carnem factum, solum hominem induisse? Nam ex eo sequitur, paternam +essentiam non eandem esse cum essentia filii. + +FRIDERICUS: Illud admonendi sumus, aliam esse hypostasin ab essentia, +quae ab imperitis confusa densissimam hac in disputatione caliginem +pepererunt. + +TORALBA, Si pater genuit Deum, aut se Deum genuit aut alium Denm, +tertium nihil est. At nulla res seipsam gignit, nec sui ipsius causa +esse potest. Ac tametsi Platonici saepius usurpant illa de Deo: ++autogonos, autotelês, autogenês, autophuês+, nihil tamen aliud +significatur, quam Deum aeternum sua scilicet potentia, natura, +majestate, beatitate contentum, nihil alienis opibus egere. Non autem +putandum est, quicquam a se ipso gigni. Ob id enim Plutarchus Deum +antiquissimum esse scribit, quia sit ingenitus, +presbutaton theon +einai, agenneton gar+. Ex quo sequitur, aeternum id esse non posse, quod +genitum sit. Et quidem Hilarius scribit[1], id quod nascitur, non fuisse +antequam nasceretur. + + [1.] Libr. 12 de trinitate. + +CURTIUS: Igitur argumento a contrariis sequitur, id semper fuisse, quod +ab aeterno tempore genitum est, ut de filio credimus. + +TORALBA: Si quid seipsum genuisset aut fecisset, id quod gigneretur et +quod gigneret, imperfectum esset, quoniam oporteret totum non esse, ut +gigneretur a seipso. Si enim esset, non fieret, quia jam esset; si non +existeret, non gigneret, quia non esset. Igitur Deus de se ipso non +genuit filium seipsum. Quo fit, ut alius sit a patre, non relatione +personarum, sed tota substantiae ratione. Quod Christus aperte his +verbis comprobans: _Alius est_, inquit, _qui me misit pater._[1] Quod de +homine dici non potest, qui nondum erat homo, quum mitteretur. + + [1.] Joh. 5, 23. 12, 45. + +FRIDERICUS: Argute quidem et subtiliter, sed utramque argumenti partem +negat Augustinus[1], negat Lombardus[2], et recte: Neque enim sequitur, +inquit Scotus[3], si sol murem generat, igitur se murem, aut alium murem +a se, sed alium qui est mus. + + [1.] Libr. 7 de trinit. [2.] Libr. 1 dist. 4. [3.] Libr. 1 dist. 4. + +OCTAVIUS: Augustinus igitur sui oblitus est: Pater, inquit, ut haberet +filium de seipso, non minuit se ipsum, sed ita de se alterum generat, ut +totus maneret in se, esset in filio tantus, quantus est solus. Quae +certe implicant contradictionem cum superioribus, quoniam tota natura +dissentanea sunt idem et alterum. Item alibi: Deus cum verbum genuit, id +quod est ipse genuit; Deum autem, inquit Basilius[1], +mête par' +heautou, mêta par' heterou gegonenai+[2], neque a seipso, neque ab alio +gigni. + + [1.] In symb. libr. contra Eunom. [2.] Alii: +genesthai+. + +FRIDERICUS: In eo ipso Lombardus Augustinum refellit, ubi substantiam +Dei filium scribit genuisse. Aut filius, inquit Lombardus, de substantia +patris, aut de nihilo conditus est; non hoc, ergo illud, aut omnino +alius est Deus. + +OCTAVIUS: Lombardus huic argumento subjicit haec verba[1]: Vehementer +nos ista movent, quae quomodo intelliguntur, mallem ex aliis audire, +quam tradere. Alterutrum tamen confiteri necesse est: Si de substantia +patris filium genitum dicamus, erit idem Deus aut alius Deus, et +utrumque absurdum est. Neque vero sunt duae filiationes, ut theologorum +verbis utamur, sed una filiatio Dei aeterni, tum ad Deum filium, tum ad +hominem. Itaque posteriores theologi Lombardum refellunt, quod negavit +substantiam a substantia gigni, cum veteres theologi sic sentiant: +Pater, inquit Tertullianus, tota substantia est, filius autem derivatio +totius et portio. + + [1.] Libr. 3 dist. 8. + +TORALBA: Nihil a Deo tam alienum, quam partem ei tribuere aut detrahere +portionem, cum sua natura nullas partes habere possit, alioquin corpus +esset et quidem dividuum, contra quod superius demonstratum est. +Absurditas autem veri et falsi certissimus est judex[1], cum eo +deducimur, ut quod per naturam fieri non possit, confiteri, aut de +suspecta sententia decedere cogamur. + + [1.] Alii: _index_. + +CORONAEUS: Igitur omnia quae fiunt praeter naturae cursum ac tenorem, +quae multa sunt, a Toralba superius allata, etiam absurda videri +oportet. + +TORALBA: Multa quidem non ordinario aut consueto naturae cursu feruntur, +non tamen pugnant cum natura divina. + +CURTIUS: Cum nihil proprie et apposite de Deo dici possit, sed omnia +commode negari, frustra his enunciatis utitur Toralba, Deus est +substantia, quia Deus nullis accidentibus subjungitur et substat, quod +substantiae maxime proprium. + +TORALBA: Pater essentiae nomen est, aut actus, si actus, profecto filius +creatus est, si essentiae nomen est, filius tota substantia alius est +patre. + +CURTIUS: Aliud argumentum est Aëtii, cui tametsi Basilius[1] non +respondeat, utrumque tamen inficiatione subvertitur, quia patris vox +relationem tantum significat. + + [1.] Orat. V. + +OCTAVIUS: Scribit Epiphanius, Aëtium trecenta argumenta collegisse +contra Christi deitatem, quae partim extant, vix ullum tamen est +efficacius eo, quo a junioribus adversus Hilarium et Athanasium +concluditur[1]. Cum enim Deum Deo genitum, lumen de lumine acceptum +dicerent: Christus, inquit, ex sese Deus est, non ex alio. Nam si habet +ab alio[2], ut Deus sit, Deus esse nequit. Cui argumento non video, quid +responderi possit. + + [1.] Hilarius l. 6 de trin. Athanasius in symb. [2.] Alibi: _uno_. + +FRIDERICUS: Superius dictum est, non alium esse Deum, qui a patre +genitus est. Neque enim in divinitate pater causa efficiens est filii, +sed causa essentiae quae ab efficiente plurimum aufert[1]. + + [1.] Damasc. l. 4 phys. + +TORALBA: Si Christus est Dei filius, est ejusdem essentiae, aliquando +genitum esse oportet; si genitus est aliquando, fuit tempus illud, quo +nondum erat, quod quidem originem ac tempus principii habuisse declarat. + +CORONAEUS: Hoc argumentum Augustinus[1] et Hilarius[2] sic diluunt, ut +patrem agnoscant, aeternum sine auctore, filium etiam aeternum, sed non +sine autore, ut calor ab igne, lux a sole. Christus, inquit +Tertullianus[3], a patre prodiit, ut radius a sole, rivus ex fonte, +frutex e semine. + + [1.] L. 1 de trin. [2.] L. 12 de trin. [3.] Adv. Praxeam. + +TORALBA: Effectio saepe cum causa concurrit, ut lux ipsa, nec prior est +nec posterior sole, sed nunquam sunt eadem, cum sol sit substantia, lux +autem accidens, quod de patre et filio dici nullo modo potest. Nam si +quid nascitur ut sit, tempus antecedere oportet, quo nondum erat. Ex quo +sequitur, filium aut nondum fuisse genitum, aut si genitus est, aeternum +non esse[1]. + + [1.] Alii: _esse non posse_. + +FRIDERICUS: Jam diximus patrem esse causam essentialem filii et +principii, ut Augustinus, Hilarius, Gregorius Nazianzenus, Basilius +confitentur, sed patrem aeternum aeternae cujusdam effectionis. Nec +video, cur in eo haerere debeamus. + +OCTAVIUS: Cur ergo magister sententiarum ita haesit, ut exclamet hunc in +modum: Hoc humanum sensum excedit et intelligentiam mundi, quae non +capit ratio. + +TORALBA: Imo ratio, quae divina lux est, uniuscujusque menti insita, +videt, sentit, judicat, quod[1] rectum, quod pravum, quod verum, quod +falsum. + + [1.] Alius: _quid ... quid ... quid ... quid_. + +FRIDERICUS: Ita quidem eas res, quarum capax est. Sed Deus aeternus ac +infinitus humanae mentis gurgustio capi nequit, quia impervestigabilis, +divinissimus, supremus, i.e., ut elegantioribus Theophrasti verbis +utamur, +anaisthêtos, theiotatos, huperbatos+. + +SALOMO: Illic[1] agit Theophrastus de Deo, hic autem agitur de homine +Jesu, neque enim pro argumento sumendum id, quod concludendum est, +nempe[2] Jesum esse Deum. Nam Deus non obscure aut ambigue, sed sua voce +declarans, quis esset: _Ante me_, inquit, _non est Deus et post me non +erit._ Item: _Ego primus exstiti et postremus ero._[3] At christiani +theologi confitentur[4], personam creatam esse et antequam hominem +induisset in utero foeminae, personam habuisse filii, quis dubitet, an +filius sit creatura? Non igitur creator, non Deus. + + [1.] Alius: _Illis_. [2.] Alius: _scilicet_. [3.] Jes. 48, 12. + [4.] Scotus l. 1. dist. IV. + +OCTAVIUS: Magister sententiarum[1] negat, personam filii constare ex Deo +et homine, ut ex partibus; deinde subjicit[2]: Inexplicabilis est istius +unionis ratio, negat tamen utramque naturam misceri, et idololatriam +vocat adorare corpus et animam Christi, quoniam, inquit, corpus et anima +Christi creaturae sunt. Eadem est Philippi Melanchthonis[3] sententia. + + [1.] Lib. II. dist. 9. [2.] Libr. III. dist. 90. [3.] Contra + Stancarum. + +CURTIUS: Uterque recte, quoniam Ephesina Synodus decrevit, Christum una ++latreia+[1] colendum esse. + + [1.] Alii: _latria_. + +OCTAVIUS: Si non est confusa utraque natura unione hypostatica in +Christo, non debuit cultus confundi, ut cum creatore creatura misceretur +ac simul coleretur, cum sacrilegio proximum sit, putare patrem et filium +singularem Deum esse, ut inquit Hilarius, in patre et filio duos credere +impium, ac tertium nihil est. + +FRIDERICUS: Si quis est, qui subtilius ista exquirat, nec tamen penitus +intelligat, cogitet ea, etiamsi[1] certissimis demonstrationibus +nitantur, saepius tamen percipi non posse. +Antichthonas+[2] esse omnes +theologi et philosophi praeter Augustinum et Lactantium confitentur, +idque tum perspicua minimaque dubia demonstratione, tum etiam +experientia diuturna exploratissimum, nemo tamen id cogitatione persequi +potest, ut Moses Rambam[3] acutissimus philosophus confitetur, ut mirum +videri non debeat, si Lactantius et Augustinus astrologos ut imperitos +et insanos irriserint, qui ista crederent. Quin etiam Augustini +autoritate adacti[4] plerique theologi haereticos esse judicarunt, qui ++antichthonas+ esse arbitrarentur. Inter quos quidem Vigilius quidam +episcopus Salisburgensis a pontifice maximo quasi haereticus damnatus +est, quod ita sentiret A.C. 745[5]. Quanto minus igitur divinae naturae +unionem cum humana percipiemus. Itaque Hilarius ipse, eloquentia atque +eruditione clarissimus: Extra sermonem est, inquit[6], quod exigitur, +extra sensum non enunciatur, non attingitur, non tenetur. Idem paulo +post[7]: Mihi in sensu labes est, in intelligentia stupor, in sermone +silentium. Idem, Deum ex uno, non portione, non sectione, non +diminutione, non derivatione, non protensione, sed incomprehensibili +modo esse. Quid Justinus Martyr? Unitas in trinitate et trinitas in +unitate nascitur[8], id quomodo sit[9], nec alios scrutari velim, nec +ipse mihi satisfacere possum, cum arcanos sermones sordida lingua +enunciare nefas existimem. Si igitur tantos ac tales viros piget, rem +omnium sacratissimam vel primoribus attingere digitis, quid nobis +faciendum putemus?[10] + + [1.] Alii: _etiam quae ... nituntur_. [2.] Alii: _Antichtonas_. + [3.] In ep. contra astrologos. [4.] Alius: _adducti_. [5.] Aventinus + annal. l. III. [6.] Libro I. de trin. [7.] Libro VI. cod. + [8.] Alibi: _nescitur_. [9.] Alius: _fiat_. [10.] Alius: _putamus_. + +OCTAVIUS: Non scio atque haud miror[1], an major obscuritas sit de +spiritu sancto, quem Athanasius[2] et Chrysostomus[3] a patre et filio +procedere scripserunt, cum tamen in conciliis Graecis anathematis poena +sit ei, qui hoc crediderit. Et quidem Damascenus: Spiritum sanctum +inquit, a patre procedere, in filio quiescere dicimus. Quam opinionem +cum inter discrepantium varietatem Johannes agnomento Scotus conciliare +nequiret: Quis, inquit, Damascenum, Basilium, Gregorium Nazianzenum, +Gregorium theologum, Justinum Martyrem, Cyrillum haereseos damnaret? +Quis etiam Hieronymum, Augustinum, Hilarium, Ambrosium, Latinos omnes +erroris coargueret? Alterutros tamen aut etiam utrosque insigniter labi +ac decipi necesse est. + + [1.] Alius: _Non miror atque haud scio_. [2.] In symb. [3.] In + epistolam ad Corinth. cp. 12. + +FRIDERICUS[1]: Ecclesia occidentalis catholica, symbolum Athanasii +secuta, spiritum sanctum ab utroque prodire confitetur. Quia nec genitus +est, inquit Augustinus, nec ingenitus, nec sint duo filii, si genitus, +aut duo patres, si ingenitus, et consequenter duo principia[2], duo sunt +innascibiles, ut eorum verbis utamur. + + [1.] Alibi: CORONAEUS. [2.] Addit alius: _si_. + +OCTAVIUS: At magister sententiarum hanc Augustini sententiam sic +refutans: Quis, inquit, hoc explicare potest? Nam si ingenitus est, +spiritus erit sine principio, ac duo principia futura sunt; si genitus, +erunt duo filii et inter se fratres; si ex filio genitus, jam nepos ex +filio patri futurus est. + +FRIDERICUS: Ut ergo ambiguitas illa dilueretur, Latini commodius ab +utroque spiritum producere tradunt. + +TORALBA: Processio illa spiritus a filio, qui patrem habet autorem et +generis principem, valde dissimilis est et inaequalis ei quae a patre, +qui nullum habet auctorem. Sed cur potius processio spiritus quam +generatio[1], aut cur potius generatio filii, quam processio, cum trium +sit una et eadem essentia? Profecto consimiles sunt illae Scoti[2] +argutiae, cum patrem et filium scribit unum spiratorem, non tamen unum +spirantem, sed duos spirantes. + + [1.] Desunt alibi quatuor haec antecedentia verba. [2.] Libr. I. + sententiar. dist. 12. + +CORONAEUS: Ad haec utcunque[1] intelligenda patefacit aditum Hilarius, +cum trinitatem soli, radio, luci comparavit. + + [1.] Alibi: _utrumque_ vel: _utraque_. + +TORALBA: Nullo modo rei propositae congruit illa comparatio, cum radius +et lux ipsa sunt accidentia, sol vero corpus, substantia constans, at +illi +homoousious+ ajunt tres personas. Praeterea Deo nihil accedere aut +decedere potest. Denique si gigni, sive procedere, sive derivari filium +et spiritum sanctum a patre dicamus, infinitum ab infinito manare +confitendum erit, quae absurditas est omnium maxima[1]. Cum enim +quaeritur, cur Deus Deum facere non possit, nihil aliud responderi +potest, quam infinitum ab infinito decerpi non posse. Itaque laudatur +Anselmus, qui rogatus a discipulo, cur hominem impeccabilem Deus non +fecisset: Quoniam, inquit, Deum facere non potuit[2]. Ex quo sequitur, +absurdum esse illud enunciatum: "Deus factus est homo", quia Deus in +hominem mutaretur et homo in Deum, utrobique enim est actio et passio. +Jam vero inexplicabilis est talium enunciatorum complexio, deitas sive +aeternitas est ingenita quatenus pater, genita vero quatenus filius, nec +genita nec ingenita quatenus spiritus sanctus, quae de una et eadem +essentia nullo modo dici potest. + + [1.] Aristoteles l. II. phys. [2.] Scotus l. III Sentent. dist. 7. + +CORONAEUS: Si res inter se comparatae usquequaque convenirent, non esset +rerum similitudo, sed res ipsa. Quare Basilius[1] aliter atque Hilarius +tribus solibus trinitatem comparat, ut a re ipsa propius abesset. + + [1.] Ep. 15. contra Eunomium. + +OCTAVIUS: At Hieronymus[1] sacrilegium vocat, tres in Deo substantias +collocare, cum tamen nihil apud Hilarium[2] frequentius reperiatur, quod +juniores theologi mirantur. Quin etiam Hilarius[3], cum scripsisset +aeternitatem esse in patre, reprehensus est a junioribus. An, inquit +ille, hoc ab Hilario dictum est, ut Christo eripiat deitatem?[4]. + + [1.] Ad Damascenum. [2.] Libr. de trin. [3.] In harmonia c. XIII. + [4.] Calvin. l. 1. institut. cp. 13. + +FRIDERICUS: Hoc Hilarium noluisse testatur ipsa repetitio frequens in +ejus scriptis, Christum esse Deum, sed Graeci commodius ad personarum +distinctionem verbo hypostaseos utuntur. + +OCTAVIUS: At Hieronymus in voce hypostaseos venenum[1] latere +suspicatur. Et quidem Paulus alio sensu videtur uti hac voce, ubi +spiritum sanctura appellat characterem hypostaseos patris. + + [1.] Alii: _vere unum_. + +TORALBA: Hypostasis est accidens aut substantia, tertium nihil est, et +Deo nihil accedere potest, igitur substantiam esse oportet. Sin +hypostasin pro essentia accipiamus, tres erunt essentiae aut tres +substantiae in Deo, quia unicuique personae suam hypostasin singularem +tribuunt. + +CURTIUS: Essentiae verbo accidens aut substantia significatur, neque +enim scholastici hoc enunciatum: "filius est de patris essentia", +perinde accipiunt ac illud: "est de patris substantia", quia hoc modo +filius patri consubstantialis exprimitur, illo non item. Hypostasis +autem personis tribuitur, ne tres in unam et eandem confusae videantur, +cum sit quaedam cujusque personae proprietas, alteri non communicabilis. + +OCTAVIUS: Cur igitur primo capite confessionis Augustanae vox personae +ullam partem aut qualitatem significare negatur, sed id quod proprie +subsistit? Nam proprietas personarum est ea, ut pater a se ipso +potestatem habeat, non ab alio, ut voluit Augustinus[1]; filius vero non +a se ipso, sed a patre. Idem quoque tradit, patrem sine principio, sine +auctore, filium vero non sine principio, sed a patre essentiam habere. +Quis autem serio putet, hunc Deum esse, qui ortus sui principium, +essentiam, potestatem alteri ferat acceptam? Ac ne quis illud Augustino +aliud cogitanti excidisse arbitraretur, apertius repetens[2]: Pater, +inquit, a nullo habet, ut Deus sit, filius autem, ut Deus sit, habet a +patre. Idem quoque Basilius scribit[3]. + + [1.] Libro III. de trin. c. 12. [2.] Ep. 66. [3.] Epist. 15. cont. + Eunom. + +TORALBA: Si filius originis suae primordia patri debet, aeternus esse +non potest. Nam si pater genuit filium, gignendi finem simul fecit aut +semper gignit (ut videtur iis, qui ad Christum referunt haec verba[1]: +_Ego hodie genui te_), imperfecta semper est filii generatio. Sin +gignere desiit, etiam aliquando coepit; si coepit gigni filius, non est +aeternus, non est infinitus, non est Deus. + + [1.] Psalm 2, 7. cf. Actor. 13, 23 et 33. Hebr. 1, 5. 5, 5. + +CORONAEUS: Eodem revolvimur, illud enim cogitandum, non tres aeternos, +non tres infinitos, non tres Deos, sed unum Deum aeternum, infinitum, +personarum tamen varietate distingui, ac proprium quoddam personae +cuique convenire[1], ut cum Lombardus negat, spiritum principium esse, +nisi ad creaturas. + + [1.] Alii: _convenitur_. + +SALOMO: Igitur ante annorum sex millia spiritus sancti nullo modo +principium erat, cum nihil adhuc creatum existeret. Atque ob id +Macedoniani spiritum creaturam appellabant, quem[1] Christiani ex +symbolo[2] Deo coaeternum et Deum asseverant. + + [1.] Addit alius: _tamen_. [2.] Symb. Athanas. + +FRIDERICUS: Haec verba magistri sententiarum ad relationem et +nominationem personarum, non ad essentiam referuntur. + +OCTAVIUS: Si spiritus habeat a patre et filio principium, cur +Athanasius, Chrysostomus[1], Augustinus[2] tres esse coaequales et +coaeternos affirmant? + + [1.] Ep. 1. ad Corinth. cp. 12. [2.] Lib. V. de trin. + +CURTIUS: Recte illi quidem propter essentiam coaeternam, personarum vero +relatione pater filio natura prior dicitur ac major, quo pertinet illud: +_Pater major me est._[1] + + [1.] Joh. 14, 28. + +SALOMO: Imo spiritum patre et filio superiorem faciunt Matthaeus, +Marcus, Lucas[1], qui quae peccantur in patrem et filium, ignosci +affirmant, quae vero peccantur in spiritum sanctum, ignosci negant. At +cum Moses Deum placare conaretur, aut se de libro vitae deleri[2], en +divina vox ad illum: _Qui peccaverit in me_, inquit,[3] _hunc ego de +libro vitae delebo._ An filium et spiritum sanctum, si patri aequales +essent, praetermissurus fuisset? Nullum etiam trinitatis argumentum +exstat in lege divina, at ne in prophetis quidem vestigium ullum. + + [1.] Matth. 12, 31 sq. Marc. 3, 29. Luc. 12. 10. [2.] Ita omnes; + unus codex legit: _ut se deleret_. [3.] Psalm. 69, 29. + +CURTIUS: Quid ais, Salomo! An non[1] ullum caput, ulla pagina antiqui +foederis prophetarum, ubi non aliud sacrosanctae trinitatis vestigium +compareat?[2] + + [1.] Alii: _est_. [2.] Alii: _comperiatur_. + +OCTAVIUS: Certe Martinus Lutherus, cum multa de supplicationibus +Romanis, tum vero carmen hoc vulgatum delere non dubitavit: _sancta +trinitas, unus Deus, miserere nobis!_ quia trinitas Deus esse non +potest, cum sit foeminea vox, secundae intentionis, ut dialectici, vel +collegii, ut juris consulti loquuntur[1], qui collegium de tribus +personis definiunt; at nec in ullum collegam conveniunt, quae de toto +collegio dicuntur. Itaque Origenes, quem Hieronymus magistrum +ecclesiarum appellat, trinitatis verbum supra modum execratur, ac ++trionumôn+ sectam supra modum acerbissime insectatur[2]. Quin etiam +Rufinus ejus interpres scribit, multa, quae ab Origene contra trinitatem +scripta fuerant, a se correcta fuisse. Sed cum bona Rufini venia dictum +sit, non decuit interpretem correctoris officio fungi, nec mirum +videatur, si Origenes[3] corruptus eadem quae Athanasius interdum +scribere et vocem +homoousios+, quae nondum exaudita erat, usurpare de +filio videatur. Eadem licentia Cypriani epistolis suppositus est +Tertulliani liber de trinitate, ut monuit Rufinus[4]. + + [1.] Leg. Neratius de V. S. [2.] Prologo libri +peri archôn+. + [3.] Cap. 11 et 12 in libr. Numerorum. [4.] In Apolog. Origenis. + +CORONAEUS: Tametsi verbum trinitatis sive triadis in sanctis litteris +inusitatum videamus[1], nihilominus baptismum fieri oportere legimus in +nomine patris, filii et spiritus sancti, et quidem proximus apostolis +Justinus Martyr librum scripsit +peri hagiou kai homoousiou triados+. + + [1.] Alius: _videmus_. + +OCTAVIUS: Libellum hunc esse supposititium, ratio perspicua temporum +convincit. Floruit enim M. Aurelio principe, cui apologiam nuncupavit. +At in quaestionibus CXXIV ad orthodoxos libri illius quaerit auctor, cur +eversa et fracta sit superstitio paganorum, cum tamen aetate Justini +maxime floreret. Verbum autem +homoousios+ primum sub Constantino +principe usurpare coeperunt, ducentis circiter annis post aetatem +Justini. Eadem licentia prodiit in vulgus missa D. Jacobi Graece +scripta, in qua sanctae trinitatis, apostolorum, confessorum, virginum +ordines ac voces saepius ingeruntur, cum tamen is Jacobus excepto +Stephano primus martyrium passus sit. Consimilis est missa Chrysostomi, +in qua Chrysostomus ad Chrysostomum preces fundit[1], quo quid ineptius? + + [1.] In fine missae Graece expressae. + +CORONAEUS: Eodem igitur morbo omnes omnium libri laborarent! Sed ne +videar Testamenti Novi tabulis aut interpretibus niti, aut theologis, +permulta in veteribus tabulis sacrosanctae trinitatis mysteria latent. +Et quae ab aliis[1] copiose perscripta, levissime attingam, ut illud +Deuteronomii[2]: _Quae gens est, quae audiverit vocem Deorum viventium_ +i.e. #Elohim hachaim#, ubi plurali verbo Deum unum significat. Item +illud Josuae[3]; #Elohim kdoshim# i.e. Dii sancti, pro Deus sanctus. +Item[4]: _Si domini ego, ubi est timor meus?_ Item[5]: _Faciamus homines +ad imaginem nostram._ Et paulo post: _Faciemus adjutorium simile sibi._ + + [1.] Petrus Galatinus. Augustinus Eugubinus c, 5. [2.] Deuter. 5, + 24. [3.] Josuae 24, 19. [4.] Maleach. 1, 6. [5.] Genes. 1, 26. + 2, 18. + +SALOMO: Vox #Elohim# pro #Eloha# saepissime usurpatur. Sed Chaldaeus +interpres Jonathas, quoties ad Deum unum refertur, fere singulari verbo +explicat, ut apud Malachiam usus est voce chaldaea #ravod#, ut planum +sit, nusquam de trinitate cogitasse prophetam. Id enim: _Faciamus +hominem_, ad angelos conversio est. Hos enim[1] humanae creationis +ministros placuit adhiberi, ut elementis et elementariis rebus ad +hominem confirmandum necessariis uterentur, quibus natura divina vacat. + + [1.] Alibi: _quos_. + +CURTIUS: Cur igitur in convalle Mamre tres apparuerunt Abrahamo, tamen +sermo est unius ad unum? + +SALOMO: Illud est arcanum; Deus enim sedere dicitur inter vel super +Cherubim, quoniam duorum angelorum, qui proxime ab ejus majestate +obstant, officiis ac ministeriis orbem moderatur, quod Zacharias[1] +eleganti visione declarat. Unde vetus illud de Abrahamo jactatur: Tres +vidit et unum adoravit. Quo ex loco omnia, quae de Deo plurali voce +enunciantur, explicari facile possunt. + + [1.] Zach. 4, 1 seq. + +FRIDERICUS: Cur igitur Rabbi Simeon Johai filius in libro Zohar, quem +arcanorum thesaurum vocant, haec verba: _Audi Israel, Deus dominus +noster Deus unus est!_ trinitatis significare mysterium affirmat? Nomen +enim #Elohim# filio tribuit, nomen #YHWH# geminatum patris et spiritus +sancti. + +SALOMO: Locus hic a Galatino et junioribus decerptus et laceratus +quibusdam praebuit occasionem, ut filii et spiritus sancti voces +subjicerentur. Cur enim sanctissimum[1] nomen #YHWH# spiritui, non +filio, qui dignitate praestat, tribueretur, aut cur locus ille veteribus +tabulis, quo Dei natura simplicissimae unitatis declaratur, trium Deorum +sive personarum adjunctione conturbaretur? + + [1.] Alius: _sacratissimum_. + +CURTIUS: Illud tamen a Jesaia, ter vocem illam #kadosh# repetente, +confirmatur: Sanctus, sanctus, sanctus. Item psaltes lyricus #YHWH#, +#Elohim#, #El# i.e. Deus, Deus varietate vocum apud Ebraeos idem prope +significantium. Item alibi[1]: Benedicat nos Deus, Deus noster, +benedicat nos Deus! quid aliud quam sacrosanctae trinitatis mysterium +est? Quin etiam ab Aegyptiis veteribus principium rerum appellantibus +triplex erat repetitio, ut Damascenus Platonicus scribit. + + [1.] Psalm. 67, 7 sq. + +SALOMO: Oportuisset igitur sextilitatem[1], quam trinitatem colere, quia +praeter tria illa Sanctus, sanctus, sanctus sequuntur quoque tria Dei +nomina: Deus, dominus, Zebaoth, contra vero dualitatem, quoties duo +nomina Dei occurrunt; Deus Zebaoth aut Eloha Zebaoth. + + [1.] Alii: _pluralitatem_. + +FRIDERICUS: Sed pergamus Salomonem obruere vi argumentorum! Josephus +Castilionaeus et Jeremias[1], filius Halcanae, nomen litterarum +duodecim, scilicet #av ben ru'ach hakadosh# i.e. pater, filius, spiritus +sanctus, tria in uno et unum in tribus contineri interpretantur. + + [1.] Alius: _Nehemias_. + +SALOMO: Facile est, alienis nominibus subjectis libros pervulgare, ut +libri magorum nomine Salomonis editi. Quin etiam trinitatis +propugnatores Zoroastrem et Orpheum, magorum parentes, ab infernis locis +arcessere non dubitant atque etiam Jamblichum ipsum, qui conscius +impietatis, ne capitali supplicio periret, exsorbuit venenum. Plenus est +his autoribus Galatini liber et Augustinus Eugubinus. Nam quae Galatinus +hausit partim ex sacris litteris, partim ex libris Talmudicis, partim ex +illa porta tenebrarum potius quam lucis, non conversa, sed perversa, non +correcta, sed detorta ac pro seriis suscepta sunt, quae ad ironiam +trinitatis scripta fuerant. Argumento sit, quod cum serio theologi +Ebraei de Jesu scribant, ne appellari quidem dignantur, sed epitheto +#toldot# suspendiosum[1] contumeliose denotant. + + [1.] Deest in aliis codicibus. + +CURTIUS: Adjungamus Philonem Ebraeum[1], philosophiae laudibus ac rerum +divinarum scientia clarissimum. Sic enim de mysterio trinitatis: Duo +sunt, inquit, primo Deus et verbum, principium et finis voluntatis. Quid +clarius dici potest? + + [1.] In tract. de mundi opificio, et in libro de agricult., et in + caput secundum Geneseos. + +SALOMO: Sit verbum, sit voluntas in Deo, quid ad tres personas? Idem +Philo mundum vocat filium Dei, secundo genitum, primogenitum vero +exemplar ipsius mundi, i.e. +archetupon+. Non magis tamen ineptum sit, +exemplar Deum appellare, quam exemplum aut verbum Dei Deum vocare, ut +Johannes[1] verbum Dei Deum esse scribit, non minus incongrue, quam qui +sapientiam Dei Deum esse putant. Iidem tamen creatum esse tradunt ex eo +Salomonis: _Ab initio et ante saecula creata sum._[2] Nec vident, ex eo +sequi, filium sive sapientiam creaturam dici. Et certe Tertullianus[3], +ut doceret Jesum creaturam esse: Audis, inquit, sapientiam creatam esse. +Item: Lex Dei nihil est aliud, quam verbum ore Dei prolatum et creatum, +quae eadem ratione Dei filius ac Deus dici deberet. Et quidem +Valentiniani verbum Dei sive filium prolatione patris natum affirmabant, +item spiritum sanctum mox amorem, mox etiam voluntatem Dei vocant, quae +essentia, natura, tempore verbum antecedunt. Ex quo intelligitur, verbum +coaequale et coessentiale patri non esse. Ac cum displiceret Augustino +Eugubino[4], verbum Dei filium appellari, emendavit vel potius corrupit +locum Philonis[5], ac pro +nomou logon+ scripsit, repugnantibus omnibus +typographorum exemplis. Consimile est illud, quod intelligens, +intellectum et intellectionem i.e. #misheshal#, #miskal#, #sechel# +trinitatis esse ajunt, ut amantem, amorem et amatum. At fieri nullo modo +potest, ut equus qui intelligitur et amatur, idem sit cum homine qui eum +mente percipit ac intelligit, nisi accidentia substantiis, coelestia +terrestribus, supera inferis misceantur. + + [1.] Ev. Joh. 1, 7. [2.] Proverb. 8, 22. [3.] Contra Praxeam ex cap. + 8. Proverb. [4.] De perenni philosophia. [5.] In libro de mundo. + +FRIDERICUS: Quicquid est in Deo, id totum est essentia ipsius, nihil ei +accidit, nihil decedit, ac propterea et verbum et cogitatio Dei et Deus +rectissime a Johanne filius appellatur. + +TORALBA: Quis tam inepte disseret, ut quae foras ab homine procedunt +edicta, leges, actiones, verba, essentiam hominis esse arbitretur? Quae +etiamsi[1] cum creatore eadem sint, creatoris et creaturae nullum +discrimen esse oportet, nam quae uni sunt eadem, inter se sunt eadem. + + [1.] Alibi: _quodsi_. + +CURTIUS: Cum Johannes dicit, verbum Dei filium esse, non vocis +prolationem intelligit, sed intimam ejus essentiam, sapientiam, +cogitationem. Huc enim illa spectant: _Et verbum erat apud Deum._[1] Nam +quod Tertullianus[2] filium Dei creatum dixit, errore lapsus est, quod +sapientiam Dei, quam filium Dei vocant, creatam arbitraretur. At +Basilius[3]: Essentia Dei, inquit, semper fuit, nec unquam genita est, +i.e. +hê gar autou sophia ouk egeneto, all' ên aei+. Nam si creata +fuisset sapientia, tempus exstitisset, quo nondum erat, quanquam Salomo +scribit, ante saecula fuisse. Itaque omissis interpretibus, a quibus +errores manare solent, audiamus Salomonem[4] sua verba resonantem. Sic +enim scribit: _Ab aeterno ordinata sunt, ab initio, ab antiquis terrae._ +Alioqui si creata fuisset, sequeretur Deum sine sapientia prius +exstitisse, quod non minus absurdum aut impium est, quam patrem sine +filio cogitare. + + [1.] Joh. 1, 1. [2.] Contra Praxeam. [3.] Contra Eunom. + [4.] Proverb. 8, 23. + +CORONAEUS: Cum igitur sacrosanctae trinitatis mysteria tot scripturae +locis perspicua sint, adhibeamus etiam ad philosophos erudiendos +philosophorum antiquissima decreta. + +FRIDERICUS: Certe Proclus Academicus, tametsi libros[1] duodeviginti +adversus Christianos scripsit, nihilominus tamen tria principia fatetur: +bonum, mentem et animam. Numenius[2] primum appellat patrem, secundum +creatorem, tertium opificem. Amelius[3] quoque triplicem facit opificem, +sive mentos tres, sive tres reges, scilicet eum qui est, qui habet, qui +aspicit. Trismegistus tamen ut antiquitate, sic perspicuitate caeteros +superavit: Deus, inquit, qui est intellectus, vita, lux, androgyne +genuit verbum, qui alius est intellectus, fabricator omnium rerum, et +cum verbo spiritum, Deum igneum. Item Plotinus libro +peri triôn +archikôn hupostaseôn+: Tres sunt, inquit, +hupostaseis+, unum sive bonum +intellectus et anima mundi, de quibus non ante disserendum quam sacris +rite peractis et tranquilla mente. Quin etiam Theophrastus libro de +mundo ad Alexandrum, qui falso tribuitur Aristoteli, arcanum trinitatis +denotavit, cum in aeterno Deo principium, medium et finem collocaret. + + [1.] Cf. Suidas. [2.] Alius addit: _vero_. [3.] Alius false: + _Amelus_. + +CURTIUS: Ex omnibus paganorum monumentis, quae ad trinitatis mysterium +afferri possant, vix ullum est illustrius aut nobilius oraculo, quod +Heraclides Ponticus in templo Serapidis scriptum fuisse narrat, his +verbis: + + +Prôta theos, metepeita logos kai pneuma sun autois,+ + +i.e. Principio Deus est, tum verbum, his spiritus una est. Congenita +haec tria sunt, cuncta haec coëuntia in unum. + +OCTAVIUS: Istud oraculum ex eadem officina christiana prodiisse non +dubito, ex qua prodierunt consimilia, quae pridie allata sunt ex +Apolline. + +TORALBA: Caetera quidem Academicorum scripta, quae refutatione minus +egent, omitto, quia +ouden[1] pros epos+. Sed quisquis tandem fuerit +Trismegistus ille, quem et Isidis magistrum et Aegyptium scriptorem +omnium post Mosen antiquissimum esse Isidis statuae inscriptio et ratio +temporis[2] cogit confiteri. Qui vero libri Trismegisti nomine +circumferuntur, non nisi graece exstitisse, cum latine redderentur, +planum est, et auctorem ex junioribus Academicis plura[3] Platonis +decreta descripsisse. Nam qui minus fabulantur, libros ei tribuunt +36525, Jamblichus vero 11000[4], et quae ex illis libris excerpta fuere +a Jamblicho, Plotino, Proclo, Cyrillo, modis omnibus dissimilia leguntur +ab iis, quae in Pimandro et Poëmate scripta legimus. Quae autem ad +trinitatis argumentum allata sunt a Friderico, ad verbum descripta +videntur, non tam a Trismegisto, quam ex epistola Platonis ad Hermiam et +Dionysium, ubi Deum universitatis principem facit, secundam vero +intelligentiam a prima creatam i.e. mentem mundi totius, tertiam a +secunda, quam mundi animam Platonici[5] omnes interpretantur, quartam a +tertia, atque ita deinceps ad extremam mentem. Peripatetici vero mentes +omnes ab eodem principio simul derivari tradunt. Sed utramvis sententiam +sequamur, necesse est, ab uno principio caetera omnia manare ac +propterea composita, creata, fluxa, caduca judicari. Quoniam, inquit +Plotinus,[6] omne quad non est primum, non est simplex, +pan gar to ou +prôton ouch haploun+. + + [1.] Alii: +mêden+. [2.] Alius: _temporum_. [3.] Alii: _pura_. + [4.] Alii: _110000_. [5.] Platonici in Timaeum. Jamblichus in lib. + de myst. l. III. Plotinus de anima. Leo de amore. [6.] In libro g. + Prognost. + +FRIDERICUS: Quid tum? Neque enim in trinitate quicquam tempore prius aut +posterius, sed tantum ordine relationis, nec minus est creator filius +quam pater, aut spiritus sanctus quam uterque. Id autem significatur +prîmo verbo libri originum #Bereshit bara# i.e. in principio creavit +pater, filius et spiritus sanctus, nam vox #bara# tribus litteris tres +personas innuit, scilicet #av#, #ben#, #ru'ach# patrem, filium, spiritum +sanctum, quod ex arcanis sanctis Ebraeorum et Kabbala diviniore promi +non negabit Salomo, et ex verbo #bereshit# litteris commutatis, +transpositis, compositis, sejunctis haec verba conflari: pater per +filium principium finem creavit, caput, ignem, fundamentum magni hominis +foedere bono. #lev# saepe pro #tov# accipitur. Juvat enim Ebraeos suis +pugionibus et gladiis jugulare. + +SALOMO: Quis non videt, ex iisdem litteris diversissimas sententias +fingi posse? Nunquam enim majores nostri Kabbalae genus istud valde +probarunt. Ac multo probabilius esset, ex nomine tetragrammato +quaternitatem comminisci, quam trinitatem, ut Basilides evangelista, +cujus sententiam Noëtiani ac Lombardus ipse, sententiarum magister, +secuti videntur, ut Johannes Abbas scriptum reliquit, quod praeter +personas tres quartam subjecerunt, quam +hupokratora+[1] vocabant. In +qua sententia fuisse videntur Pythagoraei, qui sanctam quaternitatem +jurare consueverant, i.e. +tên hagian tetraktuan+, quam tetragonali +pyramide mundorum multa millia continere denotabat Timaeus Locrensis. Et +quidem magistri sententiarum de quaternitate efficax et arguta ratio aut +statuit quaternitatem, aut trinitatem evertit, quia duabus rationibus +producentium duas productorum opposuit, scilicet rem generantem, rem +genitam, rem spirantem, rem nec genitam, nec generantem, nec spirantem. +Cui opinioni aptius convenirent quatuor rotae totidemque animalia +divinae visionis[2] et illa Dei vox ad Mosen, divina nomina quater +repetentis, scilicet[3]: _Deus patris tui, Deus Abraham, Deus Isaac, +Deus Jacob._ + + [1.] Alii: +hupopatora+. [2.] Ezech. 1, 15 sqq. [3.] Exod. 3, 6. + +OCTAVIUS: Principio nascentis ecclesiae christianae cum veteres Dii +paganorum de antiqua possessione divinitatis deturbarentur, unus tantum +Deus a Christianis colebatur. Sed cum imperator Constantinus Magnus +templa Deorum concludi jussisset, Christo deitas tributa est in synodo +Nicaena, non sine acerrima pontificum inter se dissidentium contentione. +Nihil tamen adhuc de spiritus sancti deitate decretum erat, ac ne mentio +quidem ulla in symbolo, nec Deus credebatur, ut Gregorius Nazianzenus +scribit[1]. Quin etiam Arianorum sententia, quae Christum inter +creaturas statuebat, tantum valuit, ut octo conciliis Tyri[2], Sardis, +Mediolani, Smyrnae, Seleuciae, Nicaeae, Tarsi, Arimini habitis, ac +praecipue synodo Ariminensi, in qua sexcenti pontifices coaluerant, +confirmata fuerit[3]. Ac tametsi vigesimo post anno deitas Christi +restituta fuerit concilio Constantinopolitano, nihil tamen de tertia +persona quisquam suspicatus[4] erat, ut Deum novum fabricaret, nec de +trinitate ullum verbum, sed tandem anno Christi 430 spiritus sanctus in +numerum Deorum relatus est Ephesina synodo et sequentibus[5], quibus +subrogata sunt symbolo Nicaeno aliquot capita de spiritu sancto, +scilicet: Credo in spiritum sanctum sine ulla Dei appellatione, quo +minus recentis Dei novitas offensionem religiosis auribus praeberet. Ex +quo intelligitur, Athanasium, qui sub Juliano Caesare florebat, symboli +vulgaris auctorem esse non potuisse, nisi centum triginta annos aetatis +explevisset. Omitto quod Graecus homo, solus omnibus dissentiens, +spiritum ab utroque, scilicet patre et filio, procedere[6] diceret, +contra poenam anathematis, conciliis graecis subjectam, quod aliunde +spiritum quam a patre derivari arbitraretur. + + [1.] Ep. II. ad Chelidonium. [2.] Desunt sequentia haec novem verba + in aliis codicibus. [3.] Sozomen. ad a. 363. l. III. cp. 19. + [4.] Alibi: _supplicatus_. [5.] Niceph. libro XIV, 34. Tres autem + sunt synodi Ephesi coactae. [6.] Alius: _prodire_. + +FRIDERICUS: Non tamen[1] propter hominum coetus aut disputationes +Christus coepit aut desiit Deus esse, nec item spiritus sanctus, sed +quae ab haereticis in dubium revocabantur, altissimis sapientum decretis +confirmata fuerunt. Et certe memorabile est, quod in ecclesiasticis +historiis proditum legimus de duobus episcopis[2], qui cum Nicaeni +concilii decretis subscribere noluissent, a mortuis excitati, re planius +comperta subscripserunt. + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Niceph. Callist. l. 2. c. 13. + +OCTAVIUS: Sacris litteris, inquit Chrysostomus, potius quam angelis de +coelo vel resurgentibus hominibus credendum. Et quis tam stupidus aut +demens reperiatur, qui daemonibus arte magica pellectis et Manibus +necromantica impietate evocatis credendum putet, cum impietates illae +magicae non solum divinis, sed etiam humanis legibus prohibeantur +capitali poena. Et si ulla esset, quae esse nullo modo potest, in +Christo deitas, talium sacrilegorum ac daemonum assertione penitus +everteretur. Illud autem[1] pontificibus Romanis usitatum est, cum +aliquem in divorum numerum inscribi volunt, Manes ope +nekromanteias+ +evocare, unde mirabiles +apotheôseis+ ac daemonum praestigia sequuntur, +quibus imperitis conceptam +polutheotêtos+ opinionem confirmant. + + [1.] Alii: _a_. + +CORONAEUS: Quae a pontificibus Romanis religiose fiunt, bona fide +interpretari debemus. + +CURTIUS: Daemones etiam, si evocati adessent, non dubito quin Christi +veri Dei nomen ac numen revereantur, cum in terris viventem ac spirantem +metuerent ac timerent, quanquam quoque Sibyllarum antiquissima vaticinia +Jesum Dei omnipotentis et Mariae virginis filium apertissime +declaraverunt, multis ante saeculis, quam nasceretur, quae testimonia ab +Eusebio et Lactantio Firmiano prodita videmus, ne[1] sim infinitus in +illis enumerandis. + + [1.] Alibi: _nec_. + +OCTAVIUS: Quid mirum, cum Proba Falconia Christi vitam ab ipso Marone +conjunctis centonibus descriptam reliquerit posteritati? Sed iniquum +est, bibliorum majestatem Sibyllarum et Orpheotelestarum versibus +foedissime conspurcari, cum saepius demonstratum sit, Sibyllas daemonum +contubernio infames esse ac semper fuisse. + +CORONAEUS: Satis abundeque factum opinor, si cuique argumentis, +demonstrationibus et auctoritate satisfieri potest, Jesum Dei filium ab +aeterno tempore genitum Deum esse et una cum patre et spiritu sancto +deitatem in unitate essentiae ac unitatem in personarum trinitate tueri. + +SENAMUS: Mihi quidem, qui de rebus divinis omnia omnibus assentior, +satis ac plus etiam quam satis est; sed adhuc restat quaestio multo +difficilior, etiamsi demus ante quindecim saecula personam[1] filii +patri coaequalem fuisse et coaeternam, quanam ratione humanam carnem +assumserit? Deinde si demus, divinam essentiam foeminae uterum et +viscera subire voluisse, quid ad generis humani redemtionem necessarium +esset? Nam si Deus humanum genus servare et omnibus sceleribus expiare +potuit, sine hominum aut humanae carnis ope, caede ac sanguine +cujusquam, nihil necesse fuit, filium a coelestibus illis sedibus in +terras delapsum foeminae viscera subire, deinde utero clauso egredi et +in ipsa aetatis flore acerbissimis cruciatibus ac suppliciis addici, cum +solo nutu omnia omnium scelera diluere facile potuisset[2]. Id enim +frustra pluribus tentatur, quod paucioribus confici possit[3]. + + [1.] Alius ita: _personam divina ratione humanam carnem assumsisse_. + [2.] Alius: _posset_. [3.] Alius: _queat_. + +OCTAVIUS: Alius modus, inquit Augustinus[1], Deo non defuit homines[2] +redimendi, ac tametsi quis putet Deum ita decrevisse, nulla tamen +necessitas eum obligaret ad sua decreta exsequenda. Itaque nec +antecedens nec consequens necessitas ulla fuit, quamobrem Deus +vilissimam hominis carnem indueret, ut turpi morte caderet, quoniam vel +angelus vel alius homo satisfacere potuit oblata hostia, quam Deus +gratam habuisset, quia non plus est oblatio, quam quanti Deo collibuit +illum aestimare. Quodsi quis dicat, neminem ab originis labe purum +fuisse, Deus id quoque praestare potuit, ut quisquam ab omni scelerum +contagione purus nasceretur, quod de matre Christi praedicant +recentiores[3], qui in Synodo Tridentina[4] contra veterum sententiam, +scilicet Anselmi, Bernhardi, magistri sententiarum, Thomae Aquinatis, +Augustini, Hieronymi, decreverant. + + [1.] Lib. 3. de trin. [2.] Alius: _hominis_. [3.] Scotus, qui primus + in ea sententia fuit, lib. 3, dist. 8. [4.] Canon. 5. sess. 5. + +TORALBA: Illud quidem valde mirum mihi videtur, tot ac talium virorum +mentes beatissimas ab ecclesia Romana nunc impietatis ac haereseos +damnari. + +CORONAEUS: Ecclesia labi non potest, quia[1] nondum haeresis erat +saeculo Bernhardi et Lombardi. + + [1.] Alius: _atque_. + +TORALBA: Quod verum sit, nullis temporum conversionibus falsum esse +potest. + +OCTAVIUS: Ne in his haereamus! Poterat Adamus erga Deum amore singulari +veniam mereri, quia multo praestabilior est amor erga Deum, quam omnes +oblationes ac victimae, quas ex creaturis percipere potuisset[1]. Quid +igitur tanta rerum conversione, tam crudeli supplicio innocentissimi +hominis opus erat? + + [1.] Scot. l. 3. dist. 19. + +CURTIUS: Etiamsi nulla Deum necessitas ad agendum impellit, sic tamen ei +placuit. Cur autem ei placuerit inquirere scelus, disputare nefas est. + +CORONAEUS: Negat Ambrosius[1], profundam immensitatem arcanorum Dei +exquiri oportere; mihi tamen voluntas Dei semper exquirenda, non autem +cur hoc vel illud voluerit? At si ullam[2] de voluntate divina +conjecturam capere fas est, quid illum impulerit, ut naturam humanam +susciperet ac supplicio contumeliosissimo caderet, ea potissimum causa +videtur, ut nos a vitiorum foeditate ad virtutes revocaret. Sic enim, +quantum a sceleribus abhorreat, intelligimus. Deinde, ut homines ad ejus +amorem ardentius inflammaret, quos majore quam angelos dignitate ac +praestantia cumularet. + + [1.] L. 1. c. 4. de vocat. gent. [2.] Alibi: _nullam_. + +TORALBA: Id quidem Christianis et imperitis facile, philosophorum certe +nemini persuasum iri opinor, Deum aeternum infinitis saeculorum +myriadibus immutabili natura semper exstitisse, eundem tamen non ita +pridem de naturae sublimi excellentia deturbatum, humani sanguinis +concretionem ac novam formam induisse, ut acerbissimos cruciatus ac +mortem turpissimam ab iniquitatis carnificibus sustineret, resurgeret, +ac corpoream molem, ossibus, carnibus, ligamentis, humoribus ac pulpa +concretam, in coelum, ubi nunquam antea visa erat, subveheret. + +FRIDERICUS: At Justinus Martyr, Athenagoras, Basilius, Origenes, uterque +Gregorius, Cyrillus, Augustinus philosophiae studiis ac disciplinis +clarissimi exstitere, item Boëthius, latinorum philosophorum decus, qui +etiam de trinitate libros scripserunt; et consequentibus saeculis +innumerabiles, Albertus Magnus, Philoponus, uterque Picus Mirandulanus, +Scotus, Thomas Aquinas, qui Peripateticos veteres disserendi subtilitate +longe superarunt, trinitatis symbolum amplexantur. Quod etiam divina +mens passa fuerit, nemo theologus unquam putavit, praeter Eutychem, +haereseos damnatum. + +OCTAVIUS: Si Deus passus et mortuus est, naturam divinam passam et +mortuam confiteri necesse est. Et Tertullianus[1] his utitur enunciatis: +Nonne Deus vere mortuus est? + + [1.] Contra Praxeam. + +CURTIUS[1]: Non sequitur, divinitatem pati, quia divina mens abstractum +quoddam est, Deus vero Christus concretum. Nam cum Sabellius +praedicaret, Deum patrem induta specie humana filium dici coepisse, et +cum in apostolorum[2] coetum delaberetur, spiritum sanctum (ne si aliter +sentiret, naturam divinam tripartito dividere putaretur), haereseos +damnatus est, quod personarum nullum adhiberet distinctionem. Nestorius +vero naturam divinam ab humana sejunxit omnino, cum ita conciones +haberet: Noli gloriari Judaea, non enim Deum cruci affixisti, ac suam +sententiam in Ephesina synodo acerrime defendit. Ejusque sectatores +Flavianum Constantinopolitanum[3] pontificem verberibus caesum +ejecerunt. Tametsi loquendi ratio in Chalcedonensi concilio mutata est, +ne deinceps diceretur: Natura divina passa est aut mortua, sed Deus +natus, passus, mortuus est, ut in concreto diceretur, quod alteri[4] +tantum naturae conveniret in abstracto, quam loquendi figuram idiomatum +communicationem appellarunt, ac vicissim Jesum immortalem, aeternum, +omnipotentem propter deitatis cum humanitate conjugationem. Mediatoris +vero nomen aut regis aut sacerdotis ita definierunt, ut nihil aliud quam +officia significarent. Itaque de sententia utrique depulsi sunt, et +qui[5] naturam divinam ab humana penitus sejunxerunt et qui[6] utramque +confuderunt. Unionem tamen utriusque naturae in Christo fieri fatemur, +sed incomprehensibili mentibus humanis ratione. + + [1.] Alius: CORONAEUS: [2.] Alibi: _angelorum_. [3.] Alius: + _Constantinopoleos_. [4.] In alio: _alibi_. [5.] Alii: _quod_. + [6.] Alii iidem: _quod_. + +TORALBA: Nihil a natura divina, quae a mundi contagione libera est, +alienius quam concretio. Quodsi ex duabus illis naturis tertiam fieri +demus[1], Deus sic[2] concretus erit; sin utramque ab utraque penitus +avulsam, i.e. si divina mens humanae menti non sit mista, Christus nihil +aliud quam homo futurus est.[3] + + [1.] Alibi: _facere debemus_. [2.] Alibi: _tamen_. [3.] Alius: + _erat_. + +FRIDERICUS: Ita quidem si Deus ab homine Christo plane disjunctus erit, +nec ulla copula cohaerebit, sed aliud est unum uni misceri et confundi, +aliud copulari et conjungi. + +TORALBA: Concreta semper unum efficiunt, copulata vero non magis in unum +coëunt, quam oleum et aqua eodem vasculo infusa. At mirari saepe subiit +disputatio Lutheranorum, quos Ubiquitarios vocant, et Helvetiorum, qui +Sacramentarii appellantur,[1] et Catholicorum, quos Papistas appellant. +Ubiquitarii proprietatem non egredi subjecto confitentur, verbi gratia +omnipotentiam, ut pinguius loquamur, omniscientiam, omnipraesentiam +congruere humanae naturae, non per se, non essentialiter, non +formaliter, non subjective, (his enim verbis utuntur) i.e. non esse de +carnis essentia aut accidentibus: easdem tamen proprietates divinas +carni realiter convenire. Quaenam magis contraria, quam haec sibi fingi +possunt? Nam quicquid de re aliqua dicitur, id ipsum est substantia aut +accidens, tertium nihil est. Sacramentarii hominem Christum ubique esse +per deitatem, carnem autem ipsius neque per se, neque per deitatem. Hoc +libenter discam ab illis, quaenam carnis humanae deitas fingi possit? +Ubiquitarii hominem Christum et humanitatem omnipotentem esse ajunt, +hominem autem non etiam humanitatem esse aeternam. At rebus abstractis +aeterna multo magis, quam concretis convenient. Hoc etiam absurdius: +Christi corpus, inquit Brentius,[2] quod Hierosolymae omnibus +spectantibus de cruce dependebat, etiam Romae simul praesto erat cum +deitate. Quid hoc? Nam si caro Christi reapse ubique est omnipotens ac +omniscia, certe caro est Deus aeternus, nec tamen erit caro vera i.e. +humana, quod utrique negant, praeter Eutychem et Schwenckfeldium. Aliter +Catholici, qui corpus Christi ubique esse negant, fatentur tamen +pluribus in locis simul et eodem momento esse posse. At non ubique et +pluribus in locis eodem tempore et simul, sunt +antistrephonta+, nec +Christus magis duobus quam omnibus locis simul esse potest. Quodsi +Christus ascendit in coelum, non est ubique, ac ne multis quidem in +locis, aut si erat ubique, non ascendit nec descendit unquam. Neque +etiam naturam humanam ubique extensam esse volunt.[3] Corpus enim illius +ubique totum esse, non habens partes extra partes, sed partes omnes in +omnibus, i.e. ut planius intelligatur, pedes in cerebro, manus in +visceribus, nihilominus tamen humanitatem ubique esse negant; at +humanitas abstractum quiddam est, homo vere concretum. Cur igitur ab his +et illis concluduntur? Quia metuunt, ne duae illae naturae, divina et +humana, a se invicem divellantur, nisi corpus Christi fuerit ubique. +Oportuit igitur simul et semel in utero, in cruce, in coelo, in +praesepio visibile, invisibile, verum et phantasticum corpus esse; quae +quis aequo animo ferre aut patienter audire queat? Jam vero confitentur, +divinitatem ab atheo in hostia consecrata non sumi, etiamsi corpus +Christi ab eo devoretur et calore ventriculi conficiatur, igitur in eo +ipso utramque naturam divelli confitentur. Nam Ubiquitarii non solum +animam Christi, sed etiam carnem deitati conjunctam esse affirmant, quod +Sacramentarii negant. Ubiquitarii fingunt, proprietates deitatis +humanitati reapse communicari, non autem proprietates humanitatis +deitati; cur tam varie? cum unum et idem +hupokeimenon+ esse fateantur, +imo unam et eandem hypostasin, quae aut utrumque, aut neutrum admittat +oportet. + + [1.] Alius: _usurpantur_. [2.] De personarum unione p. 12. + [3.] Gabr. Biel l. IV. c. 12. qu. 1. + +CORONAEUS: Omnes illae ambiguitates tolluntur, si teneamus id, quod M. +Tullius Cicero scripsit, nihil esse in animis concretum, nihil mistum. +Quanto magis igitur concretio a natura divina rejicienda venit? Interdum +tamen in Christo dicitur concretio +pros ti+, propter naturae duplicis +mirabilem et humanis mentibus incomprehensibilem unionem, in una et +eadem hypostasi, quam Hilarius quodammodo similem esse scribit unioni +mentis humanae cum corpore, a quo tamen Academici, Stoici, Peripatetici +avulsam nec corpori concretam admittunt. + +TORALBA: Si igitur mens humana simplex est ac penitus a corpore +abstracta, nefas est, ullam in natura divina concretionem arbitrari, si +utraque natura est ab utraque avulsa et divisa, i.e. copulata divina +mens cum humana mente, ut nunquam in unum et idem coëant, Christus nihil +aliud erit, quam homo, qui Deo adhaerebit, ut optimi cujusque mens +integerrima ac Dei amantissima Deo adhaeret,[1] quo pertinet illud: +_Mihi adhaerere Deo bonum est._[2] + + [1.] Alius: _adhaerebit_. [2.] Ps. LXXII, 28. + +FRIDERICUS: Toralba philosophorum[1] ponderibus res divinas exigi putat +oportere, nec arbitratur Christum Deum esse. Neque enim si sciret +perspicuam rei veritatem, subtilitate argutiarum oppugnaret, ut Paulus +Judaeos ac gentiles suos excusans: _Si Deum_, inquit,[2] _cognovissent, +nunquam dominum gloriae cruci affixissent._ + + [1.] Alibi: _ratiocinationum_. [2.] 1 Corinth. 2, 8. + +SALOMO: Videre mihi videor Caligulam Augustum legatos Judaeorum urbana +quadam ratione excusantem, cum diceret, viros bonos ac valde simplices +sibi videri, non enim reputare, Caligulam Deum esse.[1] Itaque quoque +Fridericus nostrorum simplicitatem[2] excusat, quod fabri filium non +arbitramur Deum esse. + + [1.] Philo de legatione ad Caligulam. [2.] Alibi: _felicitatem_. + +OCTAVIUS: Non video, cur Ismaëlitis irasci debeamus, quod Christum +mortuum esse inficiantur, quod manibus hostium ereptum putant, cum +Christiani fateantur, deitatem pati nihil posse. + +CURTIUS: Nullum fraudis arcanum majus a Muhammede excogitari potuit, ut +Christo deitatis opinionem et humanae salutis curam eriperet, quam quod +supplicio affectum esse negat, ne quis in ejus morte salutis spem ullam +collocaret aut de humano genere quicquam meritus esse videatur. +TORALBA: Frustra mortis Christi meritum[1] praedicatur, si nihil mereri +potuit. At Christus mereri non potuit, cum semper fuerit in summo +felicitatis culmine collocatus et optimo fini, hoc est aeternae deitati, +convinctissimus, ut quidem illi jactant. At ne angelos quidem aut beatas +mentes mereri dicimus, quia praemium illis datum minus esset merito, cum +tamen praemia Deus semper tribuit meritis ipsis majora. Majus autem +praemium adipisci nemo potest, quam coeleste regnum, quam Dei +fruitionem, quae omnia illis obtigerunt. Ita Christus optimo fini +conjunctus mereri nihil potuit; nam si mereri potuisset, etiam errare, +peccare, labi potuisset, quia mereri nemo potest, qui semper in eo statu +est, ut si velit peccare, non possit[2]; Christum autem, si maxime +vellet, peccare tamen nullo modo potuisse ajunt. Postremo infinita +praemia merito Christi finito darentur, quia meritum Christi, +quantumcunque est, finitum sit oportet, cum ejus cadaver mortuum sit, +non etiam mens humana Christi, natura vero divina nihil penitus passa +fuerit. At peccata sunt infinita ut hominum infinitorum. Quod si hominis +tantum supplicio peccata dilui potuerunt, nihil necessum fuit, Christum +mori. + + [1.] Alius: _merita_. [2.] Scotus lib. III. dist. 18. + +FRIDERICUS: Deum quidem nulla necessitate ad hominum scelera expianda +naturam humanam induisse dictum est, sed quoniam ita decreverat, ita +fieri necesse fuit, non Dei quidem intuitu, sed hominis ipsius, nam +Christus ut homo mereri potuit. Atque eo pertinent ea, quae saepe in +sacris litteris occurrunt: _Oportuit Christum pati_; item: _Oportebat +haec fieri_; item: _Expedit unum hominem mori._[1] + + [1.] Marc. 8, 31. Matth. 16, 21. Lucas 9, 22. 17, 25. + +SALOMO: Si necessum fuit, Jesum supplicio affici, quid est, quam ob rem +Christiani majorum nostrorum crudelitatem accusant, quae tamen[1] humano +generi peperit salutem? + + [1.] Alii: _quod totam_ vel: _cum tamen_. + +FRIDERICUS: Quaedam mala male dicuntur, quaedam bona bene, quaedam mala +bene. Sed hoc bonum a Judaeis male dicitur, profuerunt enim inviti tum +maxime, cum nocendi voluntatem impiam haberent. + +TORALBA: Istud quidem est, opinor, +to ex archês+, quoniam illud ipsum +assumitur pro argumento quod erat in quaestione; prius enim discutiendum +fuit, an illud a Deo decretum esset? + +CURTIUS: Si evangelicis et apostolorum scriptis ea, quae summa esse +debet, fides tribuenda sit, nihil frequentius reperiatur[1], quam illud +statutum fuisse, Deum scilicet hominis amictu fragili indutum iri, ut +genus humanum ab interitu sempiterno liberaret. Quae novarum tabularum +ac evangelii auctoritas oraculis nititur certissimis ac divinissimis +veterum tabularum ac prophetarum. + + [1.] Matth. 8, 17. Lucas 2, 28. Joh. 2, 18 sqq. Marc. 6, 34. Ebr. 9, + 15. 1. Cor. 15, 22 sqq. + +SALOMO: Ubinam vero[1] tam multa oracula tam diu delituerunt? + + [1.] Alii: _verbi gratia_, vel: _igitur_. + +CURTIUS: Permulta quidem huc atque illuc dispersa, nullum tamen aeque +perspicuum est, ut Danielis[1], qui non modo Messiam interficiendum +divino afflatu praedixit, sed etiam annos, menses, dies, momenta sic +notavit, ut non tam calamo tragoediam scripsisse, quam rem ipsam +penicillo depinxisse, et quae Jesaias[2] trecentis circiter annis ante +adumbrarat, coloribus perspicuis illustrasse videatur. _Virum_, ait +Jesaias, _aspectu contemptibilem, qui aegritudines ac imbecillitates +nostras pertulit, quem nos arbitramur a Deo percussum et afflictum. Ipse +graviter vulneratus est propter improbitates nostras, et attritus +propter flagitia nostra, supplicia quae nos luere decuerat, imposita +illi fuere, ac livoribus ejus curati sumus. Idem sicut ovis ad +mactationem deducta non aperuit os suum, sed ad supplicium raptus est. +Generationem ejus quis enarrabit? Cognitione sui multos justificabit, +justus servus meus, quorum flagitia ipse sustinebit._ Et eadem Zachariae +verbis confirmantur ac Hieremiae versibus[3]: _Spiritus_, inquit, _oris +nostri Christus dominus captus est in peccatis nostris._ + + [1.] Danielis 8 seq. [2.] Jesaias cap. 53. [3.] Zach. 12, 10. Jerem. + 23, 5 sq. 32, 15 sq. + +SALOMO: Hic certe locus, quem potissimum ex omnibus urgent Christiani et +in quo plerique[1] haeserunt, nihil ad Messiam, nihil ad filium Dei, +multo minus ad Jesum pertinet, neque idem filius Dei, sed servus ab +Esaia vocatur. Et quidem falsum et absurdum esset, quod pontifices +Romani solenni carmine pridie paschatis[2] usurpant: O rem mirabilem! ut +servum redimeres, filium tradidisti. At Jesaias appellat servum, non +filium. Quomodo agitur ista cohaerebunt? Videmus autem in sacra +scriptura complures Messias, scilicet Mosen, Josuam, Jephtem, Gedeonem, +Samuelem, Davidem, Saulum, qui omnes Messiae vocantur, nullum tamen ex +his pro expiatione populi supplicio affectum. Nec tamen dubito, quin +Deus ob unius integerrimi et innocentissimi civis virtutem interdum +totam civitatem ac regionem absolvere velit, eoque forsitan pertinet +Jesaiae dictum, cui consimile est illud Salomonis[3]: _Oppidum_, inquit, +_angustum et in eo pauci cives, quod a rege potentissimo cinctum est +obsidione, aggestis undequaque substructionibus ac turribus maximis ad +ejus expugnationem. In qua tamen civitate egentissimus quis ac +sapientissimus exstitit, qui oppidum ab excidio servavit, nec civium +quisquam suspicatus est, i.e. unius interdum civis integritas et eximia +virtus ac probitas quanquam ignoti ac ignobilis, totam civitatem ab +ultione[4] et ira Dei potentissimi regis, a bello, a fame, a popularibus +morbis servavit._ Quod autem attinet ad Hieremiae versum, vulgaris +interpretatio ab ebraica locutione plurimum differt. Sic enim ad verbum: +_Spiritus narium nostrorum unctus dominus captus est in retibus eorum, +quae nihil ad Jesum._ + + [1.] Alibi: _plurimum_. [2.] Alii: _Pascha_. [3.] Eccles. 9, 14 sqq. + [4.] Alibi: _ustione_. + +FRIDERICUS: Quam belle detorta haec oracula videmus, quanquam Salomonis +haec interpretatio tota ratione differt ab interpretatione Rabbi Davidis +Kimchi, qui hunc locum non quidem ad Messiam, sed ad populum Israëlem +referendum putat, quasi populus Israel pro flagitiis aliorum populorum +expiaret; sed huic interpretationi repugnant haec verba: _Vulneratus est +pro peccatis populi Dei_;[1] quomodo enim populus Dei pro populo Dei +trucidatus esset? + + [1.] Jesaias 53, 5. + +SENAMUS: Julianus Augustus ut Christi supplicium expiatorium +extenuaret,[1] Aesculapium Jovis filium humanam naturam induisse +scribit, ut corporeis morbis perinde mederetur atque Plato aegritudini +animorum, non tamen ut pro generis humani incolumitate caederetur. Et +certe bonorum caedem Deus ingenti calamitate ulcisci, sceleratorum vero +suppliciis totam regionem ab exitio servare consuevit. Itaque +Athenienses[2] die Aprilis septima duos homines totius regionis +sceleratissimos per omnia civitatis loca circumducebant, ac septies +arborum infelicium ramis ac fustibus caesos, iisdem lignis exurebant, +cineribus etiam in mare disjectis. Et quoniam id singulis annis pro +solenni voto fiebat, ad scelera civium expianda, diem illum +katharma+ +vocabant. Nec aliter Galli veteres ad Tiberium usque flagitiosos ac +perditos homines ad Aras Laetas[3] provinciae (quod oppidum ejus nominis +ad haec usque tempora floret) lignis, statuis et colossis ingenti +magnitudine fictis[4] inclusos exurebant, ut aliorum scelera +expiarentur. + + [1.] Alibi: _existimaret_. [2.] Pausanias in Atticis. [3.] Alii: + _Araselatas_. [4.] Alibi: _pictis_. + +TORALBA: Aequius erat, sui quemque sceleris poenas a seipso reposcere, +ut Herodotus[1] veteres Aegyptios fecisse scribit. Tantisper enim bos +mactabatur, multitudo populi scapulas nudata caedebatur, qui mos ab +Aegyptiis et Amorrhaeis ad Thessuatas[2] et Hieronymitas dimanavit. Sic +quoque Camari[3] sacerdotes Bahalis, fuligineis vestibus amicti, +tantisper dum sacrificaretur hostia, seipsos gladiis ac pugionibus +dilacerabant. Quem morem Aegyptiorum non satis percipiebat Xenophanes, +cum verberationes istas intuens: Si Deos, inquit, esse creditis hos, qui +lugetis? Sin homines fuisse putatis, cur illis sacra facitis? Id enim +fiebat ad sceleris cujusque expiationem. Argute tamen hominum dementiam +insanam castigabat, quod homines demortuos pro Diis colerent. + + [1.] Herod. V, 2. [2.] Alius: _Jesuitas_. [3.] Alibi: _camari_. + +SALOMO: Id fere perpetuum est, sceleratos pro suis, ac saepe quoque pro +bonorum peccatis expiare, bonorum[1] vero mactationem pro impiis fieri, +plane inauditum. Nos[2] quidem sacrarum sortium diem mense Februario, +quem Latini expiatorium et purgatorium interpretantur, quotannis +recolimus, quasi sors a Deo jacta fuisset, utrum aequius videretur, +flagitiosissimum ac superbissimum Ammanum,[3] an Mardochaeum virum[4] +optimum, cum universa Israelitarum gente interire et, sortibus quasi ex +urna ductis, Deo ipso urnas movente, Ammanum sorte ductum, foedissimo +supplicio affectum, pro Israelitis expiavisse. Sic enim Salomo impium +pro justis expiaturum scribit. Cum enim Moabitidis meretricula populum +Dei ad cultum Bahalis Peoris libidinum illecebris pertraxisset, populus +ingenti clade affectus est,[5] nec ante clades cohibita, quam Pinehas +sacerdos, hastam vibrans, Israelitam cum Moabidite conjugatum nefario +complexu transfixisset, testante Deo, posteros Pinehae sempiternum +sacerdotium habituros, quod impiorum caede iram suam placavisset. Non +aliam ob causam lex jubet,[6] parricidam ab altaribus sacris divelli ac +palam jugulari, ne tota civitas exscindatur, quoniam saepe ob unius +impietatem inultam in omnium improbitates animadvertitur. Cum enim +Achas[7] praedam execratam rapuisset, exercitus Dei fugatus est ab +hostibus, Deo ipso testante, propter unius flagitium id contigisse.[8] +Ex quo intelligitur, Deum supplicio sceleratorum placari, bonorum vero +caedem injuria petita ulcisci. Quae cum ita sint, quis putet, Deum +optimum maximum optimi atque integerrimi viri supplicio delectatum? + + [1.] Alius: _boum_. [2.] Alius ita: _More quidem sacrarum litterarum + testium diem_ etc. [3.] Alius: _Hamananum_. [4.] Alius: _civem_. + [5.] Numer. 25, 7 sqq. [6.] Deuteron. XIX, 11 sqq. [7.] Alius: + _Achan_. [8.] Josua VIII, 22 sqq. + +FRIDERICUS: Quandoquidem Salomo legibus divinis nos oppugnat, legibus +retundi debet. Lex autem divina vetat,[1] hostias pecudum sibi offerri, +quae vel maculosae vel scabiosae vel languidae vel claudae vel oculis +aliove membro captae sunt. Ex quo intelligitur, si sceleratorum justa +supplicia Deo grata sunt, non tamen sceleratorum victimis delectari. + + [1.] Numer. 15, 3 sqq. Levit. 22, 20 sqq. + +SALOMO: Divina lex hoc sibi vult, oblationes Deo ingratas esse eorum qui +claudicant in lege Dei exequenda, qui coecutiunt ad indigentium inopiam, +qui surdi sunt ad voces afflictorum. + +CURTIUS: Cum igitur omnes homines flagitiosi sint, improbi, maculosi, +lepra superbiae impuri, nec ullus unquam praeter Christum immaculatus +exstiterit, in quem velut in agnum purum et omni ex parte candidum ad +immolationem omnia omnium scelera superponantur, haud mirum, si hanc +sibi gratissimam hostiam Deus immolari voluerit. + +OCTAVIUS: Si hominum aut pecudum caedibus flagitia aliena expiarentur, +cur Deus toties et tam saepe[1] execratur eos, qui sua scelera +sacrificiis ac sanguine ablui confidebant? + + [1.] Psalm. 4. 40. 50. 51. Oseae 6. 1. Sam. 1. 2. 3. Jerem. 7. Ebr. + 9. 2. Joh. 1. + +FREDERICUS: Ut Judaei monerentur,[1] sacrificia cruoris[2] umbram et +imaginem fuisse illius aeterni sacrificii, quod Christus pontifex omnium +maximus pro totius universitatis incolumitate oblaturus erat. Et certe +Philo Ebraeus cum inquireret, cur relegatis reditus in patrias sedes +interclusus sit, quoad pontifex maximus mortuus esset, hunc pontificem +non hominem futurum, sed Dei verbum ab omnibus peccatis purum +interpretatur, cujus pater sit Deus aeternus, mater vero sapien tia. +Quibus verbis acu rem tetigisse videtur, Jesum[3] scilicet pontificem +illum futurum, qui sua morte genus humanum in avitas coelestium sedes +revocaturus esset. + + [1.] Alius: _admonerentur_. [2.] Alius: _crucis_. [3.] Alibi: + _ipsum_. + +SALOMO: Qui fieri potest, ut Philo de morte Jesu cogitaverit, tanquam de +pontifice animarum, qui ante occiderat, quam Philo pubertatem +attigisset? Aut cur Jesum illum recens mortuum ne suo[1] quidem nomine +tot ac tam multis libris dignaretur? At ne quis sanguine peccata dilui +posse arbitraretur, Michaeus[2] vates in haec verba prorumpens: _Num_, +inquit, _dabo primogenitum meum pro expiatione sceleris aut fructum +ventris mei pro hostia peccati animae meae? Indicavi tibi, o homo, quid +bonum sit et quid Deus de te exquirat, scilicet facere judicium, +diligere benignitatem et humilem te praebere Deo tuo._ Itaque Abrahami +obsequio ac voluntate eximia contentus, filium, quem jusserat mactari, +vetuit,[3] quae tamen hostia integerrima atque innocentissima Deo +gratissima futura videretur, si humano sanguine placari vellet. + + [1.] Alibi: _nescio_. [2.] Michae 6, 7 sqq. [3.] Genes. 22, 1-49. + +OCTAVIUS: Quanto minus caede Christi filii Deus aeternus oblectaretur? +an non potius detestabile hoc sacrificium execraretur? Nam cum Salomo +abominatur eos, qui, bonis tenuium et egentium ereptis, partem in +victimas conferunt, perinde facere scribit, ut si pater filium +immolaret; ut planum faceret, nihil execrabilius Deo futurum, quam si +filium suum sibi carissimum quisquam immolaret. Id autem absurdius est, +Deum hominibus iratum a se ipso ultionem exigere, non aliter quam si +quis vulneratus graviter vindictam non ab hoste, sed a seipso +deposceret, ac veluti desperatus suspendio vitam finiret. + +CORONAEUS: Christi mors non solum ad expianda scelera improborum +proficit, sed etiam, ut a flagitiis eo libentius abstineamus, cum +intelligamus, immortali Deo scelera impiorum tam displicuisse, ut +carissimum sibi filium mortem foedissimam ob aliena peccata luere velit. +At non tantum Christi pretiosissimus cruor hominum generi sempiternam +peperit salutem, verum etiam crucis ipsius simulacrum improbos genios +repente fugare ac pestes aërias deturbare quis nesciat? Nam Juliano, +daemones interroganti, cur fugerent, confiteri non dubitarunt, se +admirabili signo crucis fugatos esse, ut quidem scriptores +ecclesiastici[1] prodiderunt. Ut non immerito ecclesia Romana soleat +usurpare carmen illud: O crux ave, spes unica, auge piis justitiam +reisque dona veniam! + + [1.] Nicephorus Callistius. Cyrillus. Gregorius Nazianzenus. + +CURTIUS: Haec quidem a Coronaeo pro ea qua imbutus est religione, +praeclare dicuntur, non video tamen, ut truncus ligneus veniam scelerum +indulgere cuiquam possit, sed his, opinor, terriculamentis cacodaemones +imperitos obligare et[1] a Dei cultu avertere consueverunt. + + [1.] Desunt haec sequentia Curtii verba in aliis codicibus. + +SALOMO: Sed exanimis crucibus omissis, ad crucifixum ipsum redeamus, non +modo in quo, sed etiam a quo salus in omne genus humanum dimanare +putatur. Aut enim morte illius mortuorum aut viventium aut eorum, qui +tunc nascituri erant, flagitia sunt expiata, cedo quorum sint? + +FRIDERICUS: Omnia omnium peccata Christi morte purgata sunt et eorum qui +venturum crediderant et qui venientem exceperunt et qui mortuum sincera +mente coluerunt. + +OCTAVIUS: Nullus, opinor, pontifex tantae fuit impietatis, ut futura +scelera ignosci putaret. Nam quid aliud esset, quam scelerum omnium +deterrimam proponere impunitatem. Itaque Paulus praeterita quidem +peccata Christi morte obliterata scribit[1], non tamen futura. + + [1.] Rom. 3, 25. + +SALOMO: At ne praeterita quidem Christi supplicio fuisse diluta, constat +lege divina, quae inanis fuisset, si usque ad Christi tempora venia +dilata esset et inania Dei promissa, quibus toties pollicetur[1], se +poenitentibus propitium fore. Cum autem solenni die jejunii Deus jubet +de peccatis confiteri ac poenitere, subjicit haec verba: Eo die +expiabuntur omnia peccata vestra, ac mundi eritis ab omnibus flagitiis +vestris. Nam si quae flagitia decipi voluisset, (ut Romani pontifices +robustioris impietatis scelera ad indulgentiam sibi referri jubent, +indicta poena pontificibus minoribus, si graviorem cognitionem sibi +assumant) si quae scelera[2] in Christi futuri adventum, distulisset, +non erat in lege ferenda omissurus; sed nihil excepit. Ac si quis putet, +prophetas antiquos ad majores nostros in legis interpretatione minus +fuisse diligentes, cognoscite, si placet, eorum doctrinam. Si enim +statuunt, peccata quidem adversus leges jubentes poenitentia primum[3] +expiari[4], puta si quis egentem non juverit[5], cum facile posset; qui +vero contra legem vetantem peccaverit, puta qui nomen alterius injuria +violaverit, poenitentia quidem peccatum sustineri, die tamen expiationis +aboleri. Sed si sceleris poena fuerit capitalis, ut adulterium, +poenitentia rursus et expiationis die peccatum suspendi[6], +castigationibus vero, quae tum a judicibus, tum a Deo irrogantur, si +judices ultionem dissimulaverint, penitus obliterari, eoque pertinere +dictum illud[7]: _Visitabo plagis et verberibus peccata eorum et +flagellis scelus eorum._ Quod si quis Dei nomen sacratissimum contumelia +laceraverit, poenitentia primum, deinde expiationis die, post etiam +castigationibus suspendi ac tandem die occasus aboleri. Poenas tamen +flagitio debitas praeclaris actionibus omnino dilui, aut certe nimia +fatentur, praesertim religione erga Deum, pietate adversus parentes, +caritate in egenos;[8] ex quibus perspicuum fit, ad hominum impietates +expiandas inutilem fuisse Jesu mortem. Haec autem copiosissime a nostris +explicantur, qui tamen in eo sibi conveniunt,[9] nullum esse tam immane +flagitium, quod diuturna poenitentia et praeclaris virtutum actionibus +non eluatur. + + [1.] Deuteron. 32. Psalm 77. 78. 98. Jer. 5. 31. 36. 50. Amos 7. + Psalm 129. Exod. 30. Levit. 33. Psalm 24. 64. 102. Levit. 16. Numeri + 23. 29. [2.] Alibi: _affirmant_. [3.] Alii: _sola_. [4.] Levit. 16. + Jerem. 3. [5.] Alibi: _paverit_. [6.] Alii: _sustineri_. [7.] Psalm. + 89, 33. [8.] Ezech. 18. Daniel 12. [9.] In libr. Talmud. + +CORONAEUS: Imo vero inania sunt opera, inanes actiones et supplicationes +nostrae sine pretiosissima illa Christi morte. Et quoniam tanti +beneficii, tantae salutis memoriam latinis versibus non satis pro +dignitate assequi potui, graecis hymnis sanctius id me consequi posse +speravi[1]: i.e. Christe, Dei filiorum flos tenelle, aeterne sacerdos, +super mundos circumvolutos invectus, dominator campis aetheriis, ubi +potestatis tuae robur est defixum, indeque omnia despicis et praeclaris +auribus audis. Tua super mundum ac coelum sidereum aurea supereminet +ingens aeterna potestas, qua elatus tuo te splendore excitans perennibus +rivis foves animum infinitum. Qui producis informans materiam +incorruptibilem, quam generatio circumvagatur, quoniam formis illam +obligasti, ex eademque mente fluxerunt origines sanctorum regum, qui te +circumstant, potentissime! ex te nati, legationibus profecti ad te +legatorum genitorem tuamque potentiam[2] feruntur. Ad haec quoddam +tertium regum genus creasti, qui tuas laudes continuate celebrant. Tu +morte vitam, optime, mortalibus dedisti. + + [1.] Graeca verba in omnibus, quos contulimus, codicibus adeo + corrupta sunt, ut ea plane haud enucleanda omittere mallem. + [2.] Alibi: _tuaque potentia_. + +OCTAVIUS: Graecis dedit ore rotundo Musa loqui, nobis non licet esse tam +disertis. Neque enim versibus Latinis haec reddi posse puto, non[1] si +Veronensis ille vir[2] reviviscat,[3] qui ex uno versu heroico sexaginta +se fecisse jactavit. + + [1.] Alibi: _etiam_. [2.] Alius: _vester_. [3.] Julius Caesar + Scaliger. + +SALOMO: Egregia quidem ista laus, si non ab homine ad hominem +proficiscatur. Sed si verum est, Christi morte vitam dari et peccata +dilui, cur poenitentiam, cur scelerum confessionem, cur etiam +satisfactionem christiani pontifices ab improbis exigunt? Aut quid magis +divina lex ab homine exquirit? Quare auriculari Romanorum confessione +non potuit perniciosius cogitari, sive quod homini ab homine flagitia +remitti putant, quae summa erga Deum impietas est, sive quod ea +persuasione licentia flagitiis omnibus, proposita veniae spe, +indulgetur, sive quod robustissimae quaeque impietates semper silentur, +sive quod conscientia[1] desperationem affert iis, quos pudet foedissima +quaeque peccata confiteri, quae si sciantur, capite luenda sunt, sive +quod ad sceleratissima expianda pontificem maximum adire necesse sit, +sive quod tyrannis faciles aditus ad proscriptiones et crudelitates +aperiantur. + + [1.] Alii: _veniae_. + +CORONAEUS: Ego vero sic statuo, confessione auriculari nullum esse +adversus omnia flagitia efficacius amuletum. Quis enim graviter peccare +ausit, qui sciat, nullam, nisi de scelere admisso confiteatur, veniam +sperandam[1]. Et quidem Indos et Peruanos ante Hispanorum adventum rudes +adhuc[2] et solis cultores ista confessione apud sacerdotes uti +consuevisse, testis est historia Indorum[3], quin etiam capitale esse +apud illos sacerdoti, scelera divulgare. + + [1.] Addit hoc loco alius codex: SALOMO. [2.] Addit alius: + _siderum_. [3.] Alius hoc loco addit nomen interlocutoris: SALOMO. + +CURTIUS: Cum daemonibus inservirent, cui dubium esse potest, quin etiam +hunc morem ab iis didicerint et expresserint, ut ab hominibus, non a Deo +veniam peterent ac sperarent? O mirabile improbitatum amuletum! scilicet +ipsi Deo tot saecula antea ignotum, ut homines a flagitiis coërceantur? +At eo processit impietas, ut etiam sine poenitentia, solius sacerdotis +verbo atrocissima quaeque scelera plerumque obliterari putent. +Poenitentia vero quanta sit ad veniam adipiscendam, docet[1] Manasse rex +Judaeorum eleganti ac efficaci oratione ad Deum. _Tu_, inquit, +_poenitentiam infinita bonitate decrevisti, ut eos ab interitu servares, +qui justissimis legibus ac judiciis fuissent perituri._ + + [1.] Alius: _docuit_. + +FRIDERICUS: Christi mors ea scelera non expiavit, quae jam pridem +poenitentia vel justa ultione prius vindicata fuerant, nec eorum +peccata, qui[1] nullam futuri Messiae spem conceperant, nec item eorum, +qui oblatam a Christo salutis recuperandae medicinam repudiarunt, sed +qui beneficium Christi gratuitum acceperunt[2], ii non modo culpam, sed +levissimas effugiunt poenas omnium improbitatum. + + [1.] Alius _quae_. [2.] Alius: _receperunt_. + +OCTAVIUS: Profecto decretum illud valde perniciosum mihi videtur, ut ex +fiducia, quam de Christi supplicio flagitiosissimus quisque temere +accipiat, peccatorum veniam adipisci mereatur. Nam quid aliud est, quam, +tanta flagitiorum impunitate omnibus proposita, viam latissimam ad omnes +impietates audacissimo cuique munire?[1] + + [1.] Alius: _aperire_. + +FRIDERICUS: Christi mors potissimum necessaria fuit humano generi ad +expurgandam[1] teterrimam originis labem. + + [1.] Alius: _depurgandam_. + +TORALBA: Si peccatum nullum est nisi voluntarium, ut quidem omnes +theologi[1] confitentur, peccatum originis nullum esse potest, quia +nulla est in nascente peccandi[2] voluntas. Quod si ita est anxia de +trinitate disputatio, ac multo difficilior de incarnatione divinitatis, +item de ascensione Dei hominis in coelum ac de caeteris id genus divinis +ac naturae legibus valde contraria diluuntur. + + [1.] Augustinus, l. 1. de libero arbitrio. Lombardus l. III. + [2.] Alibi: _peccati_. + +CURTIUS: Ut nullum sit originale peccatum, fieri nullo modo potest, quia +nihil frequentius in Veteris et Novi Testamenti tabulis reperitur. + +SALOMO: Non dubito, in eo Adamum peccavisse, non quod poma vetita +decerperet, ut vulgus puerili errore opinatur, sed quia mentem, ab +intelligibilium rerum contemplatione abductam, cupiditatum ac sensuum +illecebris inescari et obrui pateretur. Sic enim Ebraeorum theologi +acutissimi[1] mulieris appellatione sensus corporeos, mariti vero nomine +intellectum significari ajunt, ut serpentis verbo voluptatem, quae quasi +serpens corporis latebras subire ac meatus omnes sensuum et orificia +tentare, vim tamen praecipuam dentibus exserere et in ventre reptare +solet. Sed utcunque peccavit Adamus, cur peccatum illud ad posteros +innocentes redundaret? aut si vitia transferantur ad posteros, virtutes +quoque transferri necesse est, ac multo magis quam vitia, cum in +universa natura bona malis semper fuerint potentiora, ut superius +demonstratum est. At omnes philosophi aeque ac theologi[2] diuturna +experientia duce compertum habuerunt, nullas parentum virtutes ad +posteros traduci. Non poterunt[3] igitur transfundi peccata, cum sit +eadem contraria disciplina, ex quo sequitur, nullum esse originale +peccatum. + + [1.] Philo legg. alleg. I. II. III. de Mos. II. de gigantibus. Rabbi + Ruben in libro Aboth Nathan c. 16. [N.] [2.] Aristotelis Ethic. + Plato in Menon. Scotus sentent. l. II. [3.] Alius: _possunt_. + +CORONAEUS: Ista quidem fuit Pelagii haeresis,[1] jam pridem theologorum +summa consensione repudiata et conciliorum decretis explosa, nostraque +aetate Tridentini concilii[2] summa autoritate fracta ac rejecta. Sic +enim decretum est: Eum qui peccatum Adami ad posteros propagatum negat, +aut ei solum nocuisse aut corporeas tantum imbecillitates transfusas aut +aliter quam Christi morte aboleri potuisse[3] putat, anathema esto. Quae +dicta Pauli verbis ac sententiis nituntur. Quemadmodum enim ait +Paulus:[4] _Mors imperium habuit ob unius peccatum, ita unius morte +gratia latissime propagatur ad salutem._ Cur etiam quereretur David his +verbis:[5] _Ecce in sceleribus conceptus sum et in peccatis concepit me +mater mea._ + + [1.] Augustinus l. XI. de nupt. et l. II. contra Pelag. [2.] Sess. + V. c. 2. 3. 5. [3.] Deest in alio codice. [4.] Rom. 5, 17 sq. + [5.] Psalm. 51, 7. + +OCTAVIUS: Manichaeorum haeresis est, inquit Augustinus,[1] peccatum +originis defendere. + + [1.] Augustinus l. II. de nupt. c. 19 ad Valerian. + +FRIDERICUS: Hic innuit Augustinus haeresin Manichaeorum, qui ab +aeternitate infinita duo bonorum et malorum principia posuerunt, Deum, +inquam, bonorum et Deum malorum aequa potestate, in qua haeresi +diutissime Augustinus haesit, illud enim[1] est peccatum. Sed ne quis +putet, Augustinum originis humanae labem negare, pleni sunt ejus libri, +plenae epistolae originis peccato. Sic enim adversus Pelagium: Omnes +homines, inquit, originis peccato tenentur. + + [1.] Alius: _non_. + +TORALBA: Si plus auctoritati conciliorum, quae tamen ab Helvetiis et +Germanis rejiciuntur, quam rationi tribuamus, nullus disputationi, +nullus demonstrationi locus futurus est, sed omnia temere assentiri +oportet, quia Augustinus, quia Hieronymus, quia Scotus, quia +Galatinus[1] dixit. Sed obsecro rationibus et argumentis perspicuius +disseratur. Nam qui Pelagii[2] sententiam omnium verissimam pejus[3] +tueretur, vidi neminem. Subtilius igitur omnia hujus quaestionis +argumenta, si placet, discutiantur, cum ab ea innumerabilium quaestionum +fructus explicentur. Quid enim est peccatum originis, nisi quia mater in +conceptu paterve[4] plus aliquando[5] libidini ac voluptati, quam +decuit, indulsit? Ut ita sit, cur filio fraudi futurunt sit? + + [1.] Ep. ad P. Diaconum. [2.] Alius: _Pelagio_. [3.] Alius idem: + _prius_. [4.] Alius: _patri_. [5.] Alius: _aliquanto_. + +CURTIUS: Nonne rationi consentaneum est, quando ratione[1] Toralba[2] +contendit, ut filius haeres parentum obligatione teneatur? Id enim[3] +Plutarchus, quantumvis paganus, naturali aequitati consentaneum esse +scripsit. + + [1.] Alibi: _Nonne ratio consentanea est, quando ratione etc._ + [2.] Deest in alio codice. [3.] Alius: _etiam_. + +OCTAVIUS: Debita quidem haereditaria lui[1] oportere concedo, sed quis +unquam audivit, scelerum ultionem aut exactionem poenarum ab haeredibus +repeti? + + [1.] Alius: _solvi_. + +SALOMO: Legibus divinis disertissime cavetur, ne filius parentum ulla +culpa teneatur, idque saepius repetitum videmus[1]. + + [1.] Deuter XIV, 4. Reg. II, 2 et 4. Paralip. II, 25. Ezech. XVIII. + +CORONAEUS: Non modo labem originis Christi cruore delebilem, sed etiam +privati cujusque sceleris poenas a posteris repeti[1] testatum habemus. + + [1.] Alius: Deum _repetiisse_. + +SALOMO: Sua quisque fraude plectitur, non aliena. Nam cum Israëlitae +conquererentur, majores nostros uvas acerbas degustavisse[1], Deus clara +voce populum contestatur[2], suam cuique integritatem profuturam, vitia +cuique sua, non aliis, nocitura. Quod autem sui nominis hostes ulturum +minatur tertia quartaque progenie, hanc recipit interpretationem +theologorum consensu[3], ut si scelestum parentem sequatur filius +nequam, hunc nepos, ni sit patre et avo melior, tunc Deus, parentum, +avorum et proavorum memor, ultionem ita persequetur[4], ut nulla +deinceps eorum posteritatis memoria sit futura et[5] penitus a stirpe +deleantur, sui vero cultorum et amantium etiam[6] millesimam progeniem +amplexaturum jurejurando spopondit, ut omnes intelligant, quanto Dei +misericordia major sit acerbitate. Neque tamen posteros patitur parentum +improbitatem luere, sed sua quemque, non aliena poena tueri. + + [1.] Addit alius: _ac filiorum dentes obstupuisae_. [2.] Ex. XX. + Deuter. I, 4. [3.] Rabbi Salomo, Rabbi Levi in Exod. 10. Abraham + Aben Ksra in cap. 2. de cal. [4.] Alii: _perseiquuntur_. [5.] Alius; + _sed_. [6.] Alius: _in_. + +FRIDERICUS: Cur igitur denunciatum est Heli pontifici maximo, de +posteris suis neminem senem aut locupletem futurum, propterea quod +filiorum impietatem inultam reliquisset? + +SALOMO: Non est hoc, punire posteros, qui nondum nati erant, et qui, ne +nascerentur, prohiberi potuissent[1], sed minus beare. Consimile est +illud Davidis propter caedem Abneris, quem Joabus nefarie trucidarat, +gravi exsecratione imprecantis, ut esset in ejus posteris inopia, ulcus, +lepra, hoc est Joabi posteros[2] minus beari. Et quoniam nihil carius[3] +esse potest, quam sui cuique liberi, nihil quod ardentius amari possit, +propterea Deus gravissimas minas addit, scilicet injurias sibi allatas +in tertiam usque generationem ulturum. Summa tamen Dei beneficia[4] +recordari fas est, quia praestat ad breve tempus nasci, florere, vivere, +quam nullo tempore nasci, et loripedem esse, quam nunquam exstitisse. + + [1.] Alii: _prohibere potuissent_. [2.] Alius: _Jacobi posteros_. + [3.] Alius sine dubio false: _clarius_. [4.] Alibi: _summi ... + beneficii_. + +FRIDERICUS: Sed agitur de peccati labe originaria, ab Adamo[1] ad +posteros transfusa, quam pagani ipsi confitentur; quo pertinet illud +lyrici: + + Nam vitiis nemo sine nascitur, optimus ille est, + Qui minimis[1] urgetur[2]. + + [1.] Alibi: _Abrahamo_. [2.] Alius: _nimis_. [3.] Horatius. Sat. I, + 3, 69. + +TORALBA: Ista liceant poëtis. Certe qui naturam ullius sceleris +incusant, non in seipsos[1], sed in naturae parentem[2] scelus regerunt, +quo nihil fieri capitalius potest. Quis enim peccat in eo ipso, quod +declinare nequit? An vero peccatum ullum fingi potest, nisi summa +peccantis voluntate susceptum?[3] At utroque vacat infans, nec bona +expetere, nec mala declinare potest, nec effugere, ac ne perspicere +quidem, quae sibi natura insita essent. Nullum igitur infanti peccatum +imputari potest. At ubi nulla est culpa, nulla debet irrogari poena. +Quae cum ita sint, nihil est quam ob rem filius ab aeterno tempore +genitus sit, aut cur incredibilis ac stupenda illa incarnatio Dei fingi +debuerit, frustra denique Christus pro expurganda originis macula +supplicium passus esse putatur[4]. + + [1.] Alii: _seipsis_. [2.] Alius idem: _natura parentum_. + [3.] Scotus l. II. dist. Sentent. dist. 30. Augustinus de lib. + arbit. l. III. [4.] Alius: _putetur_. + +FRIDERICUS: Ista quidem philosophis incredibilia, nova, ficta et +inaudita sunt, sed cum Pelagius rationibus a philosophis petitis +uteretur, ut peccatum originis nullum esse demonstraret, Hieronymus +philosophorum haereticorum patriarchas nominavit. Nam si philosophorum +argutiis assentiamur, fidem ac pietatem ejurare oportet, quanquam +argumentum illud levissimum est, cum originis labes illa non sit ab +infante, sed ab Adamo profecta, qui sciens peccavit, cum ab usu rationis +sponte descivit. Radix autem quocumque colore semel imbuta[1], stipitem, +ramos, folia, flores, fructus eodem imbuit sapore, odore, colore, +veneno. Ita fit, ut hominis natura funditus eversa nullam ullius boni +aut virtutis scientiam habere videatur. _Quis_, inquit sapientiae +magister[2], _dicere audeat, mundum est cor meum? purus sum sceleris?_ +Quanto verius est illud[3]: _Omnis homo mendax, i.e. peccator! Nam si +dicam_, inquit ille, _nos peccato vacare, ipsi nos seducimus._ Salus +autem uno verbo denunciatur: _Crede et salvus eris!_ + + [1.] Alius: _infecta_. [2.] Proverb. 1, 10. [3.] 1 Joh. 1, 8. + +OCTAVIUS: Quorsum ista, nisi ut improbi, qui levissima fide coelum se +rapturos confidunt, foedissimo voluptatum omnium coeno volutati naturam +accusent et in Deum ipsum naturae[1] parentem improbitatum omnium causas +effectrices desperata virtute regerant? Nam ut omnes jam adulti recta +via deflexerunt, illa tamen de infantibus intelligi possunt, sed de iis, +qui judicio suscepto ac sponte a naturae legibus aberrarunt. Et vero +quis Illyricum theologum ferat, cum originis peccatum intimam animorum +substantiam pervadere et ab ipso diabolo procreari ac transformari +scribit, idque sola fide obliterari? Capitalis ista quidem vox esse mihi +videtur[2]. Quid igitur Paulus voluit, cum diceret[3]: _Nos eramus +natura filii irae_; nisi originis labes illa significatur? + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Alius addit: FRIDERICUS, ita ut huic + sequens interlocutio tribuatur. [3.] Ephes. 5, 5. Coloss. 3, 6. + +TORALBA: Omittamus hominum auctoritatem ac necessariis argumentis +disseratur! Quis enim laudem et vituperationem mereatur ex iis, quae a +natura ipsa contraxit? Quis non potius commiseratione, quam ulla poena +dignus videatur? Nos quidem piget coecorum ac miseret surdorum, qui sic +nati sunt, at istos non miseret infantulorum. Jam vero quis putet, non +modo ante partum primi parentis scelere nos obligari, verum etiam scelus +illud tantum ac tam grave esse in ipsis infantibus, ut Deum foeminae +uterum subire, carnis humanae conceptionem pati ac supplicia mortis +teterrimae perferre necesse fuerit, ut scilicet puellos[1] +innocentissimos tanta sceleris immanitate liberaret? + + [1.] Alibi: _pullos_. + +CORONAEUS: Audite Cyprianum[1] theologum ac martyrum suae aetatis facile +principem: Mori plane timeat, inquit, qui ex aqua et spiritu non renatus +gehennae ignibus mancipatur. Quibus verbis ne infantes quidem ipsos +excepit. Baptismo vere maculam illam originis penitus aboleri +confidimus, quia sanguinis Christi baptismus aquae infusione +significatur. + + [1.] Lib. III. de mortal. + +TORALBA: Si sanguine Christi fuso labes originis omnino abstersa erat, +quid opus Christi supplicio? Quanquam saepius admiratus sum baptizandi +ritum. Quaerit sacrificulus ab infante[1] vagiente, utrum baptizari +velit necne? Quorsum haec? + + [1.] Alius: _sacrificus ab infantulo_. + +CORONAEUS: Propinquorum ac parentum fides aeque proficit[1] ac si +puellus[2] ipse responderet: _Assentior._ + + [1.] Alius: _perficit_. [2.] Alibi: _pullus_. + +OCTAVIUS: Absurdum mihi videtur, quod parentum fides infantulo vagienti +prosit ad eluendam originis labem, quam ab ipsissimis parentibus +contraxisse affirmant. + +CURTIUS: Ea vis est effusi sanguinis e pretiosissimis vulneribus Christi +Dei et hominis, cujus lavacro irrigati sunt parentes. + +SALOMO:[1] At Paulus[2] Christi necem ad eluenda tantum peccata +praeterita profuisse scribit. Frustra igitur, qui post Christum nati +sunt, ullam in ejus supplicio fiduciam habent. Jam vero si parentes +vestri lavacro sanctiore et cruore Christi servatoris expurgati omnino +fuere, qui fieri potuit, ut rursus labem illam pestiferam ad posteros +traducant? + + [1.] Alius: OCTAVIUS. [2.] Rom. III. IV. quod notandum. + +CURTIUS: Non sic eluitur baptismo vel cruore Christi, ut non resideat +insita peccati radix in ipsis cupiditatum latebris et involucris. + +TORALBA: At longius Christiani progrediuntur, neque enim labem tantum +originis, sed etiam alia quaeque peccata Christi morte dilui +arbitrantur. Vel enim[1] levissima quaeque delicta, quae errore +imprudentibus exciderunt, vel a scientibus nullo errore contracta, vel +robustiorum improbitatum scelera ignoscuntur. Leviora quidem[2] prius +lege divina demonstratum est sola poenitentia deleri, graviora autem, +puta adulteria, stupra, caedes, veneficia, parricidia, sortilegia, +idolatria, contumelia nomini Dei illata, poenas habent divinis et +humanis legibus constitutas, quae post Christi mortem frustra +decernerentur,[3] si falsarius, si fur, si adulter, si parricida +exciperent apud praetores ac judices talium quaestionum, se baptizatos +esse, ac fide constanti persuasum habere, omnia flagitia, tum praeterita +tum futura, Christi pretiosissimo cruore dilui. Si igitur a vivis aut +mortuis justa scelerum supplicia exiguntur, inane est illud beneficium, +inanis Christi mors ad scelerum impunitatem. + + [1.] Alius: _igitur_. [2.] Alius addit: _ut_. [3.] Alibi: + _discernuntur_, vel: _decernentur_. + +CORONAEUS: Baptismus quidem propter Christi supplicium diluit omnem +originis labem, ac tametsi libido et cupiditas, peccati fames +relinquitur, nemini tamen baptizato nocere potest, si modo ratione duce +obsistere velit, ut sanctionibus Tridentinae synodi cavetur.[1] + + [1.] Can. 3. sess. 5. + +FRIDERICUS: Concilia quatuor, scilicet Nicaenum, Constantinopolitanum, +Ephesinum, Chalcedonense, quae et Gregorius[1] pontifex maximus perinde +habet ut evangelia, respuere nolim, nec principum aut pontificum, qui +affuerunt aut praefuerunt, potestatem elevare.[2] Caetera vero concilia, +quibus pontifices ambitiosa decreta fingere ac nova refingere[3] +consueverunt, probare non possum. At enim Gregorius Nazianzenus aperte +scripsit,[4] se nullius unquam synodi felices exitus vidisse, i.e. ++mêdemias sunodou telos heôrakenai christon+. Et certe Nicolaus Panormi +pontifex, ecclesiae Romanae cultor maximus, conciliorum autoritatem +extenuans: Plus, inquit, vel simplici laico, scripturam sacram +profitenti, quam toti concilio credendum. Tutius est igitur, in eo +genere Augustini sententiam probare, sic enim ille ad Maximianum: Neque +ego[5], inquit, Ariminensi Synodo, quae Arianam sectam probavit, neque +Nicaena teneor, sed auctoritate sacrorum scriptorum nitimur[6], i.e. +prophetarum, apostolorum, martyrum, quibus originis peccatum summa +consensione probatur. + + [1.] Lib. 1. cp. 24. [2.] Alius: _enervare_. [3.] Alius: _figere ... + refigere_. [4.] Ep. 42 ad Procop. [5.] Alius: _nego_. [6.] Alii: + _nitamur_, vel: _utamur_. + +TORALBA: Ne, obsecro, conciliabulorum aut levium scriptorum atque +imperitorum hominum auctoritate rationis aut intelligentiae nostrae +lumen extingui aut obrui patiamur. + +CURTIUS: Sed quibus, Toralba, rationibus res divinas ac sanctissima +patrum antiquissima decreta, tot saeculis confirmata, evertere te posse +confidis? + +TORALBA: Si peccatum actuale Adami non tantum peccanti nocuit, +quantamcunque[1] poenam pertulerit[2], sed etiam in omnes posteros +transfusum est, aut a corpore in corpora, aut ab animis in animos, aut +ab utroque in utrumque transfundi oportuit. At corpus ipsum nullius +peccati[3] coargui potest, alioquin bruta quoque ipsa peccarent. Sin +peccatum omne a voluntate et rationis lapsu proficiscitur[4], summa +theologorum christianorum consensione profecto peccatum originis[5] in +animis infantium esse non potest[6], cum planum sit inter Christianos, +Ismaëlitas et Ebraeos, omnes omnium animas a Deo mundissimas ac +purissimas creari et creatas illabi momento in corpus humanum. Quodsi +mens a Deo pura proficiscatur, unde labes ad infantis animam irrepere +potest? Quae ratio fecit, ut sententiarum magister ad stuporem usque +miraretur, undenam labes illa derivaretur? Non peccat, inquit, qui creat +animam, non peccant parentes, qui progenerant corpus, cum id universae +naturae consentaneum sit[7]. Per quas igitur rimas inter tot innocentiae +praesidia peccatum penetrare potuit?[8] At ne Aristoteles quidem hominis +mentem semine traduci putavit, extrinsecus infundi, ut satis aperte +declarat his verbis: +Leipetai ton noun monon thurathen epeisienai kai +theion einai monon.+ Ego +to thurathen+ interpretor +theothen, +ouranothen, hupsothen+, divinitus, coelitus, superne. + + [1.] Alibi: _quantumcunque_. [2.] Alius: _damnumque ipse pertulit_. + [3.] Alius: _At corporis ipsius nullum peccatum_ etc. [4.] Alius: + _proficiscatur_. [5.] Alius: _originale_. [6.] Petrus Lombardus. + Thomas Aquinas. Scotus. Albertus. Durandus. [7.] Libro de + generatione mentem extrinsecus ingredi scribit et hanc solam esse + divinam. [8.] Haec antecedentia undecim verba desunt in alio codice. + +SALOMO: David Kimchi et Rabbi Saadias cum interpretantur illa verba[1]: +formans spiritus in medio ejus, tradunt animam a Deo formari in ipsa +corporis perfectione. Idque confirmat non modo Rabbi Moses Aegyptius[2], +sed etiam cum Christianis et Ismaelitis theologis Stoici conspirant, +repudiata opinione Platonicorum, qui a Deo quidem animas prodire +fatentur, sed initio mundanae originis omnes simul ac semel conditas +fuisse ac vicissim corpora subire putant. + + [1.] Zach. cap. XII, 1. [2.] In epistola contra astrologos. + +TORALBA: Si tamen verum esset, quod Epicureis videtur, animos hominum +aeque ac bestiarum cum ipso semine traduci, quodque necesse est +confiteri, si originis peccatum admittamus, oporteret peccata in +infinitam vim ac multitudinem excrescere et ad posteros omnes derivari. +Hoc autem absurdum esse, experientia atque usus, rerum omnium magister +optimus, cogit confiteri. Videmus enim Josiam[1] nepotem. Manassis, +crudelissimi tyranni, qui principes suae gentis omnes impietate +superaverat, pietate ac justitia paucissimos sibi pares, superiorem +habuisse neminem. Quodsi anima non traducitur semine, sed divinitus +delapsa diffunditur in corpus, nulla peccati originis macula fingi +potest. + + [1.] 2 (4) Regum 21, 24 sqq. 22, 1 sqq. 1 Chronic. 33, 25 sqq. + +FREDERICUS: Fatemur quidem, animas non traduci semine, sed carnis +contagione conspurcari, propter arctissimam corporis atque animae +conjunctionem. Quaeris, inquit Augustinus[1], culpam in pueris, invenies +ex carne traductam. Eadem est Petri Lombardi et eorum, qui ab ejus +schola profecti sunt, sententia. + + [1.] Ad Bonifacium epist. 25. + +TORALBA: Hoc ipsum est rustice philosophari, cum hoc ipsum sit contra +naturam, ut materia in formam, h.e. ut corpus agat in animam. Est enim +materia patibilis, forma vero actuosa. Et quidem Augustinus[1] ipse ex +eo naturae decreto concludit, nullam esse corporum in mentes actionem. + + [1.] In cap. 2 Geneseos. + +CURTIUS: Quoniam Augustini verbis utitur Toralba, ejusdem auctoritate +facile refellitur. Sic enim Augustinus[1]: Firmissime teneas et +nullatenus dubites, eos, qui sine baptismo de hoc saeculo transeunt, +aeternis suppliciis puniendos, quae verba de Cypriani[2] scriptis +descripsisse videtur. + + [1.] Cap. 3. enchirid. [2.] De mortalitate. + +OCTAVIUS: Idem tamen eodem libro negat, infantes sine baptismate mortuos +ullas perferre poenas, quia nullam sensuum delectationem gustarunt[1]. +Ex quo sequitur, nullum esse peccatum originis, si nulla poena +irrogatur, nec ullam fuisse causam, cur putemus Christum tam acerba +supplicia pro peccato Adami ad posteritatem transfuso, quod nullum est, +perpeti debuisse ac sapienter Muhammedem hominibus persuasisse, nunquam +Christum supplicio affectum fuisse, ut inveteratam ac penitus insitam +Christianorum mentibus opinionem de salute humano generi parta ob +Christi supplicium refutaret, ut deinceps ab hominis spe ad immortalem +Deum fiducia traduceret. + + [1.] Idem sentit Petr. Lombard. lib. II. dist. 34. + +FRIDERICUS[1]: Nullam tamen poenam putas infantum animabus infligi, +quibus omnino divinae visionis spes est erepta? + + [1.] Duae hae sequentes interlocutiones et Friderici et Octavii + desunt in alio codice. + +OCTAVIUS: Cur igitur infantum Herodis jussu caesorum festa coluntur +Christianis, quasi divorum, nisi Dei[1] visione fruerentur? + + [1.] Alius: _divina_. + +FRIDERICUS: Quoniam Christi sanguine abluti censentur, ut martyres +innumerabiles, qui prius caesi sunt, quam baptizari potuissent. + +OCTAVIUS: Si martyres supplicium excusat, quominus baptizari[1] +licuerit, cur infantes morbus ac mors praematura non excusabunt, cum +saepe gravius crucientur qui morbo, quam qui gladio cadunt? + + [1.] Desunt haec antecedentia octo verba in alio codice. + +CURTIUS: Quia nec morborum nec gladiorum ictus, sed causa martyrem[1] +efficit. + + [1.] Alius: _martyrium_. + +OCTAVIUS: Non video, quid lotiones illae aquae lustralis momenti habeant +in baptismo, praeterquam quod sacerdotes sordes corporis, nec tamen +omnes, levissime abluunt. Quanquam si baptismus salutem parit, etiam +nolae tinnientes ac naves, quas baptizari saepissime et inditis +nominibus, aquae lustralis aspersione et unctione, plerumque vidistis, +salutem adipiscerentur. + +FRIDERICUS: Ea baptismi vis est, ut sordes humanae originis peccati +penitus eluantur, quibus sublatis restituatur hominibus illa, quam +Adamus originis suae principio habuit, justitia et integritas. + +OCTAVIUS: Si ablutio illa lustralis aqua, oleo, sale ac sputo condita, +tantum naturae dedecus eluit, quid amplius Christi mors efficere potuit? +Quamvis Christiani pontifices non sibi constant, qui peccatum illud +Adami mox execrantur, quod in universam ejus posteritatem manarit, mox +tamen necessarium fuisse ajunt. Hoc enim carmine solenni pridie +paschatis utuntur: O necessarium Adami peccatum, quod Christi morte +deletum est! Cur scelus illud tam detestabile dicitur necessarium? aut +si necessarium, cur detestabile est?[1] + + [1.] Deest in alio codice. + +CORONAEUS: Dicitur necessarium, quia sapientia divina, quae falli non +potest, multis ante saeculis praevisum erat. + +TORALBA: Istud quidem omnibus, qui ullam sensus partem habent, +miserabile videri debet, innumerabiles animas angelorum officiis ac +divina bonitate creari et ab ipso puritatis fonte derivari, creatas +corporibus illabi,[1] illapsas cordium[2] labem carnis contagione +momento contrahere, sine ulla concretione animorum, contractis sordibus, +quae alioquin indelebiles putantur, aquae aspersione levissima expurgari +ac justissimos fieri infantes, qui sensu carent. Cum tamen videmus,[3] +lotis et illotis, Christianis aeque ac[4] caeteris omnibus, eadem esse +vitiorum instrumenta,[5] nec procliviores alios aliis honesta +prosequenda aut turpia declinanda, sed uti quisque paganus aut +Christianus doctrina ornatus[6] sit, et ad verum decus a puero educatus, +ita virtutibus excellere et praestare, eoque magis, si praestantia +quaedam vis animorum quibusdam insita sit, quales accepimus Aristidem +justum, Themistoclem, Socratem, Periclem, Phocionem, Rutilium Torquatum, +Papirium Cursorem, Fabios, Scipiones, Catones, quos viros! Inter +philosophos plurimi quoque magna virtute atque integritate viri, +quibuscum nulli Christiani sunt conferendi! Nec immerito Erasmus: Parum, +inquit, abest, quin dicam: Sancte Socrates, ora pro nobis! Et quidem +Julianus Augustus Socratem capitis damnatum scribit, cum pro aeterno Dei +cultu propugnaret, ut qui angelum vitae ducem ac magistrum haberet. Quis +igitur adeo desipit, ut naturalia bona in hominibus propter primi +parentis lapsum corrupta, supernaturalia vero penitus exhausta fuisse +putet? Sic tamen magister ipse sententiarum[7] ex opinione Augustini +scribit. + + [1.] Alius: _illi_. [2.] Alius: _sordium_. [3.] Alius: _videamus_. + [4.] Alibi: _atque_, omisso verbo _aeque_. [5.] Alius addit: _atque + incrementa_. [6.] Alii: _a doctrina subordinatus_. [7.] L. 1. + dist. 32. + +CORONAEUS: Qui subtilius ista disserunt, nullam justitiam infantibus ope +lotionis sacrae restitui, sed reatum modo tolli tradunt, nec infantes +justitiae debitores esse, ut Adamus, qui acceptam originis primordio +justitiam dicitur deseruisse, non labe originis, quam nullam habuit, sed +actuali peccato. In caeteris labem originis elui, reliquas vero peccati +scintillas ac fomites[1] restare. Sic enim Augustinus[2]: Sunt, inquit, +in baptismo peccata deleta, sed non plane exstirpata. + + [1.] Alius: _fortes_. [2.] Lib. II. de libero arbit. + +TORALBA: Haec certe opinio singularis probabilior est, quam eorum, qui +justitiam atque integritatem originis infantibus baptismate restitui +arbitrantur, qui tamen dicuntur innocentes, quia nullam justitiae aut +injustitiae partem combiberunt[1]. Sed hoc habet haec sententia +incommodi, quod peccati fomitem in carne relinquit, cum tamen sit in +sens[2], in appetitu sensitivo. Ac inter utrumque plurimum interest, +quia voluntas imperat corpori dominatu herili[3], appetitus vero +dominatu civili ac liberali. Qua quidem ratione nulla caro traduci +potest, fomite conspurcata. Et recte quidem Anshelmus[4] scribit, non +magis semine quam sanguine animam conspurcari ac sordidari. At in puris +naturae causis delectatio propria est sensitivi appetitus et in subjecto +delectabili. + + [1.] Alius: _combibunt_. [2.] Desunt duo haec verba in alio codice. + [3.] Desunt tria haec sequentia verba in alio codice. [4.] C. 6 et 7 + de conceptu virginis. + +CURTIUS: Demus id quidem; sed sine originis macula non esset immoderata +vis illa voluptatis, uti est. + +TORALBA: Igitur post baptismum semper esset moderata, quod falsum est. +Neque enim[1] est in potestate appetitus sensitivi non delectari, nec in +eo est modus delectationis, sed quantum potest, appetitus delectatur in +eo, quod summopere delectabilis est. Quid igitur addere potest libido +supra id, quod in summo voluptatis gradu sensum oblectat? + + [1.] Alii: _vero_. + +CORONAEUS: Si appetitus illi ratione[1] non regerentur, nihil homo +differret a judicio ferarum. + + [1.] Alius addit: _duce_. + +TORALBA: Quid? imo feras videmus semper naturae legibus obsequi. + +SALOMO: Tota haec disputatio de originis labe, quae nulla esse mihi +videtur, a primoribus christianae religionis initium duxit. Ut enim +animos imperitorum ad se traherent, supplicium sui magistri atque +autoris salutare medicamen exstitisse peccatis expiandis persuaserunt, +et ne peccandi licentiam deinceps addere[1] viderentur, posuerunt, Adami +peccatum, quod in ipso resedit, in infinitam posteritatem propagari +eique poenas sempiternas deberi, quibus omnes in solidum tenerentur. +Haec[2] errorum semina longe lateque per hominum mentes serpere +coeperunt, quia totum hominem ista contagionis labe corruptum fuisse +judicabant, ut nec recte quisquam agere ac ne cogitare quidem, aut ullam +justitiae partem posset adipisci. Quin etiam putarunt, animantes bestias +propter Adami peccatum obsequii naturalis, quod homini antea praestare +consueverant, jugum excussisse, quo nihil ab historia sacra, nihil a rei +veritate potuit alienius cogitari. Nam post aquarum omnium diluviones[3] +Deus Noachum[4] bono ac forti animo esse jussit,[5] se omnibus bestiis +hominis terrorem incussisse. Hinc illam hominis inter caeteros animantes +praestantiam ac dignitatem et in feras quoque belluas dominatum quendam +eximium psaltes lyricus[6] supra modum extollit, ne quis tam absurde +imperium ex Adami lapsu hominibus in bestias etiam ereptum arbitretur. + + [1.] Bucerus in cap. 4. ad Rom. et cap. 2 Conf. August. [2.] Alii: + _Hinc_. [3.] Desunt haec quinque antecedentia verba in alio codice. + [4.] Alius: _Noëmum_. [5.] Genes. 7, 1 sqq. [6.] Psalm 8, 7 sqq. + +CURTIUS: Quorsum igitur divina illa Adami historia, lapsus, comminatio, +castigatio, tam diserte sacris litteris testata ac consignata?[1] + + [1.] Gen. 3, 1 sqq. + +SALOMO: Non vides, Curti, elegantem ac divinam esse allegoriam?[1] +Quisque sibi est Adamus et quaecunque Adamo contigerunt, eadem +contingunt in omnibus, qui sensuum illecebris ac voluptatis praeter +modum lascivientis cupiditate ac suavitate delectantur, et qui in illa +sensuum suavitate bonorum extremum, in doloribus vero et aerumnis +adeundis malorum finem posuerunt. Et quemadmodum dicitur Adam ad se +rediisse et resipuisse i.e. a sensuum oblectatione ad intelligibilium +rerum contemplationem revertisse, i.e. ligno vitae frui, quam Salomo[2] +veram sapientiam interpretatur, deinde Sethum plane divinum hominem ad +sui ipsius imaginem progenuisse: sic nobis accidit, cum aberrantes a +recta via, in sordibus ac coeno libidinum immersi, tandem aliquando +emergimus et in rectam salutis viam regredimur. Ac tametsi Deus Adamo +praedixisset, hunc moriturum cum fructu arboris prudentiae boni et mali +indicem degustavisset, non praeterea tamen aeterna morte damnavit, sed +uti Deus misericors est, ita quoque poenas semper irrogat peccatis ac +legibus leviores. Quin etiam[3] Adamo salutarem medicinam indicavit, cum +diceret: Fortassis vitae lignum decerpet et vivet in aeternum. + + [1.] Philo Ebraeus Allegoriar. leg. Leo Ebraeus de amore. + [2.] Proverb. 3, 12 sq. [3.] Alius: _enim_. + +FRIDERICUS: Salomo suis se retibus involvit; non[1] vides, ligno vitae +salutare crucis lignum aperte significari, in quo summam salutis spem +collocare debemus? + + [1.] Alius: _num_. + +SALOMO: Haec interpretatio non magis congruit verbo quam rotunda +quadratis. Est enim vox Ebraica #ets#, qua fructus, non lignum +significatur. Et quemadmodum Adamo resipiscentia peperit salutem +aeternam, ita cuique licuit et semper licebit, ope divina, quae deesse +nemini potest, a pravis cupiditatibus ad rectam rationem, a sensibus ad +intelligibilia redire ac vitam illam salutarem ac sempiternam adipisei +sine ulla bestiarum aut hominum caede ac mactatione. + +OCTAVIUS: Me quidem istius opinionis indignitate et peccati ficta +propagatione commotum, divina mens nescio quomodo afflavit, ut flebiles +Phaleucos flebili querimonia Christianorum effunderem: + + Humani generis querelas + Coelestis pater audiit[1] gravate + Excusantis originem malorum, + Quod primi vapulet parentis ergo, + Quodsi nunc redivivus a sepulcris + Surgat, sic proba diluet[2] nepotum: + Tandem absistite criminatione + Inani violare dignitatem + Meam, qui generis parens et auctor + Humani meliore stirpe cretus + Filios docui viam salutis, + Virtutes docui scientiasque + Doctrinam quoque liberaliorem, + Quam primus didici Deo docente[3]: + Quod defleximus a via magistri + Pellecti illecebris cupiditatum, + Istud fragilitatis est fatemur, + Sunt haec lecta suaviora poma + Non ab arbore delectationis[4]. + Sed a sensibus eruditiores + Facti, ad poma libidinum fovenda[5] + Nec non ad Veneres cupidinesque, + Deserta meditatione mentis, + Quae tamen moribunda languisset[6], + Nisi tunc revocaret[7] a magistro + Ad verum decus ideae supremae, + Ut coelestia cogitatione + Quasi pabula veriora mentis + Ducerem. Hoc sapientiae latentis + Arcanum exhibet arborum figura. + Hic me cultus amoris ac timoris + Divini cumulavit ac beavit. + Hinc cadaverum usibus carentem + In altissima templa collocavit. + O incredibilem stuporem eorum, + Qui tot Iliadas sibi malorum et + Contigisse suis calumniantur, + Quod[8] fructus vetiti sapore linguam + Oblectarimus[9] et palata gustu. + Nec patris facinus nocet nepoti, + Nec parentibus acta liberorum, + Quo[10] minus pariant sibi salutes + Divinisque opibus fruantur ipsi. + Fraude quisque sua, furore quisque + Suo plectimur, ac bono beamur. + + [1.] Alius: _audit_. [2.] Alius: _diluat_. [3.] Alibi: _ducente_. + [4.] Alius: _delicatiore_. [5.] Alibi: _fruenda_. [6.] Alius: + _tandem moritura languescit_. [7.] Alius: _revocaretur_. [8.] Alius: + _Qui_. [9.] Alius: _Oblectavimus_. [10.] Alius: _Qui_. + +SALOMO: Haec mea quoque sententia est. Nam qui fieri potuisset, ut Abel +immortali Deo tam gratus haberetur, si labes aeternas atque +indelebiles[1] maculas foeditatis parentum ab utero contraxisset? Cur +tanta laus pietatis, integritatis, justitiae ab ipso Deo tribuitur +Noacho, Henocho, Jobo, Mosi, Samueli, Eliae, si parentum peccatis ita +contaminati essent, ut non aliter expiari potuerint, quam si Deus +hominem induisset, ac turpissimo supplicio damnatus moreretur? Si scelus +illud originis hominem a Dei conspectu arcuisset, quod nulla infantis +miselli culpa contrahi potest, cur Mosi spiranti ac viventi Deus ipse de +facie, ut dicitur, ad faciem et quasi amicus amico colloqueretur?[2] Cur +etiam Abrahamum nostrae gentis principem tot ac tantis beneficiis +cumulavisset, ut propter eum populis omnibus divinae bonitatis fontes +aperiret, si conspurcatum tanta tamque funesta labe judicasset?[3] Num +potius tot ac tanta bona illi divinitus obtigerunt, quod mortales omnes +singulari erga Deum amore et fiducia superaret? Quod non in credulitate +quadam inani et in praemiis humanis spem rerum suarum, sed unius Dei +aeterni bonitate ac potentia collocaret. Cur denique Deus tot ac tam +multis prophetis,[4] si ab ipsa origine scelerati essent, se contuendum +ac fruendum praebuisset? Quae visio et fruitio divini vultus carne +contectis, quam illi pollutissimam putant, obtigit, quanto minus exuvio +carnis detracto frui licuit? At Christiani fingunt, sanctissimos illos +heroas apud inferos atque adeo in ipsis terrarum profundissimis ac +densissima caligine squalentibus locis tria quatuorve annorum millia +delituisse, nec +megan olbon katageusai+[5] prius potuisse, ut de +Tantalo Pindarus scribit, quam Jesus mortuus[6] et ad inferos delapsus +illos ex immanibus et teterrimis carceribus ereptos in coelum manu +duxisset. Inferos enim Tertullianus[7] fossam definit, in ipsis terrae +visceribus ac profunditate abstrusam, non autem mundum hunc sublunarem, +ut Origenes existimavit, quamquam in descensu inferorum omnes fere ab +omnibus dissentiunt. Discrepantia tamen multo major est, quam quod +Lazari, fame ac inedia consumti ac mortui, animam ab angelis in Abrahami +sinum et complexum subvectam tradunt evangelistae, Jesu nondum +mortuo.[8] Abrahamum vero ad rogationes et suspiria mali divitis +obsurduisse, cum apud inferos cruciaretur atque his eum[9] verbis +increpuisse: _Inter vos_, inquit, _et nos hiatus ingens intercedit, ut +neque hinc ad vos, neque illinc ad nos aditus patere possit._ Paucis +tamen post mensibus Lazari animam de sublimi coelestium loco in foetidum +et semiputre cadaver relapsam, ut pristinis mancipata carceribus iterum +Lazarus moreretur. Qui tot ac tanti errores ab ea peccati originis +concepta opinione dimanarunt. + + [1.] Alibi: _incredibiles_. [2.] Exod. 33, 1 sqq. [3.] Genes. 15 et + 22. [4.] Exod. 3, 24. Num. 12, 14. Jos. 5. Jes. 6. Ezech. 1, 10. + [5.] I.e. summam felicitatem gustasse. [6.] Alibi: _mortuos_. + [7.] L. 1. de anima. [8.] Luc. 16. 20 sqq. [9.] Alius: _illum_. + +FRIDERICUS: Si capita singula refutare velim, longius evagari +oporteret,[1] quam vestra patientia ferre possit. Ac tametsi disputare +prohibentur[2] mathematici adversus eos, qui scientiarum quamvis +certissimarum principia labefactant ac convellunt, ita nec adversus +Salomonem aut Toralbam disputandum esset, quippe qui in dubium revocant +christianae religionis fundamentum et ab radice[3] omnia convellunt, +scilicet peccati originalis in posteros propagationem. Si tamen erroris +opinione fallimur, quid est cur Esdras[4] tam ardentibus querelis +exclamavit: _O Adam, quid fecisti, quod non in tuum unius casum +redundavit, sed in nostrorum quoque, qui ex te orti sumus!_ Nam unus hic +locus a principe gentis Judaeorum Esdra omnibus omnium haereticorum ac +Pelagianorum argutiis satis abunde facere potest. Nemo tamen +Christianorum arbitratur, originale dedecus illud tantum esse, ut +hominem ab intuitu divinae lucis segregare debeat. Caetera quae de +carceribus patrum ante Christi mortem feruntur, neque decretis ullis +comprehensa et in arcanis divinae scientiae posita, curiosius scrutari +nefas est. Illud modo teneamus, morte Christi labem illam originalem +elui atque emendari. + + [1.] Alius: _oportet_. [2.] Alius: _prohibent_. [3.] Alius: + _absurde_. [4.] Lib. IV, cap. 7, 48. + +SALOMO: Neminem latere opinor, duos posteriores libros, qui Esdrae +tribuuntur, inter sacras litteras non censeri ac ne inter ea quidem, +quae Hieronymus[1] +apokrupha+ vocat. Ac siquidem talibus libris ulla +fides esset, multo commodius sapientiae libro crederetur, qui inter ++hagiographa+ recensetur, ubi autor Salomonem Regem ita loquentem +inducit[2]: _Eram_, inquit, _puer bono ingenio praeditus, bonam sortitus +indolem, imo bonus ipse cum essem, corpus incontaminatum adeptus sum._ +Hic Salomo ex matre prius adultera conceptus erat, nihilominus tamen +puram eum animam, purum corpus induisse testatur. + + [1.] In prologo Galeato. [2.] Sapi. 8, 9 sqq. + +FRIDERICUS: Quanti sint ea scripta, satis indicat auctor Jesus Sirach, +qui pro suo Salomonis regis nomen subjecit. At quanto verius pater +Salomonis[1]: _Ecce_, inquit, _in flagitiis conceptus sum, et in +peccatis concepit me mater mea._ Quanto verius etiam Jobus[2]: _Quasi_, +inquit, _mundus erit, de impuro semine conceptus._ + + [1.] Psalm. 51, 7. [2.] Jobi 15, 14. + +SALOMO: Demus illud, matrem in concipiendo peccavisse, quod tamen +christiani theologi[1] negant, quoad partum sit impura mater, impurus +foetus, an propterea peccator tantisper infans? Ac ne sol quidem ipse +nec angeli puri sunt apud Deum, non tamen propterea peccati originalis +labem contraxerunt. + + [1.] Petrus Lombardus II Sentent. et Scotus ib. + +OCTAVIUS: Summa disputationis est, Adamum a peccato resipuisse, ut +quidem omnes confitentur, nec peccatum illius ad posteros fuisse +propagatum, cum Caini parricidium modis omnibus gravius esset, quod +tamen in eo ipso resedit nec manavit ad nepotes. Neque vero Adamus ob id +mortuus est, quod ab intelligibilium rerum contemplatione ad sensibilia +delapsus fuerit, qui etiamsi in illa, in qua creatus fuerat, innocentia +atque integritate vitae perstitisset, moriturus tamen erat. Nam qui +Henochum et Heliam mortuos fuisse negant, quanquam ab Adamo genus +duxerant, falluntur. Quod enim divinissimis illis hominibus supplicium +atrocius contingere potuisset, quam cadavere sempiterno concludi?[1] Sed +divina potestate viventes adhuc et spirantes abrepti fuere, ne propter +summam integritatis ac virtutis opinionem pro Diis colerentur. Sic +quoque Mosen mortuum Deus sepelivisse dicitur[2], sic tamen ut mortalium +nullus sciverit ubinam. Nec profecto Adami posteritatem, si esset +immortalis, mille terrarum orbes caperent. Quemadmodum igitur innocentia +non fecisset immortale cadaver, ita nec peccatum fecit ut mortale esset. + + [1.] Genes. 5, 18 sqq. Sirach 44, 16. 49, 16. 1 Regum 17-19. Sir. + 48, 1. 4. 18. [2.] Deuter. 34, 6 sqq. + +CURTIUS: Haec pugnare videntur cum Pauli sententia[1]: _Per unum +hominem_, inquit, _peccatum in mundum intravit, unde mors secuta, et per +alterum justificatio ad vitam._ Item[2]: _Ab Adamo usque ad Mosen mors +regnavit in illis quoque, qui non peccaverunt, propter Adami +transgressionem._ + + [1.] Rom. V, 17 sqq. [2.] Rom. 5, 14. + +SALOMO: Quod ad legem usque a Mose promulgatam Paulus protulit imperium +mortis, satis significat, in lege illa certissimam hominum salutem +extitisse. Idem Paulus appellat[1] legem Mosis sanctam et sancta jussa, +et legis adjutores legis actionibus justificari scribit. + + [1.] Rom. 7, 12. 1 Tim. 1, 9. + +CURTIUS: Perspicua sunt Pauli decreta, nec quenquam sua sententia +dubitare patiuntur, scilicet ob unius hominis peccatum mortem in orbem +irrepsisse, quae omnes oppressit usque ad Mosen; quod non de morte +cadaveris dictum est, sed de morte animorum, qui sempiternis poenis +illigantur; deinde oblata salus est ex lege, quae jussa legis exequentes +salutem adepturos aperte declarat. Sed quoniam nemo fuerat aut futurus +sperabatur, qui satis legi facere posset, propterea efficacibus +argumentis Paulus conficit, legis actionibus justificari potuisse +neminem. Hinc illa manant: _Lex iram operatur. Nemo justus erit de +operibus legis. Evacuati estis a Christo, qui ex legibus justificamini. +Lex neminem ad perfectionem adducit. Lex a Mose data est, gratia vero +per Jesum Christum_,[1] quem locum sic interpretatur theologus +quidam,[2] ut nec veritas, nec ulla gratia in lege Mosis fuisse +videatur. + + [1.] Rom. 4, 15. Gal. 2, 16 sqq. 5, 4 sq. Ebr. 9, 14. 28. 1 Joh. 5, + 37. [2.] Calvinus in 1 Joh. 5, 37. + +SALOMO: Quis unquam fuit tantae impietatis atque amentiae, ut divinae +legis majestatem ita proculcaret? At quoties David exclamat: _Omnia +mandata tua veritas!_[1] Quin etiam Paulus ipse scribit, eos, qui legem +ipsam exequuntur, legis actionibus justificari.[2] Idem Christum frustra +mortuum declarat, si ex lege justificamur.[3] Quod autem gratia, vita, +salus legem amplectantibus proposita sit, millies repetitum legimus: +_Hoc fac et vives, haec est tua vita, haec tua salus est._ An illa Dei +promissa pro mendaciis habemus? Quid? Sapientissimus Salomo[4] legem +divinam appellat lignum vitarum, scilicet praesentis ac futurae vitae, +#ets chaim#. Et certe cum divina quaedam ac coelitus infusa vis olim me +ad divinae legis laudes inflammaret, haec adolescens carmina profudi: + + Purpureo mammas qui sugitis ore tumentes, + Unde sibi pater altitonans sua cantica promit, + Tum vos qui linguas didicistis habere solutas, + O pueri, molles animis teneraeque puellae,[5] + Dicite[6] divinos sacrosanctae legis honores! + Et vos, puberibus qui primum existis ab annis, + O adolescentes, semper decet ore diserto + Dicere divinos sacrosanctae legis honores. + Vos etiam strenui juvenes, et robore corpus + Et fortes animos plenis jam viribus aucti, + Dicite divinos sacrosanctae legis honores! + Et quibus acta prior cum laude maturuit aetas, + Illustresque humilesque viri, matresque pudicae, + Dicite divinos sacrosanctae legis honores! + Quosque graves annis aetas jam fracta caducis, + Urget ac occasum, precibus devota sacratis, + Dicite divinos sacrosanctae legis honores! + Vos itidem, quibus est sapientia summa tributa, + Munere coelesti, ut vultus spectare latentes + Sanctae scripturae liceat formamque venustam, + Dicite divinos sacrosanctae legis honores! + Angelici properate chori, quibus addidit alas + Pagina sancta leves, distinctas ordine triplo, + Ut doceat motus celeres ad jussa paratos, + Dicite divinos sacrosanctae legis honores! + Et vos flammiferi splendentia sidera coeli, + Quae regis magni nutu componitis orbem, + Dicite divinos sacrosanctae legis honores! + + [1.] Psalm 119, 86 (151). [2.] Rom. 7, 8 sq. [3.] Gal. 2, 4 sq. + [4.] Proverb. 3, 18 cf. Jes. 30, 4. Deuter. 28, 30. Num. 14. Levit. + 27. [5.] Duae hae antecedentes strophae desunt in alio codice. + [6.] Alius idem: _Dicere_. + +CORONAEUS: Haec divina carmina legem divinam decent[1] et eos, qui legem +exsequuntur.[2] Sed quis umquam hoc praeter unum Christum praestitit? Ob +id enim Paulus legem appellat paedagogum ad Christum, qua veluti +manuducimur ad ipsum; ut non immerito Justinus Martyr[3] quaerat, quid +sit lex? Praenunciatum[4] evangelium! Quid est evangelium? Lex impleta! + + [1.] Alibi: _docent_. [2.] Alius: _legi obsequuntur_. [3.] Quaest. + c. 1, ad Orthodox. [4.] Alius: _pronunciatum_. + +SALOMO: Cur ergo ad legem amplectandam legislator omnes ordines +excitans, ingentibus praemiis propositis, ad extremum populi concione +coacta, jam moriturus hanc orationem haberet: _Ecce[1] tibi proposui +vitam et bonum, mortem et malum._[2] Idem paulo post: _Contestor hodie +coelum et terram, me tibi vitam et mortem, beatitatem et exitium +proposuisse. Elige igitur vitam, ut vivas tu et liberi tui, scilicet +Deum ames obediasque voci ejus adhaereasque illi, quoniam ipse est vita +tua._[3] Cum autem leges de rebus omnibus clara voce tulisset et +quaecunque ad Dei cultum, ad mores conformandos, ad cupiditates +coërcendas, ad tuendam hominum inter homines societatem, denique omnia +maxima, media, minima, quae ad sacrificia, vota, ritus, expiationes +pertinent, disertissime tradidisset, an omissurus fuerat praecipuum +illud, quod a vobis jactatur, humanae salutis caput, scilicet unius +hominis ac Dei supplicio humani generis peccata atque illam quam utero +contraxerant originis labem, post annorum millia expiatum iri? Quis +putet, eum qui de tota sanctuarii structura, de cortinis, de vestibus, +de fibulis, de claviculis deque ciborum omnium delectu tam diligenter et +studiose cavisset, rem tanti momenti ad salutem adipiscendam fuisse +omissurum? Cum igitur in lege divina salus divina posita sit, frustra +Christus aut quisquis alius sua morte salutem pollicetur[4], ut homines +a virtute[5], a pietate, ab integritate, a legis observantia, a vero +aeterni Dei cultu seducat ad inertiam, ad vitia, ad hominum mortuorum[6] +impiam adorationem, quasi non in hominis cujusquam potestate positum +exsequi divina jussa et liberum exsequendae legis arbitrium, Adami +scelere posteritati ereptum fuisset. + + [1.] Alius addit: _inquit_. [2.] Deuteron. 30, 15. [3.] Deuter, 40, + 19. [4.] Alius: _polliceatur_. [5.] Alius: _virtutibus_. [6.] Deest + in alio codice. + +CURTIUS: Quis dubitet, quin Adamus suo scelere liberum arbitrium, sibi +divinitus tributum, amiserit ac posteris quoque eripuerit? + +CORONAEUS: Ita quidem Augustana confessione decretum, in eamque +sententiam quamplurimos nova religione imbutos homines convolare, contra +quam ecclesiae Romanae sententiis omnibus decretum videmus. Et vero quid +a judicio ferarum differt homo, si voluntas ei praeripiatur? + +FRIDERICUS: Male quidem agendi voluntas Adamo non est erepta, sed bene +agendi. Nonne inquit Paulus: _Quod volo bonum, hoc non ago, sed quod +nolo malum, hoc facio?_[1] + + [1.] Rom. 7, 19 sqq. + +TORALBA: Expendite, cedo[1], quid Paulus velit. Si enim illi +assentiamur, nec bene nec male agendi locus ullus homini relinquitur, +nec etiam ulla praemia bonis aut ulla peccatis supplicia constituere +oportebit. Quis enim arguat necessario peccantem?[2] Quis vel minima +mulcta dignum putet, cum scelus nisi voluntarium, imo nisi spontaneum +nullum esse possit? Sin flagitiosos jure plecti confitemur, quia liberam +agendi voluntatem haberent, qua quidem lascivientibus cupiditatibus +frena injicere ac sideribus ipsis, ut ait ille[3], superiores esse +queant, quae tandem ista sententia est, hominem usu rationis, i.e. +libera voluntate, penitus exuere, quanquam voluntas dici nullo modo +potest, si cogatur, ac propterea legibus soluti sunt, quosvis aut justus +metus aut furor impulit ad actionem. + + [1.] Alius: _quaeso_. [2.] Augustinus l. III de libero arbitr. + [3.] Ptolem ni. _centiloquo_. + +CORONAEUS: Ego quidem sic statuo, eos, qui liberum bene agendi arbitrium +hominibus adimunt, sceleribus suis latebras quaerere, ac flagitiis +omnibus portas aperire fatalemque Stoicorum necessitatem, omnium +theologorum ac sapientum sententiis profligatam vel jugulatam, revocare. +Inde illa paradoxa, quamplurimos sempiternis ignibus addictos, qui si +maxime cupiant, nihil boni tamen moliri possint, quosdam vero sic ad +salutem destinatos, ut si maxime velint, improbi tamen fieri nequeant. + +TORALBA: Hic quidem +argos logos+ ignavorum ac inertium hominum, non tam +rationibus, quam risu debet explodi, ut quidem Academicus Stoicum illum, +an uxorem duceret liberorum causa, dubitantem elusit hac ratione: Ad +quid uxorem domum ducas? Nam si liberos suscepturus es, etiam sine uxore +suscipies. + +SALOMO: Ut uno errore posito innumerabiles consequuntur, ita ex originis +peccato, quod nullum est, Christiani[1] liberam bene agendi voluntatem +eripi, tum ex eo mortales suppliciis sempiternis obligari arbitrantur. +At frustra leges jubent et inania forent divina promissa praemia, si +leges divinas exsequi non sit humanae potestatis ac ne voluntatis +quidem. + + [1.] Addunt alii: _homini_ vel: _hominibus_. + +CURTIUS: Ita quidem praeclare, sed non video, qua ratione liberum +arbitrium hominibus tribuatur post Adami lapsum, cum ne ante lapsum +quidem liberum haberet. Nam si praescientia divina falli non potest, +necesse fuit Adamum peccare. Deus autem non modo dicta factaque, sed +etiam omnes omnium cogitationes longissime prospicit, nec unquam falli +potest. Consequens est igitur, nos bene vel male agere non voluntate, +sed necessitate, nec ullam liberi arbitrii potestatem cuique unquam +fuisse. + +SENAMUS: Tametsi Deus velut de specula sublimi prospicit, viatorem in +latronum manus venturum, cum a recta via deflexit, non tamen propterea +id futurum esse oportet, sed potius quia id futurum esse Deus prospexit. +Ex quo intelligitur, nou necessario evenire, quae Deus praevidit. + +CURTIUS: Si Dei providentia sequeretur res humanas, ut tu quidem, +Sename, putas, aeterni Dei praescientia ab hominum opinione mutabili ac +fallaci dependeret, quod absurdum est. Nam ut scientia rei praesentis se +habet ad praesentia, sic Dei providentia sese habet ad futura. Jam vero +id quod scio, nunc necesse est ipsum esse. Igitur praescientia futuri +aeque necessaria est in Deo, qui nunquam opinatur, quo posito liberum +arbitrium perimi necesse est. Alioquin si providentia Dei non sit +necessaria, fallax est ejus opinio, quod vel cogitare nefas. Frustra +igitur turpia declinamus, aut prosequimur honesta. + +TORALBA: Non video, qui Aristoteles Stoicorum argumentis satisfaciat; +nam ut futura contingentia potuerint aliter atque aliter evenire, divina +tamen praescientia excidere non potest[1], quia rem prospicit non ut +futuram, sed ut praesentem, cum omnia Deo sint praesentia, nilul ei +praeteritum, nihil futurum esse potest, omnia tamen homiuibus sunt +libera. Nec[2] a tua voluntate providentia pendere videatur, ut +mutabilis sit, sed tuas quoque mutationes prospicit futuras, nec +propterea liberum arbitrium cuique est aderatum. Qua quidem ratione +omnibus fatalibus Stoicorum argumentis satisfactum opinor. + + [1.] Alibi: _possunt_. [2.] Alius: _ne_. + +SALOMO: Ego nec Stoicorum argutias, nec Peripateticorum rationes +expendo, sed divinae legis oracula. Moses enim, coacta populi concione, +contestatus est coelum ac terram, se populo vitam et mortem proposuisse. +Elige, inquit, vitam, ut vivas. Haec scripta,[1] prolata sunt duobus +millibus annorum post Adamum ac totidem millibus ante Christum. Ad quid +populus vitam eligeret, si ad sempiternum supplicium destinatus esset, +aut si nullam eligendae salutis potestatem haberet? Aut quam ob rem +divinis legibus omni studio intentum vellet hominem, quem re ipsa +suppliciis aeternis destinavisset? Inutilis labor, ridicula praecepta[2] +Dei, promissa ejus inania, spes inanis, inane studium, inanes virtutum +actiones, omnis denique pietas hominis, quem isti reprobatum +arbitrantur. Item falsum esset illud, quod Deus creavit hominem, eumque +arbitrio suae voluntatis permisit, legibus ei patefactis: _Si volueris_, +inquit,[3] _mandata servabis et ipsa servabunt te. Ignem et aquam tibi +proposuit, ad utrumvis manum porrige, vita et mors, simul bonum et +malum, homini sunt proposita, utrumvis ei placuerit, consequitur._ Haec +ille. Item Ezechiel:[4] _Da eis edicta mea, quae qui facit, vivet in +illis._ Et quidem Deus Mosi pro populo poenam deprecanti ac petenti, ut +se potius de libro vitae pateretur reduci, reposuit illud:[5] _Qui +peccavit in me, hunc ego de libro vitae delebo._ Sic autem in universum +psaltes lyricus: _Omnes_, inquit, _in libro tuo scribuntur._[6] Item: +_Deleantur_, inquit, _de libro viventium._[7] Denique ut uno verbo +argutiae futiles refellantur, Dei voce exclamantis: _perditio tua ex te +Israel, salus vero tua ex me est._[8] + + [1.] Addunt alii: _dicta_. [2.] Alius: _edicta_. [3.] Ecclesiastici + (Sirach) 15, 15 sq. [4.] Ezech. 20, 11. [5.] Exod. 20, 13. + [6.] Psalm. 139, 16. [7.] Psalm. 69, 29. [8.] Oseae 13, 9. + +OCTAVIUS: Ex his sequitur, Deum omnes homines salvos fieri velle et ad +sui cognitionem perduci.[1] + + [1.] Tim. 2, 4. + +CURTIUS: Hunc locum Octavius ex evangelicis scriptis, si fatetur, mutuo +accepit, si negat, furtum est. + +FRIDERICUS: Imo sacrilegium! + +SALOMO: Oportet rem sacram e sacro loco invitis custodibus surripi, +quanquam quicquid utile est in apostolorum ac discipulorum scriptis, +quantumcunque est, ex majorum nostrorum litteris ac libris excerptum. Id +autem, quod Paulus scripsit: _vult omnes salvos fieri_[1], plerosque +impulit in errorem, quasi voluntate[2] imperiosa Deus[3] hoc jussisset, +cujus imperio et voluntati, quia nihil obsistere potest, consequens +esset, exitio periturum neminem. Quod cum christiani theologi absurdum +putarent, ne quid inepte a Paulo scriptum videretur, sic +interpretantur[4] illa verba, ut Deus velit omnes salvos fieri, qui +salvi fiunt, eadem ratione qua dicitur, illustrare hominem venientem in +hunc mundum, i.e. quemcunque illustrat. Sed praestaret, illa verba Pauli +et Johannis una litura[5] inducere, quam sic interpretari. + + [1.] 1 Tim. 2, 4. [2.] Alibi: _voce_. [3.] Alibi: _Dei_. [4.] Petr. + Lomb. Sent. II. dist. 46. [5.] Alius: _litera_. + +SENAMUS: Ut Deus ad aeterna supplicia designarit quenquam, priusquam +nasceretur, mihi persuaderi non potest, cum apud Ezechielem[1] aperte +scripserit, se impiorum exitio nunquam delectari, quanto minus +innocentissimos infantes ad caedem, ad gehennam, ad aeterna tormenta +destinaret. + + [1.] Ezech. 33, 11. cf. 18, 23. + +SALOMO: Utrumque igitur absurdissimum, alios quidem ad aeternam vitam +sic comparari[1], ut si maxime velint, perire nequeant, alios autem a +Deo sic repudiari, ut nullis virtutibus, nulla integritate ad salutem +perduci possint. Cognoscite, quaeso, non hominis cujusquam, sed aeterni +Dei vocem ad prophetam: _Dic_, inquit[2], _populo huic, cum homini justo +dicam: vives, isque integritate et justitia fretus ad scelera se +converterit, nulla prioris integritatis aut virtutum suarum memoria +futura est, sed in flagitiis suis plane morietur. Rursus si homini +flagitioso dicam: certissime peribis, is tamen ab impietate ad +integritatem deflexerit, superiorum impietatum obliviscar, ut salutem +consequatur._ Atque illud est, quod saepius diximus, omnes libro vitae +ac beatorum albo conscriptos esse, nisi sua sese improbitate deleri +patiantur. Quod autem psaltes lyricus[3] optat, ut impii de libro vitae +deleantur, fieri non potuisset, nisi prius impii in beatorum albo +inscripti fuissent. At etiam Deus saepissime decretas suo judicio poenas +omnino eluit aut minuit. Cum enim denunciasset David, totam regionem +popularibus morbis funestatum iri, cum tamen in urbem Hierosolymorum +angelus Dei gladium exertum intentaret, Deum poenitere coepit ac pigere +tantae stragis, itaque angelum caede abstinere jussit[4]. + + [1.] Alius: _comparatos_. [2.] Ezech. 3, 20 sqq. [3.] Ps. 69, 29. + [4.] 2 Par. 21. 2 Sam. 24. + +CURTIUS: Si Deus a se repulit neminem, cur Jacobum dilexisse, fratrem +autem odio persecutum esse videmus[1], antequam nascerentur? + + [1.] Rom. 9, 13. + +SALOMO: Haec verba "_antequam nascerentur_" Paulus ut pleraque alia +subjecit. Neque enim apud prophetam[1], quem Paulus dicit auctorem, ista +leguntur. Nam duodecim duces ac populos armisque ac legibus florentes, +in posteris Esau excitavit[2]. Item uno capite legis: _Idumaeum_, +inquit, _non abominabere, quia frater tuus est._[3] Ac tametsi per +desertissima ac aridissima loca Idumaei rogantibus Israelitis aquas +pretio denegarent, vetuit Deus eis nocere aut eorum agros invadi. Sed +cum nepotes ac posteri populum Israelem exscindere conarentur ac +daemonibus mallent quam immortali Deo sacrificare, tum Deus odio justo +illos persequutus est. Huc enim pertinent Malachiae dicta, qui circiter +septimo et decimo saeculo scripsit post Esavi mortem. Et quidem si Deus +alios aliis anteferat, hos quidem opibus, illos dignitate, plerosque +formae excellentia[4], quosdam roborata[5] valetudine, alios judicii +praestantia, nonnullos imperii majestate aut pontificatus honore +decorare, denique paucissimos quosdam in coeleste domicilium sibi +adoptare velit, quis quo jure sibi querendum putet, si plus minusque +his, quam illis tribuit? _Dicetne argilla figulo: cur me fecisti sic?_ +Hoc enim sermone Esaias[6] docet, sua quemque conditione[7], divinitus +sibi concessa, contentum[8] esse oportere. + + [1.] Malach. 1, 2 sq. [2.] Gen. 36, 15 sqq. [3.] Deuter. 23, 7. + [4.] Alius: _diligentia_. [5.] Alius idem: _explorata_. [6.] Jesaias + 45, 9. cf. Rom. 9, 21. [7.] Alibi: _devotione_. [8.] Addunt alii: + _quemque_. + +FRIDERICUS: At[1] cum omni aetati, omni ordini, omni sexui patet porta +salutis, quoniam non tantum homines, quos orbi terrarum praefecit, verum +etiam creaturas omnes, complectitur summa caritate. Illud autem "_Esau +odio habui_" non eo pertinet, ut Deus ex utero quenquam oderit, sed ut +minus amare, minus etiam beare hos, quam illos intelligamus. Quis enim +vel momento subsisteret, si Deus illum odio persequeretur?[2] + + [1.] Alii id omittunt atque sequentia verba antecedenti + interlocutori tribuunt. [2.] Alius: _prosequeretur_. + +CURTIUS: Haec quaestio[1] de praedestinatione ac repudiatione, deque +libero arbitrio nobis est cum Romanis theologis disputanda. Sed ad +Salomonem redeamus. + + [1.] Alibi: _quae_. + +CORONAEUS: Non modo cum ecclesia Romana, sed etiam cum Hebraeis et +philosophis omnibus, praeter Stoicos, disputatio vobis est. Erubescant, +inquit Origenes[1], qui negant, in homine liberum arbitrium inesse. + + [1.] In cap. 5 Deuter. + +SALOMO: Moses Rambam in epistola, quam adversus astrologos scripsit: +Omnes, inquit, theologi confirmant, hominem liberum salutis arbitrium +habere. Deinde subjicit haec verba: Magnam propterea gratiam immortali +Deo habemus. + +CURTIUS: Ne propositam quaestionem deseramus, an scilicet quisquam legis +actionibus possit salutem adipisci, etiamsi libera arbitria cuique +darentur honesta prosequendi et turpia declinandi. Nego tamen, legibus +divinis satisfacere quenquam potuisse praeter Christum, a quo praesidia +salutis petenda ac speranda sunt, ut lege Mosis jam antiquata nos +absolveret[1], deinde legibus veteribus solutos, in unius sui morte ac +sanguinis effusione fiduciam omnem collocare doceret. Cum enim +detestabilium hominum exsecrationes legislator Moses complecteretur, +postremo capite hanc[2] subjicit: _Exsecratus esto, qui non exacte +praestiterit verba legis, ut ea exsequatur._[3] Ad quae respondebit +universus populus: Esto! Unde Paulus colligit, eos, qui in legis +actionibus salutem posuerunt, huic exsecrationi subjacere, quasi nullus +unquam divinis legibus innocens exstiterit[4]. + + [1.] Matth. 5, 20 sqq. [2.] Alibi: _haec_. [3.] Deut. 28, 15 sqq. + [4.] Phil. 3, 9 sqq. + +OCTAVIUS: Cur igitur Paulus gloriatur, se in justitia legis +irreprehensibilem fuisse? Nam ex eo sequitur, nihil ei mortem Christi +profuisse, sed pro eo Christum hanc exsecrationem pertulisse, cum in +cruce pependit. _Factus est_, inquit Paulus[1], _exsecratio et +maledictum, ut nos eriperet exsecrationi et maledicto._ + + [1.] Gal. 8, 10, 13. + +SALOMO: Saepe deprehenditur verba legis et prophetarum Paulus truncare +vel augere vel plane in alienam sententiam interpretari. Exsecratio +divinae legis his verbis concepta est: #Aroor asher lo yakim et-divrey +hatorah hazot#[1] i.e. _execratus esto, qui rata non habet verba legis +hujus, ut ea exsequatur._ Vox enim #yakim# significat _confirmare, ratum +habere_, ut Jonathan et Onkelos Chaldaeus uterque interpretantur. Id +autem Hieremias apertius explicat: _Execratus_, inquit[2], _esto qui non +audierit verba foederis, quod percussi cum majoribus vestris._ Quae +interpretatio tota sententia differt a Pauli verbis. Hic enim +exsecrationem imprecatur iis, qui non impleverint legem, quod nusquam in +lege divina scriptum reperias, sed is habetur exsecrabilis, qui nec +audit legem divinam nec foedus ratum habet. Hinc etiam alius error +manavit, ut plerique putent, eum, qui vel ab uno capite legis +aberraverit, omnibus legibus reum teneri. Sic enim Jacobus in epistola +scribit[3], quam tamen Eusebius et Hieronymus[4] a sacris litteris +rejecerunt. +Isteon+, inquit Eusebius[5], +hôs notheuesthai+, cum de hac +epistola statuerit uterque. Et quidem qui bovis alieni furtum fecisse +convictus erit, quinque boves, qui ovem, quatuor oves restituere lege +divina jubetur, qui autem non convictus, sed sponte furtivum bovem +reddit, adjecta tantum quinta parte pretii, quia poenituit facti, +peccatum ignoscitur, qui autem moechatur, occidit aut quid aliud +peccavit, deinde moerore ac poenitentia vitae ante actae ductus, priora +scelera virtutum actionibus rependit, in ea conditione est, ut nihil +deliquisse videatur, sed poenitendo legem ipsam explevisse, ut quidem[6] +superius Ezechielis auctoritate confirmatum est. Nam si verum esset, +quod Paulus scribit, neminem unquam praeter magistrum suum satis legi +facere potuisse, neminem legis actionibus perfectionem adeptum, insigni +mendacio David obligaretur, cum ita Deum contestatur[7]: _Legem tuam +custodivi, a lege tua non aberravi, a mandatis tuis non declinavi._ At +sui mendacii Deum ipsum testem cieret. Adulterium tamen homicidio +cumulaverat[8], sed quia poenituit, partim etiam facti poenas dedit, +veniam adeptus est. Id enim est legi obedire, legem exsequi, legi +parere, denique legem implere. Falsum est autem, legibus omnibus reum +teneri, qui vel in unam commiserit. + + [1.] Deuter. 27, 26. [2.] Jerem. 11, 3. [3.] Jacob. 2, 10. [4.] Cap. + 2 in Catal. [5.] Lib. II cap. 23 in Catal. [6.] Alius: _id quod_. + [7.] Psalm. 118, 14 sqq. [8.] Alibi: _cumulavit_. + +CURTIUS: Certe, si legum actionibus justificaremur, non autem beneficio +Christi, _nulla omnino est gratia_, inquit Paulus[1], _et frustra +Christus, humani generis redemptor, mortuus est._ Item: _Gratia Dei +salvati estis, per fidem, non ex vobis, ne quis glorietur._[2] Item: _Ut +justificati istius gratia haeredes simus._[3] Item: _Sine me nihil +potestis facere._[4] Quid igitur per te ipsum merearis, si nihil per te +ipsum sine Christo praestare possis? Infinitum sit, omnia Augustini +aurea dicta in hanc sententiam colligere. Omnes homines, inquit, +naturalem potentiam in Adamo perdiderunt et liberum arbitrium peccando +amiserunt. In qua sententia vides fuisse hos viros: Ambrosium[5], +Chrysostomum[6], Hieronymum[7], Gregorium[8], Bernhardum[9], +Augustinum[10]. + + [1.] Gal. 2, 21. [2.] Eph. 2, 9. [3.] Tit. 8, 7. [4.] Joh. 15, 5. + [5.] Epist. ult. ad Demetr. l. 1. cap. 7 de Caino et Abel. et in + Exod. l. 1. cap. 5. L. 12 de voc. Gent. 20 ad pop. Hom. 9. [6.] Ad + Demetriad. [7.] In Ezech. 12. [8.] De libero arbitr. [9.] Serm. 2 et + 15. [10.] De libero arbitrio s. Homil. 7. + +OCTAVIUS: Si testium ac theologorum multitudine et doctrinae praestantia +dimicandum est, ego doctoribus istis addam Ismaëlitarum theologos et +quidem Christianis omnibus longe clariores, Solymam[1], Zeidum, +Odmannum, Homarum[2], Balarem, Abacherimum, Calbanum, Zepheninium, +Elsarinum, Azebaram, Achemulam[3], Abaniphanum, Elfaridum[4] ac +innumerabiles alios, qui toto pene terrarum orbe legem Muhammedis +divulgarunt atque homines a caligine densissima ad clarissimam unius +aeterni Dei lucem et cultum revocarunt. Qui tametsi virtutibus ex +praeclaris actionibus plurimum, plus tamen divinae bonitati ac +beneficientiae tribuendum arbitrantur ac selectos quosdam esse ad +salutem, caeteros ad exitium designatos arbitrantur. + + [1.] Alii: _Scalidum_ vel _Halymum_. [2.] Alius: _Pomarum_. + [3.] Deest in alio codice. [4.] Alius: _Elsaridum_. + +FRIDERICUS: Non video cur theologorum christianorum clarissima lumina +cum ista Mahummedanorum fece debeant comparari. + +SENAMUS: Si autoritati plus tribuatur quam rationi, cur non etiam Verrii +Flacci libros de jure pontificio, et quae veteres Jovis mystae ac +theologi, quae iterum Camarim Bahalis et Sabaeorum sacerdotes libris +ritualibus prodiderunt, arcessere possimus? + +TORALBA: Si pergitis auctoritatibus agere, ego philosophorum familias +omnes excitabo, qui eruditionis ac doctrinae praestantia minutos istos +theologos facile vincant, sed praestat sensibus ipsis et perspicuis +rationibus argumentari. + +SALOMO: Ita quidem, nisi in rebus obscuris et ambiguis, in quibus mens +humana nullos exitus reperire potest. Jam certe tragoedos multari +oportet, qui +theon apo mêchanês+ et oracula divina audire ex ore +prophetarum et libris sacris, quos non modo Ebraeorum, sed etiam +Christianorum et Ismaëlitarum theologi jam pridem sua quisque religione +comprobarunt. + +FRIDERICUS: Tantum abest, ut innumeratos Arabum et Judaeorum errores, +qui suis se virtutibus ac legum actionibus, quasi fortissimo[1] +praesidio, justitiam adipisci posse confidunt, exaudiam, ut ne Curtii +quidem mihi opinio comprobari possit, in eo quod salutis summam a fide +pendere arbitratur, tametsi pluribus id video placuisse. Nam si fide +nostra justi sumus, nihil gratia cuiquam proficit, quoniam id totum, +quantumcunque est, quod credimus, totum inquam nostrum est. Nihil actio +decerpit ex illa assensione, quia nisi ab animi liberi summa assensione +pendeat, fides esse desinit. Verius est igitur, nos ipsa justitia +Christi, veri Dei et hominis, justos fieri, quicunque ad Deum +accesserunt. + + [1.] Alii: _munitissimo_, vel: _tutissimo_. + +CORONAEUS: Videtur Augustinus[1] inter utraque medium[2] ferire, cum +statuit, praeclaras actiones, quae fidem antecedunt, nihil proficere, +sed eas, quae fidem sequuntur. + + [1.] Qu. 76 et 85. [2.] Deest in alio codice. + +TORALBA: Illud quidem prorsus ab omni ratione alienum mihi videtur, nuda +assensione confiteri, Christum pro generis humani salute supplicio +affectum, ut immanium flagitiorum non modo veniam, sed etiam summam +justitia et integritatis laudem adipiscatur. Aristidem vero justum, +Solonem, Lycurgum, Socratem, Chilonem,[1] Phocionem, Platonem, Camillum, +Fabricium, Scipiones, Catones, Rutilios,[2] Papirios, qui ob virtutes +eximias immortale decus mortalium omnium judicio adepti sunt, quasi +sceleratissimos ac funestissimos sempiternis inferorum flammis ac +suppliciis crudelissimis torqueri et cruciari. + + [1.] Alii: _Philonem_. [2.] Deest in alio codice. + +FRIDERICUS: Aut damnati sunt aut aeternis inferorum suppliciis, quibus +mortales omnes primi parentis fraude obligantur, erepti et servati. At +sine servatore servari vel salvi fieri non possunt; igitur sempiternis +cruciatibus addictos esse, aut ut mitius agatur cum iis, qui virtutibus +heroicis claruerunt, in teterrimis ac retrusis terrarum cavernis, +densissima caligine obsitos coerceri oportet. + +OCTAVIUS: Profecto ne Christianis quidem, qui modo aliquid judicii +habent, haec probari puto. Nam si qua virtus hominem Deo gratissimum +efficere possit, non fides ac inanis credulitas de Christi morte, sed +constans in Deum aeternum fiducia praestat, et qui sic affectus est, ut +neque in seipso neque in praemiis[1] humanis spem ponat rerum suarum, +hunc oportet, singulari quadam Dei amore flagrantem, verae[2] +felicitatis suavissimos decerpere fructus. Haec illa fides est, vel +potius singularis erga Deum fiducia, quae virtutes omnes amplexa fovet +ac tuetur. + + [1.] Alius: _rebus_. [2.] Alius idem: _vitae_. + +SENAMUS: Ego praeclaris quemque actionibus beari statuo, et quo quisque +majore erga Deos religione, pietate in patriam, caritate in propinquos, +benignitate erga egentes, justitia in omnes exstiterit, eo beatiorem ac +immortali Deo, tametsi Deos peregrinos bona fide ac justo errore colat, +gratiorem futurum. Quid enim aequius, quid naturae magis consentaneum, +quam maxima iis praemia decerni, qui maxime de republica, de parentibus, +de propinquis, de tenuibus, denique de toto genere hominum mereantur? +Quoniam de immortali Deo mereri nihil ac ne gratias quidem pro sua erga +nos beneficientia habere possumus. + +CORONAEUS: Ego vero semper assentior sanctissimis ecclesiae Romanae ac +potentissimis Tridentinae synodi decretis, quibus anathematis +exsecratione urgentur ii, qui fidem sine operibus et qui opera sine fide +justificare putant. Quid vero vates ille[1] ex oraculo divino exclamat? +_Justus est, fide vivit!_[2] satis declarat, justis, non injustis fidem +profuturam, alioqui daemones et sceleratissimi quique inani credulitate +de morte Christi coelos raperent. + + [1.] Hab. II, 4. [2.] Alius: _Justus e fide vivit_. + +CURTIUS: Quoniam in justificatione salutis summa consistit, nihil opinor +accuratius nobis disserendum est. + +FRIDERICUS: Cum imperialibus comitiis Ratisbonae coactis Carolus V. +imperator de principum Germanorum consensu sex utriusque religionis +theologos rectissimos[1] adhibuisset,[2] ut Romanorum et Germanorum +religionis controversias componerent ac parati[3] simul coirent, a +capite justificationis humanae auspicandum putaverunt. In qua +disputatione cum tres Augustanae confessionis theologi Pflugium, Fabrum +et Groppeum Catholicos in suam sententiam pertraxissent et cardinali +Contareno, Romanae sedis legato, idem persuasissent, scilicet hominem +sola fide, nullo suo merito beari, Eckius vero, unus e Catholicis, tanta +in collegas ira exarsit, ut pontifices ac principes catholici ab eo +persuasi Carolum V. coëgerint, disputationem solvere, vigesima post die +quam inchoata fuerat, idque potissimum Azoti, Hispanici theologi +veteratoris,[4] oratione adducti, cum diceret, brevi futurum, ut +ecclesiae Romanae majestas collapsa difflueret, quoniam in praecipuo +religionis capite tot saeculis se de via deflexisse confiterentur. Et +versutissimus homo Germanis, quos ut barbaros et rudes irridebat, +similitudinem lignatoris proposuit, ligna findentis, a quo primum +exiguam fissuram fieri, deinde impulso ferreo cono[5] repente trabem in +partes dissilire docebat. Qua similitudine pontificii[6] adducti +perniciosissimam hanc disputationem dissolvere principes coëgerunt, +Contarenus vero cardinalis, Venetorum patriciae gentis dictissimus, qui +Lutheranis assentiri dicebatur, non sine maxima veneni suspicione paulo +post interiit. Deinceps ecclesiae Romanae antistites modis omnibus +antiquas caerimonias ac veteres ritus augeri ac tueri proposuerunt, ne +latum quidem unguem ab ecclesia primitiva discessisse viderentur, +tametsi plerosque pigeat tot ac tantarum ineptiarum ac praesertim +reliquiarum, lactis inquam virginei, cujus infinita copia tot saeculis +nondum exaruit; pudet referre caetera, quae vobis quam mihi ipsi notiora +sunt. + + [1.] Alibi: _doctissimos_. [2.] Acta conventus Ratisb. Sleidan. ad + a. 1530. [3.] Alius: _jurati_. [4.] Alius: _visitatoris_. + [5.] Alibi: _cuneo_. [6.] Alius: _pontifices_. + +SALOMO: Male jactis fundamentis, quaecunque super exstruas, uno ruunt et +eodem momento. Cum enim christianae religionis autores a vero[1] Dei +cultu deflexissent et homines mortuos pro immortali Deo sibi colendos +proposuissent, ne supplicium illud suo Deo jure a magistratibus illatum +videretur, humano generi salutare ac necessarium fuisse praedicarunt. Ac +tantum abest, ut supplicio Christi aut crudelitate erga eum justitia +mortali cuiquam parta sit, ut ea fide Christianorum quam longissime a +vera religione discedatur. Huic errori proximum est, quod omnes +theologi[2] Christiani et Agareni actionibus virtutnm aut fide aut +utrisque justificari posse opinantur, non modo apud homines, sed etiam +apud Deum immortalem. Nam saepe fit, ut sceleratissimus quisque apud +Deum habeatur justissimus hominum opinione. Sed ut Deus hominibus +eriperet arrogantiam et supercilium,[3] clara voce contestatur: _Nemo +viventium_, inquit, _coram me justificabitur._[4] Quae vox viventium non +modo ad homines pertinet, sed etiam ad angelos. Id autem apertius +confirmatur his verbis: _Num justior erit homo suo conditore?_[5] Ecce +in ministris suis non reperit stabile opus, et angeli sui vesani sunt, +impuri coeli, immundae stellae, si cum eo conferantur. Et quo minus +ambigeretur, id saepius repetitum legimus; deinde subjicit: Quanto +longius a consummata perfectione aberrant, qui luteas domos incolunt, +homines a luto concretos innuens. Item: _Quis purus esset de muliere +natus?_[6] At ne clarissima sidera quidem coram Deo pura sunt, quanto +minus frivoli ac futiles homines, qui quasi vermiculi putres censeri +possunt. Hic me rapit impetus, de admirabili Dei majestate ac sanctitate +cogitantem: + + O quis erit sceleris purus? quis crimine liber + Ante Deum? cui sol obscuro squallet amictu! + Mundities illi tanta est, ac tantus in ore + Majestatis honos, ut ei nitidissima quaeque + Aligerum facies tabe polluta[7] notetur. + O ter sancte parens![8] o non violabile numen + Aeternae mentis, cujus tam augusta potestas! + + [1.] Alius: _veri_. [2.] Deest in alio codice. [3.] Alius: + _superbiam_. [4.] Psalm 51 (52) 2. 4. [5.] Jobi 4, 9. 15. [6.] Jobi + 25, 4. 5. [7.] Alius: _maculis labefacta_. [8.] Alius: _pater_. + +TORALBA: Haec quoque Salomonis sententia philosophorum sanctiorum +decretis explicatur, quaecunque scilicet materiae concretionem ullam +habent, impura esse, ut merito Porphyrius[1] dixerit, nihil esse +materiale,[2] quod immortali Deo pollutum non sit, i.e. +ouden gar +enulon, ho mê to anôtatô+ +theô euthus akatharton+. Non quod[3] ullum +sit in ipsa materia malum aut vitium, ut plerique philosophi +arbitrantur, quod+kakopoion ti+ appellant, id enim superius falsum esse +demonstratum est; sed quoniam materia a[4] summa illa puraque divinae +naturae substantia quam longissime abest, quia fluxa, quia labilis, quia +caduca. + + [1.] +Peri apôleias tôn empsuchôn+. [2.] Alius: _immateriale_. + [3.] Alius: _quia_. [4.] Alii: _in_. + +CURTIUS: Nec justitiam Deo parem exigimus in homine, ac ne fore quidem +speramus, homines enim Deos esse oporteret, sed quantum humana vita ac +natura ferre potest. Ac tametsi homines non tantum materiae concretione, +verum etiam illa, quam saepe diximus, originis macula ac propriis +sceleribus conspurcantur, gratia Dei tamen propter Christum, Deum simul +et hominem penitus emundantur[1], ut quodammodo justi videantur. + + [1.] Alibi: _emendantur_. + +SALOMO: At gratia Dei et beatitate multo majore fruuntur angeli, qui ab +aeterno Deo propius absunt, qui tamen puritatis ac justitiae scintillam +erga Deum nullam ferunt.[1] Itaque cum Noacho[2] summam justitiae atque +integritatis laudem ipse Deus tribueret,[3] subjecit illud in suo +genere, i.e. strabo inter luscos. Quae cum ita sint, quis jure +assentiatur Johanni tam confidenter scribenti: _Scimus_, inquit, _quod +si Deus apparuerit, similes ei futuri simus, et quisquis hoc sperat, +purificat seipsum, sicut Deus purus est._[4] At ne Adamus quidem, si in +collata sibi divinitus integritate ac innocentia, quanta maxima in +homine esse potest, perstitisset, propterea justus apud Deum haberetur. +_Deus solus_, inquit ille, _justus est, ac praeter eum alius nemo._[5] +Si nemo integer, nihil purum, nihil mundum, non sol ipse, non angeli, +qui proxime ad immortalis Dei numen accedunt, nitidi sunt, tota illa de +hominis justificatione disputatio, an a fide pendeat, an vero ab +actionibus honestis, an ab utrisque, an etiam ab unius Dei gratia plane +inanis est, cum in hominem justificatio cadere non potest. Multo etiam +levius est, quod illam summam integritatem non Dei, sed hominum +ponderibus exigi putant oportere. Qui vero justitiam se suis actionibus +adepturos confidunt, audiant ad hominem omnium gravissimo testimonio +laudatissimum acerbam reprehensionem, qua nititur Elihu: _Si justus es, +quid tum?[6] aut[7] quid ad Deum tua seu turpia seu laudabilia facta?_ +Aliis quidem aut tibi ipsi profueris aut nocueris, nihil tamen Deo +accedit aut decedit. + + [1.] Ita omnes. [2.] Alii: _Noëmo_. [3.] Gen. 6 et 7. [4.] 1 Joh. 3, + 2. [5.] Eccles. (Siracid.) 18, 2. [6.] Job. 35, 7. [7.] Alius: _an_. + +TORALBA: Si nihil boni mereas agendo bene, nullam quoque poenam male +agendo ferre debes. At superius dictum est, actiones uniuscujusque +justissimis ponderibus exigi oportere. + +OCTAVIUS: Ismaëlitae Christianos potissimum virtutis actionibus, pietate +inquam, justitia, caritate, fortitudine, temperantia, longo intervallo +superare mihi videntur, quod ita instituti sunt ac imbuti, ut summam +salutis in virtutum actionibus positam confidant. Omnium tamen teterrimi +sunt, qui missarum vi, quas pecuniis promereantur, improbitates omnes +dilui arbitrantur, aut qui salutem in sola fide collocarunt, quae +sane[1] opinio in perniciem rerum publicarum longe lateque redundat. + + [1.] Alius: _certe_. + +CORONAEUS: Ab hac sententia abhorrui semper, ac profecto leges omnes +divinas ac humanas pessum ire oporteret, si nulla rerum praeclare +gestarum praemia[1], nulla supplicia peccatorum exstarent. Ac cur[2] +Deus Abrahamo diceret: _Per memet ipsum juravi, quia fecisti hoc, +benedicam tibi et propter[3] te populis omnibus._[4] Non dixit: +Singulariter ac gratis propter me tibi benedicam, sed: ob id quod +fecisti. Item: _Quisquis laudibus me cumulavit, ego illum honoribus +cumulabo._[5] Item: _Reddet homini secundum justitiam suam._[6] Item: +_In observandis mandatis tuis retributio multa._[7] Item: _Noë, Job, +Daniel sua justitia liberarunt animas suas._[8] Item: _Peccata tua +eleemosyna redime._[9] Item: _Vidit Deus opera eorum, qui conversi sunt, +et misertus est eorum._[10] Item: _Nonne benefacio ei, qui recte +ambulat?_[11] Infinitus sim, si omnia loca recenseam, quibus aperte +declaratur, ex ipsis operibus quemque praemia suppliciave laturum. + + [1.] Alibi: _merita_. [2.] Alibi: _ad quid enim_. [3.] Gen. 22, 16. + [4.] Alius: _in_. [5.] Psalm. 8, 6. [6.] Hiob 34, 11. [7.] Proverb. + 13, 13. [8.] Daniel 9, 5 sqq. [9.] Psalm. 51, 3. [10.] Jesaiae 55, + 7. [11.] Psalm. 84, 12. 28, 10. + +FRIDERICUS: Officio nulla merces debetur. Qui juste vivit, si[1] tamen +ullus est, sed nullus est, nihil nisi ex officio agit. Igitur qui juste +vivit, nulla mercede dignus est; est enim contraria officio merces. At +qui scelerate quid agit, contra officium facit; qui contra officium +facit, poenam meretur; igitur scelerati jure plectuntur, nec tamen +justi, si qui sint, ulla praemia merentur. Ac propterea Christus, Deus +verus et homo, cum ad salutem homines cohortatur: Cum feceritis, inquit, +omnia quae fieri oportet, tum dicite: servi inutiles sumus, sive quod ex +officio id debemus, sive quod nulla penitus ad Deum utilitas ex his +actionibus derivatur. Nulla igitur justitia cuiquam ex actionibus +praeclaris comparari potest. + + [1.] Desunt haec sedecim sequentia verba in aliis codicibus. + +SALOMO: Concedo illud, ex actionibus, quantaecunque sint dignitatis, +justum fieri neminem, multo minus ex inani credulitate in Jesum mortuum, +sed ex honestis actionibus ab aeterno Deo quemque beari, et quo quis +justius et honestius vixerit, eo beatiorem et immortali Deo fore +gratiorem. Omnes enim creaturae ac daemones quoque beantur plus minusve +pro largientis effusa bonitate, aut suscipientis capacitate, aut +respuentis oblatam lucis affluentiam indignitate. Aliud est enim beari, +aliud justificari, quae, a theologis christianis confusa aut panim +perspecta, graves in hac disputatione tam obscuritates quam errores +pepererunt. Nam si nulli nisi justi bearentur, nemo bearetur unquam. At +omnes creaturae beantur, nulla tamen justificatur, nulla tamen caret +immunditia ac impuritate. Quarum rerum differentia confusa ut planius +intelligatur, fingamus verbi gratia, regem potentissimum equos celeres +servis dono dedisse, alios quidem aliis praestantiores, pro sua erga +quemque benevolentia, ut quemque plus minusve dilexerit, ea tamen lege, +ut omnes in stadio currant, recusantibus vero aut cursum detrectantibus +metu vel inertia, equos ademtum iri, proposita capitis poena ei qui +alterius equum violarit aut socium supplantarit, quo minus curreret, aut +furto dicto domino equum averterit. Currentibus etiam praemia varietate +dissimilia proposuisse, scilicet aerea, argentea, aurea, vestes +pretiosasque gemmas, eoque praestantiorem cuique mercedem, quo quisque +citius metam attigisset; peracto cursu regem praemia quae promiserat, et +iisdem legibus, quas dixerat, bona fide dedisse; qui cursum +detrectaverant, ut inertibus equos ademisse, caeteros qui non solum +currere noluissent, sed etiam aliis impedimento fuissent, aut equos +abegissent, persequi jussisse, comprehensos supplicio addixisse, num +dicemus, merita quemque praemia tulisse? + +CURTIUS: Sic opinor. + +SALOMO: Cur ita? Cum rex servis nihil deberet, quippe sui essent, quos +pro suo jure sine ullis praemiis ad cursum cogere, vendere, necare[1] +potuisset[2]. + + [1.] Alibi: _vetare_. [2.] Alius: _possit_. + +FREDERICUS: Demus illud, sed quoniam promisit, fidem fallere contra +decus et dignitatem esse judicaret. + +SALOMO: Debitum igitur est, non quia Deus debitor sit hominis, homo +creditor quasi suo jure praemia reposcat, sed quia dignitas promittentis +agitur in pollicitatione rerum earum, quas promisit, etiamsi nullo jure +deberet. Quodsi equites illi, qui graviter ac strenue cucurrerunt, +honeste quia sunt educati, non modo gloriam sibi nullam arrogabunt, sed +etiam eleganti oratione regi praemia largienti gratias agent, victoriam +illi acceptam ferent, tum quia servos educarit et ad cursum non modo +instruxerit, verum etiam equos citatissimos et ad cursum adeundum +velocissimos donarit. Quanto magis immortali Deo nos omnia ferre accepta +debemus, quod de nihilo nos creavit, quod corpus et mentem dedit, bene +currendi leges praescripsit ac docuit, currentes in stadio virtutum +adjuvit, labentes sustinuit, lapsos saepius erexit, erectos ad metam +perduxit. Sic enim sapientiae magister oratione eleganti[1]; _Noli_, +inquit, _coram rege superbire!_ Quod alibi apertius his verbis: _Noli te +justificare ante Deum, ab eo enim nostra salus dependet._ Cum Jobus, +mortalium omnium Dei judicio, integerrimus, graviter quereretur, quod +cum justissime ac sanctissime semper vixisset, attamen ingenti +calamitatum omnium multitudine premeretur, Elihu collegarum et amicorum +errores coarguens, quod illum suo merito ac peccatorum conscientia +plecti dicerent, graviter disseruit ac docuit, Deum injuriam afferre +nemini. Ac tametsi Jobus summa semper integritate vixisset, Deum tamen +quae sua erant quaeque Jobo fruenda precario dederat, suo jure repetere +ac vindicare potuisse, scilicet opes, liberos, servos, aedes, +salubritatem, imo etiam mentem ac vitam ipsam, idque sine injuria +cujusquam. Cum tandem ejus constantiae ac fortitudinis periculum +fecisset, ea quae repetiverat Jobo abundanter ac cumulate rependit, opes +inquam, greges, armenta duplicavit, uxorem etiam liberorum foecunditate +beavit, denique vitam ejus cum exploratissima corporis ac mentis +incolumitate in annos centum quinquaginta propagavit[2]. Sed hoc ad +summum felicitatis fastigium[3], quod sese illi fruendum ac visendum +dedit, in quo quidem non justificationis aut justitiae, quae homini +contingere non potest, sed beatitatis humanae summa consistit. Postremum +illud admonendi sumus, justitiae decus nullum clarius esse, quam eorum +qui toto mentis impetu Deum amant ejusque edicta exsequuntur, nulla +sperata mercede, tametsi certo sciant, nunquam bonis defuturam. + + [1.] Ecclesiastici (Siracid.) 10, 29. 11, 4. [2.] Jobi 42, 10 sqq. + [3.] Alius: _praecipuum vero_. + +CURTIUS: Praeclara et ista quidem, nisi Salomo a capite aberraret, cum +Christum inficiatur Deum esse, qui non ex debito, sed ex gratia omnibus +praemia largiatur, qui sanguine originis maculas et omnia omnium +flagitia solus abstergat. Nam ex eo, quod Salomo omnes homines injustos, +impuros, immundos etiam ab utero prodire confitetur, labem originis +quodammodo agnoscit. + +OCTAVIUS: Si peccatum est in homine, quod a conditoris sui puritate et +sanctitate quam longissime abest, angelos etiam et sidera, quae impura +sunt apud Deum, originis peccato dicemus obligari. Quae si absurda sunt, +et ea quae ex his sequuntur, absurda videri necesse est, eoque +absurdiora, quo minus illa imperfectio perfici potest, nisi creatura +Deus fiat. Ex quo efficitur, Christum si mortuus esset, quod Ismaëlitae +constanter negant, immunditiem illam seu labem originis, ut libet +appellare, curaturum[1] non fuisse ac ne potuisse quidem, si maxime +voluisset: non etiam si Deus fuisset, ut Christiani fuisse credunt, +quoniam quod genitum sit, mundum ac purum fieri non potest. Multo minus +id quod de muliere genitum sit, ut Christus, nisi de creatura quasi fiat +creator, quod ne Deus quidem facere potest. + + [1.] Alii: _creaturum_. + +CORONAEUS: Prospiciendum est, ne quid nobis excidat, quod sit alienum a +majestate divina. Neque enim comprobare[1] possum haec scholasticorum +decreta, quae impietatem sapere mihi videntur, scilicet Deum non facere +posse Deum, non posse contradictoria simul et semel vera efficere. +Verius ac temperantius dici decuit, opinor, creaturam non posse Deum +fieri, neque enim creatoris potestas imminuitur ob creaturae ac subjecti +debilitatem ac impotentiam. Non igitur impotentia Deo tribuitur[2], quod +nec homines, nec ne angeli quidem justi sint aut fuerint unquam aut +futuri sint olim, sed quia nec angelica nec humana creatura perfectae ac +consummatae justitiae capax est, multo minus divinae illius praestantiae +ac puritatis, quam ne cogitatione quidem attingimus, at ne bonum quidem +illud, quod optimus quisque cupit, efficere aut praestare potest, ut +Paulus de scipso queritur[3]. + + [1.] Alii: _probare_. [2.] Alius: _tribuatur_. Alius: _Dei creatur_. + [3.] Rom. 7, 19. + +SALOMO: Nihil divina lege jubetur, quod praestare si velis, non facile +possis. Ac miror, Paulum, quem tanti fecisti, hoc scripsisse, cum alibi +jactet et glorietur[1], se justitia legis irreprehensibilem fuisse. Quis +vero tam crudelis legislator exstitit unquam, qui, quod fieri non +posset, suis imperaret? Ac si quis uspiam exstitit adeo[2] crudelis, +quam scio neminem, illud tamen de legislatore omnium optimo ac mitissimo +sentire scelus, cogitare nefas, dicere capitale est. _Gustate_, inquit +ille, _et videte, quam suavis est Deus!_[3] Ac tantum abest, ut quicquam +quod fieri nequeat imperet, ut reum faciat totius legis, qui ab uno +capite aberraverit[4]; ut etiam is, qui omnia praecepta[5] legis +violaverit et poenitentia ductus ad honesta persequenda redierit, omnium +improbitatum veniam consequatur. _Non prius_, inquit David[6], +_differam, confitebor de peccato[7] quod tu jam ignoveras._ Contra quid +Paulus[8]? _Recognoscite quaeso, si volentes_, inquit, _peccaverimus, +post acceptam veritatis cognitionem, nulla restat amplius hostia pro +peccatis, sed formidabilis expectatio[9] judicii et ignis +vehementis[10], qui nos devorabit._ Videtis, ut ne confessioni quidem +aut poenitentiae locum homo iste relinquat. Et sunt qui legem divinam +christiana putant acerbiorem, nec ipsi a vero deflexisse mihi videntur. + + [1.] Phil. 3, 9 sqq. [2.] Alius: _tam_. [3.] Psalm 34, 9. + [4.] Alius: _aberraret_. [5.] Alius: _capita_. [6.] Psalm. 32, 5. + [7.] Alibi: _peccata_. [8.] Ebr. 10, 26 sqq. [9.] Alius: _expiatio_. + [10.] Alius: _vehementia_. + +SENAMUS: Hic unus Pauli locus est, qui multos in salutis[1] +desperationem adduxit. Nec defuerunt, qui hanc ad Ebraeos epistolam non +modo Pauli esse negarent, sed etiam rejicerent omnino. + + [1.] Deest in alio codice. + +FRIDERICUS: Ego rejiciendam non puto, cum summa conciliorum consensione +probata sit, sed +huperbolikôs+ scriptum opinor hunc locum ad +improbatoram terrorem, cum omnibus scripturae locis venia +poenitentibus[1] proponatur[2]. Nec verum, a Deo quicquam juberi, quod +fieri[3] non possit. Sic enim Cyprianus[4]: Qui dicit, Deum impossibilia +imperare, maledictus esto. Haec ille[5]. Sed tanta est imbecillitas +humanae fragilitatis et cupiditatum impotentia, ut advocato et mediatore +Christo, vero Deo et homine, semper egeamus. Is autem, abrogatis morte +sua bestiarum sacrificiis ac ritibus veteribus Judaeorum, quasi vepribus +expurgatis, viam reddidit multo faciliorem et planiorem, novarum +tabularum, quibus omnia flagitia diluuntur, promulgatione. Itaque +peccatores ad se convocans et quasi ad epulas invitans: _Venite_, +inquit, _ad me omnes, qui onerati estis, ego reficiam vos; jugum meum +suave est et onus meum leve._ + + [1.] Alius: _petentibus_. [2.] Jerem. 7, 7. [3.] Alibi: _aut + prohiberi_. [4.] In serm. de bapt. Petr. Lomb. dist. 39. l. 3. + [5.] Alius: _Haec illius vox est_. + +OCTAVIUS: Non video, Christum lege ulla jussisse aut imperandi +potestatem habuisse, ac multo minus leges a Deo latas abrogavisse. Id +autem his verbis aperte declaravit: _Non veni, leges solvere, sed +adimplere._[1] Veteris enim summa legis est in duabus decalogi tabulis, +quas Christus non magis abrogare voluit aut potuit quam naturae leges, +cum nihil aliud duabus tabulis quam naturae lege aequissima contineatur, +ut superius demonstratum est. Non satis mirari possum, quid sit, quam ob +rem Martinus Lutherus decalogum nihil ad Christianos pertinere +affirmabat, nisi quod judicabat, Christianam legem stante decalogo stare +nullo modo posse. + + [1.] Calvinus abrogasse negat in cap. V, 12. 15 ev. Matth., negat + etiam fuisse novum legislatorem. + +FRIDERICUS: Lutherum omnibus laudum generibus cumulatissimum summa +pietate ac eruditione Christianos aberrantes in rectissimam ac +tutissimam viam deduxisse confido, ut ejus scripturae[1] et actiones +aperte declarant. Ne quis putet, decalogum abrogare voluisse, sed ut +omnes intelligerent, non satis esse in decalogo praesidii ad sempiternae +salutis adeptionem, nisi prius in Christi veri Dei ac servatoris optimi +maximi, supplicio acquiescamus, quandoquidem[2] leges Mosis nemo exsequi +potuit unquam. + + [1.] Alii: _scripta_. [2.] Alius: _quoad_. + +SALOMO: Profecto disciplinae, quae litteris evangelicis continentur, non +modo lege divina sunt acerbiores ac difficiliores, sed etiam ejusmodi, +quas mortalium nemo praestare queat, ut Trypho Ebraeus disserit apud +Justinum[1]. Nam ut pauca de multis, vetant ulla divortia fieri, nisi +uxor adulterii convicta fuerit. Quod quam difficile sit, satis +intelligunt, qui judicia tractant. Et ut adultera non sit uxor, quid[2] +iniquius est, quam cum hoste domestico invictum vincere, aut insidias +innocenti struere, ut capitali supplicio circumveniatur, aut uxoris et +familiae alterius existimationem in apertum discrimen vocare, aut +efficere ut venenis aut occultis insidiis alteruter pereat, Christo +divortia vetante. Illud etiam contra naturam est, ut adulterii causa +segregatis matrimonia prohibeamus. Nam ista ratione aut turpiter +moechari, aut publice fornicari, aut foedissime pollui, aut aliquid +turpius his omnibus tentari necesse est. At lex divina de divortiis, +nunc omnium populorum, praeterquam Christianorum, communis ac veterum +Romanorum justissimis legibus comprehensa, non tantum[3] uxores +temperatiores, sed etiam viros obsequentiores afficiebat, divortii metu. +Caedes etiam violentas ac venena domestica et latentia penitus +sustulerat. Quid autem a natura, quid a puritate sacrorum, quid a +sanctitate divina magis alienum, quam quod a Christianis videmus +interdici sacerdotibus jura connubiorum? Quid exitialius, quam puellas +innumerabiles continentiae votis sempiternis, natura vetante, obligari? +Inde libidines utriusque sexus effusae, inde violenti abortus, +parricidia, adulteria, stupra et in ipsis templis meretricia lenocinia +et foeditatibus inexpiabilibus sacra omnia conspurcata, quae ne paganis +quidem licuissent. Quin etiam Romani olim flaminibus Jovis vetuerant,[4] +repudiare uxorem et uxore mortua sacerdotio abdicare jusserant. + + [1.] In dialogo cum Tryphone. [2.] Alius: _quod_. [3.] Alius: + _tamen_. [4.] Alius: _vetuerunt ... jusserunt_. + +CORONAEUS: Vos coelibatum in sacerdotio Christianorum utriusque sexus +video improbare, propter impendentia pericula, quae Augustinum +coëgerunt, ut aperte[1] scriberet, meretricia non esse de republica +tollenda. Aufer, inquit,[2] meretrices de rebus humanis et turbaveris +omnia libidinibus. Sed si lege divina prohibetur sacerdos, sanctuarium +ingressurus, triduum ab uxoris contactu abstinere, quanto justius est, +pontifices christianos, qui quotidie sacratissimum illud corpus Christi, +Dei et hominis, contrectant, et in illo sanctum sanctorum quotidie +ingrediuntur, vivere in perpetuo coelibatu. + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Lib. II. de ordine. + +SALOMO: Divina lex vetuit, sacerdotem, qui populum expiaret, uxorem +triduo ante contingere. At expiationis dies singulis tantum annis semel +occurrebat, at isti toto sacerdotii tempore interdicunt nuptiis, non +tamen meretricibus. Consimile est illud, quod lege divina sacerdotibus +usu vini interdixit, cum in sanctuarium ingrediuntur; cur igitur +christiani sacerdotes vino in perpetuum, uti uxore et connubiis non +abstinent? A meretricibus tamen non abstinent, ut nec a vino, sed +continuis lenociniis et commessationibus, scorta utriusque sexus mutare +et commutare, non sine maximo totius ecclesiae christianae dedecore +consueverunt, ne legibus connubialibus, quibus caeteros obligant, ipsi +teneantur, quo fit, ut e templis exeuntes, aqua lustrali seipsos +conspergant. Sic enim Lycurgus[1] orator Alexandri Magni adulatoribus, +quem Deum esse praedicabant: O qualem Deum, inquit, a cujus aedibus +exeuntes aqua lustrali conspergi oportet! Ex omnibus tamen +christianis[2] decretis nullum magis +adunaton+, quam quod ei, qui +maxillam dextram caedat, jubentur obvertere sinistram et ei qui pallium +rapuerit, tunicam quoque permittere diripiendam, et qui fatuum aliquem +appellaverit, sempiternis inferorum ignibus obligari. + + [1.] Plutarchus in apophthegm. [2.] Alius: _Christianorum_. + +TORALBA: Illud profecto contra naturam est, eum, cui quis alapam[1] +inflixerit, rursus ad se percutiendum et spoliandum invitare. + + [1.] Alii: _buccam_. + +SALOMO: At quanto faciliora sunt divinae legis mandata? quae etiamnum +Paulus ipse ita observasse gloriatur, ut justitia legis esset +irreprehensibilis. Item Lucas testatur, Zachariam et Elisabetham coram +Deo in omnibus praeceptis ac mandatis irreprehensibiles exstitisse.[1] +Quibus argumentis Justinus martyr[2] aperte convincit, lege divina nihil +prohiberi aut juberi, quod ab homine praestari non possit, modo velit. +Quid autem tota legis justitia? Diligere Deum plus seipso, proximum vero +ut seipsum, quod facere quisque potest. Deinde subjicit, quod igitur +dici solet justificari neminem ex lege? Non dicitur quia non possunt, +sed quia nolunt, voluntate enim ad ea, quae fieri possunt, uti solemus. +Est igitur christiana lex multis partibus difficilior, quam divina. +Omitto ritus inanes, quorum multitudine factum est, inquit +Augustinus,[3] ut Christianorum conditio nulla deterior quam Judaeorum +videatur. Quid si Augustinus caeremonias hodiernas ecclesiae Romanae +videret? Nam qui pecorum sacrificia jam pridem antiquata nobis +objiciunt, ipsi Jesum in sacrificio, sic enim vocant, continuo vorant, +dilacerant, diripiunt. + + [1.] Luc. 1, 6. [2.] Qu. 103 ad orthod. [3.] Ad Januar. + +CURTIUS: Nos ecclesiam Helvetiam secuti amplexamur illas +anaimatous +thusias kai doxologias+, ut Cyrilli[1] et Eusebii[2] verbis utamur, vel +tauros labiorum nostrorum, ut Amos propheta loquitur, Deo aeterno +mactamus. Sed ne a proposita quaestione discedatur, miror cur Salomo +tantopere divortia cupiat, cum Valerius Maximus Romanos ob id potissimum +laudet, quod annos plus amplius quingentos divortia nulla vidissent, ac +probro datum fuisse Spurio Camillo, quod ab uxore prius divertisset. +Quid autem perniciosius, quam corruptorem publicum quascunque volet +puellas connubii specie fraudare et corruptas a se ablegare posse? + + [1.] Ad Regin. [2.] Demonst. evang. l. I. + +SALOMO: Pluribus propositis incommodis, graviora semper fugienda. +Gravius est ac periculosius,[1] necari veneno, aut moechari, quam +divertere. Quis autem locare velit puellam ei, qui sine causa diverterit +ab honesta et pudica uxore? + + [1.] Alius: _perniciosius_. + +CURTIUS: Omissa divortiorum disputatione, non tam[1] de facilitate +exsequendae legis Christi, quam de legislatoris praestantia quaerendum +est. Nam si quid peccatum erit, praesto semper est advocatus, orator, +patronus idemque legislator Christus, quo Judaei et Ismaëlitae miseri +destituuntur. Unde vero salutem sperare potest is, qui Christum verum +Deum et hominem venientem ad se, non excepit, oblatum respuit?[2] _Ipse +est_, inquit Paulus,[3] _sanctificatio[4] nostra._ Item: _Mortuus est +propter delicta nostra et resurrexit propter justificationem nostram._ +Quid Hieronymus?[5] Oratio, quae non fit per Christum, peccatum est. +Haec ille. Cum igitur sine Christo Deo nulla salus homini cuiquam +speranda sit, cur amplius in legibus Mosaicis, quae jam pridem sua +vetustate extabuerunt, haeremus? Per Christum solum, inquit Cyrillus,[6] +patet aditus ad regna coelorum. + + [1.] Alius addit: _opinor_. [2.] Alius: _rejecit_. [3.] 1. Cor. 1, + 30. Rom. 4, 24 sq. [4.] Alius: _justificatio_. [5.] In Psalm. 59. + [6.] In cap. 3. Joh. + +OCTAVIUS: Si Christum oratorem et exoratorem unum habetis, cur Christus +discipulos consolatur? _Rogate patrem meum_, inquit, _et alium advocatum +vobis dabit?_[1] Cur praeter istos oratores et patronos infinita millia, +i.e. totidem fere, quot homines mortuos, Christiani invocatis, cum +invocatio religiosa soli Deo debeatur? Invoca me et eruam te! Invoca me +et vivetis. Id autem saepius repetitum legimus[2]. Omnium tamen +angelorum ac divorum ordines precibus ac solennibus festis, non aliter +ac Deum aeternum prosequimini, ac plerique multo ardentius ac +studiosius, quam Deum ipsum, cui nulla dies vacua sacrorum[3] +relinquitur in fastis. Quanto melius Ismaëlitae, qui non modo unius +aeterni Dei cultum sibi proposuerunt, sed etiam tabulam pictam ad +spectaculi fructum habere capitale ducant! + + [1.] Joh. 14, 16. 26. 15, 26. 16, 7. [2.] Psalm. 41. 140, 5. Jerem. + 29. Joel 2. [3.] Alius: _sociorum_. + +FRIDERICUS: Ista quidem controversia nobis est cum ecclesia Romana, quae +angelorum coetus ac beatorum mentes votis complecti docet, cum tamen +unus tantum advocatus proponi debeat, Christus Deus, cujus nomine vota +concipimus, per quem fausta omnia precamur et adversa deprecamur. + +CORONAEUS: Ego quidem sic a doctrina informatus, sic a majoribus imbutus +sum, ut ab ecclesiae Romanae, quae sola Dei ecclesia restat, decretis +vel latum unguem discedere nefas ducam. Mediatorem quidem unicum, +generis humani pontificem maximum agnoscimus Christum, sed quid vetat, +Christo patronos inferiores habere? Oratores angelos inquam, virginem +Mariam, apostolorum et martyrum coetus, non quidem ut salutem nobis +tribuant, quoniam unus est servator hominum Christus[1], sed ut pro +nobis rogationes ferant. Quanquam vester Lutherus, Friderice! beatorum +mentes revereri oportere confitetur[2], cujus auctoritatem sequitur +Bucerus[3]. Cum enim Christianorum opibus Judaei oppressi sedibus +Hierosolymorum exacti fuissent[4], Deum immortalem! qui concursus fuit +hominum ad loca religiosa, quae urbis sanctitas, quae sepulcri, quae +praesepii, quae crucis, quae monumentorum omnium! Cur autem Hieronymus +non modo pro divorum honoribus, sed etiam pro eorum reliquiis tam +accurate contra Vigilantium scripsisset, ut etiam daemones reliquiarum +ope fugari confirmaret? Cur Ambrosius[5], Gregorius Turonensis[6], +Augustinus[7], caeteri tantis honoribus ac laudibus divos +prosequerentur, si scelus id esse putarent? + + [1.] Desunt sex haec antecedentia verba in uno codice. + [2.] _Lutherus_ in purgatione, qua queritur, aliquot articulos falso + sibi ab adversariis impositos. _Oecolampadius_ in Chrysostomum divos + pro nobis assiduo orare scribit. [3.] In defensione ad Abrinensem + episcopum. Ep. 8. [4.] Alius: _cessissent_. [5.] Ep. ad Episc. et ad + Col. l. X. cp. 85 et Serm. 91. [6.] De Gloria Martyr. [7.] Lib. III. + de cruce Dei. + +CURTIUS: De viris illustribus honorifice et sentire et scribere +praeclarum est, nec verbis illorum dignitatem extenuare, aut ullo +dicendi genere elevare velim, non tamen precari, colere, invocare, quae +tamen praecipua sunt adorationis argumenta. _Deum aeternum_, inquit lex, +_adorabis eique soli inservies!_[1] Ac tametsi virgo Maria Christum +verum Deum et hominem utero concepit ac peperit, ab ejus tamen +adoratione abstinemus. Nam cum Epiphanius[2] sua aetate proclivos +christianae plebis animos ad ejus cultum prospiceret, ac potissimum +colliridianos, oratione acerrima in eos invectus est: Si enim, inquit, +angelos colere prohibemur, quanto magis Mariam, Annae filiam. Et +Julianus Augustus nihil gravius Christianis objecit, quam quod martyres +pro Diis adorarent, ac divinitatis proposita spe martyrium ardenter +expeterent, ut in deorum albo inscriberentur. Quo quidem arcano cum +nullum amplificandae religionis majores majus habere perspexisset, +christianorum caedes ac supplicia repressit. Cyrillus[3] vero ad haec +respondens: _Sanctos martyres_, inquit, _neque Deos esse dicimus, nec +colere consuevimus._ Item Chrysostomus[4]: _Vide prudentiam_, inquit, +_Cananaeae, non rogat Jacobum, non obsecrat Johannem, non pergit ad +Petrum, nec intendit ad apostolorum coetum, nullum quaerit sibi +mediatorem, sed pro omnibus comitem accepit poenitentiam, qua deserti +advocati locum implevit._ Idem paulo post[5]: _Ubicunque Deum +appellaveris, audit te, non ostiario, non mediatore, non ministris opus +est, non est opus ope patroni._ Item[6]: _Solent_, inquit, _misera uti +excusatione, per istos iri posse ad Deum, ut per comites perveniatur ad +regem, ac deserto Deo conservos adorant._ Ad Deum suffragatore nihil[7] +opus. Hic apertissime omnia atque illud maxime, quod adorationem +appellat, cum advocatis et mediatoribus divis utimur. + + [1.] Deuter. 6. Exod. 34. Levit. 26. Deut, 48. Matth. 4. Lucas 4. + [2.] Contra haereses. [3.] Lib. 6. adv. Julianum. [4.] Homil. 12. + [5.] In homil. de fructu evangelii. [6.] Ep. ad Rom. [7.] Alius: + _non_. + +CORONAEUS: Sunt haec Lutheranis usitata loca, quibus facile responderi +potest, nos Deum adoratione +tês latreias+ pro jure majestatis suae +prosequi, qui cultus a creatura soli creatori debetur. Itaque +interpretes[1] ad haec verba: Adorate scabellum pedum ejus, subjiciunt: +adoratione latriae, quia soli Deo convenit. Scabellum vero carnem +Christi vocant, quam Damascenus et Scotus adorari negant oportere, cum +sit creatura, contra Petri Lombardi sententiam[2]. Sed veneratio quaedam +est +tês douleias+, quaedam vero +huper douleias+, quarum altera beatae +virgini Mariae, altera divis et angelis tribuitur. Alioquin etiam[3], si +verborum apices sectabimur, quis dubitet, quin verbum adorationis homini +etiam ab homine in sacris litteris tribuatur? Abraham adoravit populum +terrae, Jacobus fratrem, Josephum sui fratres, socerum Moses ipse[4]. + + [1.] Alius: _interpres_. [2.] Lib. III. Sent. dist. 3. [3.] Deest in + alio codice. [4.] Gen. 22. 33. 42. Exod. 18. + +FRIDERICUS: Si +latreia+ pro cultu et honore ubique accipitur, +douleia+ +vero pro servitute, minus aeterno Deo quam angelis ac divis +concederemus, quia illum veneraremur, angelis vero ac divis +inserviremus. At servile obsequium multo vilius et abjectius est ipso +cultu. Vox enim hebraica #tishtachave# idem significat, quod _tisgur_ +Chaldaeis, +proskunein+ Graecis, adorare Latinis, i.e. inclinare corpus, +ubi de salutatione mutua scribit Plinius, quod Galli adorantes corpus +circumagant. Sed quibus verbis utamur, aut quocunque gestu abutamur, +nemini dubium est, quin religiosa veneratio sive cultus et adoratio +immortali tantum Deo debeatur, cum ex eo capite legis: Deum tuum +adorabis et illi soli servies, genus omne +douleias+ et +latreias+ +complectatur.[1] Honoris autem vox et servitutis in rebus divinis soli +Deo debetur, id quod Deus clara voce testatur: _Gloriam meam_, ait, +_alteri non dabo._ Ita Augustinus[2]: Honoramus[3], inquit, sanctos +caritate, non servitute. Quod enim lege divina prohibemur, gradus ad +altaria Dei construere, secretiori sensu vetamur rogationes ad creaturas +dirigere, quibus ad conditorem perveniatur. Nam illud interdictum +decalogo mox subjicitur, ubi nihil omnino de sacrificio aut altaribus +caretur, ut omnes intelligant, recta nos ad Deum proficisci oportere, +etiamsi certum haberemus, angelos ac beatorum mentes sempiternas[4] rota +nostra audituras. + + [1.] Ps. 49, 28. Prov. 27. Jes. 10. [2.] Contra Ep. Pelagii ad + Bonif. l. III. c. 8. [3.] Alibi: _honorans_. [4.] Alius: _semper_. + +CURTIUS: Ego quidem existimo, angelo a Deo cuique concessum, rogationes +ferte pro iis, quibus additus custos; sic enim vox oratoris[1] in sacris +litteris usurpatur, cum agitur de rebus divinis angelo duce ac custode, +non propterea tamen nobis orandus aut adorandus est, ut rogationes +ferat. Quod cum Johannes facere tentaret: _Cave_, inquit angelus, _hoc +facias, conservus enim tuus sum, Deum adora_[2]; idque bis repetitum +legimus. Idque David, cum Deum laudibus omnibus prosequeretur, ad +angelos conversus: _Adorate eum_, inquit, _omnes angeli ejus!_[3] Hic +tantum abest, ut angelos orare aut adorare velit, ut eos etiam sui +officii cohortetur, i.e. ut Deum metuant et revercantur. Ac propterea +saepius legimus, angelos in sacris litteris sua nomina revelare[4], ne +ullam sui adorandi occasionem praebuisse videantur. + + [1.] Deest in aliis codicibus. Jobi 33, 23. [2.] Apoc. 19, 22. + [3.] Psalm. 148, 2. [4.] Alius: _celare_. + +CORONAEUS: Num vobis scelus videtur, si a vobis petam, quod libentissime +facio, ut pro me apud Deum immortalem vota faciatis? Sic etiam Pharao +Mosen et Aaronem, populus Samuelem interpellat. Orate, inquit, pro nobis +Deum vestrum; cujus rogationi acquieverunt. Cur non igitur angelos ac +divos orare liceat, ut pro nobis vota concipiant? + +FRIDERICUS: Quoniam hoc interdictum est, illud non item, quanquam quis +affirmare ausit, divi nos audiant, necne? aut si audiant, velint pro +nobis orare, necne? Non orare pro nobis, testatur Deus apud Jeremiam: +_Si starent_, inquit[1], _Moses et Samuel coram me, non inclinaret +animus meus ad populum istum_, ac eo maxime tempore, quo civitas ab +hostibus undique cingebatur, Mosen et Samuelem decuerat, votis et +precibus in coelo Deum compellere, cum in terris toties non rogati tam +ardenter id fecissent. Sed his mortuis, qui pro populi felicitate +rogationem ferret, cum regionem Chaldaei vastarent, Deus testatur fuisse +neminem. _Quaesivi virum_, inquit[2], _qui interponeret sepem[3] et +staret oppositus contra me pro terra, ne dissiparet eam, et non inveni._ + + [1.] Jer. 15, 1. [2.] Ezech. 22. 30. [3.] Alii: _septum_. + +CORONAEUS: Quoniam divorum coetus sciebat (quid enim eos lateret?) Dei +decretum, quo statuerat evertere civitatem. Nam cum Samuel adhuc vivens +ac spirans Sauli necem doleret, Deus ad illum conversus: _Quousque_, +inquit, _Saulum lugebis? Ego illum repudiavi, quominus regnaret._ + +CURTIUS[1]: Absurdum est arbitrari, divorum mentes intimos hominum +sensus intueri, ut Salomo satis apte[2] docet in oratione dedicatoria +templi: _Tu solus_, inquit, _aeterne Deus, omnes omnium cogitationes +intueris._[3] Nec tamen, si divi omnes omnia audirent ac intuerentur, +propterea nobis precandi venirent. + + [1.] Alius: _Fridericus_. [2.] Alius: _aperte_. [3.] 2 Chron. 6, 30. + +CORONAEUS: Cur igitur Moses, cura pro flagitio propuli precatur: +_Memento_, inquit[1], _domine Abrahami, Isaaci, Jacobi?_ + + [1.] Exod. 32, 13. + +CURTIUS: Non precatur ab Abrahamo, ut Deum exoret, sed a Deo petit, ut +sit memor foederis, quod cum illis percusserat, et populo ignoscat. +Quanquam, quis inter divos censeri debeat, tamen periculosum est +affirmare, ut non immerito theologus[1] quidam exclamaverit, multa +cadavera coli a Christianis, quorum mentes in infernis locis +torquerentur. Et Cyprianum quidem ut martyrem in divinorum album relatum +Romani colunt, quem tamen haereticum et anabaptistam appellant. Recte +igitur Augustinus: Honoramus, inquit, divos propter imitationem, non +adoramus propter religionem. + + [1.] Augustinus. + +CORONAEUS[1]: Nunquam me pigebit Davidis vocem usurpare: _Laudate_, +inquit, _Deum in sanctis ejus._[2] + + [1.] Omittitur in alio codice. [2.] Psalm. 9, 12. 66, 8. 96, 2. 100, + 4. 103, 1. 117, 1. 134, 1. 150, 1. + +CURTIUS: Vox ebraica significat: ob sanctitatem ejus, #bikdesho#, ut +recte Pagninus et Campensis[1] tradunt. Chaldaeus autem interpres: in +aede sanctuarii sui. Ex quo perspicitur, pleraque a theologis +christianis depravari. Nam interpretes LXXII vertunt +tois hagiois+, +quoniam +ta hagia+ sanctuarium Graeci vocant, Latini vero +tous hagious+ +intellexerunt. + + [1.] Alius: _Campanensis_. + +FRIDERICUS: Divorum at angelorum cultus a veteribus paganis manavit, +potissimum Epiphanii aetate, ut planum fit ex iis, quae adversus +Colliridianos scripsit, qui virginem Mariam primi colere coeperunt. Post +etiam Augustinus cultores illos Marianos saepius abominatur[1]. Ac ne +angelis quidem ipsis, qui dignitate divis omnibus superiores sunt, +rogationes ullas passus est exhiberi, nec ullos ad patrem aditus nisi +per filium patere putavit. In eandem sententiam ivere Chrysostomus[2], +Ambrosius[3], Theophylactus[4]. + + [1.] Ad Marcellum. l. 10, c. 49. et 55. de vera relig. et ad Coloss. + c. II. Ad Apocal. 19 et 22. In Joh. c. 14. l. 9. L. II c. 7 et 16 in + Joh. [2.] Homil. 12 de cananaea. [3.] Ad Romanos. [4.] Ad + Colossenses. + +CORONAEUS: Jam saepe dictum est ac dicendum saepius, nullum cultum +exhiberi, sed illud tantum, quod ab amicis adhuc spirantibus petitur, ut +pro nobis vota faciant et rogationes ad Deum ferant. Neque enim ab illis +salus aut corporis aut animi petitur aut speratur, sed ab ipso fonte +salutis. + +FRIDERICUS: Cur igitur sacrificuli aperto capite, flexis genibus ad +divos adeunt? Ad Mariam vero in festo conceptionis[1]: Tu levamen +oppressorum, tu medicamen[2] infirmorum, tu omnibus es omnia. Quid +relinquitur immortali Deo? + + [1.] Desunt haec tria antecedentia verba in uno codice. [2.] Alii: + _medicina_. + +OCTAVIUS: Nihil penitus. At etiam cum in Graecia versarer inter +Christianos, in eam diem incidi, qua apud Romanos visitatio Mariae +celebratur, apud Graecos vestis virginis Mariae, et pridie Calendarum +Januarii festa dies agitur Zonae virginis Machumis[1], quae aedes erat +Constantinopoli Mariae consecrata, quo nihil absurdius a paganis factum +memini. + + [1.] Alii: _In Blachernis_. + +TORALBA: Fuit illa vetus Academicorum superstitio, qui non aliter ad +Deorum omnium perveniri posse parentem putabant, quam si gradatim ad +heroas preces converterent, ut ab heroum mentibus ad daemones, a +daemonibus ad minores Deos, ab his ad Deos majorum gentium iretur, ut +eorum emendicatis suffragiis Deorum omnium et hominum parentem ad se +pellicerent. Sic enim Jamblichus[1], magorum suae aetatis maximus, quem +Porphyrius in aëra sublatum se vidisse scribit, cum Isidi sacrificaret, +daemonibus tamen familiariter utebatur. Sed cum +alektromanteian+ +adhibuisset, ut praesciret ecquisnam imperatori Valenti substitueretur, +re comperta, cum impietatis et sortilegiorum socii capite plecterentur, +hausto veneno sibi mortem accivit[2]. + + [1.] In libro de mysteriis Aegypt. [2.] Nicephorus Callist. et + Gregor. + +FRIDERICUS: Audistis, opinor, Magdalenam Curaeam, monasterii Cordubensis +abbatissam, omnium sagarum suae aetatis nobilissimam, cum sacra fierent, +a daemone in ipso templo festis solennibus sublatam saepius fuisse, +tandem sceleribus compertis a Paulo III. pontifice maximo veniam, +confessione flagitiorum rescripto comprehensa, obtinuisse. + +TORALBA: At quanto facilius est et praestabilius, antiquissimum illud +principium rerum omnium et causam Deorum inferiorum effectricem adire? +Nam eo pellecto (quid autem facilius ad pelliciendum?) intelligentiarum +et angelorum ordines, imo et omnes creaturae praesto adsunt; nam in +inferioribus Diis, qui sunt innumerabiles, conciliandis infinitum opus +est. Praeterea quis affirmare potest, an daemones boni, heroes, +inferiores Dii, superiores Dii sive angeli et ministri proximi Deo, vota +et preces nostras audiant? aut si audiunt, an exaudiant? an velint? an +possint? Quanquam non illis tantum Diis ac divis majorum ac minorum +gentium sacra fiant, sed et cineribus, ossibus, statuis, idque flexis +genibus, manibus passis, oculis ardentibus, etiam facibus ac cereis non +sine largitionibus effusis. Deus vero aeternus vix unquam colitur, nisi +forsitan dicis causa, i.e. +prophaseôs charin+. Minus certe peccatur, si +potius creatores[1] imaginum ac statuarum colerent, quam ipsorum +creaturas. Quis enim non pluris faciat Phidianae Palladis opificem, quam +Palladem ipsam, quantumvis ex ebore sit vel auro constructa? + + [1.] Alius: _creaturas_. + +CORONAEUS: Sunt illae veteres iconomachorum querelae, quibus uno verbo +responderi potest, statuas virtuti deberi, ut ad imitationem imperitis +proponantur. Hic propterea laudatur Gregorius M. pontifex maximus, quod +statuas libros illitteratorum appellavit. At vos, qui vestem[1] Mariae, +qui Zonae festa ridetis, non audistis, Eliae pallium, ossa Elisaei, +Christi fimbriam, imo etiam umbram Petri tanta miracula, tanta prodigia +excitasse, ut sacris litteris testata relinquerentur? Quid est igitur, +quamobrem honores divorum reliquiis haberi non debeant? + + [1.] Alius: _vestrae_. + +CURTIUS: Si docti non egent imaginibus et iisdem imperiti ad cultus +nefarios abutuntur, quid commodius fieri potest, quam omnino dejici, cum +locis omnibus sacrae scripturae imagines tantopere prohibeant[1]. Nulla, +inquit Lactantius[2], religio est, ubi simulacrum exstat, sed non modo +statuas, verum etiam artem illam pestiferam, acerrime exsecratur +sapientiae magister[3], et quidem saepe mihi mirum visum est, civitates +Balticas inferioris Germaniae, quae Romanorum ritus abjecerunt, statuas +adhuc in templis omnibus intueri posse. + + [1.] Alii: _prohibeantur_. [2.] Lib. II, c. 19. [3.] Sap. 15, 16. + +SENAMUS: Agrestes itaque et imperiti homines, quique sunt ingenio +hebetiores, ad id tantum, quod adest, feruntur, non aliter ac bestiae, +quae nihil sapiunt nisi quod sub sensum cadit. His igitur hominibus si +statuas et imagines, quae sunt quasi mentis appendices, eripias, non +putabunt ulla sese religione obligari. Quanquam in ipsis quoque beatorum +statuis vim mirabilem docet inesse Eusebius eo loco, ubi narrat Christi +statuam Caesareae fuisse; cum statua mulieris illius, quae profluvio +sanguinis curata fuerat, columnae suppositae, ubi herba succreverat, +quae ad morborum omnium curationem efficacissimam vim prae se ferebat, +posteaquam eo usque excrevisset, ut Christi statuae fimbriam attingeret, +nec ante contactum fimbriae vim ullam habuisse. + +OCTAVIUS: Hujusmodi fabulis uti solent, qui plebem imperitam in +erroribus densissimis consenescere volunt. Opus igitur est exemplis e +doctrina sincera. + +CORONAEUS: Miror ego te, Octavi, ab imaginibus tantopere abhorrere, cum +Deus ipse non modo sacrarii cortinas angelis, i.e. pullorum volucrium +figuris exornari, verum etiam statuas aureas utrimque Cherubim, +propitiatorio imminentes atque aeneum quoque serpentem conflari +jusserit, ut ejus intuitu, qui a serpentibus icti fuerant, morbi +periculo eriperentur. + +SALOMO: Haec oratio non minus ad me pertinet, quam ad Octavium; voluit +igitur Deus innuere, ab angelorum cultu quam longissime decedendum, cum +ad ministerium adhibeantur; serpentem vero aeneum ab Israëlitis +aspici[1], non tamen adorari voluit, mirabili arcano, ut scilicet +libidine insana cupediarum, quae serpentis verbo[2] significatur, in +nobis extincta, vitam aeternam adepturos significaret, vis autem +praecipua serpentis est in dentibus. Et quoniam populus ciborum +affluentiam ac foetores Aegyptiorum in deserta solitudine ardenter +optabat, Deus immiserat serpentes, quorum morsibus multi periere, ut +purissimis mannae cibis divinitus delapsis, priscarum cupediarum obliti +vescerentur. At cum rex Ezechias intellexisset, serpentem illum aeneum +pro Numine adorari ab imperitis, publice uri jussit[3]. + + [1.] Numer. 21, 8 sq. 2 Regum 18, 4. Joh. 3, 14. [2.] Alius: + _figura_. [3.] 2 (4) Regum 18, 4. + +CURTIUS: Cur non igitur Christiani principes Ezechiae tam praeclarum +facinus imitantur? + +OCTAVIUS: Tanto intervallo absunt a regis illius pietate ac sanctitate, +ut etiam idololatriam magis atque magis adaugeri patiantur. Quid enim +mirabilius, quid incredibilius, quid a sensibus, quid denique ab omni +ratione alienius quam quinque verbis, puta: _hoc est enim corpus meum_, +vel ut sciolus quidem curio in multitudine crustularum, ne non satis +congrue loqueretur, Haec sunt enim corpora mea, sexcenta millia Deorum +ex totidem crustulis momento confici posse. Id enim christiani theologi +tot ac tam multis populis persuaserunt, ut dubitari possit, num +posteritas creditura sit ab homuncione sacrificulo[1] +dêmon theôn+, ut +Basilius loquitur, i.e. populum Deorum, momento ut fieret potuisse +persuaderi. Multo minus credent futuri nepotes, haec verba publicis +libris ac litteris mandari potuisse, quae a sacrificulis christianis +jactantur: Qui creavit me, creatur mediante me. + + [1.] Alius: _sacrificato_. + +CORONAEUS: Sacramentum istud omnium sacratissimum admirari potius ac +suscipere ex ipsius Christi veri Dei praeceptis ac institutis, quam +subtilius quale sit exquirere debemus ac temperanter[1] de rebus tam +arduis tamque a sensu mortalium remotis loqui ac sentire. Et quidem +Thomas Aquinas, theologus clarissimus, argutiarum radices ac fibras +impietatis eludens: Is, inquit, omnipotentiae derogat[2], qui dicit +aliquid posse intelligi in creaturis, quod a Deo fieri non possit. + + [1.] Alii: _temperantes_. [2.] Alius: _deroget_. + +TORALBA: At illi sacrificuli creatorem creare se arbitrantur. Neque enim +de potestate divina sed de sacerdotis potestate quaeritur, an scilicet +Deum efficere possit ex ea materia, quae antea Deus non erat. + +SALOMO: Certe rerum divinarum arcana, quae minus assequor, admirari +soleo, nec debemus ea curiosius insectari. Sed quemadmodum agni +paschalis reliquias et ossa, quae devorare nemo potest, flammis injicere +lex divina jubet, quod Latini veteres imitari solebant, cum in +sacrificiis proterviam facerent; ita quoque rerum arduarum arcana, quae +capere non possum, divini amoris incendio absumere consuevi. In hoc +tamen sacramenti arcano miror, in voluntate et potestate sacerdotis +positum esse, ut quidem illi jactant, Deus sit necne? Nam si levissimus +curio voluerit, crustulum Deus erit, si noluerit, Deus non erit, si +carmen illud sacrum pronunciarit et alio mentem averterit, nihil +efficiet. Si nolit creari Deum, i.e. si nolit consecrari creaturam, +panis relinquitur, si velit, momento Deus erit, qui antea non erat. + +CURTIUS: Sed qui sacrificio adsunt, cum hostia illa salutaris altius +elata proponitur et ad intuendum et adorandum, quid faciet populus a +tergo, si dubitet, an sacrificus voluerit, Deum esse? Nam saepissime +mens ejus sponte, saepius etiam casu alio distrahi potest. + +SENAMUS: In hac dubitatione Asthosanus[1] theologus hac conditione +orandum putavit: Si tu es Deus, adoro te, sin minus, non adoro. + + [1.] Alius: _Astosanus_. + +CURTIUS: At ne legitimum quidem actum adjecta conditione fieri patimur. +Certe memini Lugdunensem curionem, qui ut paroecos, quibuscum litem +susceperat, ulcisceretur, carmen illud sacrum +theopoiêtikon+ in +liturgia se proferre simulabat. Tandem judicio victus, paroecos omnes +idololatras esse, clara voce pronunciavit, quod panem purum pro Deo +coluissent. Re comperta, capitali supplicio damnatus, flammis ultricibus +ustulatus est. + +CORONAEUS: Vos ego per Deum immortalem obsecro, ne de rebus +sacratissimis nisi summa veneratione disseratur. An putetis, eum qui +verbo sidera fulgentia, solem istum, elementa condidit, qui res +stupendas verbo vel nutu confecit, potestate imminutum[1] fuisse? + + [1.] Alius: _minutum_. + +CURTIUS: Nemo certe ambigit, quin quod velit facere possit, praeterquam +seipsum; sed quid ad sacrificulum? fatentur enim in verbis istis +mysticis: _Hoc est corpus meum_[1], nullam esse Dei vim effectricem, +quia si curio aliud agat, dum ista pronunciat, nihil efficit[2]. + + [1.] Matth. 26, 26. Luc. 22, 19. 1 Cor. 11, 24. [2.] Alius: + _effecit_. + +CORONAEUS: Si de potestate Dei non ambigitis, quanto minus de voluntate +dubitare potestis, cum ipsius Pauli[1] perspicua interpretatione planum +sit, Christum verum Deum et hominem seipsum panis et vini specie +discipulis vescendum praebuisse, idque in sempiternam sui memoriam fieri +jussisse. Illud autem potissimum est, posse multo plura, quam velit[2]. + + [1.] 1 Corinth. 11, 24. [2.] Aug. lib. 7 de symb. fidei. Lomb. l. 1 + dist. 42. + +CURTIUS: Haec opinio ab acutissimis theologis refutata minus desiderat +orationem meam. Plenae sunt tabulae, pleni libri, plena bibliothecarum +volumina. Nemo tamen efficacius aut brevius quam Augustinus[1]: Ea +demum, inquit, miserabilis servitus est; signa pro rebus accipere. Si +ergo flagitium jubetur, figurata locutio est; cum Christus carnem suam +comedi et sanguinem bibi jubet, figurata locutio est. Quod cum +Christiani ad rem ipsam, non ad signum traducerent, Ismaëlitis ac +Judaeis sui irridendi occasionem infinitam praebuerunt. Christus, inquit +Tertullianus[2], acceptum panem corpus suum fecit, dicens: Hoc est +corpus, i.e. figura corporis mei. Haec antiquissimi ac sanctissimi +theologi verba. + + [1.] L. de doctr. christ. c. V. 10. 11. [2.] Contra Marcionem. + +SALOMO: Si fas esset adorare Jesum jam pridem mortuum, ut Romani, sub +panis figura, vel cum pane, ut Germani[1], vel sine pane, ut Zwingliani +fieri putant oportere, multo magis licuit Israëli, ad vitulos +conflatiles Deum adorare[2]; nam pontifex Aaron, vitulo conflato, tuba +proclamari jussit, festam diem aeterno Deo sanctam postridie futuram. +Utitur enim nomine tetragrammato, creaturis non communicabili, addito +etiam eum esse, qui populum crudeli servitute eripuerat. Deum igitur +colebant sub aurei vituli specie, quod sanctissime vetitum erat. Et si +capitale scelus illud tanta iracundia Deus ultus est, ut momento tria +millia hominum, qui flagitium illud admiserunt, propinquorum manibus +trucidari jusserit, ac manus fratrum suorum sanguine cruentas sempiterno +foedere Deo consecrarit: quantam ultionem fore credatis eorum, qui non +creatorem sub imagine vituli, sed hominem supplicio affectum panis et +vini specie singulis momentis ubique se mactare posse confidunt, ac pro +aeterno Deo summa prosequuntur oratione? + + [1.] Alius: _Helvetii_. [2.] Exod. 32, 4 sqq. + +CORONAEUS: Non mactatur Christus in sacrificio sanctissimo missae, sed +sacerdos supplex altaribus Christum offert aeterno patri, ab eoque +postulat, ut filii beneficio vitam aeternam precantibus largiatur. Non +aliter ac Themistocles profugus precabatur ab Admeto rege Molossorum, ad +aras filium amplexatus, ut sibi parceret pro suo erga filium amore[1]. + + [1.] Plutarchus. + +OCTAVIUS: Adoratur tamen sive Christus sive hostia sive figura sive, +quod verius est, panis siligineus. Nec tantum adoratur summa cum +veneratione omnium ac facibus ardentibus; sed etiam pro Deo vivente et +spirante; manibus ac dentibus laceratur, comeditur, devoratur, ut in +hominis carnem ac pulpam convertatur; sic enim Christum, quem Deum ac +hominem praedicant, unum et idem fieri cum assumente arbitrantur. +Caeteri, qui haec verborum monstra ferre nequeunt, Christum ab +accipientis ore in coelum revolare putant, ab improbis autem ne accipi +quidem, tametsi ea de re gravis controversia est inter ipsos. Certe +Averroes valde novum sibi videri dicebat, quod Christiani tot millia +Deorum, quos momento se creare jactarent, pietatis specie avidissime +deglutirent. Nam Moses vitulum conflatilem, in pulverem contusum inque +aquam infusum, cultoribus in contumeliam potandum propinavit[1]. Nullum +autem crudelitatis ac odii argumentum majus est, quam hostium carnibus +vesci. + + [1.] Exod. 32, 35. + +CORONAEUS: Averrois athei nomen oblivione sempiterno deleatur. Illud +autem in summa confiteri necesse est, in coena sacratissima Christi Dei +et hominis veram carnem et sanguinem pretiosissimum panis et vini specie +nobis exhiberi, aut sempiternis flammarum cruciatibus torqueri. + +TORALBA: Quemadmodum creatura incapax est deitatis, ita quoque +sempiterni cruciatus. + +FREDERICUS: Nemo est, opinor, qui creaturam fieri posse Deum putet. +Sempiternis tamen suppliciis impie pervicaces torqueri, toties ac tam +saepe in sacris litteris occurrit[1], ut illud in dubium vocare nefas +esse videatur. + + [1.] Matth. 17, 25. Marc. 3, 9. Luc. 3. Jud. 1. Apocal. 19 20 + Thessal. 1. Ebr. 6. + +CORONAEUS: Non tantum qui omni pervicacia quaedam jura divina et humana +violarunt, nec unquam poenituerunt, sempiternis inferorum poenis +cruciabuntur, sed etiam ii, qui vel uno scelere capitali sese obligarunt +ac prius vita defuncti sunt, quam poenituissent. + +SENAMUS: Prius igitur definiendum, cujusmodi sit peccatum illud, quod +mortale sive capitale vocant, quoniam adhuc sub judice lis est. Et certe +acutissimus quidam theologus[1] se valde dubitare scribit, an sit ullum +capitale scelus, concessis etiam omnibus, quae ab interpretibus +afferuntur. Nam Hieronymus definit peccatum mortale: transgredi mandatum +Dei. Alii: peccare in spiritum sanctum; alii: nec de peccato confiteri +nec poenitere velle; alii aliter. + + [1.] Scotus l. 1. sentent. dist. 1. qu. 2; l. II. dist. 28. qu. 1. + +CURTIUS[1]: Christus ipse definire videtur, quod neque in hac vita +remittitur, neque in futura, cum scilicet peccatur in spiritum +sanctum[2]. + + [1.] Omittitur in aliis codicibus. [2.] Matth. 12, 31 sq. Marc. 3, + 29. Luc. 12, 10. + +SALOMO: Superius dictum est, ex ista definitione spiritum sanctum a +patre et filio, ex quibus derivari dicitur, majorem fieri, quia peccatum +eo majus ac gravius est, quo major et gravior est is, quem contra +peccatur. + +OCTAVIUS: Hoc amplius habet incommodi haec definitio, quod peccatum +ejusmodi esset, quod nulla poenitentia, nullis meritis aboleatur, contra +quam theologi fere omnes decreverunt[1]. Ac tametsi Augustinus aliquanto +aliter sentit, sponte tamen a sententia descivit. + + [1.] Thomas. Scotos. Albertus lib. II. sent. dist. 49; lib. I. + retract. Petr. Lomb. lib. II. sent. dist. 49. + +TORALBA: Si nihil suapte natura est sempiternum praeter Deum, ut +superius demonstratum est, nulla potest poena sempiterna irrogari. + +SALOMO: Illud summa theologorum consensione planum est,[1] Deum majora +semper praemia bonis, breviores poenas improbis infligere, quam +mereantur. _Ego Deus aeternus_, inquit,[2] _qui facio judicium, +justitiam et misericordiam; atque his verbis unice delector._ Judicio +quidem poena decernitur, justitia vero praemium, sed misericordia eo +pertinet, ut praemia merito majora, poenae peccato leviores tribuantur. +Item Mosi precanti pro populo reposuit illud:[3] _Ego Deus aeternus, +misericors, beneficus, lenis, infinitae bonitatis ac veritatis, qui +fidem et pacta conventa inviolabiliter tueri soleo in millesimam usque +progeniem quique aboleo scelera ac peccata, nec tamen desero impunita +flagitia, verum in tertiam et quartam progeniem exquiro._ Nam eo +pertinet dictum illud Davidis,[4] misericordiam a dextris Dei assistere, +ut doceat acerbitatem acerbiorem esse. Sic enim Salomo scribit,[5] +sapientiam habere a dextris vitae diuturnitatem, a sinistra vero opes et +gloriam, quae imbecilliora sunt, quam sit beata vita. Quodsi +misericordia divina potentior acerbitate, profecto nulla poena +sempiterna esse potest. + + [1.] Scot. l. m. sentent. dist. 18. [2.] Jerem. 9, 24. [3.] Exod. + 34, 6. [4.] Psalm. 16, 11. [5.] Proverb. 8, 20 sqq. + +SENAMUS: Ob id, opinor, Athenienses misericordiae templa dicaverant, +acerbitati nulla, ut Pausanias scribit.[1] Ac tametsi veteres Graeci +tres Deorum ultrices fingerent, +Poinên, Dikên, Erinnun+, primam, quae +peccata bonorum amissione puniat; secundam, quae corporibus salubritatem +aut vitam spirabilem eripiat; tertiam, quae mentibus aegritudines +innumerabiles inferat, poenas tamen sempiternas nullas decreverunt. + + [1.] In Atticis. + +CURTIUS: Spirantium hominum dolores corporea vita diuturniores[1] esse +nequeunt, quos ut oratione molli extenuaret Epicurus, leviores fore +dicebat, si[2] diuturni essent, acerbiores autem hominis[3] interitu +brevi desituros. Sed cum sempiterna sit animorum vita, poenas quoque +sempiternas fore, non dubito. + + [1.] Alius: _duriores_. [2.] Alius: _qui_. [3.] Alius: _his_. + +TORALBA: Animas cadaveribus superstites esse nemini praeterquam +Epicureis dubium esse opinor, sed ut sint sempiterni, suapte natura +fieri non posse, superius demonstratum est, Dei tamen voluntate[1] ac +potestate posse fieri sempiternos. + + [1.] Alii: _bonitate_. + +CURTIUS: Id quidem auctoritate Christi certissimum est, cum praedicat, +eum esse metuendum, qui non modo corpus, verum etiam animam occidere +potest. + +SALOMO: Tametsi Ebraei poenas a sceleratis tum vivis tum mortuis exigi +tradunt, nullas tamen certas definierunt iis, qui vita defuncti essent, +ne quid in rebus tam arduis temere affirmarent, sed corporibus varias +pro scelerum varietate poenas decreverunt. Aut enim ab invitis, aut ab +errantibus, aut volentibus, aut a pervicacibus peccatur. Qui peccavit +invitus, nulla poena obstringitur, quia ne peccatum illud quidem suum +dici potest. Qui errore peccavit, non quidem punitur, sed purgatur +applicatione.[1] Qui doceri non vult, hujus poena est Maltut aut +Marhut,[2] pecuniaria gravior. Qui animi pervicacia quadam et contemtu +divinae legis peccat, capite plectitur, etiamsi levissima parte legis +offendat. Qui vero contumeliosior fuerit erga Deum, non modo gravissima +morte punitur, sed etiam ejus pecunia, suppellex, vestis, quantaecunque +sit aestimationis, incendio absumitur, ne suis haeredibus ullum sui +fructum aut desiderium relinquat, quin etiam ejus praedia quasi +exsecrabilia inculta[3] deseri jubentur. + + [1.] Alius: _admonitione_. [2.] Moses Rambam l. III. more nebochim. + [3.] Deest in alio codice. + +CORONAEUS: Supplicia sempiterna pervicacium hominum improbitati decreta +esse, Christus ipse clara voce denunciavit.[1] + + [1.] Matth. 18. Lucas 4. Marc. 3. + +SENAMUS: Haec quidem utiliter et ad impiorum terrorem. + +CURTIUS: Ego quidem nihil utilius ac melius fieri posse puto, quam +sempiternos improborum flagitiis cruciatus proponere, vel quod ita +futurum sit, ut quidem confido, vel ad terrorem sceleratis incutiendum, +vel ad utrumque. Qui aliter sentiunt, nae[1] illi magno rerum publicarum +ac religionum detrimento peccandi licentiae indulgere videntur. + + [1.] Alii: _ne_. + +TORALBA: Qui semel improbitatis fines transierunt, graviter et +imprudenter impios esse oportere putant, ac terrores istos imperitis ac +mulierandis propositos arbitrantur. Caeteri qui tormentorum inferorum +cruciatus pro veris habent, desperatione fracti, veniam se posse +consequi diffidunt et in perpetua improbitate consenescunt, ut de +Caino[1] proditum est, qui gravius se peccasse querebatur, quam ut +veniam consequeretur. + + [1.] Gen. 4, 5 sqq. + +FRIDERICUS: Ego Christi verba non tam ad terrorem, sed etiam ad rei +veritatem statuo pertinere, quoniam infinita quadam poena plectendus +est, qui peccatum infinitum commisit. At qui peccat in Deum, profecto is +infinitum quicquam peccat.[1] + + [1.] Lomb. lib. 3. sentent. dist. 19. lb. Scotus. + +TORALBA: Hac quidem ratione non modo omnia peccata sunt infinita, quia +semper in Deum peccatur, sed etiam aequalia, quoniam omnia infinita +inter se sunt aequalia, nihil enim quod infinitum sit, suscipit +intensionem aut extensionem, magis aut minus. Item illud sequeretur, +infinitum malum infinito bono contrarium esse, et actu duo essent +infinita, contra perspicuas naturae demonstrationes, quas superius +attigimus. Quare[1] nec sententiam illorum probare possum, qui Deo nihil +quidem formaliter contrarium esse testantur,[2] ut eorum verbis utar, +sed virtualiter tantum.[3] Oportet enim mali vim ac potentiam infinitam +summo ac infinito bono exaequari, quod naturae decus ac majestatem +mirabilemque concordiam perpetuis bellis conturbaret,[4] cum item +contraria sint sub eodem genere, Deum quoque generi subjungi oporteret. +Quae cum absurda sint, sequitur nullum peccatum esse infinitum, ac +verius diceretur, sceleratorum mentes penitus interire post exacta +supplicia, ut Jobi verba declarant: _Ut calor nives_, inquit, _sic +flagitiosos infernus consumit._[5] + + [1.] Alii: _Quanquam_. [2.] Alii: _fatentur_. [3.] Scotus II. dist. + 2. qu. 2. [4.] Alii: _conturbare_. [5.] Jobi 24, 19. + +FRIDERICUS: Ex eo quod gehennae incendio dignus pronunciatur Christi +sententia, qui fatuum quemquam appellavit, sequitur, omnia peccata esse +aequalia et mortifera, Deo judice, ea tamen proposito levius puniri. + +SENAMUS: Eadem erat Draconis sententia, qui et parricidam et qui furto +pomum decerperet, capitali supplicio exaequavit. Atheniensibus vero de +legis acerbitate querentibus reposuit, graviorem capitali poenam, si +quam haberet, parricidis se fuisse allaturum. Itaque Demosthenes +apposite leges illius sanguine esse scriptas dixit. + +SALOMO: Jam pridem Stoicorum de peccatis aequalibus opinio refutata +jacet. Et quidem divina lex, omnium optimarum legum exemplar singulare, +pro facinoris magnitudine poenarum gravitatem irrogavit. Qui falsum +testimonium tulit, eadem poena obstringitur, quam in alium derivare +conatus est, sive ad levissimam pecuniae mulctam, sive ad capitalem +poenam testimonium pertineret. Sunt autem poenarum gradus septem in +pandectis[1] Ebraeorum: lapidatio, combustio, capitis truncatio, +suffocatio, excidium, repentina mors, verberatio nervis bubulis[2] +inflicta,[3] quae ictibus ad summum quadraginta definitur lege divina, +ne quis ictibus contrucidatus plane inutilis reddatur. Excidium +appellant #mavet#, i.e. cum ante constitutum vitae terminum quis moritur +ultione[4] divina. Quo pertinet illud, quod saepius in sacris litteris +occurrit: _Excidentur e populo suo qui hoc facient_, quod Christiani +theologi pro sempiterna damnatione falso interpretantur. At cum poena +divina peccato semper levior sit, si poena esset infinita, gravior esset +poena delicto et acerbitas commiseratione dignior, contra quam locis +omnibus scripturae docemur. Si igitur peccato supplicium levius est sive +temporis extensione sive doloris intensione, constat, infinitum dici non +posse. + + [1.] Lib. 8. tract. V. Talmud. [2.] In alio legitur: _puris_. + [3.] Alius: _inficta_. [4.] Alius: _ratione_. + +CORONAEUS: Aliud est, poenam mereri, aliud infligi. Non enim si +sempiterna supplicia Christi veri Dei judicio mereatur, qui quenquam +fatuum appellavit, propterea sequitur, ob id aeternas poenas luiturum. + +TORALBA: Ac si poenarum est aequalitas, profecto est etiam aequalitas +flagitiorum. Item sempiternum supplicium, si non doloris intensione, +tamen extensione temporis est infinitum. At omnia omnium peccata, si in +eundem actum cumularentur, nihil tamen infinitum efficere possent, nec +item actio et passio infinita in creaturam finitam cadere ullo modo +potest. Cum igitur creatura, quae semper est finita, poenam doloris +intensione aut temporis extensione infinitam perpeti non possit, cum +origine et occasu creaturae omnes concludantur, sequitur, sempiterna +supplicia nulla fore. Ob id forsitan Origenes daemones tandem aliquando +salutem adepturos affirmavit. + +FRIDERICUS: Haec haeresis jam pridem theologorum sententiis est et +calculis omnibus rejecta et repudiata. + +SENAMUS: Cum absurda sit peccatorum aequalitas et peccatorum infinita +gravitas, cum etiam legibus et divinis et humanis alia sint aliis +graviora delicta, nec tamen illa sint omnino multa, quippe aut +benefactis consequentibus, aut poenis aut aliqua satisfactione oporteat +aboleri, atque omnia omnium facta in judicium deduci, ut ecclesiastes +orationem concludit, sequitur necessario, varias esse poenas, varia +quoque genera praemiorum, nec improbos omnes iisdem inferorum poenis, +nec item bonos iisdem coelestibus praemiis exaequari. Quod satis innuit +Paulus,[1] cum sidera quidem alia aliis lucidiora scribit atque eandem +esse beatorum conditionem. + + [1.] 1 Cor. 15, 41. + +CURTIUS: Duplices sunt exitus animarum, aliis quidem ad vitam beatam, +aliis ad supplicia sempiterna, tertium nihil est. Id autem pluribus +scripturae sacrae locis[1] confirmari potest, in quibus haec saepius +occurrunt, aliis ad vitam, aliis ad exitum sempiternum viam patere. Qui +crediderit, salvus erit; qui vero non crediderit, condemnabitur.[2] +Quodsi ab inferis ad superos omnia munita essent, cur Christus Abrahamum +de coelo ad mali divitis querelas sic induceret loquentem:[3] _Ingens +est hiatus inter nos et vos, ut neutri ad alterutros transire possint._ +Cur item Augustinus:[4] Binae sunt, inquit, habitationes, una in igne +aeterno, altera vero in regno aeterno. Item alibi: Fides catholica +credit regnum coelorum, secundum Johannem; tertium penitus ignoramus. + + [1.] Matth. 25. Marc. 3. Luc. 10. 2 Thess. 1. Ebr. 6. Marc. 16. Joh. + 3. [2.] Marc. 16, 16. cf. Hebr. 10, 39. [3.] Luc. 16, 26. + [4.] Contra Pelagium l. V. + +OCTAVIUS: Certe Ismaëlitae duas tantum sedes animalium immortalium +statuerunt, ex Azora Alcorani 45, alteram quidem deliciarum ac +voluptatum, alteram cruciatus ac dolorum, mediam nullam putant. + +SENAMUS:[1] At occidentales Indi praeter inferos ac superos purgatorium +quendam locum esse praedicabant, non flammis et ignibus noxium, sed +frigoribus gelidissimis. Quae persuasio ab radice convellit quaestiones +eorum, qui negant purgationis ignes sine materia subsistere, aut +materiam inveniri, quae quasi lapis +asbestos kai amiantos+, alumen +plumaceum vulgo appellatur[2] nullis ignibus limari[3] aut absumi +possit, quia frigoris nulla vis est consumendi. + + [1.] Deest in alio codice. [2.] Alii: _vulgus appellat_. [3.] Alius: + _liquari_. + +TORALBA: Inepte dicam an inique philosophantur, qui materiam purgatoriis +ignibus sempiternam esse negant, videmus enim Aetnaeos ignes et +incendium Hiberniae, Islandiae, Peruanarum[1] atque Australium regionum, +quae terra ignea a perpetuis flammis nomen traxerunt, quibus materia non +deficit. + + [1.] Alius sine dubio false: _Romanorum_. + +CORONAEUS: Undenam igitur tot ac tam diuturna pabula flammarum? + +TORALBA: Equidem putavi, aliquando ab aquis subterraneis saxa +continenter irrigantibus alimenta suppeditari, quemadmodum in fornacibus +lapis gagates pingui materia concretus ardentius urit aqua superfusa, +sed adipe lapidis penitus exusto[1], nihil amplius aqua proficit[2], +neque enim ignis pascitur aqua, sed uligine pingui, alioquin moles +aquarum jampridem incendio consumta fuisset. Itaque videmus ab Aetna +lapides spongiosos, quos pumices vocant, eructari, exusta materia +pingui, ac nihilominus incendia durare. + + [1.] Alius: _deusto_. [2.] Alius: _perficit_. + +OCTAVIUS: Sed ut a physicis ad metaphysica redeamus, consentaneum est, +varia esse pro scelerum varietate genera poenarum, sive immortalis +anima[1] diuturnitate temporis sive doloris acerbitate sive ardoribus +sive horrore frigoris sive caligine tenebrarum sive odorum teterrimo +foetore sive perturbationibus secum dissidentibus[2] sive ministeriis +foedissimis ac vilissimis plus minusve plectatur. Est autem[3] divina +quaedam vis ubique terrarum diffusa, quae improborum impietatem +ulciscitur, nec usquam inulta scelera esse possunt, ne hominis cruci +affixi fiducia latebrae flagitio quaerantur. Illud autem perspicuum est, +improbos homines saepissime post diuturnam et in omnibus voluptatum +generibus exactam vitam sine ullo sensu doloris interire[4], tametsi +viri boni saepe in carceribus et cruciatibus moriantur, cum maximo luctu +bonorum: hos[5] ad vitam meliorem, illos ad supplicia denotari +consentaneum est, ut Salomo innuit, cum dicit[6] quosdam de vinculis et +carceribus ad regnum, regem vero ad inopiam pergere. Oportet igitur +exstare supplicia quaedam post hanc vitam, quibus improbi plectantur; +neque enim Deus judex aequus videretur, si tam multa flagitia +relinqueret inulta et virorum illustrium atque optimorum delicta omnia +ulcisceretur, quamdiu spirant in terris. Quodsi non sunt supplicia +sempiterna omnibus flagitiis post hanc vitam proposita, oportet esse +temporibus ac locis terminata, quibus exactis aut moriendum mentibus +est, aut beatius jucundiusque vivendum, quia tertium nihil cogitari +potest. + + [1.] Alii: _mortales animi_ vel _mortuorum animi_. [2.] Alius: + _discedentibus_. [3.] Alius: _enim_. [4.] Job. 21. Jerem. 12. Psalm. + 36, 38. 73. Habac. 1. [5.] Alius: _quos_. [6.] Eccles. 4, 14. + +TORALBA: Vetus est et ab omni antiquitate tracta opinio[1], animos +eorum, qui sese corporeis voluptatibus dediderunt eorumque impulsu jura +divina et humana violarunt, corporibus elapsos circa terram volutari ac +cruciari, nec in coelestem illum locum ac sedes beatorum, i.e. ut +Plato[2] loquitur +eis katharan oichêsin+, nisi multis exagitatos +saeculis reversuros. Itaque veteres praeclare cum iis agi putabant, +eosque malis ingentibus eripi, qui poenas in terris, tantisper dum hoc +spirabile lumen hauriunt, graviores dedissent, sicut idem Plato scribit: ++tên dikên didonai megistou kakou apallagên ponêrias einai+. Ex quibus +sententiis significabant, nec inulta scelera, nec supplicia fore +sempiterna. + + [1.] Alius: _ratio_. [2.] In Phaedone. + +CURTIUS: Si purgatorios ignes aut gelidissima loca poenis subeundis ac +peccatis expiandis statuamus, ut hinc aditus muniatur ad beatorum sedes, +prospiciendum nobis erit, ne infinita genera suppliciorum apud inferos +admittamus, abhorret enim universa natura infinitatem. Praestat igitur, +duo tantum loca statuere, unum praemiorum, alterum poenarum. + +CORONAEUS: Si qua immortali Deo juris ac justitiae cura est, quam summam +esse confidimus, in extremo vitae spiritu poenitentium scelera non +quidem abolitione[1] penitus deleri, sed quodammodo extenuari[2] +confitendum sit. Demus enim duos homines, alterum illustri virtute ac +pietate totum vitae tempus floruisse[3], nihil unquam injuriae fecisse, +ac ne praemiorum quidem ulla spe Deum aeternum, sed divini amoris solo +intuitu coluisse, in quo justitiae consummata perfectio consistit, ad +extremum tamen in adulterio deprehensum, sine poenitentia caesum esse; +alterum vero stupris, adulteriis, caedibus, parricidiis, contumeliis ac +impietate summa erga Deum totam vitam exegisse, extremo tamen spiritu +poenituisse vitae ante actae et humili scelerum confessione peracta +exspirasse. Hunc quidem Curtius ac Fridericus in altissimas beatorum +sedes ab angelis subvehi credunt, illum vero aeternis inferorum +suppliciis cruciari. Perpendite, si quid injustius decerni possit? + + [1.] Alius: _absolutione_. [2.] Alius: _exterminari_. [3.] Alius: + _peregisse_. + +CURTIUS: Haec vetus est Israëlitarum querela, qui Deum iniquitatis +insimulare non dubitarunt ob eam causam. At ille per vatem:[1] _Anima_, +inquit, _quae peccaverit, ipsa morietur, nec filius sustinebit scelera +parentis, nec parens flagitia filiorum. Quodsi aversus impius a +flagitiis omnia edicta mea amplexatus fuerit, judicium et justitiam, +vivet ille quidem, nec praeterita peccata illius commemorabuntur. Ita +quoque si justus converterit se ab integritate ad impietatem, superiorum +virtutum nulla futura est commemoratio, sed in peccatis suis morietur. +Vos tamen dixistis: Judicia Dei non sunt aequa. Audite, domus Israelis, +num judicia mea aequa non sunt? Num vos potius aequi non estis?_ Ex his +sequitur, duos tantum esse exitus animorum. + + [1.] Ezech. 18, 19 sqq. + +SALOMO: Non dixit Ezechiel impium illum omnibus flagitiis ac sceleribus +detestabilem, si extremo spiritu piguerit vitae ante actae, salutem +adepturum, sed si reversus ab impietate juste vixerit, Deum superiores +impietates obliturum, nec item virum integerrimum, qui extremo vitae +momento scelus admiserit[1], propterea suppliciis sempiternis +torquendum, sed ita demum exitio periturum, si ad impietates et +improbitates totus deflexerit. + + [1.] Alius: _admisit_. + +CORONAEUS: Ego illum, quem poenituerit scelerum, purgatoriis ignibus +expiatum iri confido, idque non modo sacris litteris[1], sed etiam +ipsius Martini Lutheri[2] autoritate fretus. + + [1.] 2 Macc. 12. Mal. 3, 12. 1 Cor. 3. Phil. 2. 2 Tim. 1. Joh. 5. + Apoc. 5. [2.] Lutheri resol. conclus. 10. + +SALOMO: Ego poenitentiam illam extremo vitae spiritu nihil profuturam +sceleratis opinor. + +CORONAEUS: At qui sacerdotis potestate divinitus ei tributa veniam +consecutus est, eum tamen a culpa liberum esse credimus. + +SALOMO: Nihil exsecrabilius mihi videtur, quam sacerdotes ecclesiae +Romanae veniam scelerum sibi arrogare aut confitentibus peccata +ignoscere, cum id uni aeterno Deo pro jure suae majestatis conveniat. + +CORONAEUS: At Christus hanc apertissime discipulis potestatem largitur, +ut quaecunque vincirent et solverent in terris, eadem forent soluta et +colligata in coelis[1]. + + [1.] Matth. 15, 19. 18, 18. + +CURTIUS: Nescio quamobrem Romani pontifices haec verba ligandi et +solvendi detorserint ad scelerum abolitionem, nisi quod augustiores se +fore putarunt, si in jure divinae majestatis nulli creaturae +communicabilia involarent et ex indulgentia vitiorum omnium infinitam +auri vim corraderent. Ut quidem videmus illos ignoscere non tantum +admissa scelera, sed etiam admittenda, cum legibus divinis et humanis +non sine ingenti mercede solvant imperitos, nec leviorum, sed +robustiorum impietatum veniam saepissime soluta pecunia largiantur. +Inde[1] venalium indulgentiarum pontificiis nundinationis copia, +inventum Gregorii pontificis Romani, quae paulatim infinitum acceperunt +incrementum, ut interdum mille annorum veniam isti largiantur[2]. + + [1.] Caetera haec interlocutoris verba desunt in alio codice. + [2.] Liber de taxis Cancellariae, c. de absol. et dispensationibus. + +CORONAEUS: Culpa quidem ignoscitur, quo minus sempiternis suppliciis +teneantur, qui poenituerunt, sed purgatoria flamma expiati, ut Paulus +ipse loquitur[1], vitam aeternam aliquando adipiscantur[2]. + + [1.] Alius: _pollicetur_. [2.] 2 Thess. 2, 8. + +CURTIUS: Ego poenitentibus sceleraque Deo confitentibus vitam coelestem +patere judico, sine expiationis ignibus, qui nulli sunt, sed lotis +vestibus pretiosissimo Christi Dei cruore[1] ac lavacro, quo nos lavit +ab omnibus flagitiis, ad nuptias coelestes acciri. Alioqui incongruum +esset, eum quem ad convivia nuptiarum solennium excipere voles, ante +verberibus, sectionibus, tormentis, ustionibus, crudelissime torquere. + + [1.] Apoc. 1, 5. + +TORALBA: Hypothesis superior a Coronaeo proposita eo pertinet, ut ab +utroque merita supplicia prius exigantur, antequam sordidatos peccatorum +maculis in sanctissimas angelorum aedes intrudi fateamur. + +SALOMO: Ita quod sentio, nullum esse scelus inultum, ultionem vero, +quamdiu hic vivitur, praestabiliorem fore, ut sapientiae magister +significat his verbis: _Ecce justis in terra expenditur, quanto magis +peccatoribus?_[1] i.e. a justis poenas improbitatum exigi, quamdiu hic +vivitur, a sceleratioribus autem post mortem, utrosque tamen levius quam +pro merito plecti. Nam si pro merito omnia delicta exigerentur et +supplicia decernerentur, ecquis ea perpeti posset? Sed resipiscentia +pleraque peccata abolentur aut levissime puniuntur, eoque magis, si ad +resipiscentiam accedant praeclarae virtutum actiones, officia erga +pupillos, viduas, peregrinos et summa erga tenues benignitas.[2] Itaque +Daniel regem Nabochodonosorem hortabatur, ut poenas divino judicio +decretas benignitate dilueret, cum nulla re peccata citius +aboleantur.[3] Tametsi enim veniam precantibus ac poenitentibus +ignoscat, non tamen impunitos fore testatur, his verbis: _purgando nos +purgabit_; quod David Kimchi sic interpretatur: Deus ignovit, punit +tamen quodammodo, tametsi Rabbi Abraham et Chaldaeus interpres penitus +ignosci putent, quod de culpa interpretandum est. Quum enim rogatione +Mosis se ignovisse dixisset nihilominus declarat, se populi scelus ac +diffidentiam ulturum[4], uti fecit; omnes enim qui ex Aegypto egressi +fuerant, duobus exceptis, in deserta solitudine perierunt. Item Davidi +poenitenti ignoscit[5], poenam tamen irrogavit, tum adulterini filii +morte, tum etiam incestibus ac adulteriis liberorum. + + [1.] Proverb. 11, 31. Ecclasiast. (Sirach) 12, 4. 6. Nahum. 1, 2. + [2.] Ezech. 18, 8 sqq. [3.] Daniel 4, 24. [4.] Numerorum 15, 30. + [5.] 2 Sam. 11, sqq. + +OCTAVIUS: Scelerati quidem bonorum caede pascuntur ac diuturnam saepe +vitam in summa bonorum ac voluptatum omnium affluentia transigunt, quae +praemia sunt eorum, quae ab illis recte gesta fuerunt, ne ullum exstet +benefactum, cui Deus justam non retribuat mercedem et quidem meritis +majorem, quia nemo fere tam improbus est, qui nihil boni gesserit. De +utrisque vero, probis inquam et improbis, jam mortuis ita scribit +sapientiae magister:[1] _Prodibunt_, inquit, _impii praeteriti scelerum +suorum recordatione. Tum justus coram oppressoribus suis stabit, cujus +aspectu scelerati pavore percussi et inopinato stupore ac doloribus +afflicti exclamabunt: an ille est, quem ludibrio habuimus olim; stulti +qui vitam ejus insaniam et exitum putavimus ignominiosum. Itane in albo +filiorum Deorum conscriptus est et inter sanctos sortem adeptus? At +nobis opes et superbia nil profuerunt._ + + [1.] Sap. 5, 1-5. + +SENAMUS: Est verum genus eorum, qui quod bestiarum more nullam omnino +aut divinorum aut humanorum curam habuerint, corporis ac animi occasum +simul pati dicantur. Deus enim utrumque necare potest[1]. + + [1.] Psalm. 42 (41), 5. Matth. 10, 28. + +CURTIUS: De his quidem statuere difficile est, eorum tamen animas, qui +non innocentem bestiarum more vitam transegerunt, sed facinoribus et +flagitiis vitam contaminarunt, non prius morituras confidimus, quam +justissimas dederint poenas detestabilium improbitatum. Quo pertinent +extrema Esaiae verba[1]: _Videbunt_, inquit, _cadavera eorum, qui a me +defecerunt, quoniam vermis eorum non morietur et ignis eorum non +exstinguetur, sed omnibus fastidio sunt futuri._ Quibus verbis +sempiterna eorum supplicia fore testatur. + + [1.] Jessiae 66, 24. + +SALOMO: Rabbi Elieser planius aliquanto: Certo scis, inquit, omnia dicta +factaque hominum justis suis ponderibus exigenda, nec te in fraudem +impellat malus genius, quasi sepulcrum tibi sit securitatis ac +impunitatis[1] perfugium futurum, stabis enim coram aeterno Deo, judice +totius orbis. + + [1.] Alius: _immunitatis_. + +CURTIUS: Magnam vobis gratiam debet ecclesia Romana, quod purgatorios +ignes pene exstinctos argumentorum vi atque eloquentia[1] videmini +excitavisse. Nam in iis ignibus legatorum[2] ac donationum vis prope +immensa, quasi in causa non tantum impulsiva, ut jurisconsulti +loquuntur, sed etiam finali consistere videtur, ut scilicet sacrificia +missarum anniversaria fiant pro salute animae testatoris. + + [1.] Alius: _eloquentiae ardoribus_. [2.] Alius: _legationum_. + +FRIDERICUS: Etiamsi demonstratione perspicua planum esset, post[1] hanc +vitam expiari scelera improborum ultricibus flammis, non propterea tamen +sequeretur, sacrificia mortuis profutura. + + [1.] Deest alibi. + +CORONAEUS: Cur non? + +FRIDERICUS: Quoniam divina decreta vetant. Qui, inquit Ambrosius[1], non +accipit hîc veniam peccatorum, illic non erit. Non erit autem ei, quod +ad vitam aeternam noluerit pervenire. Item Cyprianus[2]: Quando isthinc +excessum fuerit, non poenitentiae relinquitur ullus, nec sanctificationi +locus. Hîc vita amittitur aut retinetur. Item Augustinus[3]: Post hanc +vitam id quisque habiturus est, quod in ea conquisierit; nunc +misericordiae, post judicii tempus erit. Item Hieronymus[4]: Cum ante +tribunal Christi veneris, inquit, nec Jobus nec Daniel pro te orare +poterunt. Item Chrysostomus[5]: Simul discesserimus, hinc non est in +nobis situm poenitere aut delere peccata. Item qui in praesente vita +peccata non eluet, nullam postea consolationem habiturus est. Atque eo +pertinet Salomonis dictum de arbore caduca, quae eo quo ceciderit loco, +sive ad Aquilonem sive ad Austrum, illic perpetuo residebit[6]. + + [1.] Libro de bono more. [2.] Contra Dem. [3.] Ad Maced. ep. 54. + [4.] Homil. X in Joh. qu. 2 et 13. [5.] Conc. 2 de Lazaro. ad Ebr. + 2. Rom. 4. [6.] Eccles. 11, 3. + +CORONAEUS: Ne vobis theologis theologos opponam, satis est sacrae +scripturae locum de Maccabaeis singularem denotare[1]: _Nisi_, inquit, +_revicturos sperarent, qui mortui sunt, frustra pro mortuis vota +conciperentur._ Itaque Judas princeps Judaeorum mortuos pro patriae +salute, solennibus sacris expiari jussit, ut peccatorum noxa +solverentur. + + [1.] 2 Macc. 12, 40. sqq. + +CURTIUS: Libri Maccabaeorum non modo ab Ebraeis, sed etiam ab omnibus +veteribus christianis theologis inter +apokrupha+ censentur et +sanctissimis Laodicaeensis synodi[1] decretis repudiantur. + + [1.] Const. 55. + +CORONAEUS: At posterioribus conciliis, ipsiusque Tridentinae synodi +decretis, quasi sacratiores probantur mirum in modum. + +TORALBA: Ego quidem non modo theologorum[1] et academicorum auctoritate, +sed etiam argumentis certissimis animorum purgationes et expiationes +scelerum post hanc vitam fore non dubito. Sed ut votis aut rogationibus +ullis eluantur, probare nullo modo possum. Nec vero Plato[2] quicquam +perniciosius aut capitalius hominum generi persuaderi posse scribit. Nam +quo quisque sceleratior exstiterit, quo majores opes furtis aut rapinis +pupillorum ac viduarum congesserit, eo confidentius alienis precibus ac +sacrificiis flagitiorum suorum diritatem dilui putabit. + + [1.] Athanasius. Cyprianus. Hieronymus. Epiphanius. Augustinus l. 15 + c. 15. de civ. Dei. [2.] De legibus. + +SALOMO: Legibus divinis saepe admonemur, nullis sacrificiis improbitates +expiari[1] praeterquam eas, quae errore probabili admittantur; direpta +vero bona praesertim egentium, viduarum ac pupillorum quasi flagrans +incendium absumunt rapientium opes omnes. Quae cum ita sint, quis putet, +sacrificia ulla aut preces mortuis proficere posse? + + [1.] Desunt in aliis codicibus. + +CORONAEUS: Si nihil proficiunt mortuis viventium rogationes, cur Judaei +mortuos in sepulcra deferentes canerent suam[1] #hashuva# (accubationem) +in qua his verbis utuntur: Spiritus domini quiescere faciat N. in horto +Eden, in pace, ipsum ac omnes defunctos Israëlitas, ad cujus precantis +vocem populus respondet Amen! Cur etiam Augustinus pro matre Monica sic +precatur: Dimitte, domine, dimitte, obsecro, ne intres in judicium cum +hac?[2] Cur etiam Muhammedistae ipsi, qui supplicia inferorum quidem +sempiterna fore credunt, tam ardenter precarentur ut amici vita defuncti +ab interrogatione utriusque angeli atri eripiantur? + + [1.] Alius addit; _sacerdotes cantionem_. [2.] Alius: _ea_. + +OCTAVIUS: Ista quidem precatio fit a Muhammedistis, priusquam judicium +subeunt, non quod judicio semel damnatos unquam eripi putant. + +SALOMO: Nec Maccabaeorum, nec Augustini autoritatem moror; nos vero nec +anniversariis solennibus, nec sacrificiis, nec rogationibus illis utimur +pro animis defunctorum, quia scimus nihil profuturum sed illa +#hashuva#[1] nihil aliud est, quam vox optantium, ut beati sint amici, +propinqui, parentes. + + [1.] Alius: _cantio_. + +CORONAEUS: Si dubia res esset, an mortuis viventium vota proficiant, ut +quidem prodesse confido, nonne tutius tamen foret id facere, quod +mortuis nihil nociturum sit, quam illos dubia spe flammis cruciandos +deserere? Nam ut sapientes vetant id facere, quod dubites justum sit, +necne? ita quoque jubent nos id facere, quod dubites, profuturum sit, +necne? Ac propterea laudatur Cato Censorius, qui de animarum +immortalitate disputans, quorum vim et sensum exstingui morte putabant +levissimi quidam Epicuraei: Si[1], inquit Cato, in hoc erro, quod +immortales animos esse credo, hunc errorem, quo delector, quamdiu vivo +mihi eripi nolo, sive mortales sint animi, ut minuti quidam philosophi +putant, non vereor, ut illi mortuum me irrideant. Quanto nos accuratius +ac libentius pro amicis mortuis supplicare debemus, si certum est, ut +spero, Romanam ecclesiam a pietate vera aberrare non posse. + + [1.] Alibi: _Quodsi_. + +SENAMUS: Ego a pontificibus Romanis[1] didici, haereticum esse neminem, +qui ex duabus vel pluribus inter se de religione discrepantibus doctorum +virorum sententiis, utram libet, tueatur. + + [1.] Innocens IV. in c. Si invitaveris de constitutione Thom ... + lib. 4 sent. dist. 3. qu. 2 etc. si per duos, de Simonia. + +CORONAEUS: Ita quidem opinor, si disputatio est +peri tôn adiaphorôn+, +non tamen si de summa religionis aut de fidei capitibus quaeratur. + +SENAMUS: At in eo ipso controversia gravis est, quae sint capita fidei? +Nam Sorbonici theologi duodecim Christianae fidei capitibus centum +viginti subrogarunt et capitalibus suppliciis addixerunt, qui contra +sentirent, inter quae capita illud etiam conscriptum est, beatum Petrum +non Petrum, beatum Paulum non Paulum dici oportere. + +TORALBA: Video Judaeos a Christianis, Agarenos ab utrisque de summa +religionis dissidere, graves etiam Agarenos inter ipsos controversias +fidei existere, nec pauciores[1] centum viginti haereses a Tertulliano +et Epiphanio inter Christianos commemorari, nec tantum haereticos +majorum gentium a se invicem dissidere, verum etiam eos, qui plus +caeteris sapere videntur, Damascenum inquam a Chrysostomo, Cyprianum a +Tertulliano, Epiphanium ab Eusebio, Hieronymum ab Augustino, Gregorium +ab Hieronymo, Origenem a caeteris, Abaelardum a Bernhardo, Thomam a +Scoto, Henricum a Durando, Albertum ab Henrico et postremo quemque +superiorum scriptorum sugillare. Quin etiam magistrum sententiarum +haeresium viginti quinque a junioribus Sorbonicis denotari, Graecos +Christianos a Latinis, Romanos a Germanis, Helveticos et Gallos ab +utrisque, Lutherum a Zwinglio, Calvinum a Stanckaro, Bezam a +Castellione, in summa fere singulos a singulis, ut omnes ab omnibus, +mutuis maledictis et execrationibus refutari. Ac tametsi Judaei suae +religionis puritatem constantia majore tueri videantur, orientales tamen +ab occidentalibus in ritibus discrepant. Quae cum ita sint, nonne +praestat simplicissimam illam et antiquissimam eandemque verissimam +naturae religionem, uniuscujusque mentibus ab immortali Deo insitam, a +qua dissidendum non erat, amplexari, illam inquam religionem, in qua +Abel, Enochus, Lothus, Sethus, Noëmus, Jobus, Abrahamus, Isaacus, +Jacobus, Deo carissimi heroës vixerunt, quam inter tot ac tam varias +opiniones incertum quemque vagari, nec habere certam animi sedem, in qua +acquiescat? + + [1.] Alius: _potiores_. + +SALOMO: Si heroibus illis similes essemus, nihil ritibus ac caerimoniis +opus esset, plebem vero ac vulgus ignarum sine ritibus ac caerimoniis +nuda verae religionis assensione contineri, vix ac ne vix quidem fieri +potest. + +CURTIUS: Caerimoniarum multitudo mihi non placet, quae veri Dei cultum +evertit, ut paganorum et qui propius a paganis absunt, Catholicorum. + +OCTAVIUS: Non video de toto genere religionum, quae purioribus +caerimoniis[1] Deum aeternum colendum sibi proponat quam Ismaëlitarum. + + [1.] Alius: _quae potioribus ceremoniis puriis_. + +SALOMO: Sed jam de via deflexerunt ac sepulcra Naphissae[1] Muhammedis, +ac nescio quorum[2] prophetarum, continuis peregrinationibus fatigant. +Judaei solas divinae legis caerimonias, non hominum arbitrio confictas, +cum veri aeterni Dei cultu sic amplectuntur, ut plebis animos aeque ac +eruditorum facile in officio sine ullis sacrificiis contineant. + + [1.] Alii: _Navissae_. [2.] Alius: _quot_. + +CORONAEUS: Veram religionem Romanos pontifices jam inde a Christo Deo +vero et sanctissimis apostolis ac discipulis continua serie posteritatem +docuisse confido ac suae dignitatis splendorem ac decus inter +haereticorum, Judaeorum ac Turcarum, Paganorum, Epicuraeorum naufragia +constanti fide tueri. Et quoniam id vobis persuaderi non potest, quod +tunc fore non despero, non desistam, verum Deum et hominem Christum +ejusque inviolabilem parentem, virginum decus, omnes angelorum legiones, +martyrum, confessorum ac beatorum omnium ordines obsecrare, ut Deum +aeternum vobis propitium reddant ac pro vestra omnium salute rogationes +ferant. + + [1.] Ita omnes. + +SALOMO: Magnam profecto gratiam Coronaeo pro tot ac tam multis +beneficiis ac potissimum pro sua erga nos pietate singulari et caritate +debemus, quam vicissim imitari nos oportet, ac singulos pro singulis +supplicare Deo aeterno, ut nos in rectum salutis iter, omnibus errorum +vepribus ac spinis purgatum, deducat. + +FRIDERICUS: Qui de sua religione dubitat, vera sit necne, aut qui falsam +pro vera profitetur, nec pro caeteris utiliter vota facere posse +videtur; qui vero certus ejus religionis, in qua sit acquiescendum, si +veram habet, utiliter quidem pro aliis, non item pro seipso supplicabit, +aut in rectum iter, quod securius tenet, Deo praelucente ingredietur. + +SALOMO: Nullus unquam mortalium certior fuit de voluntate divina, quam +Moses, qui tametsi Dei leges ad populum tulisset, attamen precibus +fusis: _Ostende_, inquit[1], _mihi vias tuas, ut cognoscam te._ Item +David, divinarum legum peritissimus interpres: _Vias tuas_, inquit, +_ostende mihi_[2]; qui tamen alibi dixerat[3]: _Notas mihi fecisti +vitae vias, ut scilicet Deus illis praeluceret ad arcana legis +intelligenda._ Nam quadragesimo post anno quam lata lex erat, Moses +coacta populi concione, illud etiam[4] addidit: _Non dedit Deus vobis +cor ad intelligendum, nec oculos ad videndum, nec aures ad audiendum +hactenus._[5] Ex quo intelligitur, sine ope ab luce divina Dei leges aut +jussa intelligi aut percipi non posse. Itaque vates lyricus +exclamans[6]: _Revela_, inquit, _oculos meos, ut intueri possim +admirabilia tuae legis arcana._ Quanto nos igitur studiosius quam illi +preces mutuas ad Deum immortalem fundere debemus, in tanta opinionum de +vera religione discrepantium varietate. + + [1.] Exod. 33, 13. [2.] Psalm. 76, 48. [3.] Psalm. 5, 26. 86. + [4.] Deuteron. 5, 29. [5.] Deest in alio codice. [6.] Psalm. + 119, 18. + +SENAMUS: Quid vetat igitur, quo minus omnes simul ac semel pro omnibus +ardenti animo illud ab immortali Deo precemur, ut recta via pergamus, si +modo veram nacti sumus, sin a vera via sive vita defleximus, divina +bonitate praeeunte dirigamur. Nam ut bellica tormenta sigillatim emissa +non tanta vi quatiunt arces, quam si multa simul eodem impetu ferantur: +ita preces multitudinis[1] coelum ipsum tanto impetu feriunt, ut ipsi +Deo vim afferre videantur. + + [1.] Alius: _precum multitudines_. + +SALOMO: At unius hominis integerrimi oratio plus habet apud Deum +ponderis ac momenti, quam populi totius, ut quidem Moses, Samuel et +Elias saepe declaraverunt, quoniam etiam in multitudine unius impietas +caeteris obest, preces tamen bonorum semper exaudiuntur. + +OCTAVIUS: Multitudinis quidem rogatio efficax est, si mente sincera Deum +aeternum appellaverit; sin pro vero Deo falsum colat, aut creatori +creaturam cultus communione conjungat, idem illi objici possit, quod +Elias populo[1]: _Quousque claudicabitis mox in hanc, mox in illam +partem? Si Bahal rex est, hunc colite_ etc. Idem sacerdotibus Bahalem +contentissima voce acclamantibus: _Altius_, inquit, _exclamandum est, +quia Bahal vel sopore, vel rationibus domesticis implicatur._[2] Pejus +etiam si dubitent, Deus sit necne, quem interpellant, quoniam dubitatio +in cultu divino semper impietatis opinionem affert. Quid enim ferat[3] +Athesani[4] theologi amuletum, quod adoraturus hostiam siligineam, quam +dubitent consecrata sit necne, quod manibus contrectat: Si Deus es, +inquit, adoro te, sin minus, non adoro. + + [1.] 1 (3) Regum 18, 21. [2.] 1 (3) Regum 18, 28. [3.] Alibi: _Quid + referat_. [4.] Alius: _Astesani_. + +SENAMUS: Omnes homines, quantum quidem opinor, Deum deorum omnium +parentem agnoscunt, ac tametsi plerique communicatis honoribus creaturas +cum creatori copulant, principem tamen confitentur, quem Porphyrius et +Plato[1] +tôn theôn patera kai pantokratora+ vocant, quem Octavius, +Salomo, Toralba, unice caeteris omniis repudiatis, colendum proponunt, +Fridericus et Curtius caetera quidem omnia assentiuntur, hoc tamen +differunt, quod Deum illum naturae parentem vel, quod idem, filium ejus +coëssentialem, coaeternum carnem humanam in utero virginis induisse +contendunt ac pro generis humani salute mortem pertulisse; in caeteris +prope consentiunt, excepta coena, confessione et statuis; Coronaeus[2], +ut religiosissimus est, ne latum quidem unguem ab ecclesiae Romanae +caerimoniis putat esse discedendum. Ego vero, ne usquam offendam, omnes +omnium religiones probare malo, quam eam, quae fortassis vera est, +excludere. + + [1.] +peri apochês tôn empsuchôn+. [2.] Alius addit: _vero_. + +SALOMO: Mallem ego, Sename, calidus esses aut frigidus, quam in +religione tepidus. Quanquam quî fieri potest, omnium religiones simul +tueri, i.e. confiteri aut credere Christum Deum esse et negare Deum +esse, morte affectum et supplicio ereptum, panem Deum fieri et non +fieri, quae per naturam simul stare non possunt. + +SENAMUS: Ego nec assentiri leviter nec temere negare volo, quae inter +theologos dubia disputatione contravertuntur, sed Pauli[1] sententiam +sequi praestabilius duco: _Factus sum_, inquit, _Judaeis Judaeus, +Ethnicis Ethnicus et iis qui lege vacant, quasi legis expers essem. +Omnibus omnia factus sum, ut omnes lucri facerem._ Itaque gratissima +mihi visa est Hierosolymitanorum civium concordia, ubi tamen sunt octo +christianae sectae, Latini, Graeci, Jacobitae, Armenii, Gregoriani, +Coptitae, Abyssini, Nestoriani, exin Judaei, Muhammedistae, et sua +cujusque sectae templa, in quibus sacra seorsim fiunt, ritibus ac +caerimoniis distincta, quae tamen publicam tranquillitatem summa +consensione colunt. Ego vero Christianorum et Ismaëlitarum et Judaeorum, +ubicunque licet, atque etiam Lutheranorum et Zwinglianorum templa subeo, +ne cuiquam quasi atheus offensionem praebeam aut quietum reipublicae +statum videar conturbare. Deorum tamen principi optimo maximo omnia fero +accepta. Quid igitur vetat, quo minus communem naturae totius auctorem +et parentem precibus communibus flectamus, ut nos omnes in verae +religionis cognitionem perducat. + + [1.] 1 Corinth. 9, 20 sq. + +SALOMO: Ferendum quidem illud, ut pro singulis rota omnes et singuli +concipiant, sed omnes simul in tanta religionum varietate, salva +cujusque pietate, stare non possunt. At ne Moses quidem ferre potuit[1], +ut populus in Aegypto sacra faceret, cum id Pharao permitteret: _Non +est_, inquit, _consentaneum, ut abominationem Aegyptiorum sacrificemus +Deo nostro; sin coram id fieret, lapidibus obrueremur._ Ac propterea +majores nostri non sine ingenti mercede a principibus extorserunt, jam +inde ab ultima memoria, ut in sacellis ac templis seorsim sacra +faciamus. Ob id enim et aurum coronarium Romanis pontificibus et +imperatricibus dependere consuevimus ac Zonarum jura imperatoribus +Germanis. Nam cum in insula Delo sacra facere majorum nostrorum colonia +prohiberetur ab incolis, quod Apollini et Dianae insula sacra +videretur[2], Caesareus dictator rescripsit: Non mihi placet, inquit, +decretum, quo Judaeos amicos nostros sacris patriis uti prohibetis, aut +in sacra pecuniam conferre, cum id ne Romae quidem facere prohibeantur. +In eandem sententiam exstat Dolabellae proconsulis ad Ephesios epistola, +ne Judaeos sacra facere in oppidis ac civitatibus Asiae prohibeantur. +Nihilominus tamen sacris saepe disturbati sumus ac furentis plebis +injuria violati. + + [1.] Exod. 8, 26. [2.] Josephus lib. 14, c. 17. Philo de legat ad + Caligulam. + +CURTIUS: Res omnium difficillima mihi semper visa est, in eadem civitate +religionum inter se discrepantium auctoritatem publicam tueri. Sed fere +plebs in eo genere dominatum sibi vindicare consuevit, cui obsistere ne +principibus quidem tutum est. Cum enim Phocas[1] imperator[2] Graecorum +statuas dejici jussisset, ab ipsa fece plebis in Sophiae templo mactatus +est. Privata autem sacrificia exercere periculosius est, quam publica, +propter occultas civium conjurationes, quae tandem aliquando in +reipublicae perniciem erumpunt. Ob id enim Trajanus Plinio Asiae +proconsuli rescripsit[3], ut nocturnos Christianorum conventus +prohiberet. Quod cum magistratus Monasterii[4] civitatis Anabaptistarum +sectariis permisisset, paulatim ita creverunt, ut imperium urbis +invaderent. Est etiam in privatis ac potissimum in nocturnis sacris, ubi +conveniunt viri et foeminae, maxima suspicio lenociniorum.[5] Quae cum +in sacris Bacchanalium Romae comperta fuissent, et stupri libidinesque +utrius sexus effusae et caedes permistae perpetuo decreto in tota Italia +vetita fuere. Quam suspicionis infamiam Christiani, qui sacra nocturna +metu magistratuum procurabant, cum maxime vellent effugere, tamen +nunquam potuere, ut ex apologeticis planum fit[6]. + + [1.] Alius: _Thomas_. [2.] Deest in uno codice. [3.] Plinii Epp. 10, + 96 sq. Cal. 97 sq. [4.] Alius: _Munsterae_. [5.] Alius: + _lenociniorum frequentia_. [6.] Tertullianus in apologet. + Athenagoras in apol. Justinus Martyr in apol. Origenes contra + Celsum. + +SENAMUS: Si omnibus id persuaderi posset, quod Ismaëlitis, quod mihi, +quod Octavio, scilicet omnia omnium vota, quae a pura mente +proficiscuntur, Deo grata vel certe non ingrata esse, ubique terrarum +eadem concordia vivi posset, qua vivitur sub imperatore Turcarum vel +Persarum. + +CORONAEUS: Principes hujus civitatis peregrina quidem Judaeorum et +Graecorum sacra fieri publica patiuntur, non tamen caeteris sunt eadem +privilegia tributa, sed tamen uti libertate cuique licet, dum nihil de +tranquillitate civitatis statu detrahatur, nemo sacris adesse cogitur +aut prohibetur. + +OCTAVIUS: Sapienter istud quidem, ut omnia hujus civitatis instituta, +quibus in optimatum statu diutissime floruit ac florebit, in quo +civitatis genere nulla pestis perniciosior exoriri potest, quam +discordiae civium inter ipsos. + +CORONAEUS: Utilitati tamen publicae pietas anteferri debet ac de +religione inquiri, nolentes etiam ad sacra publica cogi, ut sanctissimis +ecclesiae Romanae decretis cavetur[1]. Huc enim pertinet illud: +_Compelle eos intrare._[2] + + [1.] C. urgente: de haereticis. [2.] Luc. 14, 23. + +OCTAVIUS: Illic agitur, opinor, de vocatis ad nuptias, quos, si adesse +nollent, valde ineptum minimeque decorum videretur fustibus aut subjecta +poena capitali cogere velle, si quidem voce +anankazein+ interpretamur ++to biazesthai+. + +CURTIUS: In eam sententiam Tertullianus[1] ita scripsit: Non est +religionis cogere, quae sponte suscipi debet, non vi. Et quidem concilio +Nicaeno, Constantinopolitano, Ephesino, Chalcedonensi sanctissime ita +decretum est, haereticos non armis esse, sed doctrina expugnandos, nec +zizania ante messen convellenda. Idem video placuisse Augustino[2], +Hieronymo[3], Bernhardo[4]. Deus, inquit Hilarius, non eget obsequio +necessario, nec requirit coactam confessionem, non nisi volentem +recipit. Simplicitate quaerendus est, confessione discendus, caritate +amandus, timore venerandus, voluntate probitatis retinendus. At +sacerdotes Deum timere vinculis coguntur, poenis jubentur, carceribus +continentur, virgines nudantur ad poenam, sacrata Deo corpora ad fructum +spectaculi et quaestionis aptantur. Haec ille. Atque ob id Priscilliani +haereseos damnati sunt, quod haereticos poenis cruciandos esse +arbitrarentur. + + [1.] Ad Scapulam. [2.] L. 4. confess. c. 19. l. 6 c. 2 de civ. Dei. + l. 1. contra Manich. c. 1. Contra Pelag. l. 2, c. 22. [3.] C. 14 M. + et l. 3. contra Pelag. [4.] Serm. 64 in canticum. + +SALOMO: Jubet quidem lex divina[1], masculos omnes singulis annis coram +Deo se sistere, solennium festorum diebus, nec muneribus vacuos venire, +neminem tamen cogi voluit. Quae enim contumelia gravior in Deum cogitari +potest, quam ad illius obsequium quenquam cogere velle, cum nemo satis +alacri mente ad eum amplexandum accedere possit. Nefas est, Deum ab +invitis et nolentibus coli, si quis nostrae gentis, deserto Dei cultu, +Deum peregrinum, peregrina sacra sibi quaerat, lapidibus obrui, civitas +vero solo exaequari jubetur. Eadem poena sequitur eos, qui summo +pontifici imperanti non acquieverunt. Atque eo pertinet foedus illud, +quod Asa[2] rex cum tribubus Juda et Benjamin percussit, quo caput ejus, +qui Deum aeternum deseruisset, sacratum[3] est, sed eo foedere nihil de +peregrinis cavetur. Ac tametsi populus Israel jussus est, cum in +regionem sibi promissam venisset, populos exscindere, templa, locos, +altaria funditus evertere, non tamen finitimos populos religionem mutare +coëgerunt. Nam cum David Ammonitas, Moabitas, Idumaeos sub imperium suum +subjunxisset[4] ac vectigales fecisset, suis tamen religionibus ac +sacris uti passus est. Atque illud est, opinor, quod Julianus[5] in +libro, quem adversus Galilaeos scripsit, innuere videtur, cum legibus +Mosis cautum fuisse putat, ne aliarum gentium templa ac delubra +exscinderentur. + + [1.] Deuter. 16, 16. [2.] 2 Par. 15, 3 sq. [3.] Alius: _damnatum_. + [4.] Alius: _subegisset_. [5.] Apud Cyrillum in librum Juliani. + +CURTIUS: Haec quaestio, an quisquam suam religionem ejurare cogendus +esset[1], magnis contentionibus agitata fuit in senatu Lusitanorum, +Emanuele rege. Cum enim Ferdinandus,[2] Castiliae rex, Judaeos omnes +finibus imperii sui exegisset, pars in Galliam Narbonensem, unde postea +a Francisco rege depulsi fuere, exceptis oppido paucis, qui +proscriptionis metu religionem mutarunt vel simularunt, pars maxima in +Lusitaniam concessit. Rex Emmanuel coacto concilio decerni jussit, an +cogendi essent, christianam religionem profiteri. Tandem decretum est, +cogendum esse neminem nec tamen ferendum esse, Judaeos sua religione +uti, sed edicto cautum est, ut brevi finibus excederent, ni vel +religionem ejurare vel durae servitutis jugum subire mallent. Quibus non +erat exeundi potestas, propter navigiorum difficultatem vel inopiam, +metu servitutis impendentis baptizari maluerunt. Sed cum haberetur +concio Vlysipone urbe metropoli, plaga Christi crucifixi minio picta, +cruore fluenti similis apparebat, adversa luce solis. Quod concionator +cum prospiceret, clare vociferans: Advertite, inquit, Christi salvatoris +vulnera, ut sanguine diffluunt. Plebs admirari et assentiri, quousque +Judaeus quidam +neophutos+, qui religionem christianam simulabat, clara +voce plebem attonitam objurgans: Ecquid nos, ait, lignea isthaec mortui +hominis imago movet? Qua voce audita concionator hominem ut perfidum ac +detestabilem, totamque gentem acerrima oratione exsecratus, quod +simulatione fucata Christianum se mentiretur. Quibus vocibus percita +plebs ac furenti similis hominem fano detractum lapidavit, nec eo +contenta per urbem Judaeos undique conquirens, tria[3] circiter millia +trucidavit. Rex intellecta re graviter tulit, quod Judaeos ad suae +religionis desertionem compulisset, ac seditiosorum capita una cum +concionatore in crucem egit. + + [1.] Alius: _ejurare posset_. [2.] Alius addit: _Arragoniae et_. + [3.] Deest in aliis codicibus. + +SALOMO: Nihil est, quod gravius feram, quam pietatem altissimis +radicibus insitam irrideri, unde calamitosae civitatum conversiones +atque eversiones oriuntur, quas infinitum est commemorare. Sed pauca de +multis: Cum in urbe Hierosolyma Judaei solenni festo sacra facerent, +quidam e militibus praesidianis terga in ipso templo nudavit ac +foedissima verborum contumelia sacratissimos ritus conspurcavit. Hic a +plebe ad supplicium raptus est, non tamen id prius fieri potuit, quam +viginti circiter hominum millia necarentur.[1] Sed plerique principes +pietatis speciem impie obtendunt, ad innocentium opes diripiendas, ut +Ludovicus Hungariae, Dagobertus et Philippus Augustus Francorum, +Ferdinandus Arragonum reges, falsis criminationibus circumventos Judaeos +proscripserunt, et ubi defuit materia calumniandi, vim apertam +adhibuerunt, ut et Cracoviae Judaei omnes avorum memoria caesi sunt, +praeter impuberes, qui religione christiana imbuti fuere, caesorum etiam +domos incenderunt, quo incendio tota Cracovia deflagravit. + + [1.] Josephus de bello jud. + +OCTAVIUS: At Ferdinandus rex Arragonum iniqua quadam pietate vel potius +inexplebili pecuniarum aviditate, postquam Judaeos exegisset, et qui +metu opum amittendarum baptizati fuerant, simulata religione spoliasset, +Mauros Granatenses Arabicae[1] religionis, Mahummedem ejurare coëgit. +Non prius tamen id fieri potuit, quam ut Alsagnynum[2] pontificem Maurum +baptizari, carceribus ac tormentis diu cruciatum, compulisset, librorum +etiam 5000, quos Ismaëlitae pro sacris habent, comburi jussit. Deinde +mutata religione, quadruplatoribus oblata occasio est eos proscribendi, +qui religionem christianam simulare dicebantur, quae omnia facta sunt +Ximene Cardinale suadente, quem cum Toleti pontifex esset, monuisse +decuerat concilii Toletani decreto cautum esse, ne quis invitus +religionem Christianam profiteri cogeretur. + + [1.] Alius: _Hebraicae_. [2.] Alius: _Alfagninum_. + +FRIDERICUS: Theodorici, Romanorum et Gothorum imperatoris, sententia +digna est, quae litteris aureis pro foribus principum inscribatur. Cum +enim a senatu Romano admoneretur, ut Arianos suppliciis ad fidem +catholicam adigeret, ita rescripsit: religionem imperare non possumus, +quia nemo cogi potest, ut credat invitus. + +CURTIUS: Praeclare ille quidem, melius etiam Jovianus imperator, qui +edicto unionis proposito, quod Henoticon appellabat, Paganos, +Christianos, Arianos, Manichaeos, Judaeos ac prope ducenta sectarum +genera ad concordiam aggregans, oratores ad modestiam assidue +cohortabatur, ne plebem seditiosis concionibus ac reipublicae statum +perturbarent, sed ad pietatem, integritatem, caritatem mutuam +invitarent. + +Quae cum omnibus probarentur, Coronaeus jussit me pueros arcessere, +quibus obtulit canticum[1]: Ecce, quam bonum et quam jucundum, +cohabitare fratres in unum, non diatonicis vulgaribus aut chromaticis, +sed enharmonicis rationibus, diviniori quadam modulatione compositum, +quo suavissime omnes delectati ac seipsos mutua caritate amplexati +discesserunt. Deinceps mirabili concordia pietatem ac vitae integritatem +communibus studiis ac convictu coluerunt, sed nullam postea de +religionibus disputationem habuerunt, tametsi suam quisque religionem +summa vitae sanctitate tueretur[2]. + + [1.] Psalm. 133 (132), 1. [2.] Alius: _coleret_. + + + __Finis.__ + + + + +Ad pag. 295 lin. 10 pertinet subsequens carmen graecum, quod ibi non +nisi latine versum legitur. + + +Christe theou teknon, teren anthos, aennae mista, + Kosmôn amphidromôn epochoumene koirane nôtois + Aitheriois, alkês hina soi sthenos estêriktai, + Pant' epiderkomenô kai akouont' ouasi kalois. + Sê gar huper kosmon te kai ouranon asteroenta, + Christ', huperektanutai pollê aiônios alkê, + Hê huperêôrêsas orinôn phôti seauton, + Aenaois ochetoisi tithêneis noun aperanton, + Hos rha kueis tode pan, technômenos aphthiton hulên, + Hês genesis dedokêtai, hoti sphe tupoisin edêsas; + Ek sou aporrheusant' hagiôn gennêmat' anaktôn, + Hoi se men amphistasi, kratist', ek sou gegaôtes + Pempomenoi tê kai tê hup' angeliêsin, hekasta + Presbugenei diagousi noô kai karteï tô sô. + Pros de ti kai triton allo genos poiêsas anaktôn, + Hoi s' adousi kat' êmar, aei mnêskontes aoidês, + Hos thanatô zôên, beltiste, brotoisin edôkas.+ + + * * * * * + * * * * + * * * * * + +ERRATA + +_General notes on spelling and consistency:_ + +This is a 19th-century edition of a 16th-century text. Latin orthography +follows modern conventions: the pairs i/j and u/v distinguish vowels and +consonants. Ligatures and diacritics--including the [ae] and [oe] +ligatures--are not used. + +The editor appears to have regularized the spelling. Any remaining +variations were left unchanged in this e-text: + +The name FRIDERICUS sometimes appears as FREDERICUS. +Similarly: + "Muhammed" (and derivatives) / "Mahummed" / "Muhamed" / "Mahomed" + "Ptolomaeus" / "Ptolemaus" + "Origen" / "Origin" / "Oregin" + +The word "auctor" and its derivatives also appear as "autor". +Similarly: + "mist-" / "mixt-" + "Epicurae-" / "Epicure-" + "imo" (the conjunction) / "immo" + "praelium" / "proelium" and many other ae/oe pairs + +Dieresis in words such as "Israël" and "coëgit" is used randomly. + +Greek accents have been left unchanged even where obviously wrong; +only errors in spelling have been corrected. In Hebrew, only errors +involving consonants have been noted. The Name #(YHWH)# in parentheses +indicates impossible or unpronounceable vowel signs. + +Citation format is as in the original. For example (adjoining pair from +Book V): + [2.] Origenes l. 3 contra Celsum. + [3.] Orig. c. Celsum. Lib. III. +Homeric citations vary between Roman numerals and Greek letters, so "X" +may mean either 10 or 22 (+Chi+). + + * * * * * + +_Typographical Errors:_ + +_Liber Primus_ + +Ipse vero compendiosissimis notis, ut olim + _text reads_ ... ut olium +quam plurimis erutis sepulcris, cadaver obvolutum + _text reads_ obvoiutum +[2.] Homeri Il. X, vs. 4. + _correct citation is_ Il. IX (+Iota+) + +_Liber Secundus_ + +a qua milliaribus circiter quinquaginta distabat + _text reads_ quinquagintad istabat +propterea Deum solum impatibilemet indissolubilem esse + "impatibilemet": _so in original_ +contra quam usu venit substantiis compositis + _text reads_ usuvenit +#mikkeshev# vero + _so in original: should be_ mikketev +circumvolitantium daemonum, quos Homerus[3] +psuchas+ vocat ... + ... [3.] Odyssea II. + _so in original: reference may be meant for 11 (+Lambda+) + +_Liber Tertius_ + +Neque enim aquarum illuvionibus + _text reads_ aquarumi lluvionibus +tibi, Sename, sapientissimus + _text reads_ Tibi ++peri daimoniou tou Sokratous+ + _so in original: should be_ +Sôkratous+ +[1.] Alibi: _maligni_. [2.] Deest in aliis codicibus. + _text reads_ aliiis +[4.] Alibi: _exsilisse_. + _text reads_ exsiliise + +_Liber Quartus_ + +cur potanae, voluptiae[2], libertinae[3] + _text reads_ volupiae +ante legis promulgationem + _text reads_ promu gationem +usque ad Abrahami aetatem + _text reads_ Ahrahami +Vox enim hebraea #letanot# + _text reads_ #letavot# +ex abditis Hebraeorum arcanis promisit + _text reads_ promsit +dilatio vitae periculum sit allatura + _text reads_ allutara +alii ab hebraica voce #t/f/l/h# + _text reads_ #t/f/l/ch/n# +O hominum, pecudum, divûmque + _so in original: possible mistranscription of_ div[~u] +mentis ad omnia concitas + _text reads_ coecitas + +_Liber Quintus_ + +quisquam vestrûm non falleretur + _so in original: possible mistranscription of_ vestr[~u] +Sed ut proverbio dicitur: +Rhaon esti mômeisthai ê mimeisthai+ + _text reads_ +mimeisthei+ +ipsa mentis actio sit contemplatio + _text reads_ comtemplatio +Vocem enim #shevet# sceptrum + _text reads_ #shevem# +quasi diceret #beno# + _text reads_ #bano# +scilicet #betula# vel #na'ara# + _text reads_ #betula# (twice) +Tametsi dictum illud Davidis + _text reads_ Tamesti +oratio Christi est ad Pharisaeos. Ut illis eriperet + _text reads_ ad Pharisaeos. ut +Tametsi plerisque placet + _text reads_ Tamesti +uxorem propinqui viduam + _text reads_ pronpinqui +Josephum et Mariam a Galilaea + _text reads_ Galialea +[1.] Alius: _Theophilus_. (Theophylactus in cap. 1. Luc. Cypriani +serm. de laps.) + _closing ")" missing_ + +_Liber Sextus_ + +quodammodo manuduci rectissime judicarunt + _so in original: "manu duci"?_ +Josephum, Matthiae filium + _text reads_ Mathatiae +sacratissimum numen #YHWH# + _so in original: "nomen"?_ +[1.] ... Jerem. 43. 45. 47. 31. 32. + _order as in original_ +_Qui peccaverit in me_, inquit,[3] + _comma missing in original_ +voce chaldaea #ravod# + _so in original: #kavod#?_ ++pan gar to ou prôton ouch haploun+ + _text reads_ +... ouk+ +humanam carnem assumserit + _text reads_ asssumserit +qui coecutiunt ad indigentium inopiam + _spelling as in original: normal form is "caecutiunt"_ +[3.] Ptolem ni. _centiloquo_. + _so in original_ +aut publice fornicari + _text reads_ formicari +quique sunt ingenio hebetiores + _text reads_ hebetiore +canerent suam[1] #hashuva# (accubationem) + _text reads_ #hashvuva# _on both occurrences_ +viginti circiter hominum millia necarentur.[1] Sed + _text reads_ necarentur,[1] Sed +Ad pag. 295 lin. 10 pertinet subsequens carmen graecum + _See footnote beginning "Graeca verba in omnibus...."_ + + * * * * * + +_Footnote Problems_ + +_Liber Secundus_ + +... Porphyrius[2], Jamblichus[3], Psellus[4], Plotinus[5], +Philoponus[6], Ammonius[7], Alexander[8] + _Footnote sequence in original text:_ + [2.] In libro de abstinentia. + [2.] In libro de mysteriis. [Porphyry wrote books with both titles.] + [3.] In libro de anima. + [4.] In libro de anima et daemonibus. + [5.] Contra Alexandrum Aphrodisiam. [Plotinus wrote the _Enneads_] + [6.] Contra Alexandrum Aphrod. [Ioannes Philoponus wrote a book + with this title.] + [7.] In libro de anima. [Ammonius wrote a commentary on Aristotle's + _De Anima_] + [8.] In libro de anima. + +chalcidum, quas sardinias[2] vocant, piscationes + [2.] Alius: _serdunas_, vel: _sardumas_. + _text has footnote reference at "chalcidum"_ + +_Liber Tertius_ + + Sed haec[6] ab Ebraeis allegorice scripta sunt.... + Nam cum sapientiae magister[7] hominis et belluae[8] eundem interitum + fore scripsisset, Chaldaeus interpres sic transtulit: Impiorum, qui + non poenituerunt, ac jumentorum[9] idem interitus ac exitus futurus + est. Est autem acceptio jumentorum in sacra scriptura frequens pro + iis, qui pecudum in morem vivunt. Quod enim[10] psaltes lyricus[X]... + + _Footnote sequence in original text:_ + [6.] Deest in alio codice. + [6.] Alibi: _hominis ac bestiae_. + [7.] Eccles. III, 19. + [8.] Alii: _jumentum_. + [9.] Alibi: _idem_. + [10.] Sapientiae V. [_Cited passage is Psalm 8, not Wisdom V_] + + _Probable correct sequence:_ + [6] (_unchanged_) + [6b] : [8] + [7] (_unchanged_) + [8] : [9] + [9] : [10] + [10] : [X] ("psaltes lyricus") + +_Liber Sextus_ + +CORONAEUS: Veram religionem.... +SALOMO: Magnam profecto gratiam.... +FRIDERICUS: Qui de sua religione dubitat.... + [1.] Ita omnes. + _footnote reference is missing: may be anywhere in these three + paragraphs, or may refer to overall paragraph sequence_ + +... viginti circiter hominum millia necarentur.[1] + [1.] Josephus de bello jud. + _footnote reference is missing: placement at "necarentur" is + conjectural_ + + + + + +End of the Project Gutenberg EBook of Colloquium heptaplomeres de rerum +sublimium arcanis abditis, by Jean Bodin + +*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK COLLOQUIUM HEPTAPLOMERES *** + +***** This file should be named 17859-8.txt or 17859-8.zip ***** +This and all associated files of various formats will be found in: + http://www.gutenberg.org/1/7/8/5/17859/ + +Produced by Louise Hope, Carlo Traverso and the Online +Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This +file was produced from images generously made available +by the Bibliothèque nationale de France (BnF/Gallica) at +http://gallica.bnf.fr) + + +Updated editions will replace the previous one--the old editions +will be renamed. + +Creating the works from public domain print editions means that no +one owns a United States copyright in these works, so the Foundation +(and you!) can copy and distribute it in the United States without +permission and without paying copyright royalties. Special rules, +set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to +copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to +protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project +Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you +charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you +do not charge anything for copies of this eBook, complying with the +rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose +such as creation of derivative works, reports, performances and +research. They may be modified and printed and given away--you may do +practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is +subject to the trademark license, especially commercial +redistribution. + + + +*** START: FULL LICENSE *** + +THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE +PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK + +To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free +distribution of electronic works, by using or distributing this work +(or any other work associated in any way with the phrase "Project +Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project +Gutenberg-tm License (available with this file or online at +http://gutenberg.org/license). + + +Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm +electronic works + +1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm +electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to +and accept all the terms of this license and intellectual property +(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all +the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy +all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. +If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project +Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the +terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or +entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. + +1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be +used on or associated in any way with an electronic work by people who +agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few +things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works +even without complying with the full terms of this agreement. See +paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project +Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement +and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic +works. See paragraph 1.E below. + +1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" +or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project +Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the +collection are in the public domain in the United States. If an +individual work is in the public domain in the United States and you are +located in the United States, we do not claim a right to prevent you from +copying, distributing, performing, displaying or creating derivative +works based on the work as long as all references to Project Gutenberg +are removed. Of course, we hope that you will support the Project +Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by +freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of +this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with +the work. You can easily comply with the terms of this agreement by +keeping this work in the same format with its attached full Project +Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. + +1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern +what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in +a constant state of change. If you are outside the United States, check +the laws of your country in addition to the terms of this agreement +before downloading, copying, displaying, performing, distributing or +creating derivative works based on this work or any other Project +Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning +the copyright status of any work in any country outside the United +States. + +1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: + +1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate +access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently +whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the +phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project +Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, +copied or distributed: + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + +1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived +from the public domain (does not contain a notice indicating that it is +posted with permission of the copyright holder), the work can be copied +and distributed to anyone in the United States without paying any fees +or charges. If you are redistributing or providing access to a work +with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the +work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 +through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the +Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or +1.E.9. + +1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted +with the permission of the copyright holder, your use and distribution +must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional +terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked +to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the +permission of the copyright holder found at the beginning of this work. + +1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm +License terms from this work, or any files containing a part of this +work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. + +1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this +electronic work, or any part of this electronic work, without +prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with +active links or immediate access to the full terms of the Project +Gutenberg-tm License. + +1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, +compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any +word processing or hypertext form. However, if you provide access to or +distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than +"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version +posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), +you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a +copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon +request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other +form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm +License as specified in paragraph 1.E.1. + +1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, +performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works +unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. + +1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing +access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided +that + +- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from + the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method + you already use to calculate your applicable taxes. The fee is + owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he + has agreed to donate royalties under this paragraph to the + Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments + must be paid within 60 days following each date on which you + prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax + returns. Royalty payments should be clearly marked as such and + sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the + address specified in Section 4, "Information about donations to + the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." + +- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies + you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he + does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm + License. You must require such a user to return or + destroy all copies of the works possessed in a physical medium + and discontinue all use of and all access to other copies of + Project Gutenberg-tm works. + +- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any + money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the + electronic work is discovered and reported to you within 90 days + of receipt of the work. + +- You comply with all other terms of this agreement for free + distribution of Project Gutenberg-tm works. + +1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm +electronic work or group of works on different terms than are set +forth in this agreement, you must obtain permission in writing from +both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael +Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the +Foundation as set forth in Section 3 below. + +1.F. + +1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable +effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread +public domain works in creating the Project Gutenberg-tm +collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic +works, and the medium on which they may be stored, may contain +"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or +corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual +property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a +computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by +your equipment. + +1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right +of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project +Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project +Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all +liability to you for damages, costs and expenses, including legal +fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT +LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE +PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE +TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE +LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR +INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH +DAMAGE. + +1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a +defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can +receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a +written explanation to the person you received the work from. If you +received the work on a physical medium, you must return the medium with +your written explanation. The person or entity that provided you with +the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a +refund. If you received the work electronically, the person or entity +providing it to you may choose to give you a second opportunity to +receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy +is also defective, you may demand a refund in writing without further +opportunities to fix the problem. + +1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth +in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER +WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO +WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. + +1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied +warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. +If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the +law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be +interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by +the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any +provision of this agreement shall not void the remaining provisions. + +1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the +trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone +providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance +with this agreement, and any volunteers associated with the production, +promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, +harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, +that arise directly or indirectly from any of the following which you do +or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm +work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any +Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. + + +Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm + +Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of +electronic works in formats readable by the widest variety of computers +including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists +because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from +people in all walks of life. + +Volunteers and financial support to provide volunteers with the +assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's +goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will +remain freely available for generations to come. In 2001, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure +and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. +To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation +and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 +and the Foundation web page at http://www.pglaf.org. + + +Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive +Foundation + +The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit +501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the +state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal +Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification +number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at +http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent +permitted by U.S. federal laws and your state's laws. + +The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. +Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered +throughout numerous locations. Its business office is located at +809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email +business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact +information can be found at the Foundation's web site and official +page at http://pglaf.org + +For additional contact information: + Dr. Gregory B. Newby + Chief Executive and Director + gbnewby@pglaf.org + + +Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation + +Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide +spread public support and donations to carry out its mission of +increasing the number of public domain and licensed works that can be +freely distributed in machine readable form accessible by the widest +array of equipment including outdated equipment. Many small donations +($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt +status with the IRS. + +The Foundation is committed to complying with the laws regulating +charities and charitable donations in all 50 states of the United +States. Compliance requirements are not uniform and it takes a +considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up +with these requirements. We do not solicit donations in locations +where we have not received written confirmation of compliance. To +SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any +particular state visit http://pglaf.org + +While we cannot and do not solicit contributions from states where we +have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition +against accepting unsolicited donations from donors in such states who +approach us with offers to donate. + +International donations are gratefully accepted, but we cannot make +any statements concerning tax treatment of donations received from +outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. + +Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation +methods and addresses. Donations are accepted in a number of other +ways including checks, online payments and credit card donations. +To donate, please visit: http://pglaf.org/donate + + +Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic +works. + +Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm +concept of a library of electronic works that could be freely shared +with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project +Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. + + +Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed +editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. +unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily +keep eBooks in compliance with any particular paper edition. + + +Most people start at our Web site which has the main PG search facility: + + http://www.gutenberg.org + +This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, +including how to make donations to the Project Gutenberg Literary +Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to +subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks. |