1 files changed, 19889 insertions, 0 deletions
diff --git a/17859-0.txt b/17859-0.txt
new file mode 100644
index 0000000..934f0f8
--- /dev/null
+++ b/17859-0.txt
@@ -0,0 +1,19889 @@
+The Project Gutenberg EBook of Colloquium heptaplomeres de rerum sublimium arcanis abditis, by Jean Bodin
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most
+other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
+whatsoever.  You may copy it, give it away or re-use it under the terms of
+the Project Gutenberg License included with this eBook or online at
+www.gutenberg.org.  If you are not located in the United States, you'll have
+to check the laws of the country where you are located before using this ebook.
+
+Title: Colloquium heptaplomeres de rerum sublimium arcanis abditis
+
+Author: Jean Bodin
+
+Release Date: February 26, 2006 [EBook #17859]
+[Most recently updated: September 2, 2020]
+
+Language: Latin
+
+Character set encoding: UTF-8
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK COLLOQUIUM HEPTAPLOMERES ***
+
+
+
+
+Produced by Louise Hope, Carlo Traverso and the Online
+Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This
+file was produced from images generously made available
+by the Bibliothèque nationale de France (BnF/Gallica) at
+http://gallica.bnf.fr)
+
+
+
+
+Transcriber’s Note:
+
+This e-text contains a number of words and phrases in Greek and Hebrew:
+ταχύγραφοι
+שְׁמַע אֲדֹנָי
+If any of these characters do not display properly, you may have an
+incompatible browser or unavailable fonts. First, make sure that the
+browser’s “character set” or “file encoding” is set to Unicode (UTF-8).
+You may also need to change your browser’s default font. All text in
+non-Roman script will have a mouse-hover transliteration: ὧς.
+
+A few typographical errors have been corrected. They have been marked
+in the text with mouse-hover popups. Variant spellings are discussed at
+the end of this file.
+
+JOANNES BODINUS
+
+
+
+
+COLLOQUIUM
+HEPTAPLOMERES
+
+DE
+RERUM SUBLIMIUM ARCANIS ABDITIS
+
+
+e codicibus manuscriptis
+Bibliothecae Academicae Gissensis cum varia lectione
+aliorum apographorum nunc primum typis describendum
+curavit
+
+LUDOVICUS NOACK
+
+1970
+GEORG OLMS VERLAG
+HILDESHEIM · NEW YORK
+
+Dem Nachdruck liegt das Exemplar der Herzog August
+Bibliothek Wolfenbüttel zugrunde. Signatur: Li 565
+
+Die fehlerhafte Paginierung wurde beibehalten.
+
+There were no apparent problems with the _Paginierung_, but the
+footnote numbering was occasionally _fehlerhaft_.
+
+Reprografischer Nachdruck der Ausgabe
+Schwerin/Paris/London 1857
+Printed in Germany
+Herstellung: fotokop wilhelm weihert, Darmstadt
+Best.-Nr. 5103 211
+
+
+Contents
+
+ Praefatio
+ Liber Primus
+ Liber Secundus
+ Liber Tertius
+ Liber Quartus
+ Liber Quintus
+ Liber Sextus
+ Transcriber’s Notes on Orthography
+
+
+JOANNIS BODINI
+
+COLLOQUIUM HEPTAPLOMERES
+
+DE
+
+RERUM SUBLIMIUM ARCANIS ABDITIS.
+
+E CODICIBUS MANUSCRIPTIS
+
+BIBLIOTHECAE ACADEMICAE GISSENSIS CUM VARIA LECTIONE ALIORUM
+APOGRAPHORUM NUNC PRIMUM TYPIS DESCRIBENDUM
+
+CURAVIT
+
+LUDOVICUS NOACK,
+
+PHILOSOPHIAE DOCTOR, IN UNIVERSITATE GISSENSI PROFESSOR
+EXTRAORDINARIUS.
+
+SUERINI MEGALOBURGIENSIUM,
+
+TYPIS ET IMPENSIS FRIDERICI GUILELMI BÆRENSPRUNG, TYPOGRAPHI AULICI.
+
+PARISIIS,
+FR. KLINCKSIECK. 1857 LONDINI,
+D. NUTT.
+
+LUDOVICO III.
+
+MAGNO DUCI HASSIAE ET AD RHENUM
+
+PRINCIPI AC DOMINO SUO INDULGENTISSIMO
+LITERARUM ARTIUMQUE PATRONO SAPIENTI
+
+HANC OPERIS BODINIANI EDITIONEM PRINCIPEM
+
+VENERABUNDA MENTE
+
+D. D. D.
+
+EDITOR.
+
+
+
+
+PRAEFATIO.
+
+
+V
+
+Joannes Bodinus, Andegavensis, atheismi sua aetate se suspectum
+reddidit cum libris quibusdam editis tum opere, quod quasi cygneam
+cantationem inedilum reliquit. Liber autem inscribitur colloquium
+heptaplomeres, non quod in septem partes distributus esset, sed quod
+septem viros, operam inter se partitos interlocutores, introduxit.
+Quorum primo Coronaeo Romano-Catholicorum, deinde Friderico
+Lutheranorum, Curtio Calvinianorum, Senamo omnium sectarum ethnicarum,
+Salomoni Judaeorum, Octavio Muhammedanorum, Toralbae denique
+naturalistarum causam tuendam commisit, qui omnes ita de fidei
+controversiis disputant, ut Toralbae ratio, quam autor ipse confiteri
+videtur, triumphet.
+
+Leibnitius nobilissimus philosophus, quum recte perspexisset, quanta
+esset auctoritate et gravitate hoc Bodini colloquium ad cognoscendam et
+philosophandi rationem atque formam et religionis sensum rationemque
+aetate reformatoria usitatam, jam senex hujus libri editionem parari
+voluit. Quem laborem aggressus Polycarpus Leyserus, Jurisconsultus
+Helmstadiensis, quominus perficeret, prohibitus est magistratuum
+interdicto. Sub finem saeculi superioris Liber Baro Henricus
+Christianus de Senckenberg, collatis compluribus libris manuscriptis,
+exemplar hujus operis quam correctissimum perfecit, quod praeter alia
+duo ejusdem colloquii exemplaria, quae quidem minoris pretii sunt,
+inter ornamenta bibliothecae academicae Gissensis enumeratur1.
+
+1. Cf. Adriani, viri nobilissimi ac doctissimi, qui est bibliothecae
+academicae primus praefectus, catalogus codicum manuscriptorum
+bibliothecae Gissensis. Francofurti a. M. 1840. p. 189 sq.
+
+Quum igitur, probante Neandro, illustrissimo historiae sacrae auctore
+doctissimus vir Guhrauer libro singulari, qui anno 1841 prodiit, VI
+denuo virorum doctorum animos in Bodini colloquium advertisset, non
+inutilem me suscepturum sperabam laborem, si librum illum famosum, qui
+propter periculum, quod religioni recte colendae afferre videbatur, diu
+in bibliothecis ineditus latuit, typis describendum curarem. Hunc autem
+laborem, quo colloquium Bodinianum ad codices correctiores, quantum
+meae vires valebant, emendatum accuratius exprimendum pararetur, ita
+mihi perigendum censui, ut textu codicis Senckenbergiani quasi pro
+fundamento posito compluria exemplaria, quae et in bibliothecis
+Gissensi et Gottingensi Altonanaque asservantur, conferrem et
+scripturae discrepantiam ad marginem libri enotarem.
+
+Haec suffectura esse spero ad introducendum librum nomine quidem et
+fama viris doctis et nostratibus et externis diu notum.
+
+Dabam Gissae d. XXI m. Maii anni 1857.
+
+
+
+
+1 LIBER PRIMUS.
+
+
+Ad N. T.
+
+Quod per litteras a me petis, ut de mea peregrinatione ad te scribam,
+omnia ex animi voto contigissent, si tuo complexu frui potuissem, quem
+si semel nactus ero, nunquam me patiar a te divelli. Nam cum Adriatici1
+maris littora post difficilem navigationem legissemus, Venetiam
+appulimus, omnium fere gentium vel potius2 orbis universi portum
+communem, quia non modo adspectu et hospitio peregrinorum Veneti
+delectantur, sed etiam illic summa cum libertate vivi potest; et cum
+caeteris civitatibus et regionibus civilia bella aut tyrannorum metus
+aut vectigalium acerbae exactiones aut studiorum cujusque3
+molestissimae inquisitiones impendeant, haec sola propemodum civitas
+omnibus his servitutum generibus immunis et libera mihi videtur. Quo
+fit, ut illuc4 undique confluant, qui summa cum libertate ac
+tranquillitate5 vitam agere decreverunt, seu ad mercaturam seu ad
+opificia seu ad otia liberis hominibus digna animum adjungant.
+Percommode vero accidit, quod cum litteratos homines ac virtutis
+studiosos conquirerem, _Paulum Coronaeum_ nactus sum, qui per omnes
+urbis angulos litterarum et antiquitatis monumenta omnia studiose
+investigabat seque litteratissimis hominibus et illos sibi arctissima
+societate sic conjunxerat, ut domus ejus sacrarium Musarum ac virtutum
+haberetur. Et quoniam corporis habitu admodum tenui ac viribus
+imbecillior erat, quam ut maris jactationes aut longas peregrinationes6
+ferre posset, at incredibili desiderio teneretur, diversarum gentium
+linguas, studia, ingenia, mores, virtutes percipiendi, ac convictum
+domesticum adsciverat, homines peregrinos _Fridericum Podamicum,
+Hieronymum Senamum, Diegum Toralbam, Antonium Curtium, Salomonem
+Barcassium7, Octavium Fagnolam8_, qui tametsi bonarum artium
+instructissimi essent disciplinis, singulari tamen quisque scientia
+caeteris praestare videbantur. Cura autem in aedibus Coronaei simul
+habitarent, ex omnibus fere orbis regionibus si quid novum aut scitu
+dignum contigisset, facile ab amicis, quos Romae, Constantinopoli,
+Augustae, Hispali, Antwerpiae, Lutetiae conquisierant, litterarum 2 ope
+intelligebant. Nec vero solum urbanitate sermonis ac morum suavitate,
+verum etiam innocentia atque integritate tanta vivebant9, ut nemo tam
+sui similis quam omnes omnium viderentur; quippe nulla contentione
+verborum aut vincendi10 cupiditate, sed omnes studio discendi
+ferebantur, itaque omnes cogitationes ac studia ad verum decus
+traducebant. Illud autem optimum, quod Coronaei domus cum infinita
+librorum ac veterum monumentorum varietate ac copia, tum etiam
+instrumentorum seu ad musicam seu ad omnes artes mathematicas
+refertissima esset; nihil tamen rarius mihi visum est, quam pantotheca
+quadrata sex pedum. Divisio cujusque pedis in sex apothecas numerum ex
+quadrato triginta sex in se ducto conficiebat capsulas 1296. Senarium
+autem selegerat, quod is numerus solus inter reliquos11 perfectus esset
+ac latissime in universa natura pateret, non modo ad plurium animantium
+aetates, quae in hoc numero terminantur, verum etiam quod in tota
+natura sex corpora tantum sint perfecta, sex tantum colores simplices,
+sex sapores simplices, sex harmonici concentus, sex tantum metalla
+simplicia, sex locorum situs, sex etiam sensus cum sensu communi.
+
+1. Alius: _Hadriatici_. 2. Alius: _totius_. 3. Alius: _cuique_. 4.
+Alius: _illic_. 5. Alius addit: _animi_. 6. Alibi: _peragrationes_. 7.
+Alius: _Barcassum_. 8. Alius: _Tagnolam_. 9. Alibi: _vigebant_. 10.
+Alius: _vivendi_. 11. Alius: _digitos_.
+
+Pantothecam ex olea i.e. ex incorruptibili prope materia fabricari
+jusserat, ut mundi universitatem ejusque suppellectilem et omne
+instrumentum contineret. Principio imagines sexaginta1 inerrantium
+siderum, deinde planetarum, cometarum similiumque impressionum,
+elementorum, corporum, lapidum, metallorum, fossilium, stirpium,
+animantium quaeque nancisci poterat, ordine2 quaeque suo aptaverat. At
+quoniam stirpium et insectarum omnium forma exiguâ pantothecâ nec
+contineri nec haberi propter raritatem poterat, picturâ vel scripturâ
+vel genere quaeque suo capsulis denotabantur, ut rhinoceros, caper3
+indicus hisque similia. Caetera vel inferri curaverat vel illata
+coëmerat.
+
+1. Alii 48 aut 84; alius plane numerum non addit. 2. Alibi: _genere_.
+3. Alius: _cobras_ et ad marginem: _cuber_; alius: _cabras_.
+
+Seorsim autem stirpes integras aut radices grandioribus chartis
+contentas habebat, sic tamen, ut particulam stirpium et animantium
+quaeque capsulae continerent, eo tamen ordine, ut extrema primis, media
+utrisque, omnia omnibus apta serie cohaererent, quippe terram inter et
+lapides argillam et cretam utriusque1 naturae media collocarat, inter
+aquam et adamantes crystallum, inter lapides et metalla pyritem sive2
+marcasitharum genus, inter lapides et plantas corallium, inter
+animantes et stirpes ea quae zoophyta dicuntur, inter animantes
+aquatiles et terrestres amphibia, inter aquatilia et volatilia pisces
+volatiles, milvum inquam et loliginem, inter volatilia et terrestria
+bruta vespertilionem.
+
+1. Alibi: _utrisque_. 2. Alius legit: _sed margaritarum genus inter_
+etc.
+
+Sic autem compleverat pantothecam, ut sex coloribus simplicibus
+capsulae distinguerentur ad memoriam firmiorem1, et adversa luce ita
+collocarat, ut 3 omnia facile perspicerentur, nec enim ad angulos
+rectos dirigebatur, ne quid ex capsulis excideret, nec rursus in plano
+jacebat, quo minus lucis reciperet, sed hypotenusae2 modo innixa
+parieti species omnes eminus intuenti reducto velo proderet, ut3
+temporis diuturnitate singula saepius legendo fideli memoriae
+commendarentur. Et quidem in eo tantum profecerat Coronaeus, ut omnes
+loculorum4 species animo comprehensas haberet: quae utilitas non modo
+in iis quae pantotheca continebantur, sed etiam in rebus omnibus quas
+audiret et legeret se ostentabat5. Neque enim scribendo vel loquendo
+tempus terebat, ne tantundem de valetudine detraheret, sed audiendo,
+disserendo, meditando judicii vim acerrime sibi comparaverat; et cum
+cibum caperet, aderat anagnostes, qui tantisper aliquid legeret, dum
+fames et sitis commodius jucundiusque expleretur nec ullis sermonibus
+obrueretur6. Neque vero Peripateticorum in morem7 ambulando
+disserebatur, quia corporis motum judicio ac memoriae officere putabat,
+nec Stoicorum qui stantes disputabant, quod diu sine taedio et
+articularis morbi periculo fieri posse negabat, nec Academicorum
+cubantium more, quod mollitiem ac somnum exciret8, sed sedendo. Me vero
+anagnostem inter domesticos asciverat, Romanorum morem secutus, qui
+etiam inter epulas lectionibus9 rerum memorabilium animos una cum
+corporibus pascebant. Sed cum Romani10 non satis accurate rem
+propositam eodem momento definirent, Coronaeus in sequentem diem, si
+quid difficilius occurreret, quaestionem differebat, ne quis imparatus
+sententiam eam diceret, a11 qua discedere incongruum12 arbitraretur.
+Ipse vero compendiosissimis notis, ut olim13 ταχύγραφοι, omnia14 fere
+excipiebam et excepta seorsim describere solebam, quod cum aliquamdiu15
+fecissem, multas de natura quaestiones, multas etiam de mathematicis,
+de legum praestantia, de optime genere civitatis, de medicina, de fide
+historiarum collegi. Nulla tamen disputatio uberior aut argumenti
+praestantia dignior mihi visa est, quam quae ab Octavii navigatione
+initium duxit.
+
+1. Alibi: _faciliorem_. 2. Alius: _hypothemati_. 3. Alibi: _et_. 4.
+Alius: _locorum_. 5. Alibi: _ostendebat_. 6. Desunt haec proxima verba
+in alio codice. 7. Alius: _in modum_. 8. Alius: _afferret_. 9. Alibi:
+_lectione_. 10. Alius: _amici_. 11. Alius: _aut_. 12. Alius:
+_congruum_. 13. Alibi: _quondam_. 14. Alibi: _verba_. 15. Alius:
+_aliquando_.
+
+Cum enim Coronaeus ad coenam una cum iis quos diximus consedisset et
+ego1 Phaedonem Platonis, quem antea legere coeperam, persequi jussus
+eum locum attigissem, quo Socrates Aegyptiorum cadavera tanto artificio
+condita fuisse diceret, ut incredibile tempus a putredine
+vindicarentur, Octavius petiit a Coronaeo, ut locum relegerem, quod a
+me factum est. Nam consequentia aeque ac praecedentia2 pertinent3 ad
+immortalium animorum vim ac potestatem, de quibus copiose ab illius
+superioribus diebus disputatum erat. Hic igitur CORONAEUS: Non satis,
+inquit, de animorum immortalitate nobis disseruisse videmur?
+
+1. Duo haec verba desunt in aliis codicibus. 2. Alibi: _antecedentia_.
+3. Deest in uno codice, sine dubio per lapsum manus vel memoriae.
+
+4 Plus, inquit SALOMO, quam satis est inter nos ipsos, quibus etiamsi
+nullae demonstrationes exstarent, persuasa jam pridem est immortalitas
+animorum et sempiterna bonis praemia, supplicia sceleratis decreta.
+
+Ego vero, inquit TORALBA, utilissimum duco, perspicuas1 omnium rerum et
+earum praecipue, quae ad pietatem pertinent, demonstrationes exquirere,
+ne ab Epicuraeis rerum divinarum irrisionibus2 imparati offendamur.
+
+1. Alius: _perspicuitatem_. 2. Alius: _irrisoribus_.
+
+Tum SENAMUS: Multos Deorum contemptores, plures etiam qui nihil a
+belluis nisi figura differunt1, Epicureum tamen adhuc reperi neminem,
+i.e. qui Deos nulla praemiorum spe religiose coleret, qui frugalissime
+ac temperatissime viveret2, qui continentiam, justitiam, fidem, morum
+integritatem, ut Epicurus, amplecteretur3 mortales tamen animos
+crederet, nec ullum ab immortali Deo negotium cuiquam impendere
+arbitraretur, qui demum4 summum hominis extremumque bonum non in
+corporis voluptatibus, sed in animi excelsi tranquillitate collocaret
+serena.
+
+1. Alius: _differrent_. 2. Laertius in Epicurum; Seneca in epistolis
+passim. 3. Alius: _amplexaretur_. 4. Alius: _denique_.
+
+Tum TORALBA: Demus Epicurum his omnibus virtutibus excelluisse, quid
+tamen illi profuerunt, cum divini numinis metum et venerationem quasi
+securi quadam a radice amputaret? Nam sublata praemiorum spe, sublata
+numinis ac poenarum metu, hominum inter homines societas nulla stare
+potest; quis enim fidei et1 justitiae locus esse potest apud eos, qui
+nihil nisi testem aut judicium metuant? Fuit itaque in Epicuro ficta
+opinio integritatis, cum adversus Deum immortalem tam injustus esset2,
+ut omnem illi justitiam eriperet, i.e. praemiorum ac poenarum
+potestatem, neque enim aliam ob causam libros de religione3 scripsit,
+quam ut Diagorae ac Protagorae poenas effugeret.
+
+1. Alius: _aut_. 2. Alius: _est_. 3. Alius: _religionibus_.
+
+Tum SENAMUS: Quid est igitur, quamobrem ab aliis sectarum generibus ad
+Epicureos plerique deficiant, ab Epicureis tamen ad alias nulli
+redeant?
+
+1CORONAEUS: Non magis mirum videri debet, quam ex viris castratos
+quidem posse, sed ex castrato virum fieri neminem, ut a pudicitia
+molles sunt et faciles aditus ad impudicitiam, reditus vero ad
+pudicitiam omnes interclusi2 obsidentur3.
+
+1. Alius addit: _Tum_. 2. Alius: _reclusi_. 3. Deest in alio codice.
+
+Tum1 OCTAVIUS: Meminisse juvat periculorum praeteritorum, ac _Neptunum
+procul a terra spectare furentem_2, ut ab hominis istius teterrimi
+cogitatione quam longissime discedamus, nam
+
+me tabula sacer
+
+Votiva paries indicat humida
+
+suspendisse potenti
+
+Vestimenta maris Deo3,
+
+5 ut lyricus ille scribit. Quae enim4 ex Phaedone Platonis mox legit
+anagnostes, recordationem mihi excitarunt periculosissimae
+navigationis, quam nisi molestum esset, libenter vobis enarrarem.
+
+1. Alius: _Posthaec_. 2. Horatii Epist. I, 1. 3. Horatii Carm. Od. I,
+5. 4. Alius: _etiam_.
+
+CORONAEUS: Quis non libenter Octavium audiret?
+
+1OCTAVIUS: Cum in Aegypto urbem Cairam, quam incolae a civium
+multitudine et urbis magnitudine gallinam incubantem interpretantur, et
+circa urbem pyramides antiquas lustrarem, Genevensis quidam empiricus,
+quem mihi socium adjunxeram, persuasit, ut Amomiam2 legeremus; sic enim
+appellabat Aegypti cadavera, quae antiquitus amomo, cardamomo, sala,
+aceto, melle, myrrha, aloë, nardo, cassia3, resina caeterisque id genus
+venenis a putredine vindicantibus condita et macerata diu fuissent,
+quorum cadaverum tantam vim subesse affirmabat4, ut morbis fere omnibus
+mederentur. Ego tametsi hominibus empiricis dubia fide assentior5, ei
+tamen acquievi et uterque utriusque ope inter pyramides, quam plurimis
+erutis sepulcris, cadaver obvolutum corio bubulo detraximus. Sub corium
+innumerabiles fasciolae densissimisque lini replicationibus singulae
+singulis adjunctae, nec ulla sui6 parte detritae, inauratam cutim
+contegebant; aurum enim, ut minime ignoratis, a corruptione non
+cadavera modo, sed etiam ligna, metalla caeteraque diutissime tuetur.
+Caro ipsa cum cute flavescens ac fusca e duritie ac hypostasi
+videbatur, qua saccharum vetus Creticum: interiora visceribus
+exenteratis siccissima et in cordis sede imago lapidea insculpta,
+nomine Isidis, Aegypti quondam reginae, cujus sepulcrum est in urbe
+Nysa superioris Arabiae et in marmorea columna7 hoc epitaphium
+insculptum8:
+
+Ego Isis sum Aegypti regina
+A Mercurio9 erudita;
+
+Quae ego legibus statui,
+Nemo solvet;
+
+Ego sum mater10 Osiridis,
+Ego sum prima frugum inventrix,
+Ego sum Hori11 regis mater;
+Ego sum in astris canis refulgens;
+Mihi Bubastis urbs condita est.
+Gaude, gaude Aegypte,
+Quae me nutristi!
+
+Sacra Isidis abrogata sunt, ni fallor, Constantini Magni dominatu, ex
+quo constat, cadaver illud ante MCCC annos conditum fuisse, et fieri
+potest, ut ante annorum duo triave millia sepultum fuerit. Erat autem
+virile cadaver et plane inodorum ob nimiam siccitatem. Nam muliebria
+cadavera foetorem ac putredinem 6 contrahere potuissent12, tum quia
+foeminarum adeps et pulpa plenior ac humidior est, tum etiam quod
+virginum ac mulierum, quae senecta nondum contabuerant cadavera, non
+ante triduum pollinctoribus et pharmacopolis permittebantur13, ne
+stuprum cadaveribus inferrent, ut quidem apud Herodotum legistis.
+
+1. Alius addit: _Tum_. 2. Alius: _Ammoniam_. 3. Alius: _Caesia_. 4.
+Alibi: _inesse confirmabat_. 5. Alibi: _assentiam_. 6. Alius: _sua_. 7.
+Alius: _tabula_. 8. Alius: _inscriptum_. 9. Herme scilicet trismegisto.
+10. Mulier s. uxor. 11. Alius: _Ori_. 12. Alius: _contrahunt facilius_.
+13. Alius: _promittebantur_.
+
+SALOMO: Incredibilis ista libido mihi videtur.
+
+CORONAEUS: Pleraque apud Herodotum fabulosa leguntur, quae Plutarcho
+adversus eum1 scribendi occasionem praebuerunt.
+
+1. Alius: _Herodotum_.
+
+FRIDERICUS: Cum a sceleribus istiusmodi abhorreamus1, incredibilia
+putamus, quae temporis diuturnitas verissima comprobavit. Ac ne
+longius2 ab hac urbe progrediamur, Malatesta nescio quis princeps
+Ariminensium avorum memoria nobilem cujusdam Germani comitis uxorem,
+cum religione obligata Romam iter haberet, hospitio excepit, sed cum
+oblato illi stupro nullis blanditiarum illecebris, nulla vi adhibita
+pudicitiam eripere potuisset, gladio crudelissime jugulum clausit, ut
+quam in vivente non poterat, in truncato et quidem cruento cadavere3
+libidinem satiaret.
+
+1. Vide Joh. Pontanum Bandellum. 2. Alius: _Ne longe_. 3. Alius:
+_corpore_.
+
+CURTIUS: Non in Aegypto aut in Italia tanti sceleris immanitas resedit,
+sed in Galliam usque pervasit. Ipse quidem vidi Tholosae chirurgum, qui
+in cadavere mulieris, peste mortuae, dicebatur nefariam libidinem
+explevisse καὶ ἄρθρα ἐν ἄρθροις ἔχων, ut jurisconsulti verbis utamur,
+deprehensus flammis ultricibus stupente populo addictus fuisse, quae
+quidem Herodoti scripta satis confirmare videntur.
+
+SENAMUS: Plutarchus patriae decus ac dignitatem, quam Herodotus acerbe
+sugillarat1, cum tueri vellet, Herodotum contumeliose accepit2, qui
+tamen a M. Tullio historiarum3 parens est appellatus. Et quidem ea quae
+apud Herodotum plerisque fabulosa videbantur, temporis diuturnitas
+verissima comprobavit, ut quae de lycanthrôpia Nerviorum deque ventorum
+eruptione4 etiamnum hac aetate usitata comperiuntur, quae itidem de
+maritandis puellis, ut ex formosarum pretio deformes dotari possint,
+translatum est in potentissimam ac florentissimam rempublicam Sinarum.
+
+1. Alius: _jugularat_. 2. Alius: _excepit_. 3. Alibi: _historiae_. 4.
+Alius: _emptione_.
+
+CORONAEUS: Audiamus igitur Octavium caetera persequentem.
+
+OCTAVIUS: Vobis cadaver ipsum ex istis1 sepulcris erutum obtulissem,
+2si mihi per Tritonios daemones licuisset. Cum enim domum cadaver
+importari curavissem et in arcam quasi palladium surreptum condidissem,
+Pistacus mercator, qui onusta nave ventorum opportunitatem in
+Alexandriae portu exspectabat, quo quidem me receperam, ut in Italiam
+post diuturnas peregrinationes redirem, vectores acciri jussit, ut vela
+facerent spirante Vulturno. Ego repente arcam in navim; et quia
+navigium erat capacissimum, magnam nautarum et vectorum multitudinem
+admisit. Est enim, ut scitis, Alexandriae 7 civitas populosissima et
+mercatorum peregrinorum multitudine abundantissima. Cum portu
+solveremus, flabat Vulturnus, quem Graeci Euronotum, ni fallor,
+Aegyptii Syrochum a Syria, unde spirat, Horatius3 album Notum vocat,
+illamque serenitatem nobis invexit, quam ille describit hoc versu:
+
+Albus ut obscuro detergit nubila coelo
+Saepe Notus
+
+qui ab Homero eodem sensu ἀργέστης vocatur.
+
+1. Alius: _ipsis_. 2. Pro sequentibus alius ita legit: _et in arcam
+quasi Palladium surreptum condidissem, Pistacus_ etc. 3. Horatii Od. I,
+7.
+
+CURTIUS: Idem tamen Argestes1 nostras Galliae Narbonensis regiones
+tanta vi quatit, ut saxa volvere, silvas et domos eruere consueverit,
+quem incolae etiamnum Albanum vocant, eodem quo a majoribus nostris
+nomine appellatum fuisse scribit Plinius.
+
+1. Sequentia haec quinque verba desunt in alio codice.
+
+OCTAVIUS: At vim ejus venti principio leniorem ita progressu temporis
+percipimus vehementiorem, sed cum longius ab omnibus littoribus
+abessemus, Circius inter Coros omnes rapidissimus, qui ob id ab Homero
+ἀργέστης δυσαὴς1 appellatur, Vulturno plane contrarius tempestatem
+excitavit, unde commoti fluctus tanto impetu latera navis quatere
+inceperunt, ut contractis velis jacturam2 facere cogeremur mercium
+graviorum. Jam procella diem noctemque navigium afflixerat, cum
+desituram nautae sperarent, quia tempestatem validiorem eo spatio
+finiri, rarissime biduum, nunquam triduum excedere affirmabant; multo
+violentius tamen quam antea fluctus intumuerant, contrario flatu
+conspirantibus ventis.
+
+1. Eustathius in Odyss. lib. 3. 2. Alius: _jactum_.
+
+SENAMUS: Didiceram ab Aristotele1, ventos impetu contrario simul
+numquam spirare.
+
+1. Aristoteles, in problem. Sect. de ventis.
+
+OCTAVIUS: Hoc forsitan Aristoteles scripsit in umbra Lycei, non in
+scholis nautarum, qui gravissimas procellas non aliter quam contrario
+ventorum flatu cieri tradunt. Hinc1 illa Maronis:
+
+Una Eurus Notusque ruunt creberque procellis
+Africus:
+
+Item Horatii:
+
+Nec timuit praecipitem Africum decertantem Aquilonibus;
+
+Item Virgilii:
+
+Luctantes ventos tempestatesque sonoras;
+
+Nec aliter Homerus Africum et Aquilonem conspirantes facit:
+
+ὡς δ᾽ ἄνεμοι δύο πόντον ὀρίνετον ἰχθυόεντα,
+βορέης καὶ ζέφυρος.2
+
+Quae cum satis intelligeret nauclerus, qui nos antea forti animo
+meliora sperare jusserat3, attonitus et, ut ait ille,
+
+Victus violento navita Coro.
+
+8 omnes ad vacuandam navim compulit, quae continuis fluctibus
+complebatur. Cum autem vehementi jactatione fracta corpora laborem
+refugerent, jactis anchoris, unumquemque ad preces divinas gemebunda
+oratione excitavit. Qua voce exaudita quidam Florentinus Catharinam
+Senensem, alius virginem Lauretanam, huic civitati notissimam, plerique
+Nicolaum, alii Clementem appellare, nonnulli vero lugubri voce canere:
+„Ave maris stella“ etc., Graeci mercatores vulgari sermone σῶσον ἡμᾶς
+κύριε, ἐλέησον ἡμᾶς, εἰςάκουσον δέσποτα, Judaei suum שְׁמַע אֲדֹנָי
+saepius ingeminabant, Ismaëlitae Alexandrini: Ejuche nahbudu, alla,
+alla, alla, malah, ressulala4. Venetus quidam sacrificus in cista
+vitrea circulari hostiam consecratam flexis genibus e sinu extollens,
+inquit:
+
+O salutaris hostia,
+Quae coeli pandis ostia5.
+
+Caetera nostis. Calaber nescio quis clara voce erumpens: A te solo, a
+te o dio peccato habbiamo, il soccorso non gia della creatura, ma del
+grand dio: habia pietado6 iddio di noi mortali ciechi. Massiliensis7
+mercator:
+
+L’ esprit, si Dieu le mande,
+Souffle tempestueux,
+Et s’ enfle en la mer grande
+Le flot8 impetueux;
+Mais si a-t-il besoin,
+Crians à Dieu lamentent,
+Subit il les met loin
+Des maux qui les tourmentent,
+Fait au vent de tempeste
+Sa fureur appaiser,
+Fait que la mer s’ arreste,
+Fait les ondes cesser,
+
+et caetera, quae non memini. Ego cum vota in periculis adeundis semper
+efficacissima fuisse intellexeram, in ora procumbens ab9 immortali Deo
+veniam flagitiorum precatus, votum feci, si periculis ereptus in portum
+incolumis invaderem, diem illum annua festivitate me consecraturum. At
+Hispanus miles ingenti fluctu madefactus Deum consuetis Hispanorum
+contumeliis nefarie execrabatur: In despecho etc. Non dicam caetera:
+malgrado etc. pere etc. et: à la virgen sa madre; postremum illud
+subjecit: no es poderio che sia comparado à el diabolo, insanum carmen
+illud cogitans:
+
+Flectere si nequeo superos, Acheronta movebo.
+
+Quae scelera cum audiisset mercator quidam, ira motus nauclerum
+compellavit, ut tantam impietatem maledici supplicio ac jactu
+vindicaret, alioqui futurum ut omnes ob unius flagitia perirent.
+
+1. Alius: _Secundum_. 2. Alius: _jussit_. 3. Homeri Il. X, vs. 4. 4.
+Alius Codex: _eiache nohbuem, eiache nostinu, allah_; alius: _ill alah
+resullala_. 5. Alius: _ostium_. 6. Alius: _pietà_. 7. Alius: _Massal
+ensis_. 8. Alius: _les flots_. 9. Alius: _et_.
+
+9 SALOMO: Veteres oborta tempestate, si precibus sedari non posset,
+sorte jacta demergebant eum, in quem sors cecidisset. Sic enim vate
+Jona demerso, cui sors obtigerat, tempestates repente conquieverunt;
+idem futurum fuisse de Hispano opinor tot ac tantas contumelias in Deum
+evomente, atque utinam mos ille in usum revocaretur; sed quoniam sors
+in potentissimum saepius, nunquam tamen nisi1 in meritum2 cadebat, qui
+suorum satellitio stipatus sacrarum sortium fidem eluderet, ideo3
+sortes nauticae desierunt. Sic tamen confirmo nisi suo scelere
+periturum neminem, quin etiam saepe fit, ut unius integritas reliquos a
+praestantibus periculis eripiat, aut solus a naufragiis, ab incendio, a
+popularibus morbis eripiatur.
+
+1. Deest, ut videtur, _raro_. 2. Alius: _merentem_. 3. Alius: _ob id_.
+
+OCTAVIUS: Cum frustra preces fudisse videremur, bonus genius nauclerum
+impulit, ut Aegyptia cadavera, si quae in navim invecta essent, demergi
+juberet, capitis indicta poena. Hoc ego1 edicto perterritus et ipsa
+noctis caligine tectus cadaver de arca detractum in mare dejeci, sed
+ita ut nemo senserit. Derepente ventorum vis conquievit ac secundis
+ventis salvi in Cretam pervenimus. Hic venerabili2 canitie senex
+expansis ad coelum manibus, immortali Deo gratias agens, caeteros suo
+exemplo impulit ad laudes divinas. Nos vero voti memores hoc dithyrambo
+lusimus:
+
+Nunc effunde Deo carmina suavibus
+Linguis ô sacra, qui3 littora fluctibus
+Ereptus gracili succutiens pede,
+Miraris fremitus aequoris ardui.
+Vos impura procul numina cedite.
+Praestanti maris ac terribili Deo
+Qui suprema ferit sidera vertice,
+Qui moles aqueas sustinet in globum
+Suspensas liquida materia . . . . . .
+Constringente sinu pondera terrea
+Conspirant Zephyri Corus4 et Africus
+Vulturnique leves et gravis imbribus
+Auster qui rabidis flatibus undique
+Tempestatis ab imo rapidae5 vado
+Tetram colluviem crebrius excitant.
+Tunc6 immane strepens et gemitu gravi
+Auras7 verberat et fervida confluit
+In naves aqua nautis trepidantibus.
+Sed si quis metuens Te precibus sacris
+O ter magne Parens aequoris invocet,
+10 Extemplo revocans Halcyonum quiem8
+Nautas incolumes littore collocat
+Qui claris geminant cantica laudibus.
+
+1. Alius: _enim ... dejecit_. 2. Alius: _venerabilis_. 3. Alius: _per_.
+4. Alius: _Eurus_. 5. Alius: _stupida_. 6. Alius: _Tum_. 7. Alius:
+_Aures_. 8. Alius: _quies_.
+
+SALOMO: O si periculis erepti omnes in hunc modum immortali Deo gratias
+agerent! Sed ingratorum spes tabescet, ut divinissime scriptum est a
+sapientiae magistro.
+
+OCTAVIUS: Ego senem illum, qui diuturno navigandi usu caeteris
+prudentia mihi praestare videbatur, rogavi, cur nauclerus Aegyptia
+cadavera1, si qua illa2 fuissent, immergi jussisset? Illud mihi
+reposuit, cadaverum Aegyptiorum vectura tempestates semper cieri, cujus
+rei fidem toties exploratam asseverabat, ut nauticis Aegyptiorum
+legibus cadavera transvehi sanctissime prohiberentur; eum3 enim, qui
+contra faceret, mercium jacturam et omnia detrimenta mercatoribus
+dependere solitum. Qua re intellecta flagitii conscius tacendum
+hactenus mihi putavi, ne quis a me reposceret detrimenta accepta.
+
+1. Alius: _corpora_. 2. Alius: _si quae illata_. 3. Alius: _is ...
+sollicitaretur_.
+
+CORONAEUS: Hujus navigationis historia non modo grata, sed etiam
+perutilis mihi videtur, et quae dicendi materiam nobis, si nullam
+haberemus, abunde suppeditaret. Primum, cur ab Aegyptiis cadaveribus
+procellae oriantur, cum aliis alio transvectis cadaveribus nihil tale
+contingat? Haud tamen scio, an sepulcro violato in alienis cadaveribus
+idem futurum sit. Deinde, an daemonum ope maria commoveantur? an vero
+ab exspirationibus, ut physici tradunt. Postremo, cujus precibus in
+tanta religionum varietate navim incolumem Deus in portu collocavit?
+
+Sic1 omnes conticuere, et cum caeteri Toralbam intuerentur, quod esset
+in physicis accuratissime versatus, nihil tamen ausus est in rebus tam
+arduis.
+
+1. Alibi: _Hic_.
+
+Sed CORONAEUS, rupto silentio: Satis est, inquit, ea proposuisse, de
+quibus crastina die disputaturi sumus, ut, quod in aliis quaestionibus
+a nobis fieri consuevit, paratiores redeamus. Caeteris annuentibus
+evocati pueri, divinarum laudum suavissima modulatione fidibus,
+fistulis ac vocibus erudite confusa, ut moris erat, uniuscujusque
+animos demulserunt, quibus peractis accepta quisque abeundi venia
+discessere.
+
+
+
+
+LIBER SECUNDUS.
+
+
+Postera die redeuntes, cum humanissime se consalutassent et1 quod
+quisque didicerat colloquio contulissent, paulo post laeti2
+consederunt. Hic CORONAEUS litteras quas a Corcyraeo mercatore
+acceperat mihi pro Phaedone 11 legendas dedit, quibus ea continebantur,
+quae Constantinopoli gesta fuerant in circumcisione primogeniti
+Turcarum regis, qui principum, qui legatorum conventus, quae frequentia
+peregrinorum, qualis pompa ludorum Circensium, quae convivia, quae
+largitiones, quantus rerum omnium apparatus et quo quaequae ordine
+gesta fuissent. Et quoniam admirabilia videbantur ac prope
+incredibilia, nisi acta essent in theatro ac conspectu tantae hominum
+multitudinis, quanta unquam in illa urbe fuisse memoratur, jussit
+CORONAEUS ea relegere, quae maxime ad mirabilitatem facerent, scilicet
+funambulorum alacritatem et audaciam, qui semper funes ab altissimis
+pinnaculorum summitatibus aptatos ac distentos levissime currerent ac
+saltarent. Item equitis illius, qui soleas ferreas pedum ejusdem equi
+posteriorum quo vehebatur pernicissime currentis a tergo sagitta
+transfigeret; item ejus, qui erectus in pedes super duorum equorum
+rapidissime currentium sellas3 ferebatur. Item, ut duo equites super
+sellas duorum equorum stantes in pedes erectum gestarent alium sagitta
+ferientem tantisper, dum equi, in quibus stabant, incitatissimo cursu
+raperentur. Item, ut alius trabem ferream ictu vehementi ad tibias
+nudas adjecto4 rumperet sine cruore ac livore, ut etiam soleas ferreas
+equorum manibus frangeret ac partes ruptas dentibus dissecaret, ut
+etiam jacenti trabes ingentes brachiis supponerentur et super incude
+ferrea superposita pectori malleis gravissimis tunderent, nihilosecius
+tamen omnibus renitentibus levissime resurgeret, ac pleraque his
+similia litterae complectabantur, quae pridie Idus Iulias datae fuerunt
+Corcyrae et Idibus allatae Venetiam, quae5 a Corcyra milliaribus
+circiter CCL distat.
+
+1. Sequentia haec sex verba in alio codice, desunt. 2. Deest in alio
+codice. 3. In codicibus: _soleas_. 4. Alius: _advecto_. 5. Alius: _quia
+Corcyra milliaribus circiter CCL_, ita ut desint quaedam ad sensum.
+
+Hic FRIDERICUS: Oportuit igitur, inquit, horis singulis navigium decem
+milliaria percurrere.
+
+CURTIUS: Illud spatium horis singulis Euro spirante confici posse non
+dubito, si modo actuaria1 navis aut myoparo pluribus velis incitaretur,
+qualibus utuntur Piratae, cum naves onerarias insequuntur2.
+
+1. Alius: _vectuaria_. 2. Cf. Cic. Verr. I, 34. [N.]
+
+SENAMUS: Non satis compertum habeo, quo quaeque temporis spatio navis
+decurrat; illud tamen constat, Pauli Aemilii1 victoriam de Perseo2 Rege
+adeptam in Macedonia quarto post die divulgatam Romae fuisse ludis
+theatralibus, auctore tamen incerto. Consimilis victoria Romanorum ad
+Sagram3 fluvium eodem die in Peloponneso praedicabatur. Aliud autem
+praelium adversus Medos ad4 Mycalem Asiae superioris urbem scitum est
+eodem die in castris Graecorum ad Plataeas. Item imperante Domitiano
+fama Romam perlata est, Antonium qui contra Domitianum arma ceperat, eo
+ipso die quo fractus ac caesus est, in Germania victum fuisse, tametsi
+ab urbe abesset 12 milliaribus MMCCCC, et eodem momento, quo Romani
+Tarquinios ac Latinos ingenti praelio fuderant, id ipsum Romam perlatum
+est, auctore incerto.
+
+1. Plutarchus, Aemilius p. 286. 2. Alii: _Persio regio_ vel _Persiae
+rege_. 3. Codices: _Sayram_, sine dubio falsissime. _Sagra_ autem erat
+nomen fluminis inter Locros et Caulonem, Bruttias urbes, siti. [N.] 4.
+Alius: _ante_.
+
+FRIDERICUS: Haec antiquis mirabilia visa sunt, cum tamen nihil
+frequentius magorum ope ac daemonum fieri soleat, qui etiam in speculis
+arte magica conflatis vel punctis ea, quae toto terrarum orbe geruntur,
+spectanda proponunt. Alii canes emissarios habent, qui omnia dicta,
+facta, gesta, victorias, offensiones denunciant humano sermone, qualem
+habuisse Cornelium Agrippam Wierus discipulus1 ac Paulus Jovius
+scripsere, quem etiam hero mortuo frequens hominum multitudo in flumen
+Rhodanum nulla vi adactum demergi vidit.
+
+1. Deest in uno codice.
+
+SENAMUS: Hujusmodi canem loquacem educarat Franciscus1 Senensis, qui
+avorum memoria populo Romano spectante ac sermonem canis audiente
+flammis est exustus.
+
+1. Alius: _Francisca ... quae ... exusta_.
+
+FRIDERICUS: Multa quidem incredibilia putantur, quibus tamen nihil
+usitatius. Ad extremas Aquilonis oras homines scilicet quasi volucres
+mirabili celeritate remotissimas regiones obire, ut de Apollonio
+Tyanaeo Philostratus scribit1, ab ultima Aethiopia et Nili fontibus
+Romam brevi transvolatum2. Idem Plutarchus de Romulo3, de Aristaeo
+Proconnesio, de Cleomede Astypalaeio, ac Hugo Floriacensis4 de comite
+Matisconensi. Plenus est Sprengerus, pleni Olaus Magnus ac5 Paulus
+Grilandus, Sylvester Prierias, Molitor, Wierus consimilium in aëre
+sublimi transvectionum narrationibus, quae non modo theologorum
+decretis6, sed etiam legibus divinis et humanis confirmantur. Et quidem
+Plato libro secundo de legibus cum poenas in eosdem decerneret, qui
+sceleratis magorum artibus uterentur, ab illis incredibilia fieri
+scribit, quae tamen ut7 certissima confirmat Apulejus et8 ipsae9
+magicae artis sive impietatis reus ac propterea publico judicio
+postulatus. Minus, inquit, calles pravissimis opinionibus ea putari
+mendacia, quae vel auditu nova vel visu rudia vel supra captum
+cogitationis ardua videntur. Quae si paullo accuratius contemplaris10,
+non modo comperta evidentia, sed etiam factu facilia senties. Idem
+paulo post: Prius, inquit, dejerabo solum istum videntem Deum, me vera
+et comperta narrare ne ulterius dubitetis. Ex quibus intelligitur, ea
+quae nec a natura, nec ab humanis viribus proficiscuntur, divina aut
+daemonum ope exerceri.
+
+1. Alius: _scripsit_. 2. Alius: _transvectum_. 3. Plutarchus, in Romulo
+1, 4. 4. Malleus malefic. P. II, qu. 1. cp. 3. p. 250 sqq. Fd. Francof.
+1588. 5. Deest in alio cod. 6. Augustinus l. 10. de Civit. Dei. 7.
+Deest in alio codice; alius habet: _et_. 8. Deest in alio codice. 9.
+Alius: _ipse_. 10. Alius: _explorantur_.
+
+SENAMUS: Volatiles illos nuncios optavi saepe videre, qui sine ullis
+equis aut navigiis immensas1 regiones momento transvolarent.
+
+1. Alius: _in magnas_.
+
+CURTIUS: Memini Petrum Corsum, cum auxiliares copias una cum Vinea
+Francorum legato peteret a rege Turcarum, speculum habuisse, in quo 13
+quidem uxorem Massiliae cum adulteris ex urbe Constantinopoli
+moechantem1 videbat, et adultera vicissim maritum in speculo
+contuebatur, quem cum portu solveret ac pridie quam Massiliam
+appelleret redeuntem perinde aspiciebat, ac2 si praesens adfuisset. Sed
+antequam rediret maritus, sui sceleris conscia fugit Antipolim, quo
+maritus illam persecutus una cum liberis adulterio quaesitis et ancilla
+contrucidavit. Recens est3 ac toti provinciae notissima historia, nec
+absimile est, quod iisdem fere temporibus ad Aquas Sextias ejusdem4
+provinciae contigit. Cum enim Guarinus fiscalis advocatus discederet ab
+uxore, ut capitis causam diceret in Senatu Parisiorum, pollicitus est
+uxori, suam se necem, cum moreretur, renunciaturum. Eo die quo carnifex
+gulam illi fregit, uxor in palma dextrae manus imaginem mariti leviter
+expressam pluribus5 praebuit spectandam. Cujus portenti Grignanus
+provinciae praeses Henricum II.6 Franciae regem fecit certiorem.
+
+1. Alius: _morantem_. 2. Alius: _ut_. 3. Deest in alio codice. 4.
+Alius: _ejus_. 5. Alius: _quampluribus_. 6. Alius: _X_.
+
+FRIDERICUS: Eo pertinet illud, quod Thomas Aquinas scribit,
+necromantiae genus esse, si quis a moribundo stipuletur, ut se mortuo
+denunciet, quo in statu sit futurus.
+
+SENAMUS: Optandum quidem esset illud, ut in libris catoptricis earum
+rerum demonstrationes1 exstarent.
+
+1. Alius: _rationes_.
+
+CURTIUS: Rerum gestarum historia sensibus ipsis nititur, i.e. ὅτι ἐστὶ,
+sed causarum demonstratio, scilicet τὸ διότι, altius est ab intimis
+philosophiae arcanis repetenda. Mihi tamen videtur memorabilius his
+omnibus, quae literis ipsis Corcyraeis continentur, id quod a Suetonio
+Tranquillo, Plinio, Dione Cassio, Xiphilino memoriae proditum est,
+notissimum Romanum equitem in publicis ludis spectante populi1 corona
+per catadromum decurrisse insidentem elephanto. Catadromum
+interpretatur Xiphilinus funem ex altissimis turrium pinnaculis
+extentum2. Maxime tamen attonitus est populus Romanus, descendente3 per
+funem elephanto, ut Plinius scribit. Hinc veteribus funambuli
+elephantes, quibus nihil admirabilius fieri potest.
+
+1. Alius addit: _Romani_. 2. Alibi: _extensum_. 3. Alius: _descenso_.
+
+CORONAEUS: Causas earum rerum arduas et in abditis naturae arcanis
+latentes aut Toralbam nobis explicaturum aut video1 neminem.
+
+1. Alius: _vides_.
+
+Hic TORALBA, mista pudore modestia: Nae, inquit, ineptus sum1, si
+agnoscam eas laudes, quas mihi Coronaeus injuria tribuit, quanquam si
+arcana naturae tenerem, quae Coronaeus abdita esse fatetur2, eas tamen
+quaestiones physici dissolvere non esset, qui tantum ea, quae in natura
+posita sunt, intuetur. Daemonum autem et angelorum actiones scrutari ad
+physica mihi pertinere non videntur, sed eos qui τὰ μετὰ φυσικὰ
+conquirunt, 14 cum a divina pendeant voluntate aut impulsu ac potestate
+daemonum geri planum3 sit. Sed cum Fridericus, mathematicarum
+disciplinarum praestantia clarus, ea quae sunt artibus magorum
+comprehensa studiose legerit, ut quidem ex ejus disputationibus saepius
+audistis, non video quis melius ac certius earum rerum nobis aperire
+causas, quam ipse, possit, modo velit.
+
+1. Alius: _sim_. 2. Alius: _confitetur_. 3. Alius: _palam_.
+
+FRIDERICUS: Saepe jurisconsultis jure succenseo, qui principia legitima
+scientia quam profitentur hujusmodi providere: Error jus facit, licet
+se invicem decipere, jus esse etiam cum praetor inique decernit. Sed
+nunquam justius illis iratus sum, quam quod mathematices et magiae i.e.
+sapientiae divinae nomina foedissimis ac facinorosissimis hominibus
+concedant. Est enim titulus in Codice Justiniani Augusti de maleficis
+et mathematicis, et utrique eadem scelerum1 immanitate aut impietate
+damnati, quo quid iniquius fieri potest?
+
+1. Alius: _sceleris_.
+
+CURTIUS: Hanc jurisprudentiam, quam profitemur ac tuemur, Fridericus
+sugillare consuevit, quod in mathematicorum1 perspicuis ac certissimis
+demonstrationibus educatus cum ab Euclide ad Accursium delabitur, a
+luce clarissima in atram caliginem et labyrinthum2 errorum
+inexplicabilem delapsus sibi esse videtur. Toralbam quoque saepe
+audistis hanc legitimam scientiam aspernari, qui ita se comparavit ad
+veri cognitionem, ut nec falsum dicere nec audire possit, quod usu
+venit his, qui omnem animorum caliginem perspicuis rationibus3
+absterserunt; sed quemadmodum nutrices cum infantibus balbutire solent,
+ita legislatores cum plebe saepius errare necesse est. Cum enim
+Chaldaei magiam i.e. rerum divinarum ac sublimium scientiam ad
+foedissimam cum daemonibus societatem traduxissent, errore populari
+factum est, ut Chaldaei, magi et mathematici pro maleficis
+usurparentur. Sed omissa verborum subtilitate rem teneamus.
+
+1. Alibi: _mathematica_. 2. Alius: _labyrinthos ... inexplicabiles_. 3.
+Alius: _canonibus_.
+
+SENAMUS: Libenter audirem, sive magum sive maleficum appellare licet,
+de sua scientia disputantem, quia vix alius ea capere possit, quam qui
+re ipsa sit expertus.
+
+FRIDERICUS: Periculum est, ne idem tibi contingeret, Sename, quod non
+ita pridem legato Pontificis Clementis1 accidisse narrat Sylvester
+Prierias. Cum enim sagarum multitudinem carceribus contineret, quae
+solitas per aëra transvectiones ac2 foedissimas cum daemonibus
+copulationes, saltationes, epulas, adorationes daemonum confiterentur,
+quae physici ac medici ludibria dementium esse affirmabant, judex ipse
+cum vicario quaestionum impietatis collega periculum facere decrevit,
+pacta impunitate uni sagarum, quae3 in locum a daemonibus designatum
+illos deduxisset. Locus erat urbi proximus; eo igitur a saga deducti,
+paulo remotius ramis arborum contecti delituerunt. 15 Sub mediam fore
+noctem conventum advolantis utriusque sexus multitudinis et quasi e
+nubibus delapsarum avium intuentur et ea geri vident, quae ab eis gesta
+verissime narraverant. Postea vero quum adoratis daemonibus venena tum
+animantibus tum frugibus perimendis consueto more accepissent, nec
+amplius quid4 restaret quam δήμου ἄφεσις, ut Apulejus loquitur,
+princeps illius concionis legatum illum Pontificis Clementis5 uno cum
+vicario acciri mandavit, quod adyta6 sagarum temerare et sacra profanis
+oculis intueri non erubuissent. Itaque e latebris in concionem
+protracti et contumeliis omnibus affecti, ad extremum, etiam tot et
+tantis fustium ictibus caesi et trucidati fuerunt, ut domum aegre
+redeuntes octavo7 post die exspirarent.
+
+1. Alius: _Comensis_. 2. Haec sequentia quinque verba desunt in alio
+codice. 3. Alibi: _si_. 4. Alius: _aliud_. 5. Alius: _Comensis_. 6.
+Alius: _abdita_. 7. Alius: _uno_.
+
+CORONAEUS: Memini, cura ad urbem de inopinato eorum casu allatum est,
+Pontifex Clemens1 rem, uti gesta fuerat, divulgari jussit, ne quis
+postea tam incredulus esset, ut dubitare, aut tam impius, ut periculum
+facere auderet.
+
+1. Alius: _Comensis_.
+
+CURTIUS: Certe quidem incredibili antea desiderio captus sum, sagarum
+transvectiones et conventus cum daemonibus his oculis intueri; sed cum
+hujus argumenti scripta omnia veterum Graecorum et Latinorum legumque1
+divinarum et humanarum ab ultima antiquitate repetitarum cum nostrorum
+sortilegorum historiis, indiciis, confessionibus et hujusmodi
+societatis compositionibus2 testium3 contulissem, tum certe assentiri
+necesse habui ὅτι ἐστὶ nec tanto capitis mei periculo experiendum
+putavi,4 vera essent nec ne, quae vulgo ferebantur, memor vulpis
+Aesopiae, quae cum a leone invitaretur, ut ejus antrum epulandi causa
+subiret, noluit,
+
+  5quia me vestigia terrant
+
+Omnia te adversum spectantia, nulla retrorsum.
+
+1. Alius: _legesque divinas et humanas_. 2. Alius: _repositionibus_. 3.
+Alius: _testis_. 4. Alius: _tentavi_. 5. Horat. Ep. 1, 1, vs. 74.
+Caeterum in uno codice haec verba desunt.
+
+FRIDERICUS: Ut simia tametsi purpura induta sui semper similis est, ita
+quoque daemonum vis ac potestas est ubique terrarum eadem.
+
+OCTAVIUS: Multi multa in universa rerum natura mirantur, nihil tamien
+admirabilius est ea, quae frequens est ubique terrarum λυκανθρωπία et
+ὀνανθρωπία. Ridiculum antea putaram, quod in urbe Caira ferebatur,
+homines in asinos converti et incredibilia populo spectante facere.
+Fabulosum1 etiam videbatur, quod de Ammonio proditum est, cum asinum
+philosophiae auditorem habuisse, quaeque a Luciano et Apulejo prodita
+sunt de asino aureo ludicra fuisse. Sed cum portu Arciones2, quae nunc
+Kueza3 vocatur, solverem et Arabiae felicis littora legerem, frequentes
+vidimus sagarum praestigias, quae homines in asinos ac lupos
+converterent ac rursus 16 humanae figurae restituerent, ut ea quae
+Homerus de Circe, Herodotus de Nerviis, Varro, Pausanias, Plato,
+Pomponius Mela de Arcadum et Lycaonum lycanthrôpia scripserunt, non
+modo verisimilia, sed pro certis et compertis haberem.
+
+1. Alius: _Ridiculum_. 2. Alius: _Antinaes_. 3. Alius: _Zaela_.
+
+CORONAEUS1: Aeque mihi ut vobis incredibilia ac ne oculis quidem istis
+ac sensibus fidem habuissem, nisi sacris litteris confirmatum legissem
+Nabochodonosoris2 ab humana figura in pecudum, item3 virgarum in
+serpentes conversionem. Nihil tunc amplius dubitandum putavi, nisi quis
+putet, Circem et magos facinum oculis fecisse.
+
+1. Deest in alio codice. 2. Alius: _Nebucadnezari_. 3. Deest in alio
+codice.
+
+SALOMO: Si esset illa fascinatio ac vecordia mentibus injecta1, non
+mera μεταμόρφωσις, non virga Mosis virgas magorum vorare potuisset, nec
+arrogantiae poenas lueret Nabochodonosor2, quem unguibus ac pelle
+villosa contectum, totum septennium pecudis figuram indutum ac mente
+captum, foeno etiam pastum fuisse, in sacris litteris testatum habemus.
+Nam Moses Aegyptiorum magos eadem fecisse scribit, quae ipse divina
+potestate fecerat, i.e. serpentes, ranas, sanguinem. At Moses
+fascinabat neminem, igitur nec illi, cum eadem ab ipsis facta fuisse
+scribat, nec mentem Nabochodonosoris cum humana figura ereptam ac
+restitutam fuisse Daniel vates omnium clarissimus prodidisset.
+
+1. Alius: _invecta_. 2. Alius: _Nabuchdonosor_.
+
+CURTIUS: Videtur Homerus his consentanea scribere de procis illis, quos
+Circe in porcos mutarat, quibus capita, vox, pili porcorum videbantur,
+mens tamen ipsa1 constans ac figura manebat2.
+
+Οἱ δὲ συῶν μὲν ἔχον κεφαλὰς, φωνήν τε, δέμας τε,
+Καὶ τρίχας, αὐτὰρ νοῦς ἦν ἔμπεδος3.
+
+Boëthius ita reddidit: Voce et corpore perditis, sola mens stabilis
+semper monstra, quae genuit, patitur.
+
+1. Alius: _ita_. 2. Alius: _restabat_. 3. Homeri Odyssea Κ, 239.
+
+FRIDERICUS: At non solum corporis figuram mutare saga potest, sed etiam
+mentis ac rationis vim eripere, humana stante figura, ut Philo Ebraeus
+scribit1 quod antea persuadere mihi non poteram, nisi plane exploratum
+haberem, magi cujusdam capitali maleficio mentem adolescenti affinitate
+mihi conjuncto penitus ereptam fuisse ac plane dementem postea semper
+vixisse, quod Actius Sincerus his versibus significat:
+
+Illum illum magicis conabor adurere sacris,
+Qui miserum tota spoliatum mente relinquit,
+
+quae his versibus Lucani consentanea sunt:
+
+Mens hausti nulla sanie polluta veneni
+Excantata perit2.
+
+1. Philo de specialibus legibus. 2. Alius: _fuit_.
+
+SENAMUS: Quid facilius erat Circae, quam procos suos in porcos mutare?
+Id enim fit unius litterae translatione.
+
+17 CORONAEUS: Facilius est procorum in porcos mutatio ex morum, quam ex
+litterarum similitudine. Eos enim, qui se ventri ac libidini penitus
+addixerant Circaeisque illecebris mancipaverant, ratione ac mente
+caruisse nec praeter figuram humanam quidquam hominis habuisse opinor,
+contra quam Homerus scripsit, humanam quidem figuram amisisse, mentem
+vero stabilem et inconcussam1 retinuisse.
+
+1. Alius: _inconfusam_.
+
+FRIDERICUS: Argute id ac vere; sed si hanc solam interpretationem
+feramus, caetera divinis et humanis legibus comprehensa in dubium
+revocabuntur. Neque enim Herodoto, Maroni, Homero, Platoni
+metamorphosis illa hominum in pecudes, sed etiam Moysi, Jesaiae,
+Danieli, theologis clarissimis1, narratur. Quin etiam his ipsis
+temporibus apud eosdem Nervios Herodoti, quos Livonas appellamus,
+singulis annis circa solstitium hibernum magna sortilegorum multitudo
+flumine regionis trajecto in lupos mutantur, tum in greges, homines,
+armenta crudelissime grassantur ac duodecimo post die eodem flumine
+transmisso rursus humanam recipiunt figuram. Qua de re quaestiones a
+magistratibus capitales constituuntur, qui cum transmutantur in hunc
+modum, pro sortilegis convictis tenentur. Id autem potissimum accidit
+iis, qui humana carne vescuntur, ut2 primum Lycaoni regi Arcadum3
+contigisse Pausanias scribit, cum humanam hostiam Jovi Lycaeo
+sacrificans libaret, post etiam Demarcho Parrhasio, quem M. Varro et
+Copas, qui Olympionica4 scripsit, cum eidem Jovi humanis hostiis
+sacrificaret, gustato sacrificio derepente in lupum evasisse ac decimo
+post anno humanam figuram recepisse, denique pugillatu olympico5
+certaminis praemium tulisse tradunt. Id cum Arcades saepius exploratum
+et compertum habuissent, sacratis legibus6 vetuerunt, poena capitali
+subjecta, ne quis Lycaei Jovis templum ingrederetur.
+
+1. Addit alius: _pro verissima_. 2. Alius: _et_. 3. Alius: _in
+Arcadiis_. 4. Alius: _Olympiaca_. 5. Alius: _pugillatum olympici_. 6.
+Alius: _litteris_.
+
+SENAMUS: Istud quidem mihi videtur persuaderi posse, neminem ex homine
+pecudem sine hominis interitu fieri posse, ac verius putarem, fallaces
+hominum oculos, velut Heracleoticos falsos martyres, fascino
+praestringi.
+
+FRIDERICUS: Praestigias magos facere non dubito, nec tamen semper nec
+omnibus. Cum enim Thuringiam Germaniae inferioris obirem1, circulator
+quidam in oppido erat, qui spectaculis inanibus plebem imperitam
+accepta mercede pascebat. Is igitur quadrigam onustam foenis una cum
+equis et quadrigario turba spectante devoravit. Deinde cum coelum
+scandere se velle dixisset, repente a terra sublatus est, hunc pedibus
+uxor apprehensum sequitur, dein ancilla heram pedibus apprehensam
+secuta est, servus ancillam, qui sublimes in aëre suspensi, quasi acus
+a magnete tracti, omnibus2 attonitis aliquamdiu constiterunt.
+
+1. Wierus de praestigiis. 2. Desunt duo haec verba in alio codice.
+
+18 CURTIUS: Devorationem quadrigae et quadrigarii ad fascinam pertinere
+judico, sed ascensionem et subvectionem illam daemonis ope factam non
+dubito. Nam Simon magus1, spectante Nerone cum ceteris principibus et
+aulicis, in membra secari se jussit, deinde membratim concisus revixit,
+post etiam sublimis in aëra subvectus est ac divinos honores et statuam
+a Caesare adeptus. Quid est enim tam arduum, tam contra naturae vim2,
+quod saga illa se facturam profiteatur:
+
+Cum volui, ripis ipsis mirantibus amnes
+In fontes redire suos, concussaque sisto,
+Stantia concutio, cantu freta nubila pello,
+Nubilaque induco, ventos abigeque vocoque.
+Vipereas rumpo verbis et carmine fauces,
+Et silvas moveo3 jubeoque tremiscere montes
+Et mugire solum Manesque exire sepulcris,
+Te quoque, Luna, traho.
+
+1. Justinus Martyr, Clemens et Irenaeus. 2. Alius: _viam_. 3. Alius:
+_foveo_.
+
+CORONAEUS: Num tibi, Toralba, videntur haec per naturam, an vero
+daemonum ope fieri potuisse?
+
+Hic TORALBA: Ingenue, inquit, aperiam quae sentio, sed illud abs te,
+Coronaee, peto, ne in rebus tam arduis amplius exigas, quam quod
+possum.
+
+CORONAEUS: Valde amens sim, si scire velim, quae tu nescias.
+
+TORALBA: Aliarum quidem artium veritatem1 cum assequi me posse
+diffiderem, res ipsas et rerum abditas in natura causas omni studio
+scrutari2 conatus, idem mihi ipsi quod navigantibus usu venit. Nam quo
+longius a littoribus discedunt, eo vada sentiunt profundiora, quousque3
+ab omnibus terris longissime remoti4 molybdaenarum5 propter maris
+altitudinem usum amittant. Ita quoque me in naturas elementorum,
+fossilium, metallorum, stirpium, animantium ac coelestium corporum
+intuentem, postremo in angelorum ac daemonum mirabilem potestatem
+altius mentis agitatione6 subvectum ratio penitus deseruisse videtur.
+Quo etiam plura scire cupio, quoque attentius et cautius subtilissima
+quaeque persequor, eo me imperitiorem agnosco.
+
+1. Alibi: _varietatem_. 2. Deest in alio codice. 3. Alius:
+_cogunturque_. 4. Alibi: _revecti_. 5. Sunt plumbaginas quibus arena e
+fundo maris detrahi consuevit a nautis, ut intelligant, quas in
+regiones devenerint. 6. Alius: _cogitatione_.
+
+CDRTIUS: Id profecto non nisi doctissimis hominibus contingere solet.
+Cujus rei causam cum inquirerem, Franciscus Fuxaeus, mathematicorum
+decus, qui a rege Francorum Carolo IX. evocatus, multis spectantibus
+Lutetiae docuit, quod Archimedes olim proposuerat, datum pondus morere
+i.e. δοθὲν βάρος κινῆσαι, is, inquam, ignorandi scientiam certissimum
+scientiarum perfectiorum principium asseverabat nec ullos1
+imperitiores, quam qui se omnia scire arbitrarentur. Id autem exemplo
+docebat eorum, qui semper in gurgustio vel Socratis specu conclusi
+jacuissent, aut quibus pateat coeli spatium 19 non amplius tres ulnas;
+cum evadunt in loca superiora, proximas regiones, quas nunquam
+adspexerunt, mirantur, post etiam in altissima montis cacumina subvecti
+non modo terras remotissimas ac maria, sed etiam coelestia sidera
+libere contemplantur ac pristinam ignorantiam attoniti stupent.
+Plerosque etiam inanis auctoritas trahit, quos ratio ducere debuisset.
+Atqui hi pecorum in modum properant, non qua aut quo eundum est2, sed
+quocunque itur.
+
+1. Alius: _omnes_. 2. Alibi: _sit_.
+
+TORALBA: Hoc certe modo plerique meant1. Quis enim petenti, unde tanta
+vis procellarum, unde ventus sit, non respondeat, ab exhalatione calida
+ea gigni? Jam si rationem quaeris, Aristoteles ita decrevit, ut de
+Pythagora quondam discipuli Αὐτὸς ἔφα, ipse dixit. Nemo tamen est adeo
+demens, ut putet, calidas siccas exhalationes hieme rigidissima in
+altissimis2 oceani gurgitibus versus utrumque polum, quoties
+tempestatibus intumescunt, vim ullam habere. Non desunt tamen, qui
+nulla auctoritate, sed ratione sola moventur; rerum omnium tamen causas
+sese reddituros confidunt, cum ne rerum quidem leviorum rationes
+attingere possint, carum inquam, quae in nobis sitae sunt, quaeque in
+omnium oculos incurrunt. Quanto modestius a Plinio, rerum naturalium
+venatore sagacissimo, scriptum est, in plerisque naturae majestatem ac
+numen admirari, quam subtilius exquirere nos debere! Quod etiam
+Alexander Aphrodisias Peripateticus accuratissimus confiteri non
+erubuit, naturam abdidisse causas, cur dentes ferrum3 lima agitante
+obstupescant. Omnium autem errorum, qui sunt innumerabiles, nullus est,
+in quo gravius a physicis nostris peccari possit, quam existimare,
+omnia quae extra hominum4 potestatem posita sunt, a natura, a causis
+necessariis, aut a fortuna pendere. Qui enim ita sentiunt, Deo aliud
+aliter agendi arbitrium penitus adimere coguntur, qui nec daemonum nec
+angelorum ullam vim necessariam esse ac ne daemones quidem subsistere5
+putant, sed ea tantum quae brutis6 sensibus obvia sunt, et eorum, quae
+sub sensus7 cadunt, si causas ignorant, confiteri turpe arbitrantur,
+aut si negare nequeant, ineptissimam quam nullam causam prodere
+praestabilius opinantur. Ut igitur propositarum quaestionum exitus
+aliquis reperiatur, illud, ni fallor, contra Peripateticos statuendum
+et principiis ac perspieuis demonstrationibus confirmandum est,
+scilicet nulla necessitate primam causam ad agendum obligari, sed ea
+libertate omnia moderari, ut8 hominum ac belluarum impetus coërcere,
+naturas exanimes regere, ignes quominus ardeant prohibere, rerum
+universitatem nutu quatere ac rursus erigere, si velit, possit; contra
+quam Peripateticorum, Epicureorum ac Stoicorum tota natio decrevit, qui
+non modo causam primam necessitate trahi ad agendum, verum etiam ea
+quae natura fiant, a Deo prohiberi posse negant9.
+
+1. Alii: _meantur vel necantur_. 2. Alius: _altis_. 3. Alii: _ad ferri
+limam agitatam_, vel: _ad ferream limam agitati_. 4. Alius: _humanum_.
+5. Alius: _existere_. 6. Alius: _brutorum_. 7. Alius: _sensum_. 8.
+Alius: _et_. 9. Alexander Aphrodis. l. 1. p. 17.
+
+20 FREDERICUS: Nemo est eorum, qui modo ullam pietatis opinionem
+iniverunt, qui sentiat, Deum ulla1 necessitate teneri; sed iisdem de
+rebus aliter physici, aliter theologi statuunt.
+
+1. Alius: _illa_.
+
+SALOMO: Quod verum est, semper unum et idem sit oportet1, nec potest
+res eadem modo vera theologis, modo falsa physicis esse, etiamsi
+theologorum ac physicorum de rebus iisdem judicia saepe contraria
+occurrant.
+
+1. Alius: _Quod verum est, semper verum sit oportet_.
+
+CORONAEUS: Perge igitur, Toralba, nisi molestum est, demonstrationem
+ejus rei perspicuam aperire.
+
+TORALBA: Multa quidem Aristotele1 non ferenda de Deo scribit, ut2 cum
+eum animal vocat, contra quam decuit non tantum physicum, sed etiam
+metaphysicum, i.e. rerum sublimium ac divinarum indagatorem ac
+speculatorem, quoniam isto modo Deum confitetur corporeum esse, cum
+animal ipse definiat corpus animatum. Nihil tamen absurdius, quam
+causam primam rerum omnium effectricem ac conservatricem profiteri3
+eandemque servili officio ac necessitate obligare4, ac nihilominus sibi
+ipsi liberum arbitrium tribuere. Liberum, inquit,5 hominem diximus,
+quia causa sui est et quem aliena potestas cogere non potest. Quid
+arrogantius aut alienius a physicis decretis? Neque enim majus
+argumentum habuit Plutarchus, ut fatalem Stoicorum opinionem everteret,
+quam quod posita necessitate mundi gubernacula Deo adimerentur, i.e. εἰ
+ἀνάγκη μέμικται τοῖς πράγμασιν, οὔτε πάντῶν κρατεῖ ὁ θεὸς, οὔτε πάντα
+κατὰ τοῦ ἐκείνου λόγου διοικεῖται.
+
+1. Aristotelis Metaphys. lib. 12. de generat. lib. 2. 2. Alius: _ac
+cum_. 3. Alius: _confiteri_. 4. Libr. 8 Physic. Libr. 2 de generat. 5.
+Libr. 4 Metaphys.
+
+FRIDERICUS: Est in rebus elementaribus quidem magna varietas et
+inconstantia, sed orbium coelestium mutuis sese complexibus rapientium
+certissimae ac immutabiles conversiones ab immutabili1 causa pendere
+convincunt.
+
+1. Alius: _immortali_.
+
+TORALBA: Immutabilem1 Deum esse, physicis omnibus ac theologis inter
+ipsos convenit. At illi putant, inferiorum causarum vi ac potestate
+superiores cohiberi. Probabilius poetae, qui flectis fabulis Jovem
+imperio deorum inferiorum absolvi confitentur, superioribus tamen τῆς
+ἀδραστείας legibus teneri affirmant. Hanc ἀδραστείαν seu fatum
+Parmenides mundum complecti dicebat. Chrysippus vero motum aeternum
+concinne ac decenter aptatum, Zeno providentiam, Augustinus fatum uni
+Deo putat congruere aut nemini.
+
+1. Sequentia haec verba usque ad vocem _convenit_ desunt in alio
+codice.
+
+SALOMO: Ebraeus interpres his consentanea scribens: fatum seu קדש est
+illud, quo sanctitas sanctitatum continetur, Deus inquam, omnia intra
+se recipiens1 ac libera voluntate coërcens.
+
+1. Alii: _despiciens_.
+
+TORALBA: Si verum est, quod Aristoteles scribit, laude ac vituperio
+dignum esse neminem ob ea quae necessario facit, profecto Deum aeternum
+21 nullam laudem aut gratiam pro suis erga nos meritis judicat
+promereri, quoniam haec necessario facere cogitur. Ex eo quoque
+sequitur, rerum universarum procuratione Deum absolvi, quoniam
+providentia duabus tantum in rebus cernitur, primum ut res unaquaeque
+sit, deinde ut bene sit. At utrumque necessitas excludit, quia series
+causarum necessaria rerum ordinem stabilem et immutabilem efficit, ut
+nec flammarum incendio, qui1 in fornace fuerit, eripi nec saluti
+cujusdam contra naturae vim prospici possit. At sublata providentia
+(qua quidem omnia stant, quae videmus et quae non videmus) mundum ipsum
+subverti necesse est. Quod Aristoteles ne confiteri cogeretur, Platonis
+dictum ex Phaedone usurpavit, scilicet rationi consentaneum esse, Deum
+nullam curam habere, i.e. εὐλόγως ἔχει ὁ θεὸς, οὔτε ἐπιμελῶν μὲν ἡμῶν.
+Idem Plato in Politico Deum humani generis pastorem vocat, i.e.
+ἀνθρωπίνης ἀγέλης ποίμενα.
+
+1. Sequentia haec quinque verba desunt in alio codice.
+
+SENAMUS: Hoc argumentum probabile quidem videri potest, non1 tamen
+necessarium, ut sublata providentia mundus concutiatur. Quia si Deus
+prospicit universitati, aut propter se id facit, aut propter mundum;
+non propter se, quia mundo carere facile potest, alioquin non esset se
+ipso contentus i.e. αὐταρκέστατος, ut non modo a Platone et Aristotele,
+sed etiam a se ipso שָׁדַּי, quod idem est, appellatur. Non enim
+providet mundo propter mundum, quia mundus Dei finis esset, ac propter
+mundum bearetur; semper enim finis praestat iis, quae ad finem
+diriguntur.
+
+1. Alius: _ut_.
+
+TORALBA: Hoc quidem, Sename, argumento usus est Alexander, ut
+Aristotelis decreta tueretur. Idem tamen longissime ab hac sententia
+discedens: Dicere, inquit, nolle Deum res nostras procurare, alienum a
+majestate divina; invidi enim est et iniqui, cum possis nolle meliora;
+τὸ δὲ λέγειν μὴ βούλεσθαι τὸν θεὸν τῶν ἐνταῦθα προνοεῖν, παντελῶς
+ἀλλότριον θεοῦ, φθόνου τινος καὶ ἀλόγου φύσεως.
+
+SALOMO: Senami argumentum una sui parte convincere1 videtur, quia non
+congruit divinae majestati quicquam agere, ob aliud primo et praecipue,
+quam propter se ipsum. Omnia, inquit, creavi propter me2, etiam impium
+ad diem ultionis, nec mundi creatione aut procuratione melior futurus
+erat aut beatior, quia nec optimus ante nec beatissimus fuisset. In eo
+ipso tamen sibi placet, ut potentiam creatis rebus ac intelligentibus
+perspicuam faciat, nulla vi, nulla necessitate, nulla denique
+felicitate3 potiore ductus. Nec potest invidiae tribui, si non efficiat
+meliora quam possit. Nec satis apte Proclus ex eo mundi aeternitatem
+statuit, quoniam ea est rerum caducarum natura, ut creatori optimo
+temporis aut felicitatis gradu nulla possit aut debeat exaequari.
+
+1. Alius: _corruere_. 2. Alius: _creavit propter se_. 3. Alius:
+_facultate_.
+
+CORONAEUS: Nondum explicata quaestio mihi videtur, quonam modo prima
+causa sit immutabilis, si causarum inferiorum series ac progressus 22
+mutatur. Quodsi progressio causarum inferiorum immutabilis est, mundum
+hunc necessario stare et ea quae fiunt immutabili superiorum vi ac
+potestate necessaria concludi confitendum erit.
+
+SALOMO: Deus quidem de se ipso testimonium ferens: Ego dominus1
+aeternus, inquit; et non mutor2; item: _Coeli tabescent et peribunt, tu
+autem idem ipse es, semper tui similis_3, quae verba majestatem ac
+naturam divinam semper stabilem ac aeternam significant, non tamen
+eripiunt, sed potius confirmant liberam Dei voluntatem.
+
+1. Alius: _Deus_. 2. Jesaias 40, 27. 3. Ps. 102 (101), 27 f.
+
+SENAMUS: Quid igitur hoc carmine volunt:
+
+Fata regunt orbem et certâ stant omnia lege?
+
+TORALBA: Recte equidem: aut fatum nihil est, aut Deus est, qui certas
+omnibus naturis leges praescripsit, quas unus mutare et1 evertere
+potest; naturae legislator suis legibus solutus non a senatu aut
+populo, sed a se ipso. Cur enim terra non contegitur aquis, cum tamen
+gravior sit? Id Aristoteles ad animantium salutem factum tradit.
+Honestius erat tragoedos imitari, qui cum rei difficultatem explicare
+nequeunt, Deum a machina, τὸν θεὸν ἀπὸ μηχανῆς eliciunt. Ex hac igitur
+demonstratione colligimus, nihil in natura necessarium esse, quod non
+aliter fieri possit. Quod Algazel, Arabum philosophorum acutissimus,
+erudite perspexit, contra quam Averroës putavit. Quid enim frequentius
+quam ex secali siliginem nasci? ex frumento non semper, sed tamen nimis
+saepe lolium; contrave ex homine serpentem gigni; saepissime monstra ex
+omnium animantium genere oriri, novos etiam et inauditos morbos
+grassari, tum aquarum ingentes eluviones, incendia terrarum inopinata,
+prodigiosos animantium partus, imbres lapideos, sanguineos, lacteos,
+siligineos2, portenta denique stupenda nasci vidimus, quorum plena est
+antiquitas, pleni libri, plenae Graecorum, Ebraeorum Latinorumque
+litterae, ut non modo praeter naturam, sed etiam repugnante natura
+fieri sit necesse3.
+
+1. Alius: _aut convertere_. 2. Alius: _saligineos_. 3. Julius Obsequens
+de prodigiis. Polydor. Vergil. de prodig. Joachim Camerarius de
+portentis. Livius et Plinius passim.
+
+OCTAVIUS: Hippocrates noster, cum popularium et incredibilium et
+incurabilium morborum vim praeter naturam semper animadvertisset,
+divina quadam potestate cieri scripsit. Id axioma Fernelius ἀρχιατρὸς1
+variis ac stupendis daemonum actionibus illustravit, idque contra
+naturalium causarum et affectionum progressiones consuetas.
+
+1. In abditis causis morborum.
+
+TORALBA: Alexander ipse, qui pro Aristotele pugnare consuevit1, a
+magistri scriptura2 discedens scribit3, naturam saepe mutari tum vi,
+tum moribus, tum votis erga Deum conceptis, quibus morbos et mala
+mitigari et converti4 asseverat. Quae5 vero maleficorum flagitiis
+assidue fieri 23 legimus, quaeque a Friderico narrata et superioribus
+mensibus Constantinopoli, stupente populo, gesta legit anagnostes, quae
+quidem tota pugnante natura facta intelligitis, num satis arguunt
+naturae vim necessariam et immutabilem non esse? Nam quae aliter
+eveniunt, necessaria ut sint, nullo modo fieri potest, ut Aristoteles
+ipse confitetur6, qui tamen casum et fortunam in natura statuens, ex
+opinione plebis necessitatem sustulit de natura.
+
+1. Alius: _decrevit_. 2. Alius: _sententia_. 3. Alibi: _scripsit_. 4.
+Alibi: _averti_. 5. Alius: _Quod_. 6. Περὶ ἑρμηνείας III., cp.15.
+
+SENAMUS: Quid ergo Platoni1 fiet, qui ex Homeri sententia auream
+catenam fingit a Jove demitti coelitus, nisi causarum naturalium seriem
+inviolabilem ac plane immutabilem demus?
+
+1. In Theaeteto.
+
+TORALBA: Satis, opinor, Homerus seipse explicat, cum Deos illos
+inferiores a superiore1 quidem sursum trahi posse agnoscit, supremum ab
+inferioribus non item.
+
+1. Alius: _supremo_.
+
+SALOMO: Ego catenam Homericam nihil aliud esse existimo, quam in visu
+nocturno Jacobi Patriarchae scalâ1 expressum, cujus vertici Deus
+imminet, qua descensus est angelis a coeli vertice in terras et hinc
+rursus ascensus ad coelum.
+
+1. Gen. 28, 12.
+
+OCTAVIUS: Certe Salomonis interpretationem confirmare videtur Proclus
+Academicus et Plutarchus, qui daemones inter deorum et hominum naturam1
+collocarunt, τούς πορθμεύοντας τὰ2 τῶν ἀνθρώπων πρὸς τοὺς θεοὺς καὶ τὰ
+τῶν θεῶν πρὸς τοὺς ἀνθρώπους, i.e.3 portantes divina ad homines et
+humana ad Deos. Hoc tamen interest, quod appellatione daemonum deum
+appellavit, κακοδαίμονας tantum complectuntur. Quin etiam Plato maximum
+omnium daemonum Deum appellavit. Juniores tamen Academici saepius
+daemones φαύλους καὶ κακούς usurparunt.
+
+1. Alius: _cathedram_. 2. Alius: τὰ τῶν θεῶν πρὸς ἀνθρώπους καὶ τὰ τῶν
+ἀνθρώπων πρὸς τοὺς θεούς. 3. Desunt haec verba interpretantia in aliis
+codicibus.
+
+TORALBA: Ex utraque interpretatione sequitur, angelos ac daemones vim
+habere deo minorem, hominibus1 vero majorem, quae tamen vis ac potentia
+dei potestati aequalis esset, si Deus agendi necessitate obligaretur,
+quoniam causa quaeque quo potentior est, eo majores parit2 effectus, si
+autem prima causa necessario ageret, omnium consequentium causarum
+potestas esset infinita et rei finitae vis infinita esse nequit3.
+
+1. Desunt tria haec verba in alio codice. 2. Duo haec verba desunt in
+alio codice. 3. Scoti argumentum acutissime collectum lib. II.
+Sententiarum.
+
+CORONAEUS: Efficacissinum quidem illud esset argumentum, si antecedens
+demonstratione concluderetur.
+
+TORALBA: Quicquid1 naturaliter agit, ad2 extremum suae potestatis ac
+facultatis agit, v. gr. ignis urit ad summum, non modice aut intra
+modum, sed quantum illi a natura tributum est, Ergo si prima causa
+naturaliter agit, ut Aristoteli placet, vim suam omnem, quae quidem est
+24 infinita, in causam secundam infundere oportet, eadem ratione causas
+secundas vim infinitam tertiis tribuere, has item consequentibus ad
+extremas usque communicare, hoc est ea quae sunt finita, fluxa, caduca,
+locupletare et augere infinita quadam vi ac potestate, cum omnes
+philosophorum familiae ad Epicureos usque primam causam infinitae
+potestatis ac bonitatis esse fateantur. Atque isto quidem modo causarum
+omnium exaequata esset potestas, item secunda causa cum infinita ista
+potentia coelo finito ac terminato cohaerens, nec ageret nec moveret
+in3 tempus. Quod quidem Averroi adeo absurdum visum est, ut ab
+Aristotelis sententia discedens primam causam, quod esset infinita,
+segregaverit a coeli agitatione ac secundam causam orbi primo ac finito
+conjugarit, ne4 finita infinitis, sempiterna caducis necessaria
+connexionis serie copularet. Quae connexio necessaria eo absurdior est,
+quo mentes omnes ac formas a materia segregatas5 simul ac semel a prima
+causa pendere scripsit Aristoteles6, quam sententiam Avicenna et
+Averroës Academicos secuti repudiarunt, quia secundam causam a prima,
+tertiam a secunda certa serie derivari tradunt.
+
+1. Addunt alii: _Sic autem conficitur_. 2. Sequentia sex verba desunt
+in alio codice. 3. Alius: _in tempore_. 4. Alius: _nec_. 5. Alius:
+_segregatis_. 6. Metaphys. l. 9.
+
+SENAMUS: Haec quidem Toralbae demonstratio subtiliter et argute est
+conclusa, sed ex eadem demonstratione subvertitur tota naturalis
+disciplina1.
+
+1. Alexander Aphrodisias, Metaphys. l. 11.
+
+CORONAEUS: Quonam modo?
+
+SENAMUS: Quarum enim rerum habetur ulla scientia, causas earum
+necessarias esse oportet. At Toralbae demonstratio causarum
+necessitatem tollit, omnem igitur de natura scientiam funditus subverti
+oportet, quoniam eorum quae casu feruntur aut aliter fieri possunt,
+scientia non magis constare potest, quam reperiendi thesauri
+disciplina.
+
+TORALBA: Res naturales nec casu, nec temere, nec ordine coeco fiunt,
+sed iisdem legibus et eodem tenore1 progrediuntur, ut posita causa
+sequatur effectus, nisi divina voluntate in omnibus, aut humana in
+quibusdam, aut vi daemonum in pluribus prohibeantur. Neque enim si
+lapidem sustines, quo minus deorsum feratur, aut ignem quo minus
+sursum2 abripiatur, propterea subrervitur demonstratio, lapidem deorsum
+vergere, quia gravis, ignem sursum, quia levis sit.
+
+1. Alius: _tempore_. 2. Alii: _seorsum_.
+
+OCTAVIUS: Ex ratione Toralbae colligimus, primam causam liberam esse,
+non naturalem, non violentam. Nam si cogeretur, non esset voluntas
+libera in Deo, quam aut a superiori causa aut ab aequali aut ab
+inferiori cogi oporteret. Non a superiore, quia supremo nihil superius,
+non ab aequali, quia non esset aequalis, si cogi posset; a se ipso cogi
+non potest, multo minus1 ab inferiori aut imbecilliori causa, cum
+suprema causa tot ac tantis opibus locuples sit, ut excelsior esse
+nequeat. Non esset autem Dei natura praepotens et 25 excellens, si
+subjungeretur ei necessitati vel naturae, qua coelum, maria, terrae ac
+totus hic mundus regatur, eaque vis ac potestas majore ac meliore vi
+praedita esset quam Deus ipse.
+
+1. Alius: _magis_.
+
+SALOMO: Gravis quidem haec Toralbae demonstratio, gravior tamen mihi
+videtur, quae ab ipsius Dei omnipotentis ore prodiit: _Omnia_, inquit,
+_quae volui, feci_1.
+
+1. Jesaiae 46, 11 sq.
+
+CORONAEUS: Haec quidem perspicua sunt, unum modo restat, quod juniores
+Peripatetici diviniori doctrina imbuti, Aristotelis impia decreta
+minuentes, Deo quidem voluntatem non eripiant1, sed idem putent esse in
+Deo Velle et Esse, ita ut illud sit quod vult, et quod sit, id ipsum
+velit.
+
+1. Alius: _eripiunt ... putant_.
+
+TORALBA: Ut aegris cubilia mutantur et loca, morbus tamen sequitur, ita
+quoque posteri eodem quo primi relabuntur, quia etiam graviora ex his,
+quam ex illis incommoda sequuntur, quia Dei substantia mutari non
+potest. At Dei voluntas, si mutari nequit, non est voluntas, non est ad
+hoc vel illud libera, sed ad hoc tantum praecise1. Potuit enim Deus
+duos tresve soles facere, noluit tamen. Ita Deus multa vult, est tamen
+unus, non multa. Non igitur idem est in Deo Esse et Velle, quia vult
+multas et varias formas, non tamen infinitas2 neque aeternas aut
+simplices existere, cum tamen sit ipse infinitus, simplex, aeternus,
+non multus nec multiplex. Idem Deum modis omnibus esse3 necesse est;
+quodsi mundum quoque necessario esse dicamus, ut illi arbitrantur, non
+potest in Deo esse idem Esse ac Velle, quia mundi existentia necessaria
+Dei voluntatem penitus excludit, nihil enim voluntarium fieri potest,
+ubi violenta necessitas urget.
+
+1. Alius: _praecisa_. 2. Alius: _tantum infirmas_. 3. Alibi:
+_existere_.
+
+CORONAEUS: Demus igitur, Dei voluntate omnia existere, nec idem haberi
+in Deo Esse et Velle, quid ex eo sequitur?
+
+TORALBA: Illud imprimis, mundum ab alio quam a sese servari.
+
+1SENAMUS: Etiam a prima causa servari mundum scribit Aristoteles2.
+
+1. Deest haec Senami interlocutio in alio codice. 2. De generatione et
+corruptione, lib. II, cp. 10.
+
+TORALBA: Ita quidem, sed necessario putat servari atque ob id aeternum
+esse statuit. Si enim a voluntaria causa mundus pendet, ut demonstratum
+esse confido, suapte natura sempiternus esse non potest. Cum enim sint
+agendi principia duo, alterum impetu naturae, alterum nulla necessitate
+fertur, sive ad generationem sive ad rerum genitarum procurationem1 ac
+tutelam. Cum igitur causam mundi effectricem2 ac conservatricem a fatis
+et Adrastiae3 legibus liberum ac solutum demonstratum sit, nec eandem
+esse cum essentia voluntatem, sequitur opificium illud ab eo deseri
+posse, quandocunque velit. Desertionem interitus sequatur necesse est,
+cum nihil a seipso servari et4 fieri possit, non est igitur aeternum
+id, cujus salus ab alterius arbitrio ac voluntate pendet. Quod cum
+intelligeret 26 Avicenna, princeps eruditione clarissimus: Creatura,
+inquit, nihil est et ex nihilo, secundum essentiam quidem a prima causa
+existit. Prima autem causa nulla esse potest, si mundus est aeternus.
+Ex quo sequitur altera demonstratio, non minus efficax et utilis, quam
+superior. Sed vereor, ne vobis taedio sim oratione longiori.
+
+1. Alius: _conservationem_. 2. Aliua: _fictricem_. 3. Alibi: _naturae_.
+4. Alibi: _aut_.
+
+CORONAEUS: Neque certe nos pigebit hujus dissertationis, ex qua non
+modo voluptatem summam, sed etiam consequimur utilitatem multo majorem.
+
+TORALBA: In rebus aeternis nulla est prima, nulla item1 postrema causa,
+ut ipse Alexander2 confitetur. At mundus primam causam habet, omnium
+consensu physicorum, non est igitur mundus aeternus. Quod cum
+Aristoteles3 vidisset, omnes causas posuit aeternas, maxime tamen,
+inquit, primas. Cur primas potius, quam medias, quam postremas? Cum
+omnes4 sint aeternae ac eodem momento existere coeperint. Aut si una
+est prima, quomodo5 consequentes aeternae sint ac simul cum prima, cum
+prioris ac posterioris ratio non ad tempus, sed ad ordinem spectat, ut
+quidem ipsi tradunt. Quae cum absurda sint, confitendum mundum aeternum
+non esse. Si non est aeternus, originem habuisse oportet et exitum
+quoque habiturus est. Id enim omnibus et divinis6 et naturae legibus7
+decretum est, quaecunque exitum habitura sunt, ortum habuisse, et quae
+ortus sui principium habuere, tandem aliquando interitura. Nam si quod
+semper esse quit8, naturam habet immutabilem9, suapte haec10 nunquam
+mutari poterit; si nunquam mutari potuit, ac ne gigni quidem potuisse11
+constat; sin genitum est, mutari quoque oportuit, ut a potentia abiret
+in actum. Ergo si quid suapte natura mutabile, sempiternum esse nequit.
+Itaque cum Plato nascendi principium mundo tribueret, obiturum
+intellexit, eundem Dei12 tamen bonitate, non suapte natura, sempiternum
+fore putavit. Sunt igitur omnia, quae ortum habuerunt, occasura, nisi
+opificis nutu arbitrio, voluntate, potestate fulciantur. Ex quo planum
+fit, nulla ratione Galenum13 scripsisse, non sibi necessarium videri
+principium illud: πᾶν τὸ γέννητον φθαρτόν14.
+
+1. Alibi: _est_. 2. Alexander Aphrodisias l. 12 Metaph. 3. Libr. 6 cp.
+8 Phys. libr. 7 Metaph. et 12. 4. Alibi: _res_. 5. Alibi: _quonam
+modo_. 6. 4 Esdr. 9. 7. Plato in Timaeo, in Phaedone. Aristotoles, l.
+1. de coelo et l. 2 et 6 Metaph. 8. Alius: _queat_. 9. Alii addunt: _si
+vim habet immutabilem_. 10. Alius: _natura_. 11. Alibi: _posse_. 12.
+Deest in aliis codicibus. 13. De tuenda valetudine libr. 4. 14. Alii:
+φθειρῆται.
+
+SALOMO: Si decrevit opifex, hoc a se conditum aedificium1 tandem
+aliquando collapsurum, nihil contra sua decreta stare potest2. At
+opifex aeternus mundum aliquando interiturum decrevit. At tametsi Philo
+noster Ebraeus Platonis sententiam secutus putat, coelorum accidentia,
+non essentiam mutatum iri ac flagitiosissimum vel de mundi obitu
+cogitare; amicus tamen Plato, amicus Philo, sed magis amica Dei vox,
+quae neminem dubitare patitur. 27 Antiquissima quidem3 sidera sunt,
+antiquissimi coeli, non tamen aliter ac indumentum veterascent atque
+interibunt.
+
+1. Alius: _opificium_. 2. Scotus lib, 2 sentent. disp. 2. quaest. 1 et
+2. 3. Alius: _quaedam_.
+
+CORONAEUS: Epicuraei ac Stoici mundum inflammatum iri affirmabant, sic
+enim ille Lucretius1 Epicuraeus:
+
+Una dies dabit exitio, multosque per annos
+Sustentata ruet moles et machina mundi.
+
+Quae illi nulla demonstratione subjecta scripserunt, cujus tamen
+maximum pondus est ac momentum, non modo2 ad evertenda Peripateticorum
+decreta, quae nec legibus divinis ullum, nec auctoritati locum
+relinquunt3, sed etiam ut ii, qui seipsos ac mundum universum tam
+praeclara origine niti ac servari intelligunt4, Dei5 O. M. ardentiore
+desiderio rapiantur atque6 in illius laudes erumpant.
+
+1. Desunt haec duo verba in alio codice. 2. Alius: _tamen_. 3. Alii:
+_reliquere_. 4. Philo in libro de profusis. 5. Alibi: _ad Deum O.M_. 6.
+Alius: _et_.
+
+CURTIUS: Mundi labem ac senium tota natura sentit, ac scriptores
+continuis querelis homines nec magnitudine nec robore1 cum majoribus
+conferri posse tradunt, ut etiamnum ossium monumenta testantur atque
+aetates homuncionum ac pusionum prae illis gigantea magnitudine
+hominibus, qui tribus2, qui septem, qui octo, qui novem cubitis veteris
+cubiti altitudinem superabant, quae testantur mundi senectam et
+interitum futurum.
+
+1. Alius: _Nec robore nec magnitudine_. 2. Desunt haec duo verba in
+alio codice.
+
+TORALBA: Non minus necessaria est demonstratio interitus mundi ex ejus
+motu, quam ex ipsius creatoris voluntate. Cum enim coelum moveatur,
+corporeum esse oportet; quicquid autem corporeum est, idem quoque
+divisibile, patibile nec indissolubile esse, physici aeque ac theologi
+summa consensione1 fatentur. Quod autem coelum sit corporeum, non modo
+perspicitur ex eo, quod mobile est, sed etiam quod suis finibus et
+terminis comprehensum, caetera suo complexu ambiat2, partes habens
+extra partes, figuram etiam et quantitatem3 finitam et commensurabilem.
+At quantitas4 corporea motum5 in se continet, item motus figurans6
+qualitatem, quae ipsa sunt accidentia. Materiam vero7 sine forma usquam
+consistere negant8. Cum dico coelum, inquit ille9, tum dico formam,
+cum10 dico coelum hoc, dico formam hanc in hac materia. Quibus verbis
+coelum ex materia, forma et accidentibus coalescere confitetur, ut
+etiamnum ejus interpretes.
+
+1. Alius: _confessione_. 2. Alius: _coërceat_. 3. Alius: _qualitatem_.
+4. Alius: _qualitas_. 5. Alii: _materiam_. 6. Alius: _figuram_. 7.
+Alius: _autem_. 8. Alius: _nequit_. 9. Alius: _Aristoteles_. 10. Desunt
+sequentia haec Aristotelis (l. 4 de coelo) verba in alio codice.
+
+CORONAEUS: Primum igitur disputationis caput copiose et perspicue
+explicatum tenemus, scilicet rerum universitatem et1 quae amplissimo
+orbis sinu coercentur2, opificis aeterni arbitratu dissolvi ac
+propterea tot monstra, quae stupore homines afficiunt, tot praestigias
+et volatus3 maleficorum, 28 non a natura, sed praeter naturam aut
+contra naturam4, angelorum ac daemonum vi ac potestate fieri.
+
+1. Desunt sex haec sequentia verba in uno codice. 2. Alibi:
+_coërcentur_. 3. Alibi: _conatus_. 4. Haec tria verba desunt in alio
+codice.
+
+SENAMUS: Si daemones corporales1 essent, minus ambigeretur.
+
+1. Alii: _aspectabiles_.
+
+TORALBA: Disputatio de animorum immortalium natura, i.e. de angelis ac
+daemonibus perdifficilis ac obscura semper visa est. Ac tametsi
+Aristoteles1 ubique fere daemonia vocat ζῶα, non tamen explicat,
+corpora sint necne, quia Deum quoque animal appellat2 aeque ac
+daemones. Quaerat, inquit, aliquis, quamobrem anima,3 quae in aëre
+vagatur, melior sit ac magis immortalis, quam quae est in animantibus:
+ἥ ἐν τῷ ἄερι ψυχὴ ταῖς ἐν τοῖς ζῶοις βελτίων ἐστὶ καὶ ἀθανατωτέρα4, quo
+loco vel daemones vel hominum mentes a cadaveribus segregatas in aëre
+vagari confitetur. Plato vero mentis humanae captum egredi daemonum
+disputationem agnoscit; majorum tamen sententiis acquiescendum: περὶ δὲ
+τῶν δαιμόνων εἰπεῖν καὶ γνῶναι τὴν γένεσιν, μεῖζον εἰ καθ᾽ ἡμᾶς,
+πιστέον δὲ τοῖς εἰρηκόσιν ἔμπροσθεν5. Frequens tamen est apud Platonem
+disputatio de daemonibus in Symposio, Protagora, Clitia, Politico,
+Epimenide, Phaedone, Sophista et in libro de legibus. In Theagene
+quoque apertius: Nos, inquit, sicut oves mira divinorum6 pastorum
+custodia semper egemus; ac tam ineptum putat7, homines hominum
+custodiae committere, quam ovium et caprarum curam ovibus et capris.
+Laudat etiam in Cratylo Hesiodi sententiam, quod viros bonos et
+sapientes vita functos daemones appellat, quos in Symposio medios inter
+Deos et homines collocavit, aërea natura constantes. Aperte vero in
+Phaedone angelos, quos8 ubique θεοὺς vocat, curatores nostros esse
+asseverat: θεοὺς εἶναι ἡμῶν τοὺς ἐπιμελομένους. Quin etiam in Sophista
+angelum genialem, quem juniores9 Academici δαίμονα πάρεδρον appellant,
+nos quocunque10 proficiscamur, comitari et cogitationes nostras
+explorare scribit: τὸν ξένιον οὐκ ἥκιστα θεὸν συνοπαδὸν γιγνόμενον,
+ὕβρεις καὶ εὐνομίας τῶν ἀνθρώπων καθορᾶν. Et in Theagene: Adest,
+inquit, mihi divina quadam sorte daemonium quoddam, ab ineunte pueritia
+me secutum. Cujus argumenti occasione accepta omnes Academici
+disputationes11 varias de natura daemonum instituerunt. Illud autem
+inter ipsos convenit: unicuique12 daemonium ab ortu vitae ducem divino
+munere concessum. Huc13 Menandri illud:
+
+Ἁπάντι δαίμων ἀνδρὶ τῷ γενομένῳ,
+Ἁπᾶσιν ἐστὶ μεταγωγὸς τοῦ βίου
+
+Nam Socratis adhuc puelli pater oraculum accepit, eum habere ducem
+sexcentis paedagogis meliorem, ut quidem Plutarchus scribit in libro
+Περὶ τοῦ δαιμονίου τοῦ Σωκράτους. Empedocles, qui vivus et spirans in
+jugo montis 29 Aetnae a daemonibus sublatus dicitur, unicuique καλὸν
+καὶ κακὸν δαίμονα contigisse dicebat.
+
+1. Libr. 4 et 12 Metaphys. 2. Libr. 4 et 12 Metaphys. 3. Alii:
+_animalia, quae_. 4. Graeca haec desunt in alio codice. 5. Graeca haec
+desunt in alio codice. 6. Alius: _divorum_. 7. Alibi: _putari_. 8.
+Deest alibi. 9. Alius: _minores_. 10. Alius: _quoque_. 11. Alius:
+_disputatores_. 12. Desunt haec sequentia duodecim verba in alio
+codice. 13. Alibi: _Hic_.
+
+SALOMO: Rabbi Moses Aegyptius non quidem ab Empedocle, sed a majoribus
+institutus, etiam unicuique bonum ac malum angelum adesse confirmat.
+
+SENAMUS: Si tanta vis daemonum ac angelorum extitisset1, quantam esse
+vultis, mihi mirum videtur, quamobrem Epicuraei daemonum hypostasin de
+natura sustulerint?
+
+1. Alibi: _existeret_.
+
+CURTIUS: Epicuraei non tantum ex albo philosophorum, sed etiam hominum
+eximendi nobis sunt, tum quia nihil aut parum1 differunt a judicio
+ferarum, tum etiam quod solo sensu feruntur.
+
+CORONAEUS: Quando igitur constat, philosophorum ac theologorum vel
+potius mortalium omnium consensu daemones esse, ut ab eorum perspicuis
+actionibus planum est, disseratur illud, si placet, an daemones
+essentia et qualitate sensibili, an vero sola boni et mali discrepantia
+differant, quibus item actionibus ac negotiis implicentur. Quibus
+perspectis ac cognitis perspicuum erit, quid de ostentis, prodigiis,
+fascino, quid denique de sagarum stupendis actionibus ac λυκανθρωπίᾳ
+sentire debeamus. Et quoniam Fridericus studiose videtur daemonum vim
+ac naturam conquisivisse, haud dubito quin haec omnia nobis facili
+sermone sit explicaturus.
+
+1. Alius addit: _admodum_.
+
+FRIDERICUS: Si tot ac tam multi philosophi tantaeque eruditionis tot
+saeculis de natura daemonum nihil asseverare potuerunt aut voluerunt,
+quid de homine minime philosopho sperare potestis? Libros quidem de
+strigibus ac sortilegiis1, quotquot nancisci potui, curiose legi, ut
+maleficarum actiones utcunque intelligerem, quae vobis enarrare
+pigebit, cum ex iisdem fontibus, quibus ego hausi, illa ipsa haurire
+cuique integrum sit. De natura vero ipsaque daemonum origine ac
+essentia quicquam affirmare2 si velim, ineptus sim.
+
+1. Alibi _sortilegis_. 2. Alius: _afferre_.
+
+TORALBA: Duae sunt omnino demonstrandi artes, una quidem a causis,
+altera vero ab effectibus; itaque si obscurae sint causae, ex ipsis
+tamen effectis eas venari licet, ut si daemonum naturam, τὸ διότι,
+capere nequeamus, certe ex eorum actionibus τὸ ὅτι ἐστὶν intelligamus.
+
+FRIDERICUS: Nudam historiam, ut vobis morem geram, enarrare non recuso,
+ne quid a me amplius exigatis. Tametsi enim Apulejus sortilegii ac
+veneficii accusatus et qui ὀνανθρωπίαν in seipso expertus fatetur,
+multo subtilius quam caeteri daemonum essentiam explicare potuerit,
+dubito tamen an voluerit necne, quod potuit. Sic autem definivit
+daemones: sunt genere animalia, ingenio rationabilia, animo passiva,
+corpore aërea, tempore aeterna. Quam descriptionem miror Augustinum1
+locis omnibus secutum fuisse atque 30 in eo potissimum, quod eorum
+naturam scribit esse aeternam, cum tamen Porphyrius, Plutarchus,
+Plotinus mortales esse tradant, idque Apollinis oraculo, i.e. ipsius
+daemonis maximi testimonio confirmans: Hei mihi tripodes lugete, obiit
+Apollo, excessit, flamma2 coelestis mihi vim affert! Quin enim
+Plutarchus Ciceronis sententiam secutus ob id oracula defecisse
+scribit, quod daemones, qui olim oracula reddebant, interierint3.
+Quodsi daemones hominum generi contubernales ac socii tam multa de4
+ipsis5 mentiuntur, quid nobis sperandum est de angelorum coelestium
+sublimiore ac diviniore natura? Tametsi vero Philo Judaeus angelos
+appellat diviniores quasdam ac secretiores6 naturas, Dei praepotentis
+imperio subjectas, quibus quasi legatis utitur; idem tamen in libro de
+mundo angelos ac daemones essentia scribit eosdem7 esse, licet
+qualitate boni differant a malis8.
+
+1. Libr. 7 Gen., libr. 8 et 9 de civit. Dei, libr. 3 de trinit. 2.
+Quinque haec sequentia verba desunt in alio codice. 3. Alibi:
+_interierunt_. 4. Alius addit: _se_. 5. Alibi: _ipsi_. 6. Alius:
+_sacratiores_. 7. Alibi: _ejusdem_. 8. Alius addit: ἄγγελοι δέ εἰσι
+ψυχαὶ κατ᾽ ἀέρα πετομέναι.
+
+SENAMUS: Libenter audirem; neque enim dissimulare possum, quando primum
+nati daemones sint1, quibus nutricibus educati, quamque diuturna sit
+uniuscujusque vita?
+
+1. Alius: _fuerint_.
+
+FRIDERICUS: Non esse daemones aeternos, Toralba belle demonstravit, cum
+uni1 Deo rerum omnium parenti docuerit convenire, sed quam diuturna sit
+eorum vita, mortalium nemini compertum opinor, tametsi Plutarchus,
+Proclus, Porphyrius mille annos definiant ad summum, ex ipsius
+Herodoti2 sententia, qui nymphas decem Phoenicum secula explere
+scribit, Hieronymus vero Cardanus de Facio3 patre suo4 scribit, δαίμονα
+πάρεδρον habuisse annos amplius triginta ab eoque didicisse, daemonum
+vitam trecentis aut ad summum quadringentis annis terminari, quod
+perinde est ac si dicerent, hominum vitam annis centum definiri aut ad
+summum 969, quia Methusalem, qui omnium diutissime vixisse fertur, non
+diutius vitam protraxit5.
+
+1. Deest in aliis codicibus. 2. Alii legunt: _Hesiodi_. 3. Alii: _Tajo_
+vel _Pacro_. 4. Deest in aliis. 5. Cf. 1 Mosis 5, 21 sqq. [N.]
+
+SENAMUS: Mira varietas est Apuleji, Porphyrii et Cardani, cum alius
+daemonum vitam trecentis finiat annis, alius mille, alius aeternos esse
+putet.
+
+CURTIUS: Certe immortales non esse constat ex ipsius Toralbae perspicua
+demonstratione, quod etiamnum Eusebii Caesariensis episcopi sententia
+confirmatur, quam ex Plutarcho transtulit in librum προπαρασκευῆς
+εὐαγγελικῆς1, cum ad Echinades insulas navigium, Tiberio imperatore,
+translatum esset, exauditam fuisse vocem Thamus2! Ad quam cum Thamus
+nauclerus respondisset, rursus exauditam vocem haec verba resonantem:
+Cum ad Paludes delatus fueris, denuncia clara voce, Panem mortuum esse!
+Nauclerum metu naufragii perterritum, nisi Diis imperantibus paruisset,
+cum ad Paludes appulisset, clara voce denunciasse, Panem3 mortuum esse.
+Quo dicto 31 repente voces ejulantium ac suspirantium hominum, qui
+tamen nulli erant, exauditas fuisse.
+
+1. Libr. V. cap. 17. 2. Addit alius iteratum: _Thamus!_ 3. Alii:
+_Pana_.
+
+SALOMO: Nihil mirum, si Panem mortuum denunciarent, cum Leviathanem1,
+daemonum principem, sacrae litterae moriturum testificarentur2.
+
+1. Alii: _Leviathan_. 2. Ezechielis cp. 29, 3 sqq. Jobi cp. 40, 20.
+Jesaiae cp. 27, 1.
+
+SENAMUS: Audieram antea daemones et terras et maria tranare, et quasi
+celerrimis equis homines ipsos transvehere momento. Quae si vera sunt,
+cur daemones Echinadum insularum ab hominibus principis sui occasum
+didicerunt, cum daemones dicantur non παρὰ τοῦ δειμαίνειν, ut putat
+Eusebius, sed quasi δαήμονες, eodem sensu Ebraei יְדֵעֹנִים a verbo
+יָדַע, quod _scire_ significat.
+
+FRIDERICUS: Ego daemones ea scire opinor, quae persuaderi1 possunt, sed
+verius est, eis2 ab immortali Deo regiones ac loca circumscripta esse,
+quae praetergredi nequeant. Argumento sit, quod Caesarius scribit,
+presbyteri cujusdam Coloniensis filiam a daemone obsessam patris3 jussu
+ultra Rhenum transvectam fuisse ac eodem momento a daemone desertam,
+patrem vero tot ac tantis ictibus verberatum et contrucidatum, ut paulo
+post mortuus sit. Ex quo intelligitur, daemonis illius potestatem
+ultra4 flumen terminatam fuisse. Consimile quiddam scribit Hermias: cum
+quidam parricida matrem interfecisset et a daemonibus acerbe
+torqueretur, consultus Apollo respondit, aliam regionem ei quaerendam
+esse, atque ita illum in insulam e gurgite fluminis emersam transvectum
+cruciari desiisse.
+
+1. Alibi: _quo pervadere_. 2. Alii: _illis_. 3. Alibi: _patrio_. 4.
+Alius: _citra_.
+
+SALOMO: Certe Friderici sententiam confirmare videtur id, quod in
+sacris litteris1 legimus, angelum Dei alligavisse in Aegypto superiori
+daemonem Asmodeum2, qui septem Sarae3 maritos antea necarat. Nam in eo
+quoque summa Dei bonitas conspicua fit, quod non modo serpentes et
+feras saeviores, verum etiam nequiores daemones in desertissima loca
+deportari jussit, quo minus hominum coetibus ac societatibus noceant,
+nec nisi ad justissimam ultionem impiorum4 solvi. Et quidem lege divina
+solenni expiationum die pontifex hircos duos sortiri jubetur, alterum
+quidem aeterno Deo sacrificandum, alterum vero Zazali5 dedendum, quem
+LXXII interpretes appellant ἀποπομπαῖον, quem in verticem montis deduci
+mos erat ac de monte praecipitem dare. Locum vero rubrum6, quo quidem
+vinctus erat, candidum fieri dicebant, si Deus placatus esset7, quod a
+caprario buccina solebat significari laeto clangore, ac proximas
+quasque regiones consimili clangore gratulationem publicam significare,
+nec tamen caper dictus8 Azazel usquam terrarum reperiebatur. Quo
+pertinere ajunt illud ex Jesaia9: _Si scelera vestra coccino
+rubicundiora fuerint, nive candidiora_ 32 _fient._ Quibus sane
+congruit, quod R. Moses ex litteribus ritualibus Chaldaeorum et
+Sabaeorum tradit,10 veteres Idolatras in loco deserto daemones
+conquisivisse atque iis sacrificare solitos, devotionibus in scrobes
+procuratis, effuso cruore, tum epulari et convirari11 consuevisse, quod
+sanctissima divina lege prohibetur ac propterea hostiarum sanguis ad
+plagam altaris aquilonarem12 effundi jubetur. Non quidem desunt ubique
+daemones, qui omnia13 omnium dicta, gesta, facta diligentissime
+explorant, pars tamen maxima circa sepulcra aut patibula, aut in antris
+aut in montibus aut per silvas aut circa littora oberrant, quos Graeci
+Satyros, Sylvanos, Tritones, Manes, Nymphas, Dryadas, Hamadryadas,
+Oreadas appellant.
+
+1. Alibi: _libris_. 2. Tobiae VIII, 3. 3. Alii: _Annae_ vel _Susannae_.
+4. Alius: _carceribus_. 5. Alibi: _Azazeli_. 6. Alibi: _coccinum_. 7.
+Cf. de hoc Azazelo 3 Mosis 16, 8. 10. 26. [N.] 8. Duo codices legunt:
+_dicatus Zazeli_. 9. Jesaiae 1, 18. 10. Alius: _tradidit_. 11. Duo
+Codices habent: _copulari_. 12. Alius: _aquilonaris_. 13. Deest in alio
+codice.
+
+OCTAVIUS: Num igitur daemones illi sepulcrales et cadaverum Aegyptiorum
+custodes vinculis soluti, fines sibi destinatos praetergressi maria
+trajiciunt ac procellas excitant, ut erepta cadavera sibi
+restituantur1?
+
+1. Responsum huic quaestioni in omnibus Codicibus deesse, adnotat
+Senckenbergius.
+
+SENAMUS: Si verum est, daemonem1 illum Agrippinensem, qui deserta
+puella parentem necavit, latissimam Rheni fossam trajicere non
+potuisse, nec vada rapidissimi fluminis tranare, praesens remedium
+haberemus adversus daemones, qui tantam foeminarum multitudinem
+obsident, ut uno die plures octoginta Romae videremus acerbissime
+cruciatas, quae nullis exorcistarum execrationibus liberari potuerunt.
+
+1. Alius false: _daemonium_.
+
+FRIDERICUS: Nunquam1 vis ac natura daemonum magis conspicua fuit, quam
+in obsessis, quos Graeci ἐνδαιμονιῶντας καὶ ἐνθέους καὶ ἐνθουσιαστικοὺς
+καὶ ἐγγαστριμύθους καὶ ἐγγαστριμάντεις καὶ στερνομάντεις καὶ Εὐρυκλέας2
+appellant, quorum maximam copiam olim ubique fuisse legimus. Vidimus
+ipsi in monasterio Kentorpio Germaniae inferioris virgines devotas3 a
+daemonibus sursum deorsum jactari ac interdum altius a terra
+sublevatas, casu levissimo relabi, sine sensu doloris, tum assiduo risu
+cachinnos movere, seque ipsas mutuis ictibus contundere bacchantium in
+modum ac foetidissimo halitu aërem ambientem conspurcare. Id enim
+daemonum fere proprium est, ut teterrimo foetore proxima quaeque loca
+quasi sulphuris ac putrium cadaverum odore imbuant. Contra vero angeli
+ambrosium spirant vertice odorem. Illud etiam deprehensum, si quis
+coram daemoniacis illis vestalibus sacris4 preces funderet aut divinis
+laudibus exerceretur, doloribus acerbissimis obsessas cruciari, si
+ipsae horarias preces latinis verbis enunciarent aut fabellam
+narrantibus audientiam facerent, cruciatu levari. Cum a magistratu
+rogarentur, ecquis illas daemonibus mancipasset, Elsam Kamam. Coenobii
+ancillam, incusabant, quod illa non erubuit confiteri, ac sortilegii
+damnata rogis ardentibus exusta est.
+
+1. Alibi: _Nusquam_. 2. Εὐρυκλῆς erat nomen celeberrimi cujusdam
+ventriloqui saepiusque pro ventriloquo in universum usurpatum. [N.] 3.
+Alius: _totas_. 4. Alius: _sacras_.
+
+33 SENAMUS: Memini Romae Benedictinum exorcistam obsessas a daemonibus
+rogantem, quem id fecisse suspicarentur, daemones respondisse,
+Judaeorum id ope factum, quod indignarentur Judaei, foeminas a sua
+religione ad christianam defecisse.
+
+SALOMO: Quod a Gentili avorum religione ad peregrinam defecissent,
+forsitan daemonibus sui obsidendi occasionem praebuerunt, sed Judaeorum
+id ope1 factum, nemini credibile videatur. Daemones potius falsis
+accusationibus et criminibus2 Judaeos, quibus infestissimi semper
+fuerunt, circumveniri cupiebant.
+
+1. Alius: _opera_. 2. Alii: _criminationibus vel incriminationibus_.
+
+FRIDERICUS: Nobilior extat historia Antonii Segneti1 Belgae, equitis
+aurati ac senatoris, cujus filius cum saga contubernium traxerat2. Sed
+cum jussu patris uxorem nobilem sibi despondisset, saga non aliter quam
+Medea zelotypiae furore saucia, quod Jason Creontis regis Corinthiorum
+filiam duxisset, daemonis ope rivalem ita conturbavit, ut saepius in
+sublime veheretur, deinde huc illuc agitata dejiceretur. Cum vero
+parturiret, saga cubiculum parturientis ingressa illam in tantum
+soporem ac stuporem egit, ut sine sensu parienti foetum3 eriperet.
+
+1. Alius: _Sequeti vel Suqueti_. 2. Alius: _contraxerat_. 3. Alibi:
+_infantem_.
+
+SALOMO: Quid si pater filium ab utero voverat daemonibus, id enim
+sortilegis fere consuetum est, ac propterea divina lex execratione
+gravissima detestatur eos, qui liberos voverint deo Molocho.
+
+FRIDERICUS: Non minus memorabile est, quod in monasterio montis
+Hessorum virgines sacrae a daemonibus tanta vi obsessae fuerunt, ut cum
+canibus atris copulari viderentur, deinde sursum deorsum jactari ac
+teterrimos foetores exspirare.
+
+SALOMO: Quid si Deus ultionem istam daemonibus permisit, quod forsan1
+canibus, ut interdum contigit, copularentur. Nihil enim detestabilius,
+quam2 votam Numini virginem immundissimae bestiae prostituere, ac
+propterea divina lex3 eodem capite vetuit offerri Deo pretium canis ac
+mercedem meretricis, tum sequens4 caput supplicium extremum irrogat eis
+qui pecudibus copulantur.
+
+1. Alius: _forsitan_. 2. Desunt haec quinque sequentia verba in uno
+codice. 3. Deuteron. 23, 18. 27, 21. coll. Levit. 18, 23. 20, 13 sq. 4.
+Alius: _sequenti capite_.
+
+CURTIUS: Immane scelus istud a monialibus mutum scelus appellatur.
+Neque id novum, si Aeliano1 credimus, qui civem Romanum scribit
+accusationem instituisse adversus canem2 adulterum uxoris. Et in
+Aremorica Celtarum bos puellam peperit, quae nihil bubulum habuit
+praeter alterum pedem, unde graves controversiae extiterunt.
+
+1. De varia hist. 2. Deest in alio codice.
+
+FRIDERICUS: Non tam mirum est, hominem pecori quam daemoni copulari. At
+non ita pridem in monasterio Coloniensi Gertrudis puella daemonem 34
+habuit concubinum, et in ejus scrinio litterae amatoriae illius et
+ejus1 ad daemonem repertae2 fuerunt, nec multo post omnes3 moniales a
+daemonibus obsessae.
+
+1. Alibi: _ad eum daemonem_. 2. Alibi: _compertae_. 3. Alibi: _sociae_.
+
+TORALBA: Earum rerum historias mirari facilius est, quam qua ratione
+fieri possint exquirere. Nam memini, cum essem in Hispania, Magdalenam
+Cruciam1, monasterii Cordubensis principem, a Paulo III. Pontifice
+Maximo veniam impetrasse, quod annos amplius triginta cum atro daemone
+Ephialte concubuisset, tametsi tantam vitae ac religionis integritatem
+prae se ferret, ut quasi ab angelo, dum sacra fierent, sublimis
+veheretur a terra, quod Porphyrius etiam Jamblicho sacra facienti
+contigisse tradit; quin etiam in hostia exadorea post consecrationem ab
+altaribus2, fisso pariete,3 in buccam monialis evolare videatur. Ab ea
+non aliter, quam ab oraculo patres ac pontifices4 responsum5
+quaerebant. Notissima est ubique pervulgata historia, nec dissimile
+est, quod Franciscus Picus scribit, se vidisse Benedictum Bernam
+sacerdotem flammis ambustum,6 quod annos amplius quadraginta cum
+Hyphialte (ut illa cum Ephialte) concubuisset.
+
+1. Alius: _Cruceam_. 2. Alius: _alterius_. 3. Alibi: _fuco pari_. 4.
+Alius: _principes_; alibi: _princeps et pontifex_. 5. Alius:
+_responsa_. 6. Alibi: _combustum_.
+
+SENAMUS: Etiamnum1 daemones utriusque sexus incubos et succubos Italia
+parit? vereor, ne2 medicis plane haec deliria videantur.
+
+1. Alibi: _Etiamne_. 2. Alius: _ut_.
+
+FRIDERICUS: At Fernelius, clarissimus Henrici II. Francorum archiater,
+nobilissimum adolescentem a daemone obsessum scribit, qui tametsi
+litteras nunquam didicisset, Graece tamen loqueretur. Et Philippus
+Melanchthon tradit, mulierculam quandam, cum a daemone cruciaretur,
+graece loqui solitam ac bellum sacrum, quo Germania pene tota
+deflagravit, hoc carmine denunciasse: ἔσται ἀνάγκη ἐπὶ τῆς γῆς καὶ ὁρμὴ
+ἐν τῷ λαῷ τούτῳ. Qua de re cum inter theologas ac medicos varie
+disputaretur, sciolus quidam medicus, ne nihil ignorasse videretur, a
+melancholia peregrinam linguam excitari posse contendebat, sed non sine
+risu ac sibilo palam explosus est.
+
+OCTAVIUS: Illud facile refelli poterat, cum ἐγγαστρίμυθοι καὶ
+στερνομάντεις bucca conclusa aut etiam exserta lingua, mox etiam e
+vulva diserte loquerentur.
+
+CORONAEUS: Sed mirum est, obsessos a daemonibus lustralis aquae
+conspersionem abhorrere, ut quidem Cyprianus scribit et experientia
+saepissime expertum est. At Philippus Melanchthon1 aliquando se daemoni
+fucum fecisse jactavit, cum obsessum a daemone aqua pura aspersisset,
+aeque enim2 hanc atque illam refugiebat3.
+
+1. 2 ep. ad Mycon. 2. Alibi: _idem_; alibi: _eum ... refugisse_.
+
+SALOMO: Ego daemones lustralem aquam duplici de causa detestari opinor,
+primo quod sua puritate labes abstergit, daemones vero impuritate 35
+delectantur ac propterea frequentes lotiones lex divina jubet, quas
+sortilegi execrantur. Deinde aqua lustralis sale conspergitur, quo res
+omnes a putredine servantur, officium vere daemonum est perdere ac
+corrumpere. Itaque divina lex1 omnibus sacrificiis salem inspergi
+jubet, cujus vim cum intelligeret Plato, salem Diis gratum esse
+scribit.
+
+1. Levitici 2, 13. Cf. Marci 9, 48.
+
+CORONAEUS: Ita disserendi ratione quodammodo quae qualisque sit
+daemonum vis ac natura perspicitur. Nam Paulus Grilandus
+jurisconsultus, quaestionum impietatis judex, scribit, quendam
+neophytum ab uxore ad sortilegorum convivia daemonis ope procul a domo
+subvectum sub nucem Beneventanam1, et cum ferculis appositis ad
+epulandum saepissime salem peteret, tandem aliquid salis simile allatum
+esse eumque in haec verba erupisse: Lodato sia Dio, pure evenuto questo
+sale! Qua voce daemones ac sagarum concionem epulasque fictas
+disparuisse et cum solus neophytus restitisset2, domum, a qua
+milliaribus circiter quinquaginta distabat, nudum rediisse.
+
+1. Alius: _sub arborem nucis Beneventanae_; alius: _sub urbem_ etc. 2.
+Alius: _extitisset_.
+
+FRIDERICUS: Usitatissimum omnibus rusticis est, salem infantium ori
+admovere, quasi praesens amuletum adversus maleficia sortilegorum.
+
+OCTAVIUS: An quia veteres uno consensu tradunt, maris naturam omnes
+impuritates expiare; scribit enim Hippocrates1, suae aetatis exorcistas
+maleficia expurgare2 solitos, demersis in mare his omnibus, a quibus
+maleficia impendere dicebantur.
+
+1. In libro de morbo sacro. 2. Alius: _purgare_.
+
+CURTIUS: Ego quidem illos exorcistas, qui Ulpiano1 impostores vocantur,
+ob id suspectos impietatis habeo, quod cum daemonibus colloquium2
+serunt et ridicula seriis miscentes sacris devotionibus abutuntur,
+saepius tamen temere lascivientes a daemonibus corripiuntur aut acerbe
+cruciantur, ut septem illos exorcistas legimus in Actis,3 cum
+daemonium4 in obsesso interpellarent his verbis: Adjuro vos per Jesum,
+quem Paulus praedicat, et respondit daemon: Jesum novi et Paulum scio,
+vos autem qui estis? Et irruens daemonium omnes ad furorem adegit.
+
+1. Libro 1. de variis cognitionibus et l. 21. de decurionibus. 2. Alii:
+_colloquia_. 3. Actorum 19, 13. 4. Alius: _daemonem_.
+
+OCTAVIUS: Memini, me apud Gregorium Pontificem Maximum legisse,
+presbyterum quendam a daemone correptum fuisse, cum sacram stolam
+puellae obsessae superposuisset. Et certe Origines in Matthaeum,
+daemones in obsessis interrogari summopere vetat.
+
+TORALBA: Primus Hippocrates exorcistas ut impurissimos homines, qui
+prius sanctissimi putabantur ac divinissimi, scriptis dilaceravit,
+cumque rebus inanissimis ad expiationes uti videret, Deus, inquit,
+solus est nostra1 salus et liberatio. Ac tametsi tantus vir fuit, ut2
+parem sua aetate habuerit neminem, nondum tamen ulla3 aetas perceperat,
+quantum inter morbum 36 sacrum sive comitialem et daemoniacum furorem
+interesset. Posteri subtilius symptomata pleraque4 similia, pleraque
+dissimilia animadverterunt, atque illud inprimis, quod qui morbo
+comitiali tenerentur5, per buccam spumam egerunt, non item daemoniaci.
+Hi foetidissimos6 halitus spirant, illi non item; hi7 vaticinantur vera
+falsis admiscendo, illi obmutescunt; hi daemonum arbitratu carpuntur et
+liberantur, illi non item. Ac si quis sortilegus in aurem
+insusurraverit haec verba: exi daemon, quia Ephimolei praecipiunt8!
+derepente daemoniaci quasi sopore intermortui concidunt, deinde paulo
+post resurgunt9 et10 ea quae procul gesta fuere, quasi praesentes
+affuissent, narrare consueverunt. Postremo, qui comitiali morbo
+laborant, nunquam11 linguis peregrinis utuntur, ut daemoniaci.
+
+1. Alibi: _postea_, vel: _natura_. 2. Alibi: _paremque ... habuit_. 3.
+Alius: _illa_. 4. Desunt alibi haec duo verba. 5. Alius:
+_compererentur_. 6. Alibi: _foedissimos_. 7. Proxima sedecim sequentia
+verba desiderantur in aliis codicibus. 8. Alius emendandi gratia legit:
+Epileptici percipiunt. 9. Alius: _exsurgunt_. 10. Alius: _ut_; alius:
+_etsi_. 11. Alibi: _numquid_.
+
+FRIDERICUS: Unum1 est quod medicos angit, quod morbis sortilegio datis
+nulla ratione mederi possunt, nec sortilegi morbis qui sine maleficio
+contingere solent, ut2 olim Philo Ebraeus et nostra aetate judices
+impietatis saepissime deprehenderunt. Utrum vero morbus maleficio an
+naturae imbecillitate contigerit, explorant sortilegi ferventis3 plumbi
+infusione in vasculum aegrotanti superpositum, et quidem Galenus, ubi
+de Homerica medicatione scribit, imperitos homines morbis curari4
+verborum vi, eoque efficacius quo plus fidei adhibeatur. Vidimus enim,
+sortilegos non aliter curare posse ideoque5 prius haec verba ingerunt:
+Crede et sanaberis!
+
+1. Alibi: _Tuum_. 2. Alibi: _et_. 3. Alius: _ardentis vel furentis_. 4.
+Alius: _curare_. 5. Alius: _Ideoque_.
+
+SENAMUS: Vereor, ut falsa pro veris habeamus, ut illi, quorum oculos
+sic fascinaverat ille, qui quadrigam foeno plenam una cum equis et
+quadrigario devorasse videbatur.
+
+FRIDERICUS: Non dubito fascinum oculis fieri posse, aures tamen
+fascinum negant1, ut Graeca pro Latinis habeantur, nec tempestates ac
+procellas pro cadaverum Aegyptiorum rapina fictas, sed verissimas,
+hominumque ac navigiorum certos interitus excitari, perspicuum est.
+
+1. Alius: _fascinari nequeunt_.
+
+CORONAEUS: Etiamsi demus, quadrigam illam devorari non potuisse, contra
+naturam tamen est, oculos praestringere fascino aut vecordiam injicere
+maritis, ne vel uxoribus copulari vel liberos suscipere possint.
+
+SENAMUS: Ego substantiam omnem in corpus et spiritum dividi puto atque
+hujus generis angelos esse daemones, mentes cadaveribus ereptas. Quod
+si ita est, qui fit, ut incorporei daemones cadere aut caedi1
+certisque2 locis ac sedibus ligari et constringi queant? nihil enim
+nisi corporeum constringi loco, nec nisi a corpore pati potest: sin
+daemones, angelos, mentes demus esse corporeas, etiam patibiles ac
+dissolubiles confiteri oportet ex 37 illa Toralbae demonstratione, quae
+docuit, mundum vel ob id interiturum, quia corporeus sit.
+
+1. Alibi: _cadi_. 2. Alius: _certisve_.
+
+TORALBA: Utrumque superius demonstratum esse confido, nihil sempiternum
+esse posse, quod non sit aeternum, nec rursus quicquam aeternum
+cogitari posse praeter primam omnium causam; quare ne angeli quidem
+suapte natura sempiterni futuri sunt, sed sola Dei bonitate
+sustinentur.
+
+CORONAEUS: Explicandum igitur est, an daemones corporei sint, propter
+varias doctissimorum hominum inter1 se dissidentium opiniones.
+
+1. Tria haec sequentia verba desunt in alio codice.
+
+TORALBA: Prospiciendum nobis est, opinor, quae quamque rem res
+sequantur1, ut2 cuique consentaneum sit; plurimum enim refert
+intelligere, utrum daemones corporei sint, ut3 plerique affirmant,
+angeli vero incorporei, ut4 uno vere consensu theologi tradunt, an vero
+et hi et illi corpoream naturam ad omnes opportunitates induant et
+exuant, cum sint incorporei, ut velle videtur Homerus, qui daemones
+παντοίους appellat. Nam si demus corporeos esse, multo magis mentes
+humanas, his cadaveribus ereptas, corporea natura constare concedendum
+erit. Sin putemus, angelos ac5 coelites omnes corpore vacare, ut
+Aristoteles, qui angelos formas separatas et intelligentias, coelestium
+orbium motrices, appellat, haec disputatio non ad physicam, sed ad
+metaphysicam spectabit.
+
+1. Alius: _sequatur_. 2. Alii: _quod_ vel _quid_. 3. Alibi: _et_. 4.
+Alibi: _et_. 5. Alibi: παντόπους. 6. Sequentia haec novem verba
+desiderantur in aliis codicibus.
+
+CURTIUS: Non video quicquam ab Aristotele de mentibus separatis
+constanter definiri, sed Apulejus1, Porphyrius2, Jamblichus3, Psellus4,
+Plotinus5, Philoponus6, Ammonius7, Alexander8, Augustinus daemones
+corporeos esse, summa consensione9 affirmant. Id autem velle videtur
+Hesiodus hoc versu: _Aëraque induti tota tellure vagantur_. Orpheus
+sortilegorum pontifex daemones partim coelestes, partim terrestres,
+partim aëreos, partim aqueos, partim subterraneos, partim vagos et
+circuitores facit. Ex quo innuit, mentes tum coelestes, tum elementares
+corporeas esse, cum locus nisi corporibus convenire non possit. Daemon,
+inquit Plotinus, καθ᾽ ὅσον δαίμων μετὰ τινος σώματος εἶναι δεῖ. Ac
+tametsi Augustinus angelos incorporeos esse scripserit, saepius tamen
+corpore constare oportet, ut affirmet: Constat, inquit, quod omnis
+spiritus sit corpus et spiritualis materiae. Item Damascenus: Omnia,
+inquit, quae creata, si cura Deo comparentur, crassum et materiale
+quoddam habent, solus autem incorporeus et sine materia est Deus.
+Basilius10 vero, qui angelos animalia vocat rationalia11, mentem loco12
+vacare13 scribit, i.e. omnino incorpoream esse; caeteri tamen theologi
+non modo angelos, sed etiam daemones et mentes hominum incorporeas esse
+tradunt.
+
+The numbering of this block of footnotes is problematic. The sequence
+of numbers is as in the original text, with _italicized_ comments added
+in {braces}.
+
+1. In asino aureo. {_correct_} 2. In libro de mysteriis. 2. In libro de
+abstinentia.  {_Porphyry wrote books with both titles_} 3. In libro de
+anima. 4. In libro de anima et daemonibus. 5. Contra Alexandrum
+Aphrodisiam. {_Plotinus wrote the Enneads_} 6. Contra Alexandrum
+Aphrod. {_Ioannes Philoponus wrote a book with this title_} 7. In libro
+de anima. {_Ammonius wrote a commentary on Aristotle’s De Anima_} 8. In
+libro de anima. 9. Alibi: _contentione_. {_numbers correct to end of
+paragraph_} 10. In Homil. de Paradiso. 11. Alibi: _rationalem_. 12.
+Alibi: _vero_. 13. Alibi: _carere_.
+
+38 OCTAVIUS: Magnorum virorum auctoritas plurimum ponderis habet, ut
+fidem faciat omni opinione stabiliorem, sed ut pauci hoc vel illud1
+assentiuntur, quia sic collibitum est, ita plerique argumentis ad
+assentiendum necessariis, quasi quaestione adhibita, cogi volunt2, ut
+omnem adepta scientia exuant3 opinionem, quae simul stare non magis
+possunt quam fides et scientia.
+
+1. Alibi: _huic_ vel _illi_. 2. Alibi: _nolunt_. 3. Alius: _eruant_.
+
+TORALBA: Si demonstratum erit, nullam praeter Deum essentiam
+incorpoream esse, illud etiam perspicuum erit, Dei solius essentiam
+esse infinitam, quod Joh. Scotus1 demonstrari posse negavit. Et certe
+acutissimus theologus demonstrationem de infinita Dei essentia sibi
+deesse confitetur. Illud tamen hac demonstratione de incorporea Dei
+natura consequimur, atque hoc amplius Thomistarum atque Averroistarum
+opinio2 valde perniciosa, quam Albumazar3 Maurus nimis pertinaciter
+tuetur, de una omnium hominum mente funditus subvertetur. Posuerunt
+enim, omnes mentes impiorum aeque ac piorum in unam et eandem animam
+coire, quo nihil absurdius ac sceleratius dici potest. Postremo ex hac
+demonstratione, omnem scilicet substantiam, praeter Deum, corpoream
+esse, perspicua sunt4 supplicia improborum, quae ab Epicureis5
+negantur, ob id tantum, quod nullam admittant actionem in corpora, nisi
+a corporibus ipsis, nec patibiles esse a corporibus incorporeas naturas
+arbitrantur.
+
+1. Liber sententiarum IV, disp. 4. 2. Alibi: _opiniones ...
+perniciosae, quas_. 3. Alius false: _Albumezor_. 4. Alibi: _sint_. 5.
+Alibi: _Epicuro_.
+
+CORONAEUS: Cedo igitur, Toralba, nisi molestum est, hanc quae tot
+utilitates complectitur demonstrationem.
+
+TORALBA: Hoc igitur primum, si placet, statuamus: omnis substantia,
+quae maximi1 orbis ambitu coercetur, est finita. Mentes humanae,
+angeli, daemones orbe coelesti continentur, igitur sunt2 finiti, quia
+nihil infiniti orbe finito concludi potest.
+
+1. Alius: _circuitu_ vel _sinu_. Alibi: _maximo orbe coeli_. 2. Alii:
+_sint_.
+
+CORONAEUS: Istud quidem sua luce perspicuum est.
+
+TORALBA: Quidquid finitum usquam existit, terminos habet, quibus
+finitur, locum1 in quo concluditur, et2 nihil incorporeum terminis aut
+locis illis3 continetur, igitur angeli non4 sunt incorporei, cum suis
+sedibus ac terminis finiantur. Si non sunt incorporei, sequitur
+corpoream habere naturam, cum omnis substantia sit vel corporea vel
+incorporea; non hoc, igitur illud. Item illud5: omnis substantia,
+praeter Deum, habet finitam potestatem; omnis potestas finita
+terminatam habet substantiam6; ex quo sequitur, daemones, angelos,
+mentes quae desertis cadaveribus emigrarunt, terminatis sedibus
+coërceri, nec ubique, nec pluribus locis simul, eodem existere momento,
+ut7 nimirum8 illi ipsi, qui angelos vel9 mentes corpore 39 vacare
+putant, confitentur. Nam si eadem substantia finita duobus locis simul
+et semel existeret, etiam moveri et quiescere simul posset, contra
+perspicua philosophorum10 decreta11.
+
+1. Alius: _locum etiam, quo_. 2. Alibi: _at_. 3. Alius: _ullis_. 4.
+Deest in uno codice. 5. Deest in alio codice. 6. False alius:
+_distantiam_. 7. Alibi: _et_. 8. Alius: _etiamnum_. 9. Alius: _et_. 10.
+Alius: _physicorum_. 11. Scotus liber sententiarum I, disp. 2, qu. 4.
+Damascenus lib. 2.
+
+SENAMUS: Ut haec vera sint, nondum tamen video, quibus terminis ac
+finibus daemones concludantur.
+
+TORALBA: Nullius substantiae fines aut termini cogitari possunt1 extra
+superficiem, superficies autem solius corporis2 propria; igitur omnis
+substantia finita ac terminata corporea sit oportet, alioquin esset
+infinita, quia tertium nihil est. Absurdum autem est, mentes humanas,
+daemones, angelos, qui mundi finibus ac terminis coërcentur, infinitos
+esse, alioquin finitis infinita concluderentur.
+
+1. Alibi: _posse_. 2. Alibi: _solis corporeis_.
+
+SENAMUS: Quid obstat quominus angeli, daemones, mentes humanae certa
+quadam et determinata sede, non tamen superficie conclusa coërceantur?
+
+TORALBA: Ita quidem est eorum opinio, qui angelos, daemones, mentes
+separatas in loco esse confitentur, non tamen circumscriptive, ut eorum
+verbis utamur, sed definitive. Quae distinctio1 cum plerisque inanis
+videatur, nec definitive nec circumscriptive in loco esse voluerunt,
+sed2 effective tantum. Quae sententia quidem minus habet erroris, quam
+illa, quia non implicat3 ajentia simul et negantia, ut illa; sed hoc4
+habet incommodi, quod angelos ac daemones loco dimoveri negat. Qua
+ratione nec bonis ad superos, nec malis5 ad inferos aditus pateret,
+quoniam ubique esse congruit tantum substantiis incorporeis.
+
+1. Alius: _definitio_. 2. Deest in aliis codicibus. 3. Alius:
+_ampliat_. 4. Alibi: _id tamen_. 5. Alibi: _impiis_.
+
+SENAMUS: Vereor ut argumentum a1 te propositum consimile sit huic
+Aristotelis argumento: Si forma, inquit, non finitur ad materiam, extra
+materiam est infinita; quod2 non magis sequitur, quam si dicat quis: si
+corpus non finitur corpore, est infinitum, nam ista ratione supremus
+orbis, qui nullo finitur corpore, esset infinitus.
+
+1. Alius: _abs_. 2. Alibi: _quia_.
+
+TORALBA: Clarius id explicabo: omnem substantiam, quae amplissimi orbis
+sinu coërcetur, finitam esse posuimus, id quod omnes confitentur; fines
+autem1 substantiae finitae nullos esse praeter superficiem, quae solius
+corporis propria est, quod2 geometricis principiis perspicuum est. Item
+mentes omnes definitum habere ac determinatum locum, i.e. neque in
+quantumlibet maximo,3 neque in quantumlibet minimo, sed exaequato4 suae
+essentiae finiri loco. Ex his ergo efficitur, mentes separatas et
+angelos corporea quadam natura coagmentari. Quare si demus, corpus
+illud esse spirituale, ut Paulus ipse et Damascenus loquuntur, corpus
+tamen erit, quantumcunque 40 subtile esse dicamus, nec cum alio corpore
+ejusdem naturae magis esse poterit5, quam aër subtilissimus cum aquea
+terreave natura.
+
+1. Alius: _ac_. 2. Alibi: _quod geometricis est principium perspicuum_.
+3. Desunt haec sequentia quatuor verba in alio codice. 4. Alius:
+_determinato_. 5. Deest in aliis codicibus.
+
+SENAMUS: Adeone discrepat a natura, quicquam incorporeum esse in loco,
+cum puncta incorporea ipsaque accidentia suis quaeque sedibus ac locis
+contineantur?
+
+TORALBA: Tu, Sename, agis de punctis et accidentibus, quae quod per se
+ipsa et sine corporibus nullam habent hypostasim, nunquam1 per se, nec
+ullo loco existere possunt et ne moveri quidem nisi ad corporum
+agitationem. Hic autem2 agitur de substantia, puta de angelo, de mente
+cadaveri superstite, quam finitam esse fatentur, incorpoream tamen
+statuunt, quod nullo ingenii humani captu fingi potest, nisi demus
+ajentia et negantia esse vera, quia substantiam illam, quam incorpoream
+fingunt, uno tantum loco statuunt, eoque definito, extra quem nihil sui
+reperiatur, nec ubique esse volunt, vel suam habere circumstantiam, vel
+ut eorum verbis utamur, suam ubietatem, ut si quaeramus3, ubi est
+angelus? responderi possit: in coelo vel in terra, non tamen utroque in
+loco, sed illic tantum, ubi sit ejus actio vel perpessio, nec usquam
+alibi. Loco tamen circumscribi, locum mutare negant, cum vel a superis
+locis ad inferos praecipites deturbantur, vel ab inferis praecipites ad
+superos revolant. Ex quo sequitur, utrumque pronunciatum verum esse:
+angelus est in coelo, angelus non est in coelo, quae4 cum tota natura
+pugnant. Quid autem est aliud, locum definire, quam loci terminos5
+corpori circumscribere? Quodsi loco definiri vel circumscribi sunt
+eadem, etiam in loco esse circumscriptive et definitive eadem erunt,
+quod Damascenus duobis locis6 fatetur. Itaque Thomas7 repudiatis
+superiorum definitionibus8 angelum in loco esse scripsit non ratione9,
+sed applicatione, quem Scotus refellens angeli praesentiam ante
+rationem10 necessariam esse concludit et quidem in loco commensuratire;
+sic enim loquitur, quoniam nec ubique nec in loco quantumlibet maximo,
+nec minimo, sed suae substantiae exaequato, quo nec majorem queat
+occupare, nec minorem. Ex quibus etiam illud sequitur, descensum et
+ascensum separatis mentibus necessario tribuendum. Quicquid autem
+movetur a loco in locum, corporeum esse oportet, quia prius transit11
+spatium sc ipso minus, deinde spatium sibi aequale, antequam in spatium
+se12 majus decurrat. At substantia incorporea inanisque, quia nihil
+incorporeum magnum aut parvum dari potest, itaque necesse est,
+quaecunque moventur, corpora esse confiteri. Item motus omnis fit in
+tempore, et quovis tempore minus recipiendum erit, quo minus mobile
+moveatur. Igitur omni mobili accipietur in infinitum aliquod13 minus
+mobile, ex quo fit, ut nihil incorporeum aut divisibile moveri possit.
+Item motus 41 successio, quae in motu intercipitur, sit resistentia
+mobilis ad14 moventem, vel intervalli ad mobile vel motoris ad
+intervallum. At nulla resistentia esset in angelo, si esset
+incorporeus, non enim resisteret intervallo, nec intervallum illi, nec
+sibi ipsi ut motori. At nullo humanae mentis captu cogitari potest, ut
+ab extremis ad extrema sine decursu intervalli medii perveniatur. Quare
+si locus, si corpus, si spatium divisibile est, angelos quoque, mentes
+humanas, daemones corporeos ac divisibiles esse oportet, contra quam
+illi et scribunt et sentiunt.
+
+1. Alius: _nusquam_. 2. Alius: _enim_. 3. Alius: _quaeratur_. 4. Alibi:
+_quia_. 5. Alibi: _terminis corpora_. 6. Lib. 2 cap. 13. 16. 7. Parte
+I, qu. 8, art. 1. 8. Alius: _distinctionibus_. 9. Alii: _actione_. 10.
+Alius: _actionem_. 11. Alius: _transilit_. 12. Alius: _sibi_. 13.
+Alius: _aliquid_. 14. Sequentia haec sedecim verba desunt in alio
+codice.
+
+SENAMUS: Cur igitur Peripatetici tam anxie a physicis metaphysica
+dividunt, cum physicorum argumentum omne circa1 corpus naturale esse
+velint, metaphysicis vero tribuant substantias ab omni corporum
+oneratione2 liberas, quo3 verbo separatas mentes atque intelligentias
+contineri tradunt?
+
+1. Deest alias. 2. Alii: _concretione_. 3. Alibi: _quae_.
+
+TORALBA: Graviter certe peccatur ab iis, qui1 metaphysica physicis
+conturbant, i.e. naturalia divinis, nisi ut ex aliis alia melius
+intelligantur. Nullum autem metaphysici argumentum praeter primam
+causam incorpoream esse potest. Nam cum Aristoteles Platonis2 ideas
+locis omnibus evertere conaretur, quod hypostasim nullam in natura3
+haberent, intelligentias tamen seu mentes separatas in natura
+incorporeas statuit his verbis:4 An, inquit, ad physicam pertinet, de
+omni anima disputare? an vero de ea tantum, quae materia vocatur?5 Hoc
+postremum tam absurdum visum est Alexandro Aphrodisiensi, ut nullam
+omnino substantiam corporis expertam affirmaret. Recte ille quidem, si
+primam causam excepisset, quam ob id incorpoream esse oportet, quia sit
+infinita.
+
+1. Alibi: _quod_. 2. Alius: _Platonicas_. 3. Alius: _naturam_. 4. Libro
+ultimo de nat. anim. 5. Alius: _vacat_.
+
+OCTAVIUS: Argute quidem, Toralba; sed me scrupulus angit, quod cum
+angelus particula quaedam sit et quasi scintilla divinae mentis illius
+ac aeternae, qui fit ut corporea mens ex incorporea natura existere
+possit?
+
+TORALBA: Assumis tu quidem, Octavi, quod in quaestione positum est, an
+scilicet mens humana sit particula divinae mentis, ut quidem video
+placuisse nonnullis, qui Plotinum auctorem citare1 non dubitant, quod
+hominis mentem ὁμοούσιον esse dixerit ipsi Deo. At2 ne ὁμοούσιος quidem
+est, tantum abest ut sit ὁμοούσιος. Falsum item, quod Arrianus ad
+Epictetum scribit, quem3 ad hominem ita loquentem inducit: Tu
+delibatio4 Dei habes in te ipso partem illius: σὺ μὲν ἀπόσπασμα εἶ τοῦ
+θεοῦ, ἔχεις τε ἐν σεαυτῷ μέρος ἐκείνου. Longe aliter Trismegistus ad
+Asclepium: Mens, inquit, non est abscissa de substantia Dei, sed5
+explicata, ut lux solis. Nam6 si angelus, si humana mens ab essentia
+Dei decerpta esset, i.e. si particula Dei esset, Deum corpus esse
+oporteret, quod absurdum esse omnes confitentur. Item 42 totus homo
+Deus esset; totum enim esse necesse est, cui pars detrahi nequit. Item
+Dei natura divisibilis ac dissolubilis esset, si partes haberet; itaque
+litterae sacrae mentem hominis non Dei substantiam, sed spiraculum
+appellant i.e. רוּחַ7 et imaginem, non partem illius, quae nulla in
+natura divina incorporea fingi potest.
+
+1. Alibi: _ciere_. 2. Desiderantur haec decem sequentia verba in alio
+codice. 3. Alibi: _cum_. 4. Alius: _deliberatio_. 5. Desiderantur haec
+viginti sex verba in alio codice. 6. Alibi: _Non_. 7. Alius: נִשְׁמַה
+
+SALOMO: Sapienter illi quidem, qui a Dei natura corpus omnino1
+sejunxere, id enim praecipuum caput est symboli nostri.
+
+1. Alibi: _omne_.
+
+SENAMUS: Quid igitur hoc sibi vult1, Deum esse ubique? Etsi enim ubique
+est, est in loco, si in loco, etiam corporeum esse oportet.
+
+1. Alius: _haec sibi volunt_.
+
+FRIDERICUS: Deus ubique est et1 nusquam est.
+
+1. Alibi: _ut_.
+
+SENAMUS: Igitur contradictoria simul vera sunt: si Deus est hic, Deus
+non est hic.
+
+CHRTIUS: Nos, inquit Augustinus, credimus ubique Deum esse praesentia,
+essentia, potentia, in omni loco sine circumscriptione, in omni tempore
+sine mutatione.
+
+OCTAVIUS: Rectius1 et optime, opinor, Chrysostomus, qui, quomodo Deus
+ubique sit, capere se non posse confitetur.
+
+1. Alibi: _Modestius_.
+
+SALOMO: Recte ille quidem, etenim Deus de se ipso loquens: Ego, inquit,
+coelum et terram impleo. Item: Coelum mihi sedes est, terra autem
+scabellum pedum meorum1.
+
+1. Jeremiae 23, 24. Jesaiae 66, 1.
+
+SENAMUS: Haec ad potentiam ejus infinitam pertinere videntur, non ad
+essentiam, ut Helias Thesbites his verbis innuit1: Deus, inquit, non
+est in aëre, non est in commotione, non est in igne; alioquin creatoris
+et creaturae una esset et eadem essentia, si utraque promiscue
+confunderetur, idem etiam creatoris et creaturae cultus haberetur. Ob
+id Deus altissimus, h.e. Eljon, עֶלְיוֹן appellatur, quia in coelis
+est. Et ab interpretibus Hebraeis Deus מָקוֹם, i.e. locus beatorum2,
+quia mundus in Deo est, non autem Deus in mundo vastissimo quidem, sed
+prae illa essentia infinita corpusculo exiguo; non quia mundi aditu
+excludatur, sed ut intelligamus, nulla mundorum innumerabilium
+capacitate includi aut illius purissimam et incomprehensibilem
+essentiam cum rebus foedis, fluxis ac caducis permisceri. Est enim
+mundus usquequaque corporum plenissimus, nec quicquam in3 natura
+vacuum. Quis autem et qualis sit Deus, (quanquam in eo nulla sit
+qualitas), mortalium nemo, quamdiu spirabit4, intelliget. Nam Mosi
+roganti, ut se Deus illi contuendum exhiberet: Nemo, inquit Deus,
+vivens Deum videbit, i.e. plane cognoscet. Ac propterea dicitur in atra
+caligine versari et in tenebris latibula sua posuisse, h.e.
+obscurissimam et difficillimam ejus cognitionem videri hominibus in
+caligine densissima constitutis, cum ipse lucis auctor omnia suo
+compleat splendore. Ac tametsi praeclarum est, ejus omnia 43 opera,
+dicta, facta, leges praedicare et crebris canticis usurpare, nihil
+tamen est, quo verius vel melius, quam contemplantis silentio laudari
+possit. Ac propterea David5 illud sapienter usurpat: Tibi silentium
+laus! Quod vulgaris interpretatio non explicat his verbis: Te decet
+hymnus Deus in Sion. Sic enim voces hebraicas לְךָ דֻמִיָהּ תְהִלַה
+erudite Rabbi Moses interpretatur, ut etiam Chaldaeus paraphrastes:
+Coram te, inquit, laus reputatur silentium; quia Deus, quis qualisque
+sit, nullo sermone explicari aut ne cogitatione quidem capi potest.
+
+1. Alius: _vocatur_. 2. 3 Regum 19, 11 sqq. 3. Alius pro his duobus
+verbis: _materia_. 4. Alius: _scrutabitur_. 5. Psalm. 64, 2.
+
+CURTIUS: Illud quidem symbolo Pythagoras significat, cum silentio Deum
+laudandum esse ac puro animi affectu jubet colendum, quia sermo ipse
+inquinatus est nec veras Dei laudes assequi potest. Quod silentium
+Porphyrius et Jamblichus sic interpretantur, quando pura mens hominis
+in ecstasin divini amoris sublata immortali Deo mactatur, quod veteres
+in sacrificiis significabant, cum dicerent: Favete linguis! vel ut
+Homerus: Praecidite linguas, τέμνετε γλώσσας ut rerum sublimium ac
+divinarum contemplatione sursum corda raperentur, supra coelos omnes,
+ubi Dei1 essentia ab omni mundi cogitatione disjuncta versatur. Id
+autem tum maxime fit, cum Dei agnoscendi causa potentiam ejus,
+bonitatem, sapientiam atque illius omnia dicta, facta, judicia, res
+gestas discutiendo, immensa rerum admirabilium ac sublimium infinitate
+perterriti silemus.
+
+1. Alibi: _mundi_.
+
+TORALBA: Ego tamen silentio rupto laudes immortali Deo canere nunquam
+desistam, et quidem Heroicis numeris:
+
+Me tua gestarum rapit ingens gloria rerum,
+O Deus omnipotens! procul hinc peregrina deorum
+Turba fugit fictaeque simul pietatis imago.
+Angelici properate chori, properate poëtae,
+Quotquot mente pia sacratum nomen adorant,
+Ac Domini laudes puris efferte1 labellis!
+Ast2 ubi verborum vis ac sapientia tanta,
+Quae mare, quae terras, quae coeli temperet orbes
+Legibus aeternis, percurrens cuncta momento?
+
+1. Alius: _afferte_ vel _offerte_. 2. Alius: _Est ibi_; alii: _Est
+ubi_.
+
+CORONAEUS: Tenemus igitur Deum extra mundi concretiones et contagiones,
+sedem suam posuisse supra quicquid est coelorum, ut etiam visio
+Ezechielis ac prophetarum LXXII, quos de spiritu Mosis Deus afflaverat,
+aperte declarat.
+
+SALOMO: Apertius tamen significatur hominis conditione, quem Deus ad
+imaginem sui creavit, quod Rabbi Moses sic interpretatur, quod1
+quemadmodum intellectus agens seu adeptus2 extra hominem et ab hominis
+concretione liber est, sic etiam Deus a mundi3 concretione et
+contagione liber sit.
+
+1. Alius: _ut_. 2. Alibi: _occupatus_. 3. Desunt alibi haec tria
+sequentia verba.
+
+44 CORONAEUS: Habemus Toralbae demonstrationem, non modo de angelorum
+ac daemonum corporea natura, verum etiam praeter Deum nullam
+substantiam incorpoream esse; sed quaeri possit, an daemonum et
+angelorum cum mentibus humanis essentia sit eadem?
+
+CURTIUS: Puriorem esse angelorum quam daemonum essentiam et corpora
+lucidiora, docet Augustinus1: Angelis, inquit, malis mutata sunt in
+casu corpora in deteriorem qualitatem aëris spissioris. Idem: Tenuia,
+inquit, angelorum corpora in deteriora ac spissiora transformata sunt,
+quibus ab igne pati possint.
+
+1. In Genesin cp. 8.
+
+TORALBA: Porphyrius in antro Homerico scribit, angelos ac daemones
+aëreo corpore constare ac vestiri, ut ab ignibus patiantur, idque
+affirmans Philoponus1: Alioquin, inquit, intellectualis natura2 nihil
+pateretur.
+
+1. Contra Alexandrum Aphrodisium. 2. Alius: _ratio_.
+
+SENAMUS: Si nulla sunt organa sensuum, nulla visus, tactus, gustus
+instrumenta et ne ulli quidem in aëre nervi, a quibus sensum haberemus,
+nullum cerebrum, unde nervi oriuntur; quonam modo aëreae mentes ab
+ignibus paterentur? Item si mentes humanae ignea constant natura, ut
+ille1 innuit hoc versu:
+
+Igneus est illi vigor et coelestis origo,
+
+nihil ignis ab igni pati potest. Multo minus si aërea compage
+coalescunt; alioqui totus aër quantus est, pridem flammis consumtus
+interiisset. Sin mentes separatae aquea constant natura, flammas potius
+exstinguerent, quam ignium vim sentirent.
+
+1. Virgilius Aen. VI.
+
+OCTAVIUS: Vetustissima est opinio, animas ignea1 constare natura, ac
+propterea Synesius in epistola quadam ad Cyrenesium pontificem eos, qui
+extrema naufragia extimuerant, siccas exeruisse2 vaginas3 scribit, ut
+animam, ne mergeretur4, ejicerent, idque ab Homero significari, ac
+propterea Philostratum scripsisse, nunquam ante Ajacem Oïleum, qui
+submersus interierat, demersis hominibus parentari consuevisse. Inde
+vox Sibyllae ad Palinurum5:
+
+Tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum
+Eumenidum inspicies ripamve injussus6 adibis?
+
+Num igitur Philo7 verius, qui daemones appellat chorum corporis
+expertium animorum, aut cur Ebraei animam, quae corpori superstes
+evolavit, viduam appellarent, si alio adhuc8 corpori conjuncta esset,
+cadavere priori deserto? Neque enim recte diceretur mens vidua, si
+relicto cadavere alteri corpori quasi secundis nuptiis copularetur.
+
+1. Alibi: _igne_. 2. Alibi: _exemisse_. 3. Alius: _sicca evasisse
+vagina_. 4. Alius: _mergerentur_. 5. Virg. Aen. VI. 6. Alius:
+_invisus_. 7. In libro de mundo et in libro: quod somnia mittantur a
+Deo. 8. Alibi: _ad haec_.
+
+FRIDERICUS: Si Senami argumentum necessarium esset, quo sensibus
+animas, daemones, angelos vacare concludit, ne Deus ipse quidem audiret
+45 aut videret. Quid autem stupidius1, quam eum, qui mirabili aurium et
+oculorum fabrica visum et auditum brutis etiam animantibus indidit,
+coecum et surdum arbitrari, quia sic oculis, auribus ceterisque sensuum
+careat instrumentis? At nemini dubium esse opinor, quum angelorum ac
+daemonum voces ab aliis, qui daemones παρέδρους2 i.e. domesticos
+habeant, audiantur, quos tamen his sensibus carere fatentur. Quin etiam
+daemonum voces mox acutae et graciles, mox etiam graves et terribiles
+videntur3, et quasi ex utre4 verba facerent. Inde ab Ebraeis malus
+daemon ob id אוֹב appellatur5 ab utre. Memoria subit Hermolai Barbari
+Patricii, qui ab hac civitate exilio pulsus est, quod legatus Romam
+missus a summo pontifice cardinalis honorem injussu senatus acceperat.
+Is cum entelechiae vocem in animi definitione non satis intelligeret,
+placuit daemona πάρεδρον, quem cum Georgio Placentino quaestionis
+arbitrum receperat, interrogare; hic voce tam gracili ac tam obscure6
+respondit, ut quid vellet nullo modo intelligi potuerit.
+
+1. Alibi: _turpius_. 2. Alius: παροίκους. 3. Alius: _videantur_. 4.
+Alius: _aëre_. 5. Levit. 20, 27. 6. Alibi: _obscura_.
+
+TORALBA: Non sunt igitur ad vocem articulatam necessarii pulmones,
+larynges, lingua, palatum, sed confitendum est, vim sensuum1 aliam esse
+in Deo, aliam in coelo, aliam in angelis ac daemonibus, aliam in
+animantibus.
+
+1. Alius: _sensitivam_.
+
+OCTAVIUS: Si nullus esset sensus in mentibus separatis, nulla essent
+supplicia sceleratorum, ac praemia1 quaeque bonorum jacerent.
+
+1. Alius: _gaudia_.
+
+SALOMO: Illud abs te, Sename, scire cupiam, num saepius in somniis sola
+mente, oculis conclusis ac sensibus omnibus stupefactis, rerum imagines
+videris1 perinde ac si oculos apertissimos haberes2? Quod quidem si
+fateris, cur dubitas aciem mentis, quam oculorum, ad contuendum
+acutiorem confiteri? Ac M. Tullius non minus eleganter quam vere
+scripsit, mentes ipsas tum maxime sentire ac vigere, cum e corporibus
+excessissent.
+
+1. Alibi: _videri possint_. 2. Alibi: _quis haberet?_
+
+CORONAEUS: Frustra res antea perspicue demonstratas a calce ad caput1
+revocaremus: nam ex illis Toralbae demonstrationibus deque corporea
+daemonum ac animorum natura, hunc etiam fructum decerpimus, quod
+Thomistarum2 ac Averroistarum perniciosa opinio diluitur; posuerunt
+enim, unam esse omnium animam in singulos homines diffusam ac rursum
+occasu cadaverum segregatam in sese coire. Ita argumenta illa triginta,
+quae ad stabiliendum hunc errorem Averroistae denotant, uno ruunt et
+eodem momento, quibus tamen satis apte fieri non poterat ab iis, qui
+animos corporum expertes esse posuerunt, quoniam substantiae
+incorporeae, si ullae existerent, facile3 avulsae a corporibus coirent
+in unum, corpora vero ut se ipsa penetrent, fieri nullo modo potest.
+Restat igitur, ut intelligamus, quemadmodum ex ea demonstratione Dei
+essentia et potestas infinita4 colligatur, quod superius Toralba
+demonstraturum se, ni fallor, spopondit.
+
+1. Alius: _carceres_. 2. Themistianorum. 3. Alius: _facillime_. 4.
+Alius: _indistincta_.
+
+46 TORALBA: Dixi quidem, ut ille in re levissima, sed non promisi. Quis
+enim hoc sibi aut alteri promittere se posse confidat? Obsequor tamen
+Coronaeo, cui nihil denegari potest; ineptus enim malo, quam non
+obsequens videri. Omnis substantia corporea est finita, cum incorporea
+nullis terminis coërceatur. Quae autem substantia nullis finibus
+concluditur, infinita est. Hoc enim corollarium ex superioribus1
+demonstrationibus colligitur. At omnium theologorum et philosophorum
+summa consensione prima causa est incorporea, igitur sola est essentia
+infinita; si2 essentia est infinita, et potestas et bonitas et
+sapientia est infinita. Quia si vis finita subjecto infinito
+congrueret, etiam visin finita subjecto finito conveniret, et creatura
+finita infinitae potestatis esset. Absurdum consequens, igitur et
+antecedens. Ex eo sequitur, nihil in Deo infinito finitum cogitari
+posse. Hoc amplius scilicet, si Deum solum simplicem esse, cum omnia
+corporea ex partibus coalescant, ac propterea Deum solum impatibilemet
+indissolubilem esse, contra quam usu venit substantiis compositis, quae
+ex iis constant in quae dissolvuntur, et in ea ipsa dissolvuntur, ex
+quibus conflantur. Id autem quod simplex est, in partes, quas nullas
+habet, dividi aut in alia principia dissolvi nequit.
+
+1. Alibi: _supremis_. 2. Desunt haec duodecim sequentia in aliis
+codicibus.
+
+SENAMUS: Si Deus est incorporeus, quid est quam ob rem aures, oculi,
+nasus, digiti, pedes, brachia, facies ei tribuantur?
+
+SALOMO: Etiam ira et furor saepissime, an propterea iracundum et
+furiosum esse dicemus? Sed nutrices et parentes oportet cum infantibus
+balbutire et ad Deum humana transferri, quando ad homines divina
+traduci non possunt. Illud autem animadversione dignum, quod cum
+caeteri sensus Deo tribuantur, nunquam tamen gustus et tactus, quia
+corpori semper inhaerent, nec sine corporibus sensibilia tactus et
+gustus percipi queant, ut caetera sensibilia, ut magis ac magis
+appareat, Deum plane incorporeum esse. Angelus autem si incorporeus
+esset, ut Aristoteles cum plerisque theologis opinatur, ejus substantia
+existeret omni in loco et extensionem infinitam haberet et1 essentiam,
+quin etiam intelligentias ac daemones unum et idem cum Deo esse
+oporteret atque ita bona malis, aeterna caducis, fluxa sempiternis,
+purissima foetidissimis, Creator denique creaturis promiscue
+confunderetur. Quae non modo absurda, sed dictu nefaria sunt. Ita
+quoque si angelus aeternus esset, nunc haberet totam durationem, quam
+habiturus est2, et ut pinguius loquamur, formaliter infinitam3. Illud
+enim philosophorum ac theologorum consensione constat, _esse et posse_
+in essentia divina nihil differre; item _esse, fuisse et fore_ in rebus
+aeternis unum idemque haberi, quia nec prius nec posterius est in Deo,
+ut rectissime Rabbi Moses4 scribit. Idem autem significat Jesaias5, cum
+utrique angelo seraphino sex alas fuisse scribit ac duabus quidem
+faciem tegere, duabus pedes, reliquis 47 volare, ut intelligamus,
+angelos ortum habuisse et occasum habituros, tametsi hominibus utrumque
+sit ignotum, Deum vero solum principio et fine et omni temporis
+successione carere. Nam ubi est successio, ibi est novatio ac mutatio,
+ut angelus se habeat aliter quam prius, quoniam non angelus habet, quod
+praeteriit, et exspectat, quod futurum est, igitur mutabilis ac
+propterea terminum habiturus. Nisi enim aliud atque aliud esset in
+motu, ne in tempore quidem prius ac posterius perciperetur. Motum autem
+angelis inesse, perspicue Toralba demonstravit; id enim sacris litteris
+saepe significatur, quae non modo angelis motum inesse, sed etiam
+motus6 celeritatem ac pernicitatem significant, cum alas quatuor sexve
+angelis tribuant, quod satis innuit, mutabilem esse7 ac dissolubilem
+eorum naturam.
+
+1. Deest in alio codice. 2. Alibi: _esset_. 3. Alibi: _nisi vitam_. 4.
+In libro More nebochim. 5. Jessiae 6, 2 et 6. 6. Deest in aliis
+codicibus. 7. Deest in aliis.
+
+CORONAEUS: Habemus igitur perspicuam minimeque dubiam demonstrationem
+de potestate atque essentia Dei, omnibus modis infinita, eumque solum
+aeternum esse, αἰώνιον, ἀπέραντον, ἄναρχον, angelos vero, daemones,
+mentes corporeas esse ac finitas, suaque natura mutabiles ac solubiles.
+Quae aditum aperire mihi videntur ad ea, quae de actionibus daemonum,
+de funambulis elephantibus, de arboribus et brutis loquacibus, de
+sagarum transvectionibus feruntur.
+
+SENAMUS: Prospiciendum nobis est, opinor, ne pro argumento capiamus id
+ipsum1 quod in quaestione positum est, scilicet ea miracula quae
+spectantur a daemonibus cieri. Neque etiam si demus, corporeos esse
+daemones, propterea sequitur, transvectiones sagarum veras esse.
+
+1. Deest in alio codice.
+
+TORALBA: Quod nec a natura nec ab hominibus fieri potest1, id vel a Deo
+vel ab angelo vel a daemonibus fiat2 oportet. At neque per naturam
+neque per hominum gestionem transvectiones illae sagarum3 per aëra4
+fieri possunt; igitur a Deo vel ab angelis daemonibusque fieri necesse
+est.
+
+1. Alius: _possit_. 2. Alibi: _fieri_. 3. Alius: _hominum_. 4. Tria
+haec antecedentia verba desunt in alio codice.
+
+OCTAVIUS: Post mundi conditionem1 Deum ab omni actione conquievisse
+docemur, nec quicquam nisi causis intercedentibus agere; quanquam de
+rebus tam arduis et ab hominum sensu et captu remotis quicquam2
+statuere valde periculosum mihi videtur.
+
+1. Alius: _creationem_. 2. Alius: _quicquid_.
+
+TORALBA: Si Deum mobilem fatemur, et patibilem et mutabilem confiteri
+oportet; hoc absurdum, illud igitur. Sed ut angelorum ac1 daemonum
+actiones melius intelligantur, demonstrandum est, primam causam non
+solum immobilem esse, sed ne moveri2 quidem, contra quam3 putat
+Aristoteles, qui aeterno motu Deum obligavit.
+
+1. Desiderantur haec quinque sequentia verba in aliis codicibus. 2.
+Alius: _movere_. 3. Alius: _quam_.
+
+CORONAEUS: Age igitur, Toralba, uti facis, ea quae vagis minutorum
+philosophorum erroribus jam pridem implicata sunt, explicare.
+
+48 TORALBA: Inveteratus Aristotelis error plerosque fefellit, qui si
+acutius mobilium ac moventium ordinem intuerentur, a suscepta sententia
+discessissent. Quaedam enim moventur tantum ut materia, quae quasi
+faex1 omnes motus patitur, nec tamen movet ipsa; quaedam tantum2 movent
+et3 moventur, ut forma et corpora naturalia; quaedam movent nec
+moventur, ut primus motor, qui movet quidem primum mobile, nec movetur
+tamen. Hoc ordine mobilium et moventium posito, necesse est, aliquod4
+extremum esse, quod nec moveat nec moveatur. Id autem est prima omnium
+mobilium ac moventium causa, quae perfruitur5 quiete sempiterna.
+
+1. Alius: _sex_. 2. Alius: _vero_. 3. Haec sequentia undecim verba
+desunt in alio codice. 4. Alius: _aliquid_. 5. Alius: _perfinitur_.
+
+OCTAVIUS1: Pulcherrimus quidem hic ordo mobilium ac moventium; non
+video tamen, ut sit necessarius.
+
+1. Deest in alio codice.
+
+TORALBA: Non desunt aliae demonstrationes, quibus necessario
+conficitur1, primam omnium causam nec moveri nec movere.
+
+1. Alius: _conficiatur_.
+
+CORONAEUS: Cedo igitur, nisi molestum est, cum in re tanti ponderis ac
+momenti omnia nos tentare oporteat, ut sit1 quo Epicurei efficacibus
+argumentis et ad assentiendum necessariis refellantur.
+
+1. Alii: _si_.
+
+TORALBA: Tam absurdum est, essentiam infinitam finito corpusculo ad
+finitum modum adjungere, quam vim infinitam finitae naturae tribuere,
+cum sit eadem contrariorum disciplina. At ineptum est et ab omni
+ratione alienissimum, vim infinitam tribuere corpori finito; igitur
+ineptum quoque, essentiam Dei infinitam corpusculo, mundo finito
+copulare. Atque illud quidem Averroi tam incongruum visum est et
+abhorrens a natura, ut Aristotelis sententia repudiata secundae causae
+tribueret primi mobilis conversionem. Idem tamen hic sui1 oblitus
+mundum aeternum statuit, qua quidem ratione causam secundam, quam
+finitam esse fatetur, aeterno (id est infinito) motui2 alligavit, et
+eodem relabitur, quo3 Aristotelem delapsum criminibatur.
+
+1. Deest alibi. 2. Alius: _motu_. 3. Alius: _unde_. Ceterum haec
+sequentia Toralbae verba in aliis codicibus desunt.
+
+CORONAEUS: Haec quidem demonstratio non minus1 efficax est ad
+convellendam Aristotelis et Averrois de mundo aeterno sententiam, quam
+superior illa de corporea daemonum et angelorum natura. Deum autem
+motorem inquietum2 statuere, non modo a natura divina, sed etiam ipsius
+Aristotelis scriptis inter se dissidentibus alienum est. Deos, inquit3,
+arbitramur felices ac beatos, sed cum nullis actionibus impediantur,
+nec Endymionis in4 morem dormire consentaneum sit, relinquitur5, ut
+contemplatione aeterna fruantur. Si Aristoteles Deum contemplatione,
+quae a motu quam6 longissime abest, si quiete beata perfrui7
+arbitratur, cur illum irrequieto motu fatigat? Dicitur enim post mundi
+creationem8 conquievisse, quid a 49 mundo alienius, quam quies? Quae
+quum ita sint, consequens est, coelos9 per sese et a forma sibi insita
+aut ab angelis moveri.
+
+1. Alibi: _minimae efficaciae_. 2. Alii: _irrequietum_. 3. Lib. 10
+Moralium ad Eudemum. 4. Alius: _in modum_. 5. Deest in alio codice. 6.
+Deest in eodem codice. 7. Desunt haec sex sequentia verba in eodem
+codice. 8. Alius: _conditionem_. 9. Alius: _coelum_.
+
+OCTAVIUS: Video nos sensim a metaphysicis ad physica delapsos, siquidem
+demonstratum est, angelos, daemones, mentes humanas corporea
+coagmentatione vigere, nec ullam omnino essentiam praeter Deum
+incorpoream existere.
+
+TORALBA: Omne metaphysici argumentum ac subjectum ad essentiam
+incorpoream spectat. Caetera quia1 corpora naturalia sunt, physicorum
+propria dicamus. Angelorum tamen aut daemonum actiones, quae
+voluntariae sunt, quis ad naturam pertinere dicat? Perinde non2 est, ac
+si quis putet, liberas hominum actiones a voluntate profectas3
+naturales esse, tametsi homo, quatenus corpus naturale, physicorum
+subjectum erit.
+
+1. Alius: _qui_. 2. Alius: _enim_. 3. Alibi: _perfectas_.
+
+CURTIUS: Ambigit Aristoteles de mente humana, cujus disputationem a
+physicis libris retraxit1.
+
+1. Alius: _litteris detraxit_.
+
+TORALBA: Succurrit in mentem Helvetii cujusdam opinio, qui eleganti
+nomine se Theophrastum Paracelsum appellavit, qui medicorum omnium
+decretis a stirpe revulsis nova somnia invexit, summa doctorum virorum
+consensione repudiata, quibus etiam illud subrogavit, daemonum actiones
+naturales esse.
+
+CORONAEUS: Statuendum igitur prius est, quae naturalis actio dici
+mereatur.
+
+TORALBA: Actio naturalis esse non potest, quae vel a Deo, nullis
+causarum inferiorum interjectis opibus, vel ab angelo vel a daemone vel
+a divinae1 voluntatis arbitrio vel denique casu fiat. Casum appello
+plurium causarum concursum ad effectus inopinatos: caetera, his
+exceptis, naturâ fieri dicemus.
+
+1. Alius: _humanae_.
+
+FRIDERICUS: Nemo certe, nisi demens, arbitratur1 hominis ascensum in
+coelum, aut per aëra volatus sagarum naturales esse, cum id potius fiat
+repugnante natura, quae gravia2 deorsum impellit, nisi quid fuga3 vacui
+sequatur, ut cum e lacubus4 aqua pluvialis sursum abripitur, tunc enim
+gravia sursum, leviora5 deorsum feruntur, ad universitatis totius
+incolumitatem.
+
+1. Alius: _opinatur_. 2. Alius: _graves_. 3. Alibi: _nisi prius fuga_.
+4. Alibi: _vel cum elicibus_. 5. Alius: _levia_.
+
+CURTIUS: Ego mundum hunc1 perinde ac rempublicam ad illius reipublicae
+mundanae imaginem temperari oportere statuo, vel potius nostram
+civitatem exemplar esse debere illius exemplaris et archetypi mundanae
+civitatis. Nam qui universitatis ordinem penitus perspexit, suae
+civitatis statum multo melius temperabit. Et quemadmodum in republica
+bene constituta sunt quaedam majestatis et imperii perpetuae leges,
+quaedam vero2 per varia 50 tempora ac rerum opportunitate mutantur,
+item ordinarii quidam sunt magistratus lege creati ad jurisdictiones,
+ad aerarii tutelam, ad sarta tecta civitatis, ad annonae procurationem,
+ad salutis publicae curam, item ministri magistratuum locis omnibus
+dispositi, ad exsequenda principum ac magistratuum jussa: ita quoque
+consentaneum est, providum naturae parentem Deum leges quasdam
+perpetuas et inviolabiles sanxisse, ratos scilicet orbium cursus ac
+recursus, quorum tanta constantia est, ut ab ortus sui primordio ne
+momento quidem aberraverint a tramite. Nec dubium est, quin angelos
+quasi principes in coelo, his inferiores in elementis collocarit, alios
+ad obeunda sacra, qui quasi sacrifici mentes puriores ac sanctiores,
+velut hostias, Deo immortali sacrificant ac vota precesque offerunt3,
+quosdam civitatibus ac imperiis praepositos, quos Graeci4 κοςμαγωγοὺς,
+Latini Deos tutelares appellabant ac persuasum habebant, non prius
+civitates expugnari aut capi posse, quam tutores illos ac praefectos
+urbium votis ac supplicationibus evocarent5, quo pertinet illud:
+Excessere Dii, quibus hoc imperium steterat.
+
+1. Addit alius codex: _a Deo_. 2. Additur alibi: _quae_. 3. Alius:
+_afferunt_. 4. Alii: _Proclus_. 5. Evocatio est apud Curtium lib. 2.
+
+FRIDERICUS: Civitatum moderatores ἀγγέλους, δαίμονας vocat Plato1, κατὰ
+τόπους ὑπὸ θεῶν ἀρχόντων πάντα τὰ τοῦ κόσμου μέρη διειλημμένα.
+
+1. In politicis.
+
+SALOMO: Illud arcanum, ut optima quaeque1, Plato ab Ebraeis acceperat;
+sic enim in sacris litteris legimus, Deum terminos ac fines populorum
+pro angelorum numero statuisse; nec dubitandum est, angelorum partem
+coelestibus, partem elementis, partem hominibus praefici, alios quidem
+ad praemia bonorum, alios ad supplicia impiorum. Huc enim pertinet
+carmen illud Davidis2: _principes populorum congregati sunt cum Deo
+Abrahami, quoniam in Deum intenti sunt tutores terrarum._ Id enim
+proprie3 significant haec verba מַגִנֵּי אֶרֶץ quos eodem versu
+נְדִיבֵי עַמִּים principes populorum appellat. At tametsi4 Plato a Diis
+praefectos5 scribit, horum tamen omnium ducem ac principem exercituum
+daemonum ac Deorum ter maximum Deum appellat, cujus currum caeteri
+consequantur: ὁ μὲν δὴ μέγας ἡγεμὼν ἐν οὐρανῷ Ζεῦς πτηνὸν ἅρμα ἔχει, τῷ
+δὲ ἕπεται στρατιὰ θεῶν τε καὶ δαιμόνων. Quod idem a Davidis odis
+expressum est hoc versu6: _currus Dei exercituum multiplex viginti
+millia laetantium._ Quem locum sic reddidit Chaldaeus paraphrastes:
+currus Dei viginti millia ignis ardentis, duo millia angelorum ducunt
+illos, divinitas Dei est7 super illos, ut intelligamus, Deum placida
+quiete fruentem angelorum ac daemonum ministeriis ac obsequiis uti.
+
+1. Alius: _quoque_. 2. Psalm 46 (47), 10. 3. Alius: _praecipue_. 4.
+Alibi: _attamen etsi_. 5. Alius: _profectos_. 6. Psalm 67 (68), 18. 7.
+Alius: _quiescit_.
+
+CURTIUS: Illud etiam in natura videmus, quod in republica, bene
+constituta scilicet, leges interdum mutari ac pro curatoribus1
+ordinariis extraordinarios constitui, idque ad reipublicae salutem. Ita
+quoque naturae 51 leges suspendi2 ac nova quaedam praeter naturam,
+ostenta, prodigia, morbos populares, incendia terrarum, diluviones
+aquarum cieri, ne quis putet, ulla legum naturalium necessitate Deum
+alligari, ut ante3 Toralba demonstravit. Quid enim absurdius esset,
+quam in civitate regem suis imperiis ac legibus solutum, ut leges pro
+temporum varietate corrigere et emendare possit, Deum vero mundi
+principem ac parentem suis legibus obligari? Non debent igitur
+angelorum ac daemonum naturales actiones censeri, quae4 praeter ordinem
+naturae consuetum fiunt, ut flumina retroferri, maria scindi, flammas
+deorsum dejici, quae non nisi divina potestate ac consensu5 fieri
+possunt.
+
+1. Alius: _magistratibus_. 2. Alius: _sustineri_. 3. Alibi: _acute_. 4.
+Alibi: _cum_. 5. Alibi: _concessu_.
+
+SENAMUS: Nihil bonum mihi videtur, quod praeter naturam fiat, ut
+Aristoteles scribit: οὐδὲν δὲ τοῦ παρὰ φύσιν καλὸν.
+
+SALOMO: Ignoscendum opinor Aristoteli, rerum divinarum imperito, imo
+potius contemptori.
+
+SENAMUS1: Quid vetat igitur, quominus omnia quae naturâ fiunt, a
+daemonibus et angelis fieri dicamus?
+
+1. Alii rectius: FRIDERICUS.
+
+SALOMO: Pleraque nasci ac paulatim augeri videmus ab ea vi, quam
+originis cujusque principio Deus indidit, sine ulla daemonum aut
+angelorum actione, puta stirpes et animantia, quae suapte vi, primordio
+sui generis divinitus tributa, suum genus propagant1. Idem judicandum
+de lapidibus, metallis, fossilibus, quae terra modice culta et etiam
+inculta sponte profert. Sed praeter hanc animantium ac stirpium
+generationem est alia2 quaedam ordinaria et solennis, quae3 solet
+quotannis recurrere, attamen praeter naturae leges, quibus quidem ex
+semine genera propagantur, ut omnia illa piscium examina, quae
+derepente stata magnitudine eodem tempore,4 iisdem littoribus
+exoriuntur, quorum5 nec semina in vadis aut littoribus aut saxis aut
+alga usquam apparent, nec ulla vestigia parentum. Nam eorum, quae a
+parentibus originem habent, sua sunt semina, sua incrementa, et ut
+paulatim exsurgunt, ita quoque sensim tabescunt. Illa vero momento in
+justam magnitudinem erumpunt ac paulo post, nisi capiuntur6,
+evanescunt, ut thynnorum agmina, quae cubica figura tanta vi ac
+multitudine in Hellespontum tranant e Ponto, ut saepe naves ac retia
+validissimis viribus subvertant, neque tantum in Hellesponto, sed etiam
+apud Rhodios Elopes7 ejusdem magnitudinis tantis agminibus prodeunt, ut
+Rhodiorum alimento diu sufficere possint. Nec dubito, quin aliis quoque
+littoribus consimilis piscium annona divinitus8 tribuatur accolarum
+inopiam ac tenuitatem sublevatura.
+
+1. Alius: _propugnant_. 2. Alibi: _lux_. 3. Alius: _quia_. 4. Alibi:
+_littore, iisdem temporibus_. 5. Desunt haec tredecim sequentia in alio
+codice. 6. Alius: _capiantur_. 7. Vel: _helopes_. 8. Deest in alio
+codice.
+
+FRIDERICUS: Ego quidem apud Batavos salmonum ac sturionum, quos 52
+siluros appellant, tantam piscationem vidi, ut in finitimas regiones1
+non sine ingenti quaestu transveherentur, nec procul a Batavia circa
+fretum Ixium, haleces tot ac tantis legionibus Octobri mense prodire,
+ut iis capiendis piscatorum copia, quae maxima est, sufficere nullo
+modo posset, unde in universam Galliam, Germaniam utramque, Britanniam
+cum uberrimo quaestu transvehi. Sed illud mirum, quod cum justa
+magnitudine momento prodirent, nulla tamen semina, nulli foetus ac ne
+ulla quidem vestigia videantur. Quae quum a piscatoribus et
+mercatoribus exquirerem2, narrabant illi, ad Orcades insulas arcarum
+multitudinem admirabilem annuis piscatoribus redundare3 et in littore
+Celtico statam esse galeorum piscationem mense Martio4, deinde Aprili
+scombrorum; unde tamen tot agmina prodirent, scire neminem.
+
+1. Deest in alio codice. 2. Alius: _conquirerem_. 3. Alius:
+_redundari_. 4. Alius: _Martis_.
+
+CURTIUS: Ipse vidi saepius in Galliae Narbonensis littore examina
+mugilum stato anni tempore semper remeare et in proximo littore
+Massiliensi apicarum1, item in adversis Africae littoribus trissarum2,
+quas accolae juratas3, nostri alosas appellant, copiam ceteris4
+littoribus inusitatam.
+
+1. Alius: _aprarum_. 2. Alius: _frissarum_. 3. Alius: _ejuratas_. 4.
+Alius: _nostris_.
+
+CORONAEUS: Etiam Cretenses nostri annuas habent gobionum legiones,
+quibus insula mirifice sustentatur, sed ea multitudine1, ut ab eodem
+utero, eadem hora, eodem momento natae aut coelitus delapsae aut ex
+intimis terrae visceribus erutae videri possint. Item e littore Siculo
+muraenarum maxima copia quotannis exsurgit.
+
+1. Alius: _magnitudine_.
+
+TORALBA: Non vestris tantum hominibus, sed nostris quoque
+liberalissimus naturae parens providit. Nam Calaei1 circa Lusitaniae
+littora solennes habent chalcidum, quas sardinias2 vocant, piscationes,
+et procul a littoribus Europae in Atlantico asellorum ingens erumpit
+copia, paulo post aestivum solstitium, non sine magna piscantium
+admiratione. Sed cum intentos3 lucro piscatores aspiceremus, nec tamen,
+unde tanta ubertas tam repente prodiret, admirari4 his iambicis invecti
+sumus in avaros piscatores:
+
+Avare piscator, freta
+Qui trajicis ferventia,
+Piscationis aemulus!
+Dic, si potes, (sed quis potest?)
+Vis unde tanta piscium
+Fulgentibus per aequora
+Squamis5 repente prodeat?
+Est omnibus ac singulis
+Ab ortu magnitudo par,
+Est aequa moles corporis,
+Adepta mox originem
+53 Et incrementa partium.
+Nusquam ulla partus semina,
+Nec ulla sunt vestigia6,
+Nec alga vilis cochleas
+Progerminat7 a caudice,
+Profunda nec maris vada,
+Nec altis saxa rupibus,
+Nec pura gignunt littora,
+Nec Aphrodites candidae8
+Genetrix spuma9 procreat.
+Quis agmen illud cubica
+Figura piscium regit10,
+Aut unde lucidus fretum
+Invadit halec Ixium,
+Distenta rumpens retia11
+Revulsis ante navibus?
+Recenseamne cetera?
+Vix orbe toto littus est,
+Quod non abundet piscibus,
+Largitione coelica,
+Et quae12 marinis sedibus
+Procul13 pascuntur alites,
+Aut delicatioribus
+Cicadum legionibus,
+Cum fruge pingues evolant
+Nomadum14 ad solitudines,
+Ut improborum poena sint,
+Bonorum justa praemia.
+O numen admirabile!
+O celsitudo maxima
+Procuratoris optimi,
+Qui nutu nutrit omnia!
+
+1. Alius: _Colesiaci_. 2. Alius: _serdunas_, vel: _sardumas_. (Cf.
+Plin. h. n. 32, 53.) 3. Alibi: _intentione_. 4. Alibi: _admirari_. 5.
+Alibi: _alis_. 6. Alius codex quinque haec antecedentia versus ita
+legit:
+
+Adepta moles corporis
+Aqua mox incrementa et
+Originem partium nusquam,
+Sec ulla partus semina,
+Nec sunt ulla vestigia etc.
+
+7. Alius: _progermines_. 8. Alius: _candida_. 9. Alius: _spumae_. 10.
+Alius: _regitur_. 11. Alius: _ilia_. 12. Alius: _qui_; alius: _aquae_.
+13. Alius: _nova_. 14. Alius: _Modo dum_.
+
+OCTAVIUS: Video ego vos plus otii piscationi1, quam aucupio dedisse.
+Saepe cum Volaterranis finitimis nostris non sine admiratione spectavi,
+54 advolantes exercitus palumbarum, cum tamen in continenti nullae aut2
+ne ovorum quidem aut nidorum ulla usquam imago reperiatur, multo minus
+etiam in proximis insulis. At si quis ab Africa3 trajecto mari
+mediterraneo evolare putet flantibus4 austris, facile refellitur immani
+spatio milliarium MCC; omnibus tamen accolis5 constat, a plaga maritima
+involare in continentem.
+
+1. Alibi: _otio piscationis plus_. 2. Alius: _ac_. 3. Alibi: _Austria_.
+4. Alii legunt: _santis_, id quod sine sensu. 5. Deest in alio codice.
+
+CURTIUS: Cum agerem in Gallia, callidus quidam auceps noctu facibus1
+accensis palumborum multa millia2, quae ab oceano in littus Rhotomagum
+versus advolaverant, nullo negotio venabatur. Cum ab illo percontarer,
+unde tanta vis palumborum? illud reposuit, illis3 tantum annis
+advolare, quibus abundaret fagina glans, qua pascantur. Item liviarum
+et earum4 avium5, quas ipse patria lingua „_pluviers_“6 appellabat, e
+genere columbarum, examina infinita in Aurelianorum agros impluere,
+nusquam tamen nidos ac ne ciborum quidem in ingluvie aut ventriculo
+argumentum7 exstare. Et in pagis8 Andium anseres sylvestres coelitus
+accedere et, gramine pascuorum9 momento saginatos, proventus uberrimos
+incolis afferre.
+
+1. Alibi: _fascibus_. 2. Alius: _vim_. 3. Alius: _iis_. 4. Alius:
+_Luciarum et Acarum_. 5. Alibi: _ranium_. 6. Alii: _pluvieres_. 7.
+Addit alius: _aliquid_. 8. Alius: _agris_. 9. Alius: _pascuarum_.
+
+SENAMUS: At in littore Neapolitano coturnicum annuam piscationem videre
+potuistis, quae cum flantibus coris in Mediterraneum transvolare
+conantur, demergi ac mortuae in littus ejici1 solent. Ita quoque avium
+greges opinor avolare et revolare, tum flumina, maria, montes
+trajicere, ut2 grues, hirundines, ciconiae, accipitres, anseres et
+anates sylvestres3, coturnices vero alarum brevitate debiles et adipe
+graves merguntur. Ut4 enim regiones omnes hieme conquiras, nusquam5
+tamen hirundinem reperias.
+
+1. Alius: _rejici_. 2. Alibi: _et_. 3. Desunt quatuor haec antecedentia
+verba in alio codice. 4. Alibi: _Et_. 5. In eodem codice desunt
+sequentia haec quatuor verba.
+
+SALOMO: Senamus omnia argute derivare conatur ad naturae causas. At1
+quidem originis initio Deus jussit2, aquas non solum aquatilia, sed
+etiam volatilia promere. Itaque in sacris libris legimus3, coturnices a
+plaga maritima ad Israëlitarum castra spiritu Dei disjectas tanta
+multitudine, ut spatio itineris diurni duobus cubitis in altitudinem
+undeque castra complecterentur. Castra vero quanta fuerint, intelligi
+potest ex eo, quod 600000 civium, qui arma ferebant, censa4 fuerunt. Ex
+quo intelligitur5, seniorum, juniorum, foeminarum, servorum
+peregrinorum, quae censa non fuere, multitudinem triplo majorem
+exstitisse. Ac nihilominus tantae multitudini6 coturnices non solum
+mense toto suffecisse constat, verum etiam cupiditatem carnium
+vorandarum7 ad nauseam usque explevisse. Quod igitur legimus, 55 tot
+examina coturnicum spiritu Dei ab oris maritimis abrepta fuisse, satis
+intelligitur, fuisse extraordinariam generationem, angelis divino
+concessu ac munere procurantibus, non aliter quam illa, quae dixistis,
+piscium ac avium repentina examina, angelorum officiis ad hominum
+alimenta, mirabili Dei procuratione ac bonitate comparantur, ut etiam
+illud manna, quo Israëlitae in deserta solitudine annos amplius XL
+pasti fuere, qui cibus angelorum8 diserte vocatur, non quod manna
+vescantur angeli, sed quia nullis naturae causis ordinariis angelorum
+curatione quotidie9 fuerit praestitum.
+
+1. Alius: _Et_. 2. Genes. 1, 20. 3. Numerorum 19 sqq. 4. Alius:
+_secuta_. 5. Numerorum 1 et 2. 6. Alius: _multitudinis_. 7. Deest in
+alio codice. 8. Psalm. 77 (78), 25. Sapient. 16, 20. 9. Alius:
+_quotidie implueret_.
+
+SENAMUS: Non video, cur angelorum vel daemonum procuratione sit opus,
+si sola Dei voluntate1 ista fieri possunt.
+
+1. Alius: _bonitate_. 2. Deest haec Senami interlocutio in alio codice.
+
+SALOMO: Aliud est de divina voluntate, aliud de potestate disputare;
+Deus enim post mundi creationem1 ab omni opere conquievisse et locis
+omnibus angeli Deo diligenter2 inservire ac jussa ejus3 exsequi
+produntur4. Huc enim spectat illud, quod dicitur, Deum coetus angelorum
+convocare, quod Rabbi Moses5 interpretatur: angelorum officiis ac
+muneribus uti. Nam cum dixisset, se primogenitos Aegyptiorum
+trucidaturum, eodem tamen capite subjecit6, se non passurum, carnificem
+in illa clade populi sui tecta subire. Idem: _Increpabo_, inquit,
+_aquilonarem istum cacodaemona, quominus fruges absumat_7.
+
+1. Alius: _conditionem_. 2. Alius: _semper_, id quod vero in alio
+codice deest. 3. Addit alius: _diligenter_. 4. Ps. 103 (104), 20 sq.;
+147 (148), 2. 5. Libro III More Nebochim. 6. Exodi 12, 23. 7. Malach.
+3, 11. Joël 2, 20. Amos 3. 4, 6 sq.
+
+SENAMUS: Cur igitur toties ac tam saepe contestatur populum, saepe
+pestem, famem, calamitates omnes a se invectas1?
+
+1. Levit. 26. Deuteron. 28. Alii legunt: _immissas_, alii: _inventas_.
+
+SALOMO: Ne ad angelorum ac daemonum cultum prolaberentur, sed ab unius
+Dei manu ac potestate omnia pendere persuasum haberent, cujus tamen
+decreta daemones1 nunquam2 injussi exsequantur. Argumento sit, quod cum
+Rex Achabus multa nefarie3 gessisset, tandem4 a sortilegis persuasus
+tertio praelio5 contra Syriae regem dimicare, Michaeam prophetam prius
+consulendum putavit. Hic vates consultus: _Vidi_, inquit, _Deum in
+sublimi solio sedentem et omnes exercitus angelorum circumstantes; ad
+quos ille: Quis vestrum_, inquit, _persuadebit Achabo, ut praelium
+committat et occidatur6? Cumque alius aliud diceret, prodiit quidam
+spiritus et coram Deo stans: Ego_, inquit, _persuadebo! Ad quem Deus:
+Qua in re? Hic: Ego ero spiritus mendax in ore prophetarum ejus. Tum
+Deus ad illum: Persuadebis simulque conficies, abi igitur et facito!_
+Quidam theologi tradunt, spiritum illum fuisse Nabothum7, 56 quem
+Jesabella regina calumniis circumventum, annuente rege, crudelissime
+trucidari jusserat, ut rex agro, quem nec prece nec pretio extorquere
+poterat, capitali fraude frueretur.
+
+1. Deest in aliis codicibus. 2. Alius: _neque_. 3. Alius: _nefaria_. 4.
+Alii: _id_. 5. Alius: _bello_. 6. 1 (3) Reg. 22, 19. 22. 7. 1 (3) Regum
+21, 1 sq. 2 (4) Regum 9, 21. 25 sq.
+
+CURTIUS: Illud quidem Academicis ac Platonicorum1 principi persuasum
+est, qui ultionis cupiditate incensi trucidantur, mortuos ultionem
+modis omnibus reposcere.
+
+1. Alius: _Platoni_.
+
+SALOMO: Poterat Deus solo nutu Achabum regem perdere, sed videtis belli
+occasionem falsos vates angelorum consilium accersitum, ultorem denique
+divini decreti administrum. Consimile concilium coactum dicitur,
+priusquam ulla potestas diabolo1 fieret in Jobum, cui concilio dicitur
+Satan adfuisse. Qua loquendi similitudine satis intelligitur, non
+congruere divinae majestati, per se agere, quae2 angelorum officio3
+possit. Cui congruit illud, quod Jedacus4 Levita in Porta lucis5
+scripsit, ab infernis terrae sedibus usque ad summum coeli verticem
+omnia daemonum et angelorum plenissima esse. Idem alibi a coeli
+cardinibus ac decumanis angelos spirare scribit, a bonis quidem bona, a
+noxiis bella, sterilitates, populares morbos ac bestias nocentissimas
+ad scelerum vindictam procurari.
+
+1. Alius: _daemoni_. 2. Desunt haec sequentia quatuor verba in alio
+codice. 3. Alibi: _ministerio_. 4. Alii: _Bedacus_. 5. Liber
+rabbinicus.
+
+FRIDERICUS: Cum in rerum natura nihil frustra conditum sit, si omnia
+solo nutu Dei fierent, ut principio sola voluntate Dei omnia creata
+sunt, tot angeli ac daemones frustra exstitissent.
+
+TORALBA: Quaedam animantia generantur ad breve tempus, quae officio
+defuncta penitus evanescunt. Et quidem Plinius1 ad stuporem usque
+miratur, Seleucidas aves in montem Casium, sole cancrum subeunte,
+advolare, ut2 insectorum multitudinem populentur3, quo minus viva
+noceant frugibus, vel odore mortua. Quibus depastis ita disparent, ut
+nusquam terrarum reperiantur. Neque enim singulis, sed statis quibusdam
+annis, cum insectorum vis abundantius excrevit, advolare consueverunt.
+Aristoteles quoque cum Plinio tradit4, murium agrestium examina, quae
+non saepe, sed tamen judicio agricolarum nimis saepe spectantur,
+populatis frugibus sic evanescere, ut nec in superficie nec in
+visceribus terrarum vel unus quidem reperiatur.
+
+1. Hist. nat. 10, 39. 2. Alibi: _et_. 3. Alibi: _populari_. 4. Alibi:
+_tradunt_. (Plinii hist. nat. 10, 85.)
+
+SALOMO: Illud etiam in sacris litteris testatum habemus, cum locustarum
+multitudine totam Aegyptum Deus contexisset, poenitentia Pharaonis et
+Moysis precibus omnes eodem impetu sic avolarunt, ut ne una quidem in
+tanta ac tam late patenti regione restaret.
+
+SENAMUS: Nihil mirum1, si avolarunt bene pastae, quae famelicae
+advolarant. Quis autem intimas terrarum cavernas et latebras subiit, ut
+demortuorum murium2 cadaveribus parentaret? Multa popularibus erroribus
+57 implicantur, quae tandem vidimus explicari. Hirundines enim, quae ad
+internecionem natae sunt, flantibus ventis3 aquariis4 involant,
+spirantibus Africis autem5 revolant6 ac totas hiemes subter maritimas
+rupes delitescunt, ut saepius in mari Suecico a piscatoribus
+deprehensae dicuntur7, quoniam loca maritima caeteris semper tepidiora
+sunt, propter calorem, qui jactatione maris oritur8 ac saepe impetu
+procellarum perinde ut subjectis ignibus effervescunt. Sunt etiam qui
+putant, hirundines profundissima vada maris penetrare.
+
+1. Alibi: _minus_. 2. Deest in alio codice. 3. Deest in alio codice. 4.
+Alibi: _austris_, vel _aviariis_. 5. Deest in alio codice. 6. Alius:
+_evolant_. 7. Alius: _dicantur_. 8. Alius: _cietur_.
+
+TORALBA: Ut1 in intimis vadis hirundines delitescant, nulla ratione
+fieri potest, cum intercluso spiritu animalia, quae pulmones habent,
+repente moriantur. Nam etsi glires2 sopore oppressi totas hiemes
+dormiant, nec ullis ictibus aut vulneribus excitentur, si tamen aquis
+demergantur, derepente3 absiliunt.
+
+1. Desiderantur antecedentia haec undecim Toralbae verba in alio
+codice. 2. Alibi: _glirides_. 3. Deest in alio codice.
+
+CURTIUS: Sed ut redeant1 hirundines, grues, ciconiae, nidos tamen et
+ova videmus, piscium tamen aut palumbarum aut anserum sylvestrium ova
+nusquam reperiuntur. Ut enim demus, stirpes, scarabaeas, locustas,
+bruchos2, mures, ranas sine semine solo putrido ortum debere, fieri
+tamen nequit, ut tanta piscium et avium examina statim incrementum
+derepente per naturam adipiscantur, et3 neglecta penitus evanescant.
+
+1. Alius false: _credant_. 2. Deest in alio codice. Est autem bruchus
+locustarum seu gryllorum quaedam species. (N.) 3. Alius: _ut_.
+
+TORALBA: Quoniam Senamo persuaderi nequit, animantium ortus et obitus
+alios esse, quam a naturalibus causis, illud ab omnibus physicam
+tractantibus serio libenter discam, unde tanta ranunculorum multitudo,
+ordientibus aestate caloribus ac siccitate, momento cum imbre gravi
+decidat. Neque1 enim semine, neque parentum coitu2, nec limo terrarum
+aut aquarum in aëre sublimi gigni possunt.
+
+1. Alibi: _Non_. 2. Alibi: _e vita_.
+
+SENAMUS: Ego semper existimavi, calidissimos imbres in pulveream terram
+delapsos materiam aptissimam ad ranunculos gignendos nancisci.
+
+TORALBA: At generatio perfectissimorum animantium momento per naturam
+fieri nequit, cujus rei periculum saepe feci, cum fossam ardenti
+aestate aqua complerem, menstruo spatio exsiccata fossa rudimenta
+ranunculorum folliculo nigro contecta et caudata apparebant1, cujusmodi
+examina natare vidimus in palustribus locis, in quibus est copia
+ranarum; sequenti mense ruptis follibus, quadrupedes ranunculi
+absilierunt. Sed ut brevissimo unius horae spatio ranae quadrupedes
+partibus omnibus absolutae gigni queant, per naturam fieri non posse2
+existimo, et ut planum sit in aëre sublimi repente3 procreari
+ranunculos, argumento sit, quod saepissime in 58 arboribus ipsis ac
+potissimum in salicibus, quarum resecta capita sunt calidiora4,
+ranunculi caduci post imbres aestivos reperiuntur aeque ac humi.
+
+1. Alii: _appareant_. 2. Alibi: _non potest_. 3. Alibi: _derepente_. 4.
+Alius: _latiora_.
+
+CORONAEUS: Probabilius videtur, pulveris et atomorum copiam cum
+exspirationibus ac vaporibus impetu ventorum in mediam regionem
+subvehi, unde ranae ac lapides geniti saepe depluant. Cum enim Cremae
+tempestas me adolescente orta esset, lapides caducos cum imbribus
+depluisse constat, atque unum tanti1 ponderis exstitisse, ut decem
+libras aequaret2, glauci coloris ac sulphurei odoris; sed brevitas
+temporis, quo imbres in aëre coguntur, aperte convincit, ea aeque3
+daemonum opus esse ac4 ranunculi, quos in Aegypto coram Pharaone
+sortilegi excitarunt.
+
+1. Alius: _tantum_. 2. Alius: _exaequaret_. 3. Alius: _eaque_. 4.
+Alius: _ut_.
+
+FRIDERICUS: Si Deus animantibus sui generis propagandi potestatem dedit
+atque etiam ipsis1 elementis stirpium atque2 animalium producendorum
+vim indidit, quanto magis angelis ac daemonibus vim eandem adjecit?3 Id
+enim planum fuit4 ex illa ranarum procreatione apud Pharaonem5, quam
+verissimam fuisse scribit Moses.
+
+1. Alibi: _ipse_. 2. Alius: _et_. 3. Alius: _indidit_. 4. Alibi: _fit_.
+5. Alius: _coram Pharaone_.
+
+SENAMUS: Quid autem vetat, quominus procellas, tonitrua, fulmina,
+ventos a daemonibus cieri fateantur, si haec ab illis fieri concedimus?
+Sin haec ipsa naturae occulta conspiratione ac numine sine daemonibus
+fiant, illa quoque a natura pendere consentaneum est.
+
+OCTAVIUS: Antea semper existimaveram, ventos ac procellas a natura ipsa
+excitari, quousque cadaver illud Aegyptium, quod a me in navim illatum
+est, ex edicto naucleri in mare dejecissem; mox enim procellae
+violentissimae acquieverunt. Neque propterea id contigisse putarem,
+nisi nautarum omnium vocibus ac usu diuturno1 ipsisque nauticis legibus
+ac judiciis2 comprobatum et exploratum haberem.
+
+1. Alibi: _diurno_. 2. Alii: _indiciis_.
+
+FRIDERICUS: Recordor veteres Heracliti, Theophrasti ac Plutarchi1
+querelas, hominum diffidentiam et ἀπιστίαν obesse, quominus certissimam
+de rebus maximis et abditis cognitionem assequamur. Neque enim temere
+ac leviter assentiendum opinor, neque nimis pertinaciter dissentiendum.
+
+1. In vita Coriolani in fine. Plotinus in libro de anima et daemonibus.
+
+TORALBA: Cum diutissime in Peripateticorum decretis acquievissem ac
+multa plus auctoritati quam rationi tribuendum putarem, nihil me ab his
+erroribus aeque liberavit ac motus elementorum ac praecipue maris.
+Posuit enim Aristoteles1 quasi naturae miraculum, illud scilicet
+moventium ac mobilium extrema simul esse; quo fundamento concusso
+cetera quoque impulsu levissimo ruinam minantur et eo nos deducunt, ut
+angelorum ac daemonum immortaliumque omnium2 actiones alienas a natura3
+confiteri cogamur.
+
+1. Physicor. l. VII, c. 4. 2. Alibi: _animorum_. 3. Alius: _terra_.
+
+59 SENAMUS: Decretum illud non modo Aristotelis et philosophorum pene
+omnium autoritate, verum etiam tot ac tantis rationibus niti videtur,
+ut subverti difficillime possit. Nam si causas effectrices praesentes
+effectibus esse convenit, profecto moventis ac mobilis extrema simul
+esse necesse est; verum illud, hoc igitur. Cuncta quidem spiritum,
+spiritus musculos, musculi brachia, brachia fundam, funda lapidem,
+lapis bestiam aut quid aliud movet, fit tamen ut mobilium ac moventium
+extrema sint simul.
+
+TORALBA: Demus, hoc verum esse in exemplis his, falsum tamen est in
+magnete ferrum attrahente, in succino paleas eliciente, in naphta1
+ignes eminus concipiente, in torpedine piscatores stupefaciente, in
+hoste hosti pallorem aut ruborem excitante, in luna oceanum commovente,
+a qua tamen spatiis pene2 infinitis est avulsa.
+
+1. Alius: _nephite_. 2. Deest in aliis.
+
+SENAMUS: At vim illam seu magnetis seu torpedinis seu lunae ab extremis
+ad extrema per media penetrare, quis non videt? Argumento sit, quod
+ferrum a magnete longius aliquando distans, quam ut vis lapidis eo
+pervenire possit, non movetur.
+
+TORALBA: Sit ita, non propterea tamen piscatoris retia aut virga
+stupefiunt, nec item mare a luna, aër ab igne, aqua ab aëre agitatur,
+sed in summa coeli puritate ac tranquillitate oceanus fluit ac refluit,
+non quidem totus, ut plerique arbitrantur oceanum quasi animal spirare
+ac respirare, sed partes tantum littoribus propiores, aut quae non
+longissime a littoribus1 distant, oceanum aeque immobilem percipiunt,
+coelo tranquillo ac sereno, ut marmoream tabulam.
+
+1. Alibi inseritur: _discedunt, nam quae longissimis spatiis a
+littoribus_.
+
+SENAMUS: Aristotelis dictum ex1 ipsius scriptis sic interpretari
+possumus, ut mobilium partem moveri, partem quiescere velit, nam
+alterius pedis motus alterius quies futura est.
+
+1. Alibi: _ab_.
+
+TORALBA: Id etiam falsum in avium volatu reperietur, in telis
+missilibus, quae tota moventur, nulla sui parte stabili, falsum in
+coelestibus globis, qui toti circumaguntur, nec ulla pars eorum
+quiescit, ut perspicuis demonstrationibus docui1 et usu ipso compertum
+est. Jam autem ab ultima memoria exploratum habemus, exoriente luna
+supra horizontem exundare oceanum in aestuaria consueta sex horas,
+quibus ad circulum meridianum luna progreditur, declinante luna a
+meridiano, redire oceanum in alveos totidem horarum spatio, post
+occasum ab horizonte usque ad meridianum noctis circulum, influere
+rursus in eadem littora eodem temporis decursu, ac tum2 in alveum, luna
+ad horizontem redeunte, mirabili utriusque naturae consensu redire.
+
+1. Alii: _Eudoxi_ vel _edocti_. 2. Alius: _tandem_.
+
+60 SENAMUS: Neque constans mihi videtur, neque aequabilis ille motus,
+cum sole et luna conjunctis et oppositis fluxus oceani multo magis
+intumescat.
+
+FRIDERICUS: Hujus varietatis causas cum exquirerem, animadverti, lunam
+in coitu vel oppositu supremam excentrici1 apsida pertingere, in
+quadratis vero hypogaeum, quasi secum una2 traheret oceani gurgites,
+quo altius subvehitur a terris, quoniam non magis distat hypogaeum
+lunae ab oceano3, quam apsis4 lunae ab hypogaeo. Ex quo intelligitur,
+duplo5 intervallo lunam a terris abesse in auge6 excentrici, eoque
+magis situm fuerit in apside epicycli, sed7 in mari mediterraneo ac
+potissimum in Adriatici carceribus et augustiis nullus fere fluxus
+percipitur, tantisper luna in hypogaeo excentrici versatur, h.e. in
+trajectionibus quadratis, quibuscum luna propinquius8 abest a terris.
+
+1. Alius: _ex centri_. 2. Alius: _luna_. 3. Ptolomaeus lib. V, cap. 7.
+4. Alii: _ipsis_. 5. Alibi: _duplici_. 6. Alius: _hypogaeo_. 7. Alius:
+_seu_. 8. Alius: _propius_.
+
+SENAMUS: At efficacius mobile agitatur, quo propius est motori, vel1 in
+magnete vidimus graviores acus magnetem contingere, leviores a
+consequentibus contactu trahi.
+
+1. Alibi: _ut_ vel: _et_.
+
+FRIDERICUS: Imo lunam altius a terris subvectam oceanum quasi secum
+evehere consentaneum est.
+
+TORALBA: Hujus ergo agitationis oceani causam effectricem ad lunam
+referri videmus, quandoquidem motus aquarum ut rerum omnium gravium,
+rectus est ad centrum; alius est enim1 aquarum motus ab aëris2
+agitatione, alius item sine ulla commotione, tametsi rarior, ut Plinius
+de quodam Italiae lacu scribit, turbari3 ac fluctibus intumescere non
+modo sine ulla ventorum vi, sed etiam in summa coeli tranquillitate.
+Jam vero cum nulla res exanimis moveatur a seipsa, confitendum est, a
+daemonibus hanc agitationem aquarum cieri, atque eo pertinet illud4 de
+sagarum mirabili potestate:
+
+Et tonat ignaro coelum Jove vocibus isdem,
+Humentes late nebulas numerisque solutis
+Excussere comas ventis cessantibus, aequor
+Intumuit rursus, vetitum sentire procellas,
+Conticuit turbante Noto5.
+
+1. Alius: _etiam_. 2. Deest alibi. 3. Addit alius: _eum_. 4. Lucani
+Phars. 4. 5. Alius: _voto_.
+
+SENAMUS: Ut haec vera sint, quae mihi quidem ignota sunt, atque haud
+scio an cuiquam re ipsa comperta plane fuerint, non tamen ad exemplum
+debent trahi.
+
+CORONAEUS: Ne in singulis haereamus, demonstrandum est, opinor, aëris
+agitationem vel a sole vel ab animantibus vel a daemonibus excitari,
+quartum nihil est.
+
+61 TORALBA: Quemadmodum oceanum a luna, sic aërem a sole1 cieri ac
+moveri statuo. Et quemadmodum oceani fluctus augentur vel minuuntur
+aëris agitatione violenta, sic aëris motus ordinarius et naturae
+congruus saepe extraordinaria daemonum vi ac potestate conturbatur.
+
+1. Alibi: _Jove_.
+
+SENAMUS: Si ventus oritur ab exhalatione calida sicca, quae1 Noto
+obliquo proximam sibi deinceps impellit, ut Aristoteles tradit, non
+video, quam ob rem extraordinarias agitationes aëris impulsu daemonum
+constituere debeamus.
+
+1. Desunt haec septem sequentia verba in alio codice. 2. Alius: _motu_.
+
+OCTAVIUS: Antiquorum definitio visa mihi est multo verior, ut scilicet
+ventus sit aëris fluxus; plerique fluctum legere malunt, sed Graeca vox
+ῥεῦσις1 τοῦ ἀέρος, cum fluctu, quo κῦμα significatur, ambiguitatem
+tollit.
+
+1. Alius: ῥῦσις.
+
+TORALBA: Hanc definitionem, ut omnia1 physicorum decreta, convellens
+Aristoteles nulla probabili ratione ad exspirationes fumosas refert2,
+quibus tamen nihil magis insensibile, tempestate vero3 nihil violentius
+fieri potest. Quod autem natura fit, violentum esse nequit; videmus
+enim procellarum tantos impetus, ut silvae revellantur4, turres
+dejiciantur, aedificia subruantur, ingentes arbores turbinibus coelo
+delapsis distorqueantur, naves vorticibus rapidissimis in orbem
+circumactae demergantur, cum tamen aëris motus nec circularis sit, nec
+per naturam deorsum fereatur.
+
+1. Alibi: _omnium_. 2. Alius: _effugit_. 3. Alibi: _tamen_. 4. Alius:
+_releventur_.
+
+SENAMUS: Etiam vidistis, opinor, ac saepe legistis, exiguo pulvere
+nitri ac sulphuris, igne concepto, turres ingentes ac moenia funditus
+everti.
+
+TORALBA: Id quidem nec1 in subterraneis locis, ne penetratio corporum
+sequatur, sed nulla existere potest in aëris immensa raritate, ac
+propterea in turribus ac moenibus succutiendis ac evertendis per
+cuniculos illud praecipue cavetur, ne qua2 rima pateat aut fissura3.
+Jam vero expirationes illae non modo subtiles, quae propter sui
+tenuitatem sensum oculorum fugiunt, sed atra caligine densiores sursum
+rapiuntur levissime et graviorem superant aëris naturam. Ventus enim4
+obliquo modo5 fertur aut rapidissima vi deorsum e nubibus dejicitur.
+Non est igitur ventus ab exspiratione, quae suapte natura sursum
+nititur, unde nubium origo, quae cum vapore simul et exhalatione in
+regione gelida superioris aëris concreverunt, a quibus ventorum impetus
+sedari, non cieri consueverunt. Item6 si ventus esset ab exspiratione,
+cum semper a terris exoriatur, semper ab eadem plaga, non a contrariis
+aut diversis agitaretur. Item omnis exhalatio est calida, nullus ventus
+est calidus, ergo7 nulla exhalatio ventura ciere potest. Quin etiam8 eo
+frigidiores sunt venti, quo vehementiores; non est igitur ventus ab
+exhalatione9 calida. Item si ventus esset ab exspiratione, eo
+vehementius 62 perciperetur, quo major est exspirationum copia, i.e.
+aestate, qua terrae dehiscunt, ac potissimum meridianis horis. At
+utroque tempore venti conquiescunt, hieme vero et autumno
+violentissimae tempestates exoriuntur, tunc enim10 navigantibus clausa
+maria dicuntur, ut Plinius annotarit. Item vis procellarum in
+altissimis oceani gurgitibus saepius excitatur, ubi nulla exspiratio
+calida, sicca, sed omnia frigida, humida. Quibus argumentis tametsi
+Aristotelis opinio aperte convellitur11, apertius tamen demonstrari
+potest communi physicorum omnium decreto, quod scilicet nihil a se ipso
+movetur, alioquin unum essent12 actus et potentia simul et semel, ac si
+moveretur aër ab exspiratione, a se ipso moveretur13, cum nihil sit
+aliud14 exspiratio quam aër calidus fumosus. Non est igitur ventus ab
+exhalatione.
+
+1. Alius: _ne in subterraneis locis penetratio_. 2. Alius: _quae_. 3.
+Alibi: _scissura_. 4. Alius: _autem_. 5. Alius: _motu_. 6. Deest alibi
+hic sequens locus usque ad verba: _Item si_. 7. In codicibus: _ea_. 8.
+Alii: _in_. 9. Alius: _exspiratione_. 10. Alius: _etiam_. 11. Alius:
+_divellitur_. 12. Alius: _esset_. 13. Alibi: _movetur_, vel:
+_moveatur_. 14. Alibi: _cum sit aliud_.
+
+CURTIUS: Haec argumentorum copia satis evincit, ventorum origines
+exhalationibus non deberi, ac praecipue illud, quod hieme rigidissima,
+terris et aquis gelu concretis, ventorum vis multo major est, quam
+aestate hiantibus terris, ac meridie ipsa fervente aestate venti summa
+tranquillitate conquiescunt, ut etiam Aristoteles1 scribit et
+experientia cogit confiteri. Ac propterea pastor ille Theocriti2
+meridie vetat fistula ludere, quod et Pana metueret a venatione
+redeuntem, ne in greges et armenta bilem exerceret, quem Aristophanis
+interpres ἔμπουσαν interpretatur ac daemonium meridianum, τὸ δαιμόνιον
+μεσημβρινὸν, quia cum ab aëris agitatione daemones conquiescunt3, tunc
+in armenta, fruges, homines grassantur. Ob idem enim veteres atram
+meridie hostiam olim immolabant, ut Festus Pompejus scribit.
+
+1. Problem. Sect. de ventis. 2. Idyll. 4. 3. Alius: _interquiescunt_.
+
+SALOMO: Rabbi Salomo Jarchi, Gersonis filius, illud e Psalmis1 de
+daemonio meridiano interpretatur מִדְּבֶר daemonem, qui nocte media,
+מִקֶּשֶׁב vero, qui meridie a nocte media interficit, inde mos
+inolevit, meridie ac nocte media precibus Deum placare. Sic enim
+lyricus psaltes2: _Media nocte exsurgebam, ut laudem dicerem nomini
+tuo._ Idem alibi: _Vespere et mane et meridie narrabo mirabilia tua._
+Illud etiam animadversione dignum, quod venti locis fere omnibus
+scripturae sacrae Deo tribuuntur. Quin etiam de thesauris suis dicitur
+ventos promere et a quatuor coeli plagis ventos accire. Quo
+significatur, non ab ordinariis naturae causis ventorum vim ac impetum
+originem habere.
+
+1. Psalm. 90 (91), 6 sq. 2. Psalm. 118, (119), 62, 64, (55), 18.
+
+SENAMUS: Cur non eodem modo quo fluctus fluctum, ita fluxus aëris
+fluxum impellere possit?
+
+TORALBA: Illud quidem est Aristotelis captiosum argumentum; fluctus
+enim fluctum protrudit; sed ita cum aëre prius, vel ab animantibus vel
+a luna propellitur, ut saepius demonstratum est: ita quoque aër aërem
+impellere potest, sed oportet ab alio prius quam a seipso motus
+principium habere, scilicet a sole, vel ab animante, vel a daemone,
+alioqui et aqua et 63 aër aeque immobilia consisterent, ut saxa
+congruentem suae gravitati et naturae nacta sedem.
+
+OCTAVIUS: Illud quidem ab ultima antiquitate proditum scribit Seneca1,
+peculiarem quendam cuique regioni ventum attributum, quod fieri nullo
+modo posset, si ab exhalatione ventus ortum haberet.
+
+1. In quaest. naturalibus.
+
+CORONAEUS: Ego semper hac opinione tractus sum, praeter naturalem rerum
+ordinem singulari quoque Dei munere et concessu singulis regionibus et
+hominibus prospici et provideri, procellas vero ac tempestates
+violentissimas ad improborum ultionem a daemonibus excitari.
+
+TORALBA: Nil tam a natura alienum, quam quid violenter fieri, ex quo
+intelligitur, tempestates ac procellas, quibus elementa conturbantur,
+natura fieri non posse.
+
+SENAMUS: Si ventus daemonibus tribuitur aërem agitantibus, non
+exspirationibus calidis, quid est quam ob rem validissima tempestas ac
+ventorum violentia imbre levissimo sedatur? Nam ex eo perspicuum fit,
+vim illam calidam et siccam ab humida natura et frigida restingui1.
+
+1. Alibi: _restringi_.
+
+FRIDERICUS: Verum1 est, daemonum impurissimorum naturam aquarum2
+puritatem abhorrere, et a daemonibus obsessi nil magis exsecrantur,
+quam aquae aspersionem3, nec ullo certiore argumento sortilegi
+indicantur4, quam si aquae vinctis manibus ac pedibus supponantur,
+nunquam enim demergi posse usu diuturno exploratum est. Atque hoc
+indicio5 Germani judices adversus sagas uti consueverunt, quod Julianus
+Augustus6, cum in Germania fieri vidisset, spurios a legitimis hac7
+ratione judicari8 scripsit; cum tamen sortilegorum periculum fieret,
+atque eorum qui a parentibus daemoni prius9 dicati fuere, quam
+nascerentur, quos Veronenses Acheronticos pueros appellant.
+
+1. Alibi: _Verius_. 2. Alius: _aquam_; alius: _aquarum aspersionem_. 3.
+Alii: _respersionem_, vel: _puritatem_. 4. Alibi: _judicantur_. 5.
+Alibi: _judicio_. 6. In ep. ad Antiochum. 7. Desunt alibi haec duo
+verba. 8. Alii addunt: _a Germanis_. 9. Alibi: _primum_.
+
+TORALBA: Illud etiam mirabilius, quod Typhones venti, qui a Latinis
+turbines vocantur, non obliquo motu, sed e nubibus maxima1 vi dejecti,
+circumvolvuntur in orbem et excelsas arbores saepe contorquent, aceti
+conspersione fugantur.
+
+1. Alibi: _magna_.
+
+OCTAVIUS: An quia talium daemonum substantia est ignea? Nihil autem
+igni tam contrarium, quam acetum. Et quidem cum ea qua1 dixi tempestate
+jactaremur, apparebat quaedam ignea species, quae navem sursum deorsum
+lustrando aliquamdiu prostitit2 in prora, quam nautae tanquam daemonem
+infestum exsecrabantur.
+
+1. Alius: _quam_. 2. Alibi: _consistit_.
+
+FRIDERICUS: Veteres Helenam appellabant, mali ominis certissimum
+argumentum. Sin flamma duplex aspicaretur, Castorum et Pollucem
+salutaria 64 numina esse judicabant. Et quae flammae circa sepulcra,
+patibula, paludes vagantur, quas vulgus fatuos ignes appellat, daemones
+esse non dubito, quia homines nocturnis itineribus in aquas et1
+praecipitia deducunt, quique vocibus ac sibilis evocati derepente
+advolant ac temere vocantes enecant.
+
+1. Alius: _aut_.
+
+SALOMO: Nullum ad fugandas ejusmodi pestes aërias efficacius remedium1,
+quam humi prostrato vultu Deum adorare.
+
+1. Alius: _amuletum_.
+
+OCTAVIUS: Quaerenti mihi, cur spectra illa1 circa patibula ac sepulcra
+vagarentur, nihil verius occurrit, quam daemones illos esse cadaverum
+custodes, ut mihi persuasum sit, cadaveris furtum daemonem custodem
+persecutum fuisse ac me ipsum procellis excitatis2 ulcisci voluisse.
+Cujus rei argumentum nullum certius exstitit, quam quod ejecto e navi
+cadavere, non aliter quam Jona demerso validissimae tempestates momento
+conquieverunt, quae profecto vim daemonum ventos excitantium
+apertissime testantur.
+
+1. Alius: _species illae_. 2. Alibi: _exectatis_.
+
+FRIDERICUS: Multa physicis incredibilia sunt ob id, quod nihil praeter
+naturam in natura fieri gravissimo errore arbitrantur, ne abditas1 sibi
+causas ignorare videantur. At Olaus Magnus scribit, in Lapponia ultra
+mare Suecicum sagas et sortilegos cum nautis pacta mercede ventos
+vendere consuevisse, quod mihi fabulosum videretur2, nisi nautarum
+summa consensione pervulgatum3 esset experientiaque jam inde usque ab
+Homero compertum. Is4 enim Ulyssem scribit5 ab Aeolo rege vento donatum
+utre6 incluso, quo securius Ithacam navigaret. Sic quoque in Sardinia7
+nauclerus funiculum a saga triplici nodo8 constrictum accipit, pacta
+prius mercede. Cum a portu solvens vela facit, levis ventus flare
+incipit primo nodo soluto; si velocius ac plenis velis navim ferri
+velit, secundum nodum solvit; si procellas rapidissimas concitare,
+tertium nodum expedit.
+
+1. Alius: _incognitas_. 2. Alius: _videtur_. 3. Alibi: _provulgatum_.
+4. Alius: _Ipse enim etiam_. 5. Hom. Odyssea X. 6. Alius: _vitro_. 7.
+Alii: _Scandinia_, vel; _Scandinavia_. 8. Alii: _modo_.
+
+CURTIUS: Antea mihi fabulosa videbatur consimilis historia, quam apud
+Herodotum legere potuistis, ubi scribit magos Persarum incisionibus
+factis ventos ac tempestates compescuisse, cum regia classis in
+Graeciam invasisset.
+
+FRIDERICUS: Graeci, qui rerum veritatem fabulis texerunt, Aeolum regem
+ventorum conclusos ventos in antris habere fingebant; huc enim illud
+Horatii1:
+
+Sic te Diva potens Cypri,
+Sic fratres Helenae, lucida sidera,
+Ventorumque regat pater,
+Obstrictis aliis, praeter Japyga.
+
+1. Libro I. carm. Od. 3.
+
+CORONAEUS: Ex hac disputatione illud, opinor, colligimus: quoniam nihil
+a seipso moveri potest, oceanum a luna placido ac naturae congruente 65
+motu1, aërem a sole moveri, et cum nihil tam sit a natura alienum, quam
+quid violenter et impetu fieri, procellas ac tempestates daemonum vi ac
+potestate commoveri.
+
+1. Alius: _modo_; alius: _motio_.
+
+SENAMUS: Hoc quidem etsi concedamus, eadem ratione terrae concussionem,
+fulmina, tonitrua, lapsus ignium, daemonum actionibus1 tribuenda nobis
+erunt.
+
+1. Alii: _daemonibus_.
+
+OCTAVIUS: Quum terra suapte natura stabilis, ignis vero sursum
+rapiatur, consequens est lapsus ignium deorsum ac terrae labes et
+hiatus violenter fieri non suapte natura. Si non sunt haec naturalia,
+sequitur daemonum actionibus tribui oportere.
+
+SENAMUS: Saepe gravia sursum, levia deorsum feruntur, fuga vacui, aut
+ne corpora seipsa impediant eodem loco. Ita quoque fulmina, in mediis
+nubibus a calida sicca exhalatione concepta, cum frigidi et humidi
+vaporis mediaeque regionis naturam diu ferre non possint, fragore
+tandem erumpere oportet ac deorsum praecipiti casu1 ruere, unde
+tonitrua ac fulmina exoriuntur.
+
+1. Alibi: _cursu_.
+
+TORALBA: Senamus acceptam disciplinam a Peripateticis tueri pulcrum,
+deserere turpe putat. Et quidem ipse ea in sententia diu1 acquievi, sed
+ab ea vis argumentorum ac certissimarum demonstrationum me discedere
+coëgit. Nam qui fieri potest, ut tenuissimae ac mollissimae nubis
+fragore tanta tonitrua exaudiantur? Quod si fragore nubis tonitrua
+cierentur, semper tonaret, cum nubes vento rumpuntur ac dissipantur.
+Praeterea flammis e nimbo caliginoso erumpentibus, semper tonaret, at
+saepe usu venit, nimbos densissimos hiatu ingenti subito aperiri ac
+coruscationes ac fulgura clarissima sine ullo tonitru fieri. Postremo
+si fragore nubium tonitrua cierentur, nunquam tonaret sine fragore
+nubis, at saepissime tonat sine ulla nubium scissura aut ruptura, et
+continuo quidem tonitru, imo etiam sine ullis nubibus sereno coelo ac
+sine fulgure tonitrua exaudiuntur.
+
+1. Alibi: _dudum_.
+
+CURTIUS: Profecto Herennius duumvir1 Pompejorum coelo sereno ictus est
+fulmine2, quod cum Seneca3 saepius fieri animadverteret, testatum
+posteritati reliquit, ne quis Plinio ac Valerio idem scribentibus fidem
+derogare possit. Unde Lucanus:
+
+Et tonat ignaro coelum Jove.
+
+1. Alius: _decurio_. 2. Plinius hist. natural. II, 48. 51. 3. Quaest.
+natur. I, 31.
+
+FRIDERICUS: Ita1 quidem Toralbae argumenta mihi videntur frangere ac
+debilitare penitus Aristotelis de tonitru opinionem. Et quidem illi
+ipsi, qui sagarum coetibus affuerunt, summa consensione affirmant, si
+quis ritibus daemoniacis nondum initiatus illuc deferatur et
+exsecrandas devotiones abhorreat, repente daemonum ac sortilegorum
+concionem non sine ingenti tonitru dissolvi. Quin etiam antra sunt quam
+plurima, in quibus in summa 66 coeli2 tranquillitate tonitrua ab
+accolis et praetereuntibus exaudiuntur. Legistis, opinor, in
+labyrinthum Aegyptiacum ingredientes tonitrubus3 domesticis
+perterrefactos. Et quemadmodum coetus sortilegorum, ac dira sagarum
+venena sulphur resipiunt4, ita quoque loca illa, in quibus delapsa sunt
+fulmina, sulphuris odore teterrimo infestantur, ac lapides ipsos5
+fulmineos, daemonis6 arte fabrefactos, nihil nisi sulphur redolere
+vidimus. Jam vero quis adeo coecus, qui daemonum actiones in lapsu
+fulminis non perspiciat, cum tamen flamma, quo major est, eo velocius
+sursum abripiatur? Nec solum in casibus fulminum contra naturam
+daemonum7 vis perspicitur, verum etiam in obliquo et circulari et vago
+motu, neque tantum8 in eo, sed etiam in9 liquatione gladiorum integra
+vagina, in exustione suppellectilis arca clausa et illaesa, in pilorum
+e pudendis10 abrasione intacta cute, neque in iis modo, sed etiam in
+avulsione uxoris a11 complexu mariti et in12 innumerabilibus
+actionibus, quae alienissimae sunt a rerum natura, ut ea non nisi
+daemonum vel angelorum vi ac potestate, contra naturam fieri posse
+confitendum sit.
+
+1. Alius: _Illa_. 2. Deest in alio codice. 3. Alii: _tonitruis_. 4.
+Alibi: _recipiunt_. 5. Alibi: _ipsi fulminei ... fabrefacti_. 6. Alius:
+_daemonum_. 7. Desunt haec duo antecedentia verba uno codice. 8. Alibi:
+_tamen_. 9. Alius: _in liquefactione_. 10. Desunt haec in eodem codice.
+11. Alius: _e_. 12. Deest in alio codice.
+
+CUKTIUS: Triplices Jovis manubias antiqui theologi denotarunt, scilicet
+candidas, rubras, atras; primas quidem solius Jovis consilio fieri
+dicebant, quod essent innoxiae et quasi cohortatoriae. Id solum fulmen,
+inquit Seneca, placabile est, quod mittit Jupiter. Ad secundum
+credebant adhiberi Deos minores, i.e. inferiores Jove planetas, quod
+fulmen tametsi vulnus infligeret, attamen fiebat sine caede cujusquam.
+Ad tertium accieri Deos superiores, i.e. superiores stellas, non tamen
+sine hominum clade. Quod Plinius cum satis non perciperet1, re vera
+putavit ab ipsius Jovis corpore candidas decidere flammas, quod levius
+est, quam ut refelli mereatur.
+
+1. Alius: _perspiceret_.
+
+OCTAVIUS: Hunc integrandi1 supplicii modum secutum fuisse audio
+Timurbecum2, quem nostri Tamerlanem vocant, qui3 in urbium obsidionibus
+tentorio candido primo die utebatur, ut impunitas deditionem
+sequeretur, die sequenti rubro, quo denotabat caedem priorum ac
+magistratus futuram, tertio die atra tentoria stragem omnium
+significabant, si urbs expugnaretur.
+
+1. Alii: _irrogandi_. 2. Alius: _Temisculum_. 3. Alibi: _is enim_.
+
+SALOMO: Graeci fabulis rerum veritatem ab Hebraeis acceptam
+contexerunt. Quod enim Junonem aëris praesidem furias praecipites de
+medio aëre deturbare1 finxerunt, ne in coelum evolarent, nihil aliud
+significaverunt, quam inferiores mentes ac daemones suis quibusdam
+limitibus conclusos, ne supra nubium regionem erumpant, et a
+superioribus angelis ac potestatibus dejici ac deorsum in terram
+deturbari, eaque dejectione mortales terreri et 67 admoneri candido
+primum2 fulmine, innoxio tamen, post in fulminis vulneribus castigari,
+nonnunquam etiam clade illata sive uni homini, sive uni familiae, sive
+uni civitati, ut poena quidem ad paucos, metus ad omnes perveniret. Et
+innoxia fulmina Jovis consilio fieri dicebantur, ut bonitas Dei optimi
+maximi conspicua foret, quia per se veniam, largitiones, opes,
+scientias, omnia denique bona tribuat, magistratibus vero ac
+lictoribus, i.e. angelis ac daemonibus, judicia ac poenas irrogandas
+relinquat.
+
+1. Alius: _deturbari_. 2. Alibi: _primo_.
+
+SENAMUS: Ista quidem a vobis eleganter et peraccurate1 sunt explicata,
+sed non intelligo, cur daemones sequantur potius Aegyptiorum cadavera
+quam Graecorum, aut cur procellas ereptis illis cadaveribus potius quam
+aliorum excitare soleant. Nemo enim est, qui nesciat, cadavera navibus
+evehi et invehi sine tempestate consuevisse tum in Asia, tum in
+Graecia, tum etiam in Italia.
+
+1. Alius: _peracute_.
+
+FRIDERICUS: Ista quidem cadavera nondum sepulta; cum enim1 Theanus ex
+urbe Locrensium Thebas navigio delatus2 esset, ut Lysidis Pythagoraei
+cadaver, non ita pridem ab Epaminonda sepultum, in Italiam amicis
+flagitantibus reveheret, sacris manibus rite3 factis, admonitus est in
+somnio a Lyside, ἀκίνητα μὴ κινεῖσθαι nec sepulcra esse violanda nec4
+immobilia movenda.
+
+1. Plutarchus de daemonio Socratis. 2. Alibi: _perlatus_. 3. Deest in
+alio codice. 4. Desunt tria haec sequentia verba in alio codice.
+
+OCTAVIUS: Forsan daemones Aegyptii salutaria hominum generi
+medicamenta, quae ex illis cadaveribus eruuntur1, invident. Argumento
+sit, quod thesauros reconditos mira diligentia custodiunt et
+effodientes enecant. Scribit enim Philippus Melanchthon, Magdeburgi
+duodecim2 sortilegos thesaurum effodientes casu turris obrutos et in
+argentifodina3 Rosae4 plerosque a daemonibus subterraneis caesos5
+fuisse. Plenus est Georgius Agricola historiarum ejusmodi
+narrationibus, ac saepissime in fodinis daemones, pygmaeorum cubitali
+magnitudine, ab omnibus conspici tradit, quasi in metallis eruendis
+valde impeditos, huc illuc frusta terrae ac saxa volvere, nihil tamen
+metallarios terrere, modo ne rideantur6; id enim aegre ferre jam pridem
+Apulejus maximus sortilegus ac7 veneficus admonuit. Illud autem mihi
+mirum8 est, neminem unquam, qui daemonis consilio9 thesaurum
+conquisivisset10, reperisse aut reperto ditari potuisse.
+
+1. Alii: _capiuntur_, vel: _eximuntur_. 2. Alii: _sex_. In alio codice
+deest numerus. 3. Alius: _aurofodina_. 4. Deest in alio codice. 5.
+Alius: _caecos_. 6. Alii: _videantur_. 7. Desunt duo haec verba in uno
+codice. 8. Addit alius: _visum_. 9. Deest in uno codice. 10. Alibi:
+_inquisivisset_.
+
+CURTIUS: Profecto legibus Romanis denegantur pecuniae iis, qui
+exsecrandis sacrificiis aut alia quavis arte prohibita scrutantur
+thesauros.
+
+FRIDERICUS: Daemones terrestres, qui thesauris et cadaveribus custodes
+esse dicuntur, mendaciores et crudeliores esse Chaldaei tradunt, quia
+68 longius a puritate lucis et cognitione divina discedunt: Οἱ δὲ
+Χαλδαῖοι ψεύδειν φασὶ τοὺς προςγαίους δαίμονας, ὡς πόῤῥω θείας
+ἀποικιθέντας γνώσεως. Atque hos quidem Porphyrius1 sanguinis nidoribus
+supra modum inhiare scribit. Sic2 enim Ulysses, a Circe eruditus,
+scrobem complet cruore victimarum, nec sinit ullum circumvolitantium
+daemonum, quos Homerus3 ψυχὰς vocat, haustu cruoris4 ante satiari, quam
+Tiresias5 libasset.
+
+1. Libro II περὶ ἀπόχης τῶν ἐμψύχῶν. 2. Alibi: _Hic_, vel: _Hinc_. 3.
+Odyssea II. 4. Alibi: _cineris_. 5. Addit alius: _ante_.
+
+SALOMO: Hanc impietatem ac diritatem sortilegis usitatam divina lex1
+supra modum execratur, eosque qui cum daemonibus sic epularentur עַל
+דַמִים super sanguines.
+
+1. Levit. 19, 26. Ezech. 33, 26.
+
+FRIDERICUS: Quid si daemones illi sunt sceleratorum hominum1 animae,
+qui aut rapinis collectas opes, tenuibus2 utiles futuras, humi
+recondiderant atque in iis spem omnem collocarant, aut qui corporis sui
+saginandi suarumque libidinum explendarum nimiam curam haberent,
+cadaveribus quae olim adamaverant ac thesauris semper intenti, justa
+supplicia diuturno, cruciatu luant;3 aut qui4 in aedes ac turres cruore
+plebis construendas omnia studia contulerunt, iisdem turribus quasi5
+carceribus conclusi ac vincti poenas dependant? Nec mirum, si cum ad ea
+loca pervenitur, voces, tonitrua, suspiria, gemitus exaudiantur.
+Denique impuras mentes circa coenosas foedasque regiones versari ac
+vagari et tempestates ac procellas ciere non dubito.
+
+1. Deest in aliis. 2. Deest in alio codice. 3. Alius: _diluant_. 4.
+Alius: _quasi_. 5. Desunt haec duo verba antecedentia in alio codice.
+
+TORALBA: Causas earum rerum explicare difficile; illud tamen mirum mihi
+visum est, quod cum ex Hispaniis in Gallias iter haberem omniaque
+maxima, mediocria, minima lustrarem, juga Pyrenaeorum totius Europae
+altissima superans1, multa comperi naturae arcana, nihil tamen
+mirabilius eo lacu, in quem si saxum dejeceris, paulo momento coelum
+serenum atra caligine obscuratur ac fulminibus gravissimisque imbribus,
+grandine permistis, regionem totam infestat. Est etiam in monte Sacone
+Pyrenaeorum ara vetustissima, male cohaerentibus sibi lapidibus
+exstructa, quorum si quis vel unum loco moverit, repente tonitrua ac
+fulmina gravesque imbres excitantur. Et quoniam id saepe compertum erat
+gravi totius regionis detrimento, legibus sanctissime cavetur, ut
+peregrini ab accolis admoneantur, ne quid auderent2, capitali poena
+subjecta. Quae mihi cum incredibilia riderentur nec tamen capitis
+periculo3 experiri vellem, eo me scrupulo socius liberans:4 Jam,
+inquit, collectis frugibus licet id impune experiri. Itaque lapidibus
+altaris huc illucque disjectis, nemine conscio diffugimus. Non prius
+tamen in proximam vallem descenderamus, quam validissima fulmina ac
+tonitrua coelum 69 omne imbribus ac grandine miscuerunt, ut non
+immerito Thomas Aquinas, clarus etiam5 inter physicos, scripserit,
+daemones fulgura ac tonitrua ciere.
+
+1. Alius: _superarem_. 2. Alii: _audeant_. 3. Alius: _periculum_. 4.
+Alibi: _liberavit_. 5. Alius: _enim_.
+
+CURTIUS: Consimile est id, quod Plinius et Strabo narrant, tacta1 rupe
+Cyrenaica aut lapide in antrum Dalmaticum injecto, coelum nivibus2 ac
+fulminibus conturbari, quae nunc tamen desiisse accepi, perinde ut
+oracula Delphica, quaeque ex antro Trophonio et Lebadio exaudiri
+consueverunt, jampridem conticuere, ut Tullius3 scripserit: nihil sua
+aetate iis contemptius fuisse. Causas4 tam diuturni silentii
+Plutarchus5 ad daemonum occasum referri putat oportere.
+
+1. Alius: _fracta_. 2. Alii: _nubibus_, vel: _nimbis_. 3. Libro II de
+divinat. 4. Alius: _Cujus silentii tam diuturni causam_. 5. Libro de
+oraculorum defectu.
+
+SENAMUS: Si daemones hoc spectabile1 coelum, maria, terras, ignes
+conturbant, si territanto hominos tonitruis, fulminibus, procellis,
+turbinum impetu, terrae hiatibus ac portentorum inopinato concursu2,
+si3 legationibus divinis et humanis oberrant, si denique imperia,
+civitates, urbes, pagos, familias moderantur et evertunt, postremo
+hominibus singulis custodes et ultores adjecti sunt: videte, quanta
+daemonum et angelorum multitudo sursum4 deorsum in omnibus mundi plagis
+et in singulis stationibus collocanda vobis sit. Prospiciendum etiam,
+unde nobis tot angelorum ac daemonum promptuaria sufficere possint, ut
+sint ubique terrarum et coelorum quasi ministri ordinarii, vicarii,
+mediastini, quando nihil aeternum ac ne sempiternum quidem esse praeter
+Deum statuistis. Itaque providendum est de maritandis angelorum ac
+daemonum ordinibus, ut ex eorum connubiis soboles in demortuorum loca
+substituantur, aut5 magistratibus6 abdicantibus, aut stato tempore
+abscedentibus, aut munere simul et vita defunctis, novi veteribus
+substituantur7. Posuit enim Fridericus daemones utriusque naturae ac
+sexus, ephialtas inquam et hyphialtas, in sagarum cum incubis et
+sortilegorum cum succubis conjugatione.
+
+1. Alius: _spirabile_. 2. Alibi: _concussu_. 3. Alius: _si legationes
+divinas et humanas oberrant_. 4. Alibi: _seorsum_. 5. Alius: _ac_. 6.
+Alius: _magistratu_. 7. Alius: _sufficiantur_.
+
+CURTIUS: Hic Platonis dignitas agitur; cum enim posuisset, omnes animas
+simul creatas fuisse ad immortalitatem, ut vicissim corpora cadaverum
+occasu subirent, subjecit haec verba: Non, inquit, pauciores erunt
+unquam animi, nullo pereunte, neque plures. Quin etiam animos
+αὐτοκινήτους appellat. Quodsi mens est αὐτοκίνητος, erit etiam αὐτοφυὴς
+καὶ αὐτάρκης καὶ αὐταγαθὸς, quae tamen uni tantum Deo convenire Toralba
+demonstravit.
+
+TORALBA: Plato Phaedonem adhuc adolescens scripsit, Timaeum vero cum
+aetas ingravesceret jam sua, in quo sententiam mutasse videtur. Sic
+enim Deum loquentem inducit: Ego satum1 animorum dabo, satus2 dimittam
+in corpus. Certum enim animorum immortalium a Deo genitorum numerum nec
+augeri nec interitu minui scribit, sed perpetua quadam μετεμψυχώσει e
+corporibus ad corpora migrare.
+
+1. Alii: _statum_. 2. Alii: _satis_, vel: _satas_.
+
+70 CORONAEUS: Rem profecto difficilem Senamus, sed justam proposuit1,
+quam si explicaverit Toralba, ut omnia argute solet, non tantum Senamo,
+nobis omnibus, ut confido2, rem gratissimam facturus est.
+
+1. Alius: _poposcit_. 2. Alibi: _quod confidat_.
+
+TORALBA: Tibi, Coronaee, quicquam denegare nefas esse semper duxi, ac
+propterea meas ineptias mea1 facilitate proponere malo, quam illud2
+onus abs Te meis humeris impositum recusare. Sed cum disputatio de
+angelorum ac daemonum origine, statu, conditione, occasu a
+demonstrationibus procul abesse videatur, profecto haec ab Ebraeis, qui
+arcana divina ex ipsis fontibus et sacris laticibus hauserunt, earum
+rerum explicatio petenda nobis est, nec video, quis melius quam Salomo
+hoc praestare possit. Quod etiam Porphyrius ad Boëthium et Aristoteles
+ad Callisthenem, uterque diversis aetatibus, scripsere, rerum omnium
+origines ac reconditas scientias a Chaldaeis profectas, Chaldaea
+appellatione complectuntur Ebraei, qui origine Chaldaei sunt, sed
+arcana illa rerum divinarum, quasi thesauros, occulta quadam
+disciplina, quam illi3 Cabalam, Graeci autem, ni fallor, ἀκρόαμα
+appellant, sed abdiderunt, ut aditus paucissimis patere possit.
+
+1. Alius: _nimia_. 2. Alibi: _ullum_. 3. Alius: _ipsi_.
+
+SALOMO: Video Toralbam id, quod magna nostrorum omnium expectatione a
+Coronaeo ipsi1 delatum est, honesta specie excutere velle. Majores
+quidem nostrae gentis Chaldaeos2 fuisse agnosco et in Phoeniciam primum
+migrasse, unde Cadmus, quae vox ebraica Orientalem significat, litteras
+in Graeciam advexit3 ac rursus in Chaldaeam ab hostibus abductos multa
+divinitus didicisse, sed nihil accepimus, quod non sit omnibus omnium
+vocibus ac linguis toto terrarum orbe dissipatum ac pervulgatum, ut
+latere possit neminem.
+
+1. Alius: _delatum illi_. 2. Alius: _Chaldaicae_. 3. Alius: _invexit_.
+
+Quae cum Salomo dixisset, caeteri conticuerunt, quod hominem aetate
+gravem interpellare contra decus et dignitatem arbitrarentur. Sed
+CORONAEUS rupto silentio: Nihil abs Te, inquit, Salomo, scire
+desideramus, quam quod vestri mores, vestra disciplina, vestrae leges
+patiantur, et quoniam angustiae1 temporis longiorem disputationem ferre
+non possunt, differendum mihi commodius videtur, ut paratiores
+redeamus. Tum laudatorio cantico, fidibus, vocibus ac fistulis
+suavissime animos oblectati2, mutua consalutatione3 accepta
+discesserunt.
+
+1. Alibi: _angustia ... potest_. 2. Alius: _animum delectati_. 3.
+Alibi: _consolatione_.
+
+
+
+
+71 LIBER TERTIUS.
+
+
+Cum ad coenam Salomo tardius venisset, CORONAEUS illum intuens: Tuae
+te, inquit, salutis deinceps curam habere oportet, Salomo, ne cum tanto
+studio mentem pascis, corpus ipsum inedia contabescere patiare.
+
+SALOMO: Vereor, ut vobis, cum aetas ingravescat, jam in eo molestus
+sim, quanquam nihil prohibet, quominus me absente, dum1 tardius redeo,
+sessum eatis et ut jubeas, abs Te, Coronaee, peto.
+
+1. Alius: _cum_.
+
+Cum itaque consedissent, Coronaeus coeptam superioribus diebus
+Phaedonis lectionem persequi jussit, et cum eo loci venissent1, ubi
+Plato animas solutas corporibus a daemonibus eorumque ducibus judicio
+sisti et ad supplicia suis sceleribus digna trahi2 scribit, locum
+relegere, deinde finem legendi facere jussit.
+
+1. Alius: _venissem_. 2. Alius: _capi_.
+
+Tum coena peracta post laudatoria cantica ita orsus1: Loci hujus
+obscuritas, inquit CORONAEUS, mihi dubitationem injecit, cur antiqui
+tum Graeci tum Ebraei tanta obscuritate et caligine velarint sua
+scripta, ut vix ac ne vix quidem a sapientibus intelligerentur, quae
+tamen percepta mirabilem afferunt tum utilitatem, tum oblectationem.
+Nam Aesopus, fabularum scriptor antiquissimus, illecebris quibusdam
+animantium2 universam3 humnanae vitae rationem complexus est. Sic
+Pythagoras symbolis quibusdam allegoricis et illis carminibus, quae ob
+suam4 praestantiam χρύσέα ἔπη dicta sunt, Orpheus, Homerus, Hesiodus,
+Trismegistus5, Terpander et antiquissimi denique philosophi sapientiae
+suae6 decreta obscuritatis caligine contexerunt, quin etiam sacratiores
+litteras allegoriarum plenissimas vidimus.
+
+1. Alius: _exorsus_. 2. Alibi: _animantibus_. 3. Alius: _universae_. 4.
+Alius: _sui_. 5. Deest in aliis codicibus. 6. Deest ibidem.
+
+OCTAVIUS: Nihil verius ab Augustino1 dici potuit, quam illud: Ea demam
+miserabilis animae2 servitus est, signa pro3 rebus capere et supra
+corpoream naturam mentis oculum ad hauriendum lumen aeternum attollere
+non posse. Idem alibi4: Utilis est, inquit, scripturae auctoritas, cum
+diversas sententias parit.
+
+1. De doctrina christiana cap. 5, 10 et 11. 2. Alibi: _vitae_. 3.
+Alibi: _sine_. 4. Lib. II de civit. Dei.
+
+FRIDERICUS: Cum nihil perspicuitate utilius sit, haud scio an ullum in
+scriptore gravius sit vitium, quam, quae facillime possis, ea obscura
+tradere, ut liber Apocalypseos, qui tanta verborum ac rerum
+obscuritate1 implicatur, ut ne auctor quidem ipse, si reviviscat (quis
+qualisque fuerit, nondum constat inter eruditos), sua scripta quid
+velint, liquido affirmare ausit. Atque haec obscuritas Juliano
+Imperatori, Porphyrio, Proclo, Celso, ut Ebraeorum et Christianorum
+scripta calumniarentur, maximum praebuit argumentum.
+
+1. Alius: _ambiguitate_.
+
+72 CORONAEUS: Cum illa ratio scribendi veterum fere omnium communis
+sit, prospiciendum nobis est, ne absentes et indicta causa damnati a
+nobis videantur. At ne Julianus ipse quidem Augustus, is qui1
+παραβάτης, i.e.2 transfuga, cum a Christianis ad paganos defecisset,
+usurpatur, quantumvis Christianis infestus esset, Basilii Magni librum
+ante rejecit, quam legisset ac relegisset, ut epistola his tribus
+verbis scripta significavit: ἔγνων, ἀνέγνων, κατέγνων.
+
+1. Alibi: _isque_. 2. Desunt haec et septem sequentia verba in alio
+codice.
+
+CURTIUS: Ego duabus de causis potissimum existimo veteres sapientiae
+decreta verbis obscuris tradidisse: primum ne margaritae porcis, deinde
+ne res preciosissima, i.e. sapientia, sua vilesceret1 facilitate. Nam
+vulgaria fere contempta jacent, etiamsi preciosa. Extat Lysidis
+Pythagoraei epistola graviter querentis, quod plerique secretiorem
+philosophiam quasi meretricem prostituerent iis, qui2 mentis
+purgationem ne per somnum quidem capere possent, eosque non minore
+impietate obligari, quam si Dearum Eleusiniensium3 adyta profanarent
+aut aquam puram coeno conspergerent. Itaque Porphyrius Plotinum
+phthisi4 periisse scribit, quod contra jusjurandum Ammonis5 arcana
+divulgasset. Quin etiam Plato, cum rerum divinarum arcana Dioni
+scripsisset, letteras exuri jussit, quoniam6 ridicula, inquit,
+videntur, quae sunt admiratione dignissima. Et in epistola ad
+Archidamum, in qua de natura Dei scribit: φραστέον δὴ σοὶ αἰνιγμόν.
+Item Porphyrius: Tu vide, inquit, ne ista cum hominibus impuris
+communicari patiare, majus enim tibi quam mihi periculum impenderet;
+non enim aperte Dii, sed aenigmatice sua mortalibus tradiderunt.
+
+1. Alibi: _vilescat_. 2. Alius: _quae_. 3. Alius: _Eleusinarum_. 4.
+Deest in alio codice. 5. Alius: _daemonii_. 6. Desunt haec sex
+sequentia verba in aliis codicibus.
+
+SENAMUS: Alia mihi mens est, nam1 cum plerosque verborum obscuritatem2
+sic affectare videmus, ut admirabilitatem sui efficiant, sic enim
+seplasiarii notis Graecis, Arabicis verbis et Gothicis litteris
+utuntur, ut medicinam faciant confusiorem3, aut ne intelligentibus sui
+irridendi praebeant argumentum, neque enim facile carpimus, quae4 non
+capimus. Talem fuisse accepimus Heraclitum, qui tam obscure de natura
+scripsit5, ut Plato6 Delio natatore opus esse diceret. Is enim
+discipulos instruebat uno verbo σκότησον, quod Aristotelem7 quoque
+opera dedita fecisse legimus in libris τῶν φυσικῶν ἀκροαμάτων. Ac
+tametsi Plato caeteris apertius, interdum tamen obscure ita scribit, ut
+ne ipsum quidem, si reviviscat, sua scripta de numeris interpretari
+posse videatur, ac ea potissimum, quae libro de republica octavo
+scribit, in quibus interpretandis Theon uterque, Plotinus, Proclus,
+Jamblichus, Marsilius hircum mulgere videntur. Quid Aegyptia 73
+vanitate levius? Illa tamen deliramenta litteris hieroglyphicis sic
+texerunt, ut sacrata quaedam oracula viderentur.
+
+1. Alius: _nam cum_. 2. Alibi: _puritatem_. 3. Alii: _quaestuosiorem_.
+4. Alibi: _quod_. 5. Alius: _scripserat_. 6. Addunt alii: _ad ea
+intelligenda_. 7. Ita Gellius ex epistola Aristotelis ad Alexandrum M.
+scribit.
+
+OCTAVIUS: Sunt qui sua scripta neque a doctis, neque ab indoctis legi
+velint, ut Lucilius, ne alteri ob imperitiam rejiciant non intellecta,
+alteri nimis intellecta calumnientur.
+
+SALOMO: Senami reprehensio in sophistas quidem, non tamen in sapientes
+cadit, multo minus in eos, qui sacrae sapientiae decreta scriptis
+obscurioribus velarunt. Profecto Rabbi Moses Maimonides per sacra
+obtestatur lectores, ne arcana divulgari aut a profanis hominibus
+pollui patiantur.
+
+SENAMUS: Quid si peccandi argumentum et occasio ab obscuritate ipsa
+trahatur? Certe Salomonis scripta, quae ipse allegorias inscripsit,
+plerisque absurda videntur. Quid enim hoc sibi vult: Nequitia viri
+praestat mulieris bonitati? Illud enim foeminas a lectionibus sacrae
+scripturae quam plurimas1 avertit.
+
+1. Alibi: _quam plurimum_.
+
+SALOMO: Ebraeis dictio רַע malum et deforme significat, ut טוֹב bonum
+et pulchrum, quod Academici καλὸν καὶ ἀγαθὸν dicunt. Sic enim Sara
+dicitur a regibus expetita1 ad concubitum2, quod esset optima i.e.
+valde formosa. Innuit igitur sapiens3 eleganti allegoria, viros
+deformes formosis mulieribus praestare, item foeminarum blanditias
+pejores4 esse acerbis5 sermonibus virorum. Item animos corporibus
+excellere; mulier enim corpus allegorico sermone6 utique7 significat;
+item intellectualem facultatem, utcunque prava fuerit, praepollere
+cupiditati, quae bruta et mortalis anima dicitur. Huc enim pertinet,
+quod scribitur in Ecclesiaste8: _inter viros mille unum sapientem
+reperi, foeminarum ex9 omnibus nullam._ Id quidem de mulieribus nudo
+sensu intelligi non potest, cum sola Debora sua aetate et sola Hulda
+imperante Josia prophetiae ac sapientiae divinae muneribus inter
+sexaginta10 millia inertium virorum fruerentur11. Item appellatione
+viri formam naturalem, mulieris vero materiam intelligit, quam etiam
+saepe in proverbiis12 meretricem appellat, quae ut virorum, sic illa
+formarum multitudine delectatur. Plena sunt regis Salomonis scripta
+allegoriarum, in quibus interpretandis strenuum se praebuit Philo,
+moralia secutus, Leo Ebraeus naturalia. In utroque claruerunt13 Rabbi
+Moses Maimonides ac Talmudici scriptores. Hi tamen obscurius; at ne
+scriptis quidem sua prodidissent, nisi librorum interitum metuissent14.
+Et quoniam illa disciplina sola auditione percipiebatur15, קַבַּלַה
+dicta est. Id enim voluit Esdras16, cum dicit: _alia quidem
+pervulgabis, alia trades sapientibus._ Et quemadmodum plebi locus erat
+in atrio templi, a Levitis 74 discreto, sacerdotibus intra velum aditus
+erat, non caeteris Levitis, et uni tantum pontifici maximo in
+sacratissimum illum locum, ubi erat foederis arca; sic etiam sacri
+libri ita scripti sunt, ut ea, quae ad uniuscujusque salutem pertinent,
+cujusmodi est decalogus et omnia decalogo consentanea, facillime ab
+omnibus percipiantur17, scilicet jussa, vetita, poenae, judicia, festa,
+ritus, mores, quae omnia 613 capitibus continentur, tanta
+perspicuitate, ut patiantur dubitare neminem. Quae vero minus ad
+salutem faciunt, ut rationes occultae rituum ac sacrificiorum ac a
+doctis18 tantum quaedam vero non nisi a doctissimis intelligi possunt,
+ut quae a nostris appellatur Cabbala, i.e. scientia naturalium
+arcanorum, postremo omnium difficillima ad currum pertinet, qui ab
+Ezechiele ita scribitur, ut in ipso apparuerit coelestium orbium ac
+rerum divinissimarum admiranda descriptio, quam Moses, qui a nostris19
+aperta aquila dicitur, summis digitis attingere contentus, secretiora
+noluit explicare.
+
+1. Alibi: _repetita_. 2. 1 Mosis 12, 14. 39. 3. Alibi: _saepius_. 4.
+Alius: _diriores_. 5. Alibi: _acribus_. 6. Alius: _sensu_. 7. Alius:
+_ubique_. 8. Ecclesiastes 7, 29. 9. Alibi: _de_. 10. Judith IV, 4; 2
+Regum 22, 14; et 2 Chron. 34, 22. 11. Alius: _sexcenta_. 12. Desunt
+haec verba in alio codice. 13. Alii: _clarescunt_, vel: _clari sunt_.
+14. Alius: _metuerent_. 15. Alibi: _suscipiebatur_. 16. Esra lib. IV,
+c. 14. Nehem. IX, 9. 17. Addit unus codex glossam hebraicam cum verbis:
+_lex quae ore traditur_. 18. Alibi: _doctoribus_, vel: _doctioribus_.
+19. Desunt haec quatuor verba sequentia in aliis codicibus.
+
+SENAMUS: Si haec tam sublimia nihil habent utilitatis aut ejusmodi
+sunt, quibus carere facile possumus, illud usurpandum nobis est, quod
+psaltes lyricus: Non exquisivi, inquit, mirabilia et supra captum meum,
+sed humilis1 me gessi. Sin haec ad scientiam et sapientiam divinam
+profutura sunt, malevoli et ipsa invidia jejuni animi sit, thesauros
+abditos humanis usibus eripere ac verborum ambiguitate mentes
+imperitorum2 magis ac magis implicare.
+
+1. Alius: _humiliter_. 2. Addit alius: _erroribus_.
+
+SALOMO: Ne igitur1 a thesauri similitudine discedamus, legistis
+eleganter fictam Aesopi fabulam, qua paterfamilias jam moriturus
+liberos consolatur, qui2 tametsi non magnas opes ac latifundia legaret,
+thesaurum tamen in vinea sua latere affirmabat, quo suam inopiam
+cumulate sublevarent. Mortuo patre liberi summo studio ac labore
+conquirentes, cum nusquam thesaurum reperirent, vineam paternam aliud
+agentes cultissimam ac noxiarum herbarum purgatissimam reddiderunt,
+unde proventus uberrimos collegerunt. Ita quoque si divina scripta
+studiose legamus ac lecta saepius meditemur3, thesauros studioso
+incredibiles eruere licebit. Nam eo spectat regalis illa vox, qua David
+initio laudationum suarum summam felicitatem praedicat illius, qui
+assiduis cogitationibus die nocteque4 leges divinas contemplatur. Item
+precatur a Deo5, nubeculam oculorum sibi detrahi, ut admirabilem
+sapientiam divina lege comprehensam intueri possit. Fit enim illa
+mentis agitatione erga litteras divinas obscuriores, ut non solum a
+vitiis abstineamus6 ac verum7 decus amplectamur, verum etiam corpori
+salubritas, menti prudentia ac sapientia et cum immortali Deo
+arctissima connexio8 75 quaeratur. Illud vero gravius9, quod in eo ipso
+laus Dei agitur, cum ejus arcana pervulgata obsolescant, ut acute
+scripsit Salomo10: _Gloria Dei est_, inquit, _arcana celare, gloria
+regum arcana scrutari_11. Quod Tobias12 paulo aliter: _Praeclarum est_,
+inquit, _arcana regum celare et opera Dei laudare._ Nam opera Dei
+patent omnium oculis, arcana vero paucis.
+
+1. Alibi: _ergo_. 2. Alius: _quid_. 3. Alius: _meditamur_. 4. Alius:
+_noctuque_. 5. Psalm 68 (69), 18. 6. Alius: _abhorreamus_. 7. Alibi:
+_novum_. 8. Alius: _conjunctio_. 9. Alii: _gnavius_. 10. Proverbia XXV,
+2. 11. Alibi: _eorum celare_. 12. Tobias XII, 7.
+
+SENAMUS: At obscuritas non modo bonos a lectione detinere1, verum etiam
+improbos ad rerum divinarum contemptum excitare videtur. Cum enim
+Porphyrius arboris scientiae boni et mali fructus decerpere nullo modo
+posset, negavit in hortis illis deliciarum censeri debuisse fructum,
+aspectu quidem jucundissimum ac sapore gratissimum, sed tamen homini,
+quem Deus in illis hortorum umbraculis viriditatis2 collocarat,
+mortiferum ac pestilentem, multo minus homines a prudentiae cognitione
+vetito salutari fructu arceri debuisse, cum prudentia dux humanae vitae
+sola turpe ab honesto dividere3 possit. Quod autem scribitur, fructum
+vitalis arboris divino jussu ab horti viridariis avulsum, ne, si Adamus
+eo vesceretur, in aeternum viveret, in Dei optimi maximi contumeliam
+scriptum esse. Denique serpentis cum muliere ac Dei cum hominibus
+colloquia et absurda et incredibilia videri.
+
+1. Alius: _deterrere_. 2. Alius: _viridatis_. 3. Alibi: _dijudicare_.
+
+SALOMO: In disputationibus rerum divinarum illud inprimis prospiciendum
+est, ne quid cuiquam1 temere excidat, nihil enim gravius ac capitalius
+peccari potest. Illud autem usu venire solet iis, qui rerum humanarum
+fastu ac dialecticorum argutiis inflati omnia supera, infera, prima,
+ultima ingenii acumine ac subtilitate capere se posse confidunt, cum
+sine ope divina id consequi nemo queat. Quod sapientiae magister2 uno
+verbo significat: _Inquirit derisor sapientiam, sed frustra_. Quanquam
+Porphyrius, inscitia dicam an impietate, oracula divina calumniatur,
+quasi legislator prudentiam significaret et vitam beatam hominibus
+invidisse Deum, cum libro sequenti scripserit Bezaleelem spiritu
+divino, sapientia, prudentia, scientia et omni artium genere ab
+immortali Deo fuisse abunde cumulatum, quibus quidem donis ac muneribus
+omnes omnino virtutes continentur. Spiritus quidem divinus tribuitur
+Dei munere et concessu ad illustrandas humanae mentis caligines ac
+futura prospicienda. Sapientia vero pietatem ab impietate, prudentia
+bonum a malo, scientia verum a falso, ars utile ab inutili sejungit.
+Cum autem sapientiae princeps ab immortali Deo excitatus, ut quid
+vellet a se peteret, ille prudentiam petiit3, qua quidem turpe
+segregaret ab honesto, et cum qua homines ad Dei metum et venerationem
+cohortaretur: _Quoniam_, inquit4, _Deus sapientiam aliunde largitur,_
+76 _ab eo solo scientia et prudentia._ Idem alibi: _Fructus justi
+lignum vitae_, quam interpretatur sapientiam. Ac tantum abest, ut
+hominem a fructu vitali prohibuerit, ut etiam his verbis invitarit:
+_Forsan_, inquit5, _decerperet Adamus fructum vitalem, ut eo vescatur
+et vivat in aeternum._ Sic enim paraphrastes Chaldaeus consimili
+oratione utitur pereleganti figura. Ad Jesaiam conversus Deus: _Dic_,
+inquit6, _populo huic: audiendo audite, videndo videte, ne tamen
+cognoscatis; crassum reddito cor istius gentis et aures obtura, oculos
+obline, ne forsitan audiat, videat, intelligat et ad me conversus
+saluti restituatur._ Quorsum haec loquendi ratio, nisi quod semper
+nitimur in vetitum nec ardentius quicquam optamus, quam quae nobis
+eripi vel prohiberi videmus. Docet igitur Mosen ac Esaiam, quibus
+artibus miseros homines a facinorosa et conscelerata vita ad verum
+decus revocare ac saluti restituere debeant. Cave legibus divinis
+operam dare, cave sapientiae studiis incumbere, ne sempiternam ac
+beatam vitam adipiscaris; haec oratio apud homines improbos et cupidos
+efficacissima esse consuevit.
+
+1. Alius: _ne quicquam_. 2. Proverb. XIV, 6. 3. 1 Regum III, 9 sqq. 2
+Paral. I, 7. 10 sqq. 4. Proverb. II, 6. XI, 30. 5. 1 Mosis 8, 22. 6.
+Jesaiae VI, 9 sq.
+
+SENAMUS: Nulla res me diutius exercuit, quam arboris utriusque ac
+serpentis allegoria.
+
+SALOMO: Et graecis et latinis interpretibus est ignota. Ac tametsi
+quidam ex Ebraeis1 arcanos allegoriae sensus aperuerint, omnia tamen
+eorum studia inania futura sunt, nisi Deus mentes nostras ad haec
+peicipienda illustrarit.
+
+1. Philo in allegoriis biblicis. Leo Ebraeus l. III de amore.
+
+FRIDERICUS: Periculi plena res mihi videtur, sacrae scripturae
+litteras1 ad allegoriam deduci, ne rerum gestarum historia in fabulas
+evanescat.
+
+1. Alius: _sacras litteras_.
+
+OCTAVIUS: An ullum, Friderice, serpentis cum muliere colloquium fuisse
+putas? qui odio tam implacabili inter se certant, ut serpentis intuitu
+solo mulier abortum patiatur ac in turba virorum unam mulierem ad
+ultionem1 serpens petat ac persequatur. Nihil ergo2 verius dici potuit,
+quam illud: _Littera occidit, spiritus vivificat_3.
+
+1. Desunt duo haec verba in alio codice. 2. Alibi: _enim_. 3. 2
+Corinth. 3, 6.
+
+SALOMO: In sacris litteris historia pura saepe narratur, ut cum
+censetur populus et suis quibusque1 tribubus duces attribuuntur. Est
+etiam cum historia quidem2 narratur, sed praeter historiam allegoria
+latet occulta, ut cum Sara ancillam et filium rejiciendum suadet,
+theologi acutiores etiam cupiditatem renitentem virtutibus, cum filio
+peccato, a ratione dominante ablegari oportere docent, cum eadem
+ancilla domum redire ac Sarae morem gerere jubetur ab angelo, tum
+cupiditatis obsequium ac3 rationis dominatum interpretantur, ab
+intellectu agente. Hinc illa Dei vox ad Abrahamum: 77 Fac quaecunque
+dixerit tibi Sara, id est: ratio; cum etiam4 Sara contestatur5,
+ancillae filium haeredem non futurum, innuit etiam eos, qui vitiis
+inserviant et libidini, divina bona nunquam adepturos. Saepe quoque
+visiones ac somnia divina pro rebus gestis narrantur, in quo plerique
+suam navim afflixerunt, plerique6 etiam naufragium fecerunt, qui Deum
+cum hominibus quasi vigilantibus colloqui arbitrantur. Neminem enim
+unquam Deus allocutus est7 vigilantem, praeter Mosen, et quominus
+ambigeretur, perspicua Dei voce testatum habemus in ipsa lege. Ergo
+angeli vox ad Bileamum, aut asini loquentis in scriptura ad visa
+dormientis Bileami referenda sunt, et8 quaecunque Abrahamo et prophetis
+omnibus oracula data commemorantur, uno tantum Mose excepto, cui
+vigilanti locutus est Deus. Qua quidem ratione clarissima lux ad
+caliginem sacrarum scripturarum discutiendam accedit. Interdum
+allegoria facilis ac pura traditur, ut cum lex jubet9, praeputia
+cordium circumcidi. Saepe verba triplicem sensum prae se ferunt:
+vulgaris sensus ad captum imperitorum accomodatur, ut cum Salomo10
+vetat coram rege superbiam et arrogantiam prae se ferre, secretiore
+sensu ad Deum pertinet, ad quem abjecto et humili habitu accedere
+oportet; semper enim Salomo significat Deum regem11, nisi Dei vox cum
+rege conjungatur, ut illud: _Cor regis in manu Dei est_12. His autem
+verbis Deus significatur: _Ne_, inquit, _cogitatione tua vituperaveris
+regem, nec vituperes in penetralibus lecti tui divitem; volucres enim
+coeli efferent13 vocem et avis allata rem vulgabit_14. Quibus verbis
+vetat de Deo impie cogitare. Lectus enim in sacris allegoriis15 corpus
+humanum significat, volucrum autem vox daemones, tametsi volucres16 et
+pro angelis accipiantur, ut apud Jesaiam17 angeli quoque ac daemones
+avium appellatione saepe significantur. Nam utrique custodes vel
+lictores hominibus additi cogitationes occultas atque intimos sensus
+nudant, ne quod inultum scelus ac pia cogitatio sine praemio
+relinquatur. Chaldaeus paraphrastes18 haec Salomonis verba
+interpretabatur de angelis Raziele et Elia19, quos occultissima quaeque
+scelera patefacere scribit.
+
+1. Alius loco horam duorum verborum: _singulis quoque_. 2. Omnes
+codices: _quaedam_. 3. Alius: _tum_. 4. Alius: _ita_. 5. Alius addit:
+_maritam_. 6. Alius: _plures_. 7. Numeri XII. 8. Alii: _ut_. 9. 5 Mosis
+10, 16. 10. Proverb. 25, 6. 11. Alius: _regis appellatione_. 12.
+Proverb. 21, 1. 13. Alius: _volucris ... efferet_. 14. Eccles. 10, 20.
+15. Psalm. 9 (8), 24 (25), 103 (102), 143 (142). Jobi 38, 46. 16. Alius
+addit: _interdum_. 17. Jesaiae 46, 11. 18. In cap. 10, 20 Ecclesiastis.
+19. Unus addit: _sacerdote magno_.
+
+SENAMUS: Acutissime Salomo Salomonem interpretatur, sed quis hanc
+interpretationem divinare potuisset?
+
+OCTAVIUS: Ego locum hunc de volucribus, qui cogitationes et intimos
+sensus regi aperiunt, ad eos reges pertinere duco, qui domesticos
+daemones sibi vel sese illis adjunxerant, a quibus omnia omnium dicta,
+facta, cogitationes perinde intelligunt, ut ab illis spectatoribus,
+quos veteres tyrannorum ὀφθαλμοὺς καὶ ὦτα ἀρχόντων appellabant; nullum
+enim tyranni secretius habent arcanam.
+
+78 SENAMUS: Si tantum potuissent aves illae ac volucres sive daemonicae
+sive angelicae, quid est quam ob rem Neroni, sacrilegorum1 ac
+tyrannorum maximo, conjurationem Pisonis patefacere noluere? cum Simoni
+mago ac daemonibus conjunctissimus esset, ut Plinius et Irenaeus
+tradunt.
+
+1. Alibi: _sortilegorum_.
+
+FRIDERICUS: Nihil daemones injussi faciunt nec ullius occulta scelera
+nudant, nisi Dei jussu et angelorum superiorum1 potestate.
+
+1. Alibi: _superiore_.
+
+CORONAEUS: Cum solius Dei proprium sit, intimos omnium sensus et
+animorum occultos recessus pervestigare, ut quidem rex Salomo
+dedicatoria oratione declarat aperte, quid angelis et daemonibus illis
+opus ad secretiores mentis latebras pervulgandas?1
+
+1. Alius: _evulgandas_.
+
+CURTIUS: Extat profecto Thaletis elegans in hanc sententiam oratio; cum
+enim rogaretur, an qui scelerate quid agat, Deum latere potest? At ne
+cogitans quidem, inquit; Graeci melius: εἰ ληθοι θεοὺς ἄνθρωπος ἀδικῶν,
+ἀλλ᾽ οὔτε διανούμενος, ἔφη.
+
+SALOMO: Diximus ante ac dicendum saepius est, Dei majestatem angelorum
+ac daemonum officiis quodammodo augustiorem videri, quam si per se
+ipsum solo nutu, sicut1 potest, omnia procuraret2. Ac tametsi solus
+omnium occultissimos sensus retegit, singuli tamen angeli singulis
+hominibus custodes additi, sensus intimos aperiunt, non item aliorum
+cogitationes. Item daemones, quibuscum sortilegi in nefarium societatis
+foedus coiverunt3, eorum sensa plane intelligunt. Argumento sit, quod
+qui sortilegi ad rectam cogitationem aut Dei metum paulo momento
+convertuntur, repente a daemone sese conturbari4 confitentur. Sin vir
+bonus ad pravam cogitationem deflexerit, subinde sentit5 in ipsis animi
+sensibus magistrum ac paedagogum, qui a turpi cogitatione illum avertat
+aut etiam auris dextrae tinnientis levissima vellicatione aut6
+punctura, quam innuit poëta his verbis: _Cynthius aurem vellit et
+admonuit._ Quod Socrates7 a daemonio familiari vel potius ab angelo
+sibi fieri praedicabat, dextra quidem suadendo, sinistra dissuadendo,
+aut orbiculo lucido interdiu aut ignea specie noctu, aut etiam
+levissimo strepitu admoneri. Quae facillime percipiuntur ab iis, qui
+spiritu Dei patiuntur se duci. Si non pareat admonitus, terretur
+somniis matutinis, quae ab Ebraeis matutinae castigationes appellantur.
+Si ne hac quidem cogitatione8 ab impiis cogitationibus deducitur,
+angelus ultionem reposcit, accusatione proposita, ut nemo innocens
+damnari aut ullum9 scelus inultum, nisi facti pigeat, relinqui
+videatur, judicia constituuntur, daemonibus etiam quasi lictoribus
+destinatam sibi praedam deposcentibus, quam10 Deus illis permittit. Huc
+enim pertinet illud11: _Ascendit leo de cubili suo, praedo gentium
+surrexit._ Item12: _Percussit eos leo de silva,_ 79 _lupus vespertinus
+vastavit eos, pardus vigilans supra civitates eorum._ Item: _Quis dat
+escam pullis corvorum vociferantibus ad illum?_13 i.e. divinae
+majestatis carnificibus ac tortoribus sceleratorum vindictam
+petentibus, Quod alibi14 apertius scribitur: _Spiritus ad ultionem
+creati sunt, qui furoris sui flagella vibrant._ Item15: _Misit Deus
+spiritum malum inter Abimelech et cives Sichem._
+
+1. Alibi: _quomodo_. 2. Alius: _percurreret_. 3. Alibi: _inierunt_. 4.
+Alius: _confitentur_. 5. Alibi: _sentiet_. 6. Alius: _et_. 7.
+Plutarchus in libro de daemonio Socratis. 8. _Ratione_ legunt alii. 9.
+Alii: _illud_. 10. Alius: _quae_. 11. Jerem. IV, 7. 12. Jerem. V, 6.
+13. Psalm. 147, 9. 14. Psalm 78, 49. (Jes., 19.) 15. Jud. 9, 23.
+
+SENAMUS: Antiquissimi quoque theologi pullos corvorum, a parentibus
+desertos, divina bonitate et procuratione nutriri summa consensione
+tradunt, eoque pertinere dictum illud: _Qui dat escam pullis corvorum?_
+
+SALOMO: Error inde manavit, quod phrasin ebraicam, quae Graecis quoque
+communis est, latini theologi non perceperunt1. Nam filios corvorum pro
+corvis, ut filios prophetarum pro prophetis, filios sanguinum, filios
+injustorum pro impiis ac sicariis acceperunt. Sic enim Ebraei בְנֵי
+אָדַם filii hominum i.e. homines, et Graeci παίδες ἰατρῶν pro medicis.
+Sic etiam illud: Quem dicunt homines esse filium hominis, i.e. quem
+dicunt esse hominem2?
+
+1. Alibi: _perceperint_. 2. Matth. 16, 13.
+
+TORALBA: Eo quidem errore me Salomo liberavit, ut ingenue illum
+acceptum feram; at mirum mihi ante videbatur, quam ob rem corvi pullos
+famelicos deserere putarentur ob id tantum, quod recentes exclusi non
+plane nigri essent, cum pleraque animantium nascentium genera colorem a
+parentibus alienissimum habere videantur, quae tamen incredibili studio
+a parentibus nutriuntur. Nam cygni senio candidissimi pullos excludunt
+fuscos, et tantum abest, ut corvi1 pullos ab alimentis desertos
+patiantur, ut etiam cornicem incubantem a masculo et pullos jam
+volantes a foemina pasci Aristoteles2 ipse ac Plinius3 fateantur4.
+Itaque Apollonius apud Philostratum Euripidis versum modice castigans:
+ἁπᾶσι τοῖς ζωοῖσιν ἡ ψυχὴ τέκνα, cum ille tantum hominibus tribuerit,
+i.e. τοῖς ἀνθρώποις.
+
+1. Alibi: _corvos_. 2. Historia animalium VI, 5. 3. Histor. natural. X,
+12 et 60. 4. Alius: _fatentur_.
+
+SALOMO: Eodem sensu scribit Psaltes lyricus1, Deum escam leoni petenti
+largiri. Cur leoni potius, animantium ferocissimo, qui parcissimus est
+in cibo, neque nisi quarto quoque aut ad summum alternis diebus
+pascitur, quam exarmatis ovium et caprarum gregibus, hominum usui
+maxime necessariis2? Alibi de catulis leonum3, nam si re vera de
+catulis ageretur, aeque matris ut aliorum animantium ubera sufficiunt,
+quanquam alius quoque4 est locus de corvis, quo facile vulgatus error
+refelli possit: Quis parat venatum corvis, cum ejus pulli ad Deum
+clamant et cibo carentes huc illuc oberrant5? Haec igitur ad daemones
+pertinent, qui praedam sceleratorum sibi conquirunt6 nec nisi divino
+concessu rapiunt. Eo pertinet et illud Salomonis7: _Corvi apud
+torrentes eruant oculum et aquilae_ 80 _vorent eum qui patrem deridet
+et despicit obsequium matris_. Quae allegoria praeter sensum vulgarem
+significat daemones elementares hujus mundi, qui revera torrens est
+materiae fluentis, caecitate animi ac furore torquere, luce mentis
+extincta eorum, qui Deo parenti rerum omnium contumeliam et piae matri,
+legibus naturae, vim inferant8. Nam patris appellatione Deus, matris
+vero natura significatur apud Salomonem. Illud etiam adversione dignum,
+quod oculum dixit, non oculos; nam singulari voce oculus mentem
+significat. Sic etiam Bileamus vates uno oculo acutissime videre
+dicebatur, quoniam rerum publicarum mirabiles conversiones tribus
+circiter annorum millibus praevidit9 ac praedixit. Sic enim10 Chaldaeus
+interpres.
+
+1. Psalm 103 (104), 21. 2. Oppianus de venatione, libro III. Plinius H.
+Nat. lib. 8. 3. Jobi 38, 39. 4. Alius: _etiam_. 5. Job. 38, 41. seq.
+39, 1. 6. Alii: _congruunt_. 7. Proverb. 30, 17. 8. Alius: _inferunt_.
+9. Alibi: _providit_. 10. Alius: _etiam_.
+
+SENAMUS: Si corvorum appellatione μελανοδαίμονας licet1, etiam cygnorum
+verbo λευκοδαίμονας licebit interpretari, quales in Africa Leo Afer2
+versari scribit, ut Aethiopes a daemonibus, colore opinor,
+distinguantur.
+
+1. Alius: _licebit_. 2. In descriptione Africae.
+
+OCTAVIUS: Tametsi1 daemones saepius atrati apparent, ut non modo
+nostri, sed etiam antiquissimi2 scriptores ab ultima memoria prodidere,
+quales fuere3 daemones, qui Dioni4, qui Cassio Parmensi, qui sortilegis
+saepissime visi sunt, non tamen opinor, propterea daemones corvorum
+appellatione significari, sed quia daemones corvorum in modum cadavera
+consectantur, ut de cadaveribus Aegyptiorum superius dictum est, ac de
+spectris, quae circa sepulcra ac patibula vagantur.
+
+1. Alibi: _Etiamsi_. 2. Addit alius: _quoque_. 3. Alibi: _fuisse_. 4.
+Plutarchus in Dione. Valer. Max. lib. V.
+
+FRIDERICUS: Imo etiam quia daemones cadaveribus ipsis ad hominum
+perniciem et nefarios concubitus cum sortilegis abutuntur; quod enim
+Augustinus1 omni asseveratione confirmat ac summae imprudentiae esse
+scribit, daemonum cum hominibus concubitus negare, tot ac tantis
+exemplis et indiciis testatum habemus, ut Sprengerus2 scripserit,
+stryges innumerabiles, priusquam extremo supplicio dederentur, summa
+consensione nefariam illam copulam confiteri. Quin etiam Franciscus
+Picus scribit, duos sacerdotes sua aetate flammis exustos, quorum alter
+annos3 amplius triginta, alter quadraginta cum daemonibus concubuisse
+fatebantur, cum prius uterque convictus esset et confessus plurimos se
+infantes daemonibus mactavisse, ne insuetum videatur, quod Aristoteles
+scribit, fuisse in Ponto mulierem, quae exenteratis foeminarum
+gravidarum visceribus embryone vesceretur. Huc etiam pertinet illud
+Horatii in arte poëtica:
+
+Neu pransae Lamiae vivum puerum extrahat alvo.
+
+1. Lib. 18 de civit. Dei. 2. In malleo maleficorum. 3. Alibi: _annis_.
+
+CURTIUS: Mihi venit in mentem, quod Pausanias in Phocicis1 scribit,
+apud Cretenses legibus cautum fuisse, ut maritorum cadavera, quae 81
+cum viduis concubuerant2, capitali judicio quasi viventia plecterentur
+ac ferro candente eorum capita configerentur3, deinde cadavera
+exurerentur nec aliter a concubitu viventium arceri potuisse ac
+propterea κατεκανὰς daemones appellatos fuisse.
+
+1. Alius: _Pharsalicis_. 2. Desunt quinque haec sequentia verba in alio
+codice. 3. Alibi: _foderentur_. 4. Fortasse legendum est: κορακίνας,
+vel: κορακείας.
+
+OCTAVIUS: Oportuit igitur daemones cadaveribus resumtis ad concubitum
+abuti ac propterea corvos appellari, quod cadavera sectarentur et
+atrati apparerent.
+
+SALOMO: Quaecunque causa sit, planum est, daemones in scripturis etiam
+populos Aethiopum appellari, sic enim interpretes LXXII verbum עִיִים
+daemones interpretantur: Aethiopes1, et alibi: _Tu confregisti capita
+Leviathan, dedisti escam eum populis Aethiopum_, ubi etiam עִיִים
+propriam daemonum appellationem interpretantur Aethiopes, ut ambigua
+voce arcanum tegerent. Leviathan vero LXX vertunt δράκοντα, qui
+princeps eorum esse dicitur, qui non cadavera, sed mentes ipsas
+impiorum ad supplicium deposcunt, ut Behemoth princeps eorum daemonum,
+qui de corporibus ultionem accipiunt. Uterque significatur2 ab
+Ezechiele3 appellationibus regum Aegypti et Assyriae his verbis: _Sic
+dicit dominus: ecce ego contra te Pharao, rex Aegypti, draco magne,
+recubantem in medio fluviorum tuorum, qui dixisti: meus est fluvius et
+feci mihi. At ego ponam hamos in maxillas tuas et efficiam, ut haereant
+pisces fluviorum tuorum squamis tuis; excutiam Te in desertum et omnes
+pisces fluviorum tuorum, eris bestiis terrae et volucribus coeli
+cibus._ Jesaias vero apertius4: _In die illa_, inquit, _visitabit Deus
+gladio suo grandi, duro ac robusto Leviathanem serpentem vectem et
+Leviathanem serpentem flexuosum ac trucidabit draconem marinum._
+Utriusque Leviathanis et Behemothi potestas explicatur ab Esdra5, quae
+verbis allegoricis ac diffusa narratione Dei verbis ad Jobum6 fuerat
+expressa: _Tum_7, inquit Esdras, _animantia duo parasti, quorum uni
+nomen imposuisti Behemoth, alterum vocasti Leviathanum, et alterum ab
+altero disjunxisti, unam partem assignasti Behemoth, quae tertia die
+siccata est, ut habitet in ea. Leviathani vero tribuisti unam8 partem
+humidam, quam belluam parasti, ut esset quae devoraret, quos velles._
+Nam haec verba Ezechielis: _Meus est fluvius_, i.e. formarum in materia
+fluxa et caduca interitus. Is tamen dicitur prima rerum origine a Deo
+creatus fuisse, item9: _Ego vastatorem creavi ad perdendum._ Consimilis
+est illa Dei vox ad Pharaonem: _Excitavi ego Te_, 82 _ut ostenderem in
+Te meam potentiam10 atque nominis mei fama toto terrarum orbe
+dissiparetur._ Praeter historicam veritatem Pharaonis appellatione
+significatur Leviathanus ille, ut Ezechiel interpretatur, qui materiae
+fluentis formas corrumpit, quas nihilominus assidue sua bonitate
+reparat ac reficit naturae parens optimus maximus. Item in
+sternutationibus Leviathani lumen collucet, ex ejus ore ignis lampades
+egrediuntur et mare commiscet ut mortarium. Non est dominatus in terra,
+cui morem gerat, item factus est ut nihil metuat et ipse regem agit in
+superbos. Sternutationis verbo tonitrua, lumine et ignibus fulmina et
+coruscationes, maris commixtione procellas et tempestates innuit.
+
+1. Psalm 72, 9. 74, 15. 2. Alibi: _accipitur_. 3. Ezech. 29, 3 sqq. 4.
+Jes. 27, 1. 5. Esdrae lib. IV, cp. 6. 6. Jobi 39 sq. 7. Alibi: _Tunc_.
+8. Alii: _secundam_, vel: _septimam_. 9. Item: Jobi 26. 39, 40. 10.
+Alibi: _patientiam_.
+
+CURTIUS: Hunc opinor Leviathanum Orpheus, sortilegorum parens, draconem
+maximum, Pherecydes Ophyoneum appellavit, unde a veteribus cultus
+draconis Aesculapii manavit, quem adhuc in supplicationibus plerique
+populi circumferre consueverunt.
+
+SENAMUS: Haec quidem Salomo perbelle, si1 demonstratione ulla
+niterentur.
+
+1. Alius addit: _modo_.
+
+OCTAVIUS: Majorem profecto fidem mihi faciunt, quae Salomo ex abditis
+sacrae philosophiae arcanis et ab oraculis divinis sanctissimorum
+prophetarum promsit, quam quae ab Euclidis demonstrationibus manant,
+quae tamen nonnisi multis postulatis et concessis conficiuntur.
+
+TORALBA: In rebus tam arduis et a communi sensu remotis non exquisitam
+argumentorum subtilitatem exquirere debemus neque exigere, sed ea, quae
+prodita sunt a sapientibus, qui arcana Dei sapientissime
+conquisiverunt.
+
+CORONAEUS: Non exigimus angelorum hierarchias ac repositoria daemonum,
+quae non scio an satis prudenter a Dionysio1 ac Wiero2 conscripta3
+fuerint.
+
+1. De coelorum hierarchia. 2. De praestigiis. 3. Alius: _descripta_.
+
+SALOMO: Nihil in rebus tam obscuris affirmare velim1, nec aliud
+commemorare quia vobis melius quam mihi cognita sunt, quippe qui ex
+iisdem fontibus quibus ego haurire potuistis, scilicet uni aeterno Deo
+non solum2 angelorum, sed etiam daemonum creationem deberi, et
+quemadmodum duo principes angelorum Seraphim3 Creatori potentissimo
+adstare dicuntur, ad largitiones, lucis effusiones, praemia, vitam
+inferiorum angelorum et siderum officiis tribuendam; sic etiam duo4
+sunt bis oppositi, quasi superiorum magistratuum praecipui lictores ac
+ministri, Leviathanus ac Behemothes ad poenas infligendas seu supplicia
+irroganda, sive frugum calamitate, sive pecorum interitu, sive clade
+bellorum, sive regionum vastatione, sive popularibus 83 morbis, sive
+urbium excidio, sive elementaris totius mundi eversione, quae tamen non
+aliter fiunt quam divinis decretis, ne quis daemones accuset aut
+metuat: _Ne accuses_, inquit ille5, _servum apud dominum suum, ne forte
+maledicat tibi et offendas._ Qua eleganti allegoria significat, non
+incusandos esse angelos ac daemones, qui nullas nisi jussi calamitates
+inferunt, nec nisi jussa Dei decreta exsequuntur, sed potius se quemque
+accusare ac de flagitiis confiteri oportet6.
+
+1. Alibi: _nolim_. 2. Alius: _tantum_. 3. Jesaiae 6, 2 et 6. 4. Jes. 6
+et Zach. 4 add. 44 filios duos olei, qui effundunt aurum in candelabrum
+septuplex, scilicet septem planetarum, a quibusA elementorum coelestium
+vis derivatur. 5. Proverb. 30, 10. 6. Sigebertus Vincentius in Speculo
+libro 76, c. 38.
+
+A. Alius: _Quibus ad elementaria_.
+
+FRIDERICUS: Est in agro Moguntino pagus, quem daemon nescio quis
+lapidator triennio vexavit, ad1 extremum declaravit, populum ob unius,
+quem nomine denotavit, capitalia scelera conflictari, ut ei necesse
+fuerit domo excedere, sed in quacunque domo exciperetur, domus igne
+deflagrabat, ut brevi omnia domicilia pagi variis incendiis consumta
+fuerint.
+
+1. Alibi: _ac postremum_.
+
+SALOMO: Graviter tamen peccatur ab iis, qui daemones metuunt, gravius
+etiam qui colunt, ne vapulent, quasi daemones arbitri ac judices essent
+poenarum, quae irrogantur. Quae detestabilis impietas inde manavit,
+quod Beelzebub mundi hujus principem arbitrantur. Hinc Manichaeorum,
+qui duos mundi principes statuerunt, profligatissima pestis. Quorsum
+enim Deus ad Pharaonem: _Ut intelligas_, inquit, _quod terrae dominus
+sum_1. Item: _Leviathan iste, quem formasti ad illudendum ei_, nisi ut
+persuasum habeamus, dominatum elementaris mundi aeque ac coelestium
+corporum, angelorum ac daemonum penes Deum aeternum esse. Illudit autem
+Leviathano, cum ea quae daemonum officiis corrupta sunt ac detrita vel
+afflicta, continua bonitate ac potestate excitat2. Nam quo plures
+Pharao daemoniacus Israëlitarum masculos trucidabat ac populum sibi
+inservire cogebat, ne Deum coleret, eo magis ac magis populus mirabili
+foecunditate abundabat. Ita quoque quo plures formae materiae fluentis
+a daemonibus corrumpuntur, eo magis se divina foecunditas in iis
+recreandis ac regenerandis ostendit. Quod autem Leviathano illudit
+vates his verbis3: _Quomodo cecidisti de coelo Lucifer, aurorae fili,
+ad terram afflictus, cum tamen jactares te coelum conscensurum ac
+sellam in sublimi et excelsa siderum regione collocaturum, ad plagam
+Aquilonis, ut elatus praepotenti Deo aequalis fieres, ad inferos tamen
+detractus, in lacum rejectus._ Item4: _An ille est, qui tremefacit
+terram, qui regna concussit, qui orbem deserto similem reddidit, urbes
+excidit?_ Habet haec oratio obscuritatem, cui lux afferri potest, si
+dicamus, aurorae filium Leviathanum eo modo, quo alibi prima rerum
+origine conditus dicitur et alibi primogenitus, sive praefectus mortis
+vel corruptionis i.e.5 בְכוֹר מָוֶת appellatur, quoniam ut privatio
+habitum, 84 sic aurora solem, tenebrae lucem antecesserunt. Item
+tremefacere terram, imperia quatere, urbes funditus exscindere, orbem
+solitudini reddere, non congruit divinae majestati, sed vastatori,
+carnifici, lictori; quod dicitur etiam ad inferos dejectus esse,
+significat angelorum ac coelestium siderum interitum non permitti
+Leviathano sive Asmodaeo, sed in lacu, ut Jesaias6, vel in mare, ut
+apud Jobum7, vel in fluvios, ut Ezechiel8, i.e. in hac fluxa
+elementorum regione grassari et a coelestium aditu prohiberi. Huc enim
+pertinet9, quod Satan in concilio angelorum a Deo rogatus, unde
+veniret, respondit, se terram circumivisse; dixit non coelum.
+
+1. Exodus 9, 29. Psalm. 104 (103) 26. 2. Alii: _excedat_, vel:
+_recreat_. 3. Jesaias 14, 12 sqq. 4. Jesaias 14, 16 sqq. 5. Job. 18,
+13. 6. Jesaias 14, 15. 7. Job. 11, 22 sq. 8. Ezech. 29, 3. 9. Job. 1, 7
+sqq.
+
+CURTIUS: Illud est, ni fallor, quod Graeci veteres, qui fabulis omnia
+complerunt, Junonem aëris praesidem furias prohibere ajunt, quominus in
+coelum evolare queant, i.e. daemones e nubibus ab angelis praecipites
+deturbari et in fluminibus1 deorsum cum tonitru delapsos sublunaria
+haec corpora perdere ac corrumpere.
+
+1. Alii: _inflammatos_.
+
+CORONAEUS: Quando igitur1 elementaris hujus solitudo2 futura est?
+
+1. Alibi: _ergo_. 2. Alibi: _solutio_.
+
+SALOMO: Illud quidem in arcanis divinae majestatis latet, praeter quod
+tantum1 conjectura consequi possumus (nihil enim in eo genere
+affirmandum opinor), quemadmodum lege divina2 terrae sanctae quies
+imperatur et vacatio ab agricultura. Ob id enim Alexander Magnus et
+Julius Caesar septimo quoque anno majoribus nostris dederunt tributorum
+immunitatem.3 Ita post annorum sex millia mundi elementaris solitudo
+significatur futura. Neque enim aquarum illuvionibus4 interibit mundus
+elementaris, ut aetate5 Noae, qua tellus aquarum voragine contecta est,
+mense secundo, qui a Chaldaeis Bul, i.e. diluvium appellatur, propterea
+quod eo mense omnia fere diluvia contigerunt et imbres sparsis
+seminibus salutares, nisi decidant eo mense, ut fere solent,
+sterilitatem frugum augurantur. Et ut septimo quoque millesimo mundi
+elementaris quies est, sic etiam cum septies septem anni fluxerunt6,
+magnus servis omnibus Jubilaeus7, item pecudibus8 ac praediis omni nexu
+ac mancipio solutis, libertas indulgetur et cuique ad avitas
+possessiones reditus patet. Ita post annos9 septies septem millia, quo
+quidem circuitu siderum coelestium certissimus ad principia motuum
+reditus est, maximo anno completo rerum omnium conversio sequitur. Ex
+quo intelligitur, perpetua mundorum creatione et recreatione
+sempiternam Dei potestatem ac bonitatem in continua hominum et
+angelorum successione praedicatum iri. Quod apertius Esaias10 innuere
+videtur: _Erit_, inquit, _coelum novum et terra nova._ Item, cum
+David11 dixisset, coelos interituros cum inveterarerint, ad mundorum
+opificem conversus: _Tu autem_, 85 inquit, _idem ipse es, Tui semper
+similis et anni tui Te nullis aetatibus et saeculis deserent._ Huc
+etiam pertinet illud Salomonis12. _Nihil sub sole novum nec quidquam
+futurum est, quod prius13 non fuerit._
+
+1. Alii: _si quid tamen_. 2. Leviticus 25, 23. 3. Josephus Ant. jud.
+14, 17. 4. Alibi: _cataclysmo_, vel: _eluviis_. 5. Alibi: _tempore_. 6.
+Alibi: _fluxerint_. 7. Alius addit: _anno quinquagesimo_. 8. Alibi:
+_domibus_. 9. Alii: _anno_. 10. Jesaias 43. 45. 46. 65, 17. 66, 22. 11.
+Psalm. 102, 27 sq. 12. Eccles. 1, 9 sq. 13. Alibi: _antea_.
+
+OCTAVIUS: Eadem est Originis in libris περὶ ἀρχῶν et Caesarii sententia
+in eo potissimum loco, quo de coelis agit. Circumfertur etiam liber ab
+Ismaëlitis, in quo quidem auctor scribit, mundum hunc et quaecunque
+mundi sinu amplissimo coërcentur, interitura. Cum vero importunissimus
+ille ac funestissimus rerum omnium vastator omnia corrupit1, tandem
+aliquando occasurum et, ut Seneca loquitur, mortem ipsam moriturum. Sed
+prius maximis clamoribus ac tonitruis et vocibus feralibus2 ac ingenti
+clangore occasum suum testaturum.
+
+1. Alibi: _corruperit_. 2. Alibi: _ferocibus_.
+
+FRIDERICUS: Mirabilis illa rerum omnium vicissitudo, ex arcanis
+Ebraeorum a Salomone collecta, coelestium siderum conversionibus1
+omnino congruere videtur. Septem enim annorum millibus motus
+trepidationis super Arietis et Librae capita circumscribitur ac septies
+septem millibus inerrantium siderum motus2 circumaguntur3 et ad sua
+quaeque principia redeunt in orbem. Quae demonstratio4 Patrum memoria
+demum percepta est, cum antea veteribus omnibus ignota fuisset.
+
+1. Alibi: _connexionibus_. 2. Alius: _sedes_. 3. Alibi:
+_circumagantur_. 4. Johannes Regiomontanus demonstravit.
+
+SALOMO: Hoc quidem Chaldaeis, Aegyptiis et astrologis omnibus abditum
+erat; scilicet decem orbes coelestes nec plures haberi, cum tamen
+Pythagoraei, Plato, Aristoteles, Ptolemaeus ipse μαθηματικώτατος et
+Hipparchus octo vel novem ad summum esse affirmarent. At litterae
+sacrae pereleganti allegoria decem orbes significant hoc versu: _Opera
+digitorum tuorum sunt coeli_1. Quo digitorum numero coelorum numerum
+Astrologis et Chaldaeis omnibus ignotum declarant; quod etiam allegoria
+decem cortinarum tabernaculi significatur. Ex quo intelligitur, rerum
+omnium maximarum arcana secretioribus litterarum divinarum allegoriis
+contineri.
+
+1. Abraham Aben Esra in Psalm. 8, 4.
+
+SENAMUS: Si Leviathanum corruptionis et obitus principem statuamus a
+Deo creatum, et quidem prima omnium rerum origine et ante lucem ipsam,
+nobis prospiciendum, ne Deum auctorem mali esse concedamus. Nam
+quicquid est causa causae, id etiam1 est causa causati, consequentis
+effectus. At2 nullum efficacius argumentum habuerunt Academici, ut
+mundum sempiternum statuerent, quam ne Deum optimum, rerum omnium
+conditorem, faterentur corruptionis et ἀταξίας auctorem.
+
+1. Alius addit: _ipsum_. 2. Proclus, Philo, ita quoque Syrianus, quos
+conscribit Philoponus libro duodecimo.
+
+SALOMO: Inveteratus est error, ac theologorum1 etiam opinione
+pervulgatus, mali originem a diabolo inventam; duobus tamen, opinor,
+alteri quidem inter Latinos, alteri vero inter Graecos, haec opinio
+displicuit.
+
+1. Thomas lib. 20 qu. 79 art. 1 et 3, quem reliqui sequuntur.
+
+86 FRIDERICUS: Sic a majoribus accepimus, omnes angelos principio suae
+originis integerrimos ac sanctissimos extitisse, sed quosdam a via
+deflexisse et ab integritate et puritate lucis coelestis delapsos et
+deturbatos in terras tum ab his ad hominem pravas suasiones et quae
+consequuntur, calamitates inquam omnes ac pestes, dimanasse. Id autem
+significari putant verbis Jesaiae1 et Johannis theologi2 apocalypseos
+scriptoris auctoritate, quorum alter Luciferum de coelo detractum,
+alter ingentem draconem cum tertia parte stellarum i.e. angelorum
+praecipitem deturbatum scripsit. Item Christus3 quasi fulgur e coelo
+exturbatum in terras se vidisse declaravit. Haec theologorum
+christianorum sententia est.
+
+1. Jesaias 14, 12. 2. Apocal. 12, 4 et 9. 3. Matthaeus 25. Lucas 10,
+18.
+
+OCTAVIUS: Varietas theologorum inter ipsos de casu daemonum facit, ut
+nihil affirmare audeam. Cum etiam Augustinus tam incertus sit, ut cum
+diabolum deflexisse scripsisset, subjiciat1 haec verba: Hoc certius
+asseri non potest, et mirum, si potest. Itaque cum ratio plerosque
+deficeret, Orphei, Pherecydis et Empedoclis auctoritatem adhibuerunt2.
+Illi etiam daemonum omnium maximum Ophionaeum draconem et qui cum eo
+delapsi sunt, δαίμονας οὐρανοπετεῖς dictos arbitrantur. Sed cum
+quaeritur, cur eodem paene3 momento, quo creati sunt in summa puritate,
+in ipsum creatorem tanta arrogantia intumuerint, ut seipsos suo
+creatori exaequarent, aut quis illos ad tantum crimen4 impulerit5,
+obmutescunt. Quae causa extat, ut Manes Persa, duo aequa potestate
+principia faciens, alterum quidem bonorum ac coelestium, alterum
+malorum ac sublunarium, ne ab optimo fonte bonorum mala derivare
+videretur, totius pietatis ac religionis fundamenta labefactaret. Plato
+vero6, cum ab uno principio caetera omnia duci, pro demonstrata ac
+plane explorata re haberet, ac mali originem ab ipso Deo arcessere
+nefas arbitraretur, a materia omne malum derivari7 scripsit8, quod in
+ea κακοποιόν τι inesse existimeret.
+
+1. Alibi: _subjecerit_. 2. Alibi: _secuti_, vel: _attribuerunt_. 3.
+Alibi: _fere_. 4. Alius: _in tantum scelus_. 5. Alibi: _impulit_. 6. In
+Parmenide et Timaeo. 7. Alius addit: _posse_, alius legit simpliciter:
+_derivavit_. 8. Alius: _dixit_.
+
+SALOMO: Quod malum a materia prodeat, sacrae litterae constanter
+negant1: _nec vanitas nec malitia_, inquit ille, _prodiit a terra, ac
+propterea rerum omnium opifex maximus, post2 consummatam universitatis
+molem, dicitur omnia quae fecerat vidisse valde bona_3.
+
+1. Job. 5, 6. 2. Desunt haec sequentia Salomonis verba in alio codice.
+3. Geneseos 1, 31.
+
+TORALBA: Nullam peccati labem in materia esse, ex eo perspicue
+demonstratur, tum quod in materia vis agendi nulla sit, sed in forma,
+tum etiam quod1 materia nullam omnino hypostasin per se habeat in
+natura.
+
+1. Alibi: _quia_.
+
+SALOMO: Errorum omnium origo inde manavit, quod malum aliquid esse
+arbitrarentur, cum tamen nihil sit omnino. _Ego_, inquit Deus1, 87
+_faciens bonum et creans malum, faciens lucem et creans tenebras_. Ut
+enim tenebrae nihil aliud sunt quam lucis privatio, sic malum nihil
+aliud est quam boni privatio. Itaque dixit facere bonum, quia bonum est
+hoc aliquid, malum vero creare scilicet privatione boni. Nam ut,
+columnarum ademtione ruit aedificium, ita boni subductione: sequitur
+malum2. Cum enim populo iratus3 dixisset Deus: _Momento, delebo te_4,
+Chaldaeus interpres vertit: Momento, majestatem meam auferam abs te.
+Nam si quid malum esset in tota rerum natura, profecto daemones, qui
+prava suadere semper dicuntur, mali essent, quod absurdum est, cum sint
+substantiae et quidem intelligentiae et vitae participes, et utrumque
+illis Dei munere et concessu tributum. Quicquid autem est ejusmodi,
+bonum esse oportet ac proinde si malum existeret, aut si daemones mali
+essent, ajentia et negantia vera simul, et quidem univoce absurdissimam
+implicarent contradictionem, quia boni essent et non boni.
+
+1. Jesaias 45, 7. 2. Hac similitudine utitur Moses Rambam libro I. 3.
+Deest alibi. 4. Exod. 33, 5.
+
+OCTAVIUS: Hanc mali non quidem definitionem, sed descriptionem ex boni
+privatione amplexus est Augustinus1, ne1 in placitis Manichaeorum, in
+quibus diutissime2 acquieverat, consenuisse3 videretur.
+
+1. Contra Faust. Manich. 2. Deest in aliis codicibus. 3. Alibi:
+_densissime_. 4. Alius: _consensisse_.
+
+SENAMUS: Si malum nihil est, qui malum agit, nihil agit; at1 qui nihil
+agit, nullam poenam meretur; quare qui malum agit, nulla poena dignus
+est.
+
+1. Desunt haec sequentia Senami verba in alio codice.
+
+CURTIUS: Praestat, inquit Lucilius, otiosum1 esse, quam nihil agere.
+Quare argumentum illud contrario argumento refellitur: Qui malum2 agit,
+poena dignus est; qui nihil agit, malum agit; igitur qui nihil agit,
+poena dignus sit oportet.
+
+1. Alibi: _occisum_. 2. Alibi: _male_.
+
+SENAMUS: Si sola privatione bona malis opponuntur, quid est quamobrem
+Aristoteles1 et ceteri in uno paene communi2 sensu contraria statuunt?
+
+1. Libro I et II Ethicorum. 2. Deest in alio codice.
+
+TORALBA: Non tantum in eo peccatur ab Aristotele, quod bona malis
+contraria posuit, sed in eo etiam, quod bonum finitum, malum vero
+infinitum esse putat1. Nam si ex contrariis alterum esset finitum,
+infinitum alterum, oportet finitum ab infinito dissipari. Ut si esset
+ignis infinitus, parvo momento aquam finitam incendio, calore,
+siccitate consumsisset, aut aqua infinita ignem finitum exstinxisset.
+Sic malitia infinita bonitatem finitam oppressisset et mundum hunc
+funditus evertisset. At cum nihil actu infinitum sit, praeter primam
+causam, ut superius demonstratum est, nihil ei contrarium esse potest.
+Ex quo sequitur, bono nihil contrarium esse posse, quia solum infinitum
+est, malum vero non modo infinitum non esse, sed ne esse quidem, nec
+aliter intelligi, quam privatione.
+
+1. Libro I cp. 6 Ethicorum ad Nicomachum.
+
+88 SALOMO: Illud scite a sapientiae magistro dictum est1: _Nunquam
+malitia sapientiam superavit._
+
+1. Sapientia 7, 30.
+
+SENAMUS: Si virtus omnis in mediocritate consistit inter extrema vitia,
+consequens est, a vitiis virtutes, a malis bona1 longe superari, cum
+semper uni virtuti duo vitia opponantur.
+
+1. Alius: _a bonis mala_.
+
+TORALBA: Nihil ab Aristotele videtur levius dici potuisse, quam
+virtutes versari in medio vitiorum, et contraria bonis finitis mala
+infinita, statuere, quia si bona sint finita, mala vero infinita,
+ubinam virtutes tot ac tam multae reperientur, quae media vitiorum
+infinitorum tueri possint1? Quid item alienius2 ipsa natura, quam duo
+vitia inter se et uni virtuti contraria ponere, cum nullum sit in tota
+natura rectius3 decretum, quam unum uni4 contrarium esse: quia cum
+bonis mala contraria fecerit, etiam5 virtutes vitiis contrarias esse
+decrevit. Quae cum absurdissima sint, tum vero nihil absurdius, quam
+malo quod posuit infinitum, extrema definire. Posuit enim inter duo
+extrema mala, cum tamen infinitae rei nec media possint nec extrema
+cogitari. Oportet autem vitiorum sive malorum extremitates determinatas
+esse, ut medium sive rei sive rationis inveniatur.
+
+1. Libr. 1 cp. 8 Ethicorum. 2. Alibi: _alienum_. 3. Aliua: _certius_.
+4. Alibi: _suum sui_. 5. Deest in alio codice.
+
+SENAMUS: Si auream illam, quae semper omnibus laudatissima visa est,
+mediocritatem tollamus1, omnium virtutum radices ac fibras evellere
+atque elidere oportet.
+
+1. Alibi: _tollimus_.
+
+TORALBA: Num1 tibi, Sename, sapientissimus, prudentissimus, doctissimus
+quisque majori laude cumulandus venit, quam si2 mediocriter doctus sit?
+
+1. Alii: _Nonne_. 2. Alibi: _qui_.
+
+SENAMUS: Virtutum seu bonorum moralium media queruntur, non item
+intellectualium, in quibus extrema sunt laudatissima. At sapientia,
+prudentia, scientia bona sunt intellectualia.
+
+TORALBA: Novam1 hanc Peripatetici inveterato morbo medicinam
+quaesivere, sed non videntur virtutes omnes intellectuales esse, ut
+rectissime Stoici definierunt2, alioquin virtutes morales in mortali ac
+bruta cupiditate collocare oporteret, nec praemia bonorum immortali
+debentur intellectui, sed mortali cupiditati. Si tantum3 illae4 sint5
+virtutes morales, quid ineptius quam sapientissimos, prudentissimos,
+doctissimos summa laude dignos haberi, quia virtutes intellectuales,
+quo plures ac majores, eo sint meliores, eum vero, qui6 justissimus,
+fortissimus, temperatissimus fuerit, ut vitiosum accusari, quia recedit
+a mediocritate.
+
+1. Alius: _novi_. 2. Cicero de fin. 3. Alius: _tamen_. 4. Alibi:
+_ullae_. 5. Alibi: _essent_. 6. Alii: _si vero quis_, vel: _is vero
+qui_.
+
+FRIDERICUS: Profecto praestat, mediocriter doctum ac prudentem, quam
+mediocriter justum ac temperantem esse, ut contra novam Peripateticorum
+disciplinam1 statuamus, praestabiliorem esse in virtutibus
+intellectualibus, quam moralibus, mediocritatem.
+
+1. Alibi: _doctrinam_.
+
+89 CORONAEUS: Apposite quidem haec. Sed ne a proposita bonorum ac
+malorum mediocritate1 discedamus, cum ea quaestio permagni sit ponderis
+ac momenti, ne vel duo mundi principia inter se contraria, vel Deum
+omnipotentem2 maximum mali auctorem statuamus, etiamsi daemones eo
+ipso, quod sunt, bonos esse demus, i.e. ut summi i.e. essentiae ac
+intelligentiae participes, quis tamen eos3 judicet malos esse, qui
+corruptionem, interitum, calamitates, bella, perniciem, tempestates,
+populares morbos, incendia, naufragia, mortes inferunt? Ob id enim in
+sacris litteris malos appellari videmus spiritus.
+
+1. Alii: _disputatione_. 2. Alius: _optimum_. 3. Alibi: _non_.
+
+SALOMO: Quis improbum putet, qui jussa Dei diligenter exsequatur?
+
+CORONAEUS: Nemo quidem opinor.
+
+SALOMO: Cur1 ergo non idem judicemus de angelis ac daemonibus, qui tam
+diligenter mandatis obsequuntur2, qui nihil faciunt injussi? Ergo eo
+magis, quod quae a Deo jubentur3, semper justa sunt, nec juris ac
+justitiae executio ullam injuriam habet.
+
+1. Alibi: _cum_ vel: _tum_. 2. Alibi: _mandata exsequuntur_. 3. Psalm.
+148.
+
+FRIDERICUS: Quaedam mala sunt poenae, quae a Deo probantur, ut cum Deus
+contestatur1 acerba voce populum, nullum esse malum in civitate, quod
+non fecerit. Mala vero culpae i.e. adulteria, furta, parricidia Deus
+execratur.
+
+1. Deuteron. 32. 3 Regum 9 et 21. Jesaiae 54. Jerem. 2 et 31. Amos 3.
+Jon. 3. Mich. 1 et 2.
+
+SALOMO: Vox ebraica, quae verbo Hiphil significatur, permissionem
+potius et fieri facere, ut pinguius loquamur, quam actionem ipsam
+agentis significat. Id autem apertius intelligitur ex eo, quod1
+scribitur: _Consurrexit2 autem Satan contra Israëlem et incitavit
+Davidem, ut populum numeraret._ Hic quidem Satanae executio, illic
+jussa Dei significantur. Malum vero culpae aut nihil est aliud, quam
+boni privatio, aut ad bonum aliud refertur, cum Deus omnipotens3
+maximus etiam horum scelera, flagitia, fraudes ad improborum ultionem
+convertere soleat. Atque in eo potissimum perspicitur Dei bonitas, quod
+nihil unquam sceleris admitti patitur, nisi melius quoddam ex iis
+prospiciat futurum, ut Joseph ad fratres, qui se vendiderant: _Malum
+quidem contra me decrevistis_, inquit, _sed Deus in bonum illud
+convertit_4.
+
+1. 2 Regum 14 et 24 et 1 Chronicorum 22. 2. Alibi: _Insurrexit_. 3.
+Alius: _optimus_. 4. Geneseos 50, 20.
+
+TORALBA: Idem fuit Theophrasti sensus de Deo: Illud, inquit, quod
+primum est ac divinissimum, omnia ea optima vult esse, i.e. τὸ γὰρ δὴ
+πρῶτον καὶ θειότατον, πάντα τὰ ἄριστα βουλόμενον. Et quia summo bono
+exciderunt1, non quidem mali sunt, sed minus boni, minus honesti eoque
+minus, quo longius a summo bono2 discedunt3. Neque enim Deus ab
+improbis, sed improbi a Deo discedunt, qui bonorum omnium auctor est,
+nullius 90 mali causa, felicitatis parens pulcherrimus, optimus,
+simplex, verus, πάντων ἀγαθῶν αἴτιος, κακῶν ἀναίτιος, αἴτιος εὐπραγίας,
+κάλλιστος, ἄριστος, ἁπλοῦς, ἀληθὴς, ut4 divinissime Plato scribit, et
+ut Porphyrius5: θεὸς ἀγαθὰ μὲν πάντα, μηδὲν δὲ φαῦλον βούλεται. Et
+quidem Plutarchus nullo suo merito reprehendit Chrysippum. Cum enim
+Chrysippus scripsisset, Deum cacodaemones calamitatibus et cladibus
+inferendis6 praefecisse: Nonne, inquit Plutarchus, crimen Deo
+ingeritur, quasi rex optimus improbis7 ministris gubernacula det eosque
+patiatur in optimum quemque saevire? Acerbe quidem Plutarchus, vir
+alioquin gravissimus. Neque enim Chrysippus scripserat, cacodaemonibus
+gubernaculum concedi, sed potius ministros, lictores, carnifices ad
+justa supplicia irroganda designari. Quin etiam Deus apud Malachiam8:
+_Coërcebo_, inquit, _vastatorem, ne fructus regionis vestrae
+corrumpat._
+
+1. Alii: _excidunt_, vel: _excedunt_. 2. Alii: _de summa bonitate_. 3.
+Dionysius Areopagita, libro II, de divinis nom. 4. Alibi: _et_. 5. Περὶ
+ἀποχῆς.. 6. Alii: _exequendis_, vel: _exigendis_. 7. Alibi: _impiis_.
+8. Malachiae 3, 11 (2).
+
+SENAMUS: Cur igitur daemones, cur Satanae i.e. adversarii, cur
+insidiatores, cur diaboli i.e. calumniatores dicuntur, si mali non
+sunt?
+
+FRIDERICUS: Id quod suae naturae ac officio suo consentaneum est,
+optant1 et exquirunt, scilicet perdere, grassari, corrumpere; nihil
+tamen injussu principis2 aut magistratuum, i.e. Dei, vel angelorum.
+
+1. Alibi: _exoptant_. 2. Alibi: _principum_.
+
+SENAMUS: At Augustinus1 scribit, Deum ipsum inclinare hominum
+voluntates ad malum.
+
+1. De libero arbitrio II, 21.
+
+FRIDERICUS: Bona fide scripta theologorum interpretari debemus, cum
+innumerabilibus locis Augustinus malorum origines longissime a Deo
+propellat. Haec igitur ad permissionem trahenda sunt.
+
+SALOMO: Cancer est incurabilis, inquit Philo1 Ebraeus, Deum mali
+auctorem arcessere. Quid enim impuri ab ipso latice puritatis, quid
+malia ab ipso fonte bonitatis manare potest? _Vae vobis_, inquit
+Jesaias2, _quod dicitis bonum malum et malum bonum!_ Saepissime viros
+illustres ac fortes subducit3 et ipso aetatis flore decerpit, ne
+deteriora in hac vita patiantur; ut Josiam regem optimum ac
+religiosissimum, et quominus dubitaretur a vate Hulda4 denuntiari
+jussit, ne impii Deum incusarent, quod tantae virtutis principem ab
+hoste Pharaone pateretur occidi.
+
+1. In libro de profugis cp. 23. 2. Jesaias 5, 20. 3. Sapient. XIV. 4. 2
+(4) Regum XXII.
+
+CURTIUS: Profecto Plutarchus eadem divinitus mihi scripsisse videtur:
+προεξάγει τινὰς ἐκ τοῦ ζῆν τὰ μέλλοντα προορώμενος.
+
+CORONAEUS: Procul ergo sint, qui Deum malorum auctorem faciunt, non
+modo quia non prohibet, verum etiam quia jubet, quia decrevit, et haec
+verba: _excoecavit, induravit_ non ad permissionem, sed ad efficacem
+Dei actionem referri affirmant, quem alioquin1 otiosum fore2 metuunt,
+quin etiam incestum Absolonis Dei opus esse affirmant, quanquam saepe3
+alius aliud sentiant4 91 nec verba ad permissionem trahenda putant, sed
+ad jussa referri. Ad quid ergo Psaltes lyricus ita exclamat: _Quoniam
+non Deus volens iniquitatem tu es_5? Et cum Manassis regis scelera
+execraretur: _Quia fecit illud quod nunquam jussi, nec in cor meum
+ascendit_6.
+
+1. Alius: _aliqui_. 2. Alibi: _fere_. 3. Alibi: _saepius_. 4. Alibi:
+_sentiat_. 5. Psalm V, 5. 6. Jer. 7, 31. 19, 51. 32, 35. coll. 2 Regum
+21, 6 et 9. 2 Chron. 33, 6.
+
+OCTAVIUS: Sed gravior est morbus illorum, qui malorum iliadas
+enumerant, nihil tamen boni reperiri ajunt, ut Rabbi Maurus1 ac
+Plinius2, qui hominem omnium calamitosissimum et naturam novercam
+contumeliosissime appellant, cum tamen hominem paulo minorem angelis
+fecerit Deus et in omnes animantes summum imperium ei dederit.
+
+1. Alius: _Maimon_. 2. Hist. natur. l. 7.
+
+CORONAEUS: Satis igitur de origine bonorum et malorum; nondum tamen
+Senami propositae quaestioni satis videmur fecisse, unde scilicet tot
+angelorum ac daemonum myriades, cum suapte natura mortales sint, nisi
+Dei bonitate sustineantur, aut unde in demortuorum locum et ordinem
+substituantur?
+
+SALOMO: Si nihil praestabilius est in natura ordine decente, illud
+minime dubium est, in utrisque angelorum ac daemonum ordinibus
+principatus ac dominationes existere. Cum enim de Leviathano Deus
+loquitur: Quanto, inquit, robore pollet, quanto1 apparatu copias
+instruit? id est daemonum exercitus. De angelis autem Daniel scribens2:
+_Princeps3 regni Persici restitit mihi; en vero Michael, unus de
+primariis principibus, opem mihi tulit._ Unde tamen et quando geniti et
+quando sint interituri, non est, opinor, humanae mentis affirmare.
+
+1. Alius: _quam decenti_. 2. Daniel X, 13. 3. Alius addit: _inquit_.
+
+CURTIUS: Nihil omnino in sacris litteris de angelorum creatione; qui
+tamen divinitus interpretantur oracula sacra, coelorum ac siderum
+creatione angelos intelligi volunt.
+
+FRIDERICUS: Ista quidem oratione coelos ac sidera naturam angelicam et
+animalem habere oportebit.
+
+TORALBA: Quidni? Certe et Theophrastus et Alexander1 Aphrodisiensis,
+Peripateticorum princeps2, corpora coelestia non modo intelligibili,
+verum etiam sensibili facultate praepollere affirmant, alioqui
+dignitate ac praestantia naturae animantibus longe inferiora essent.
+Itaque Plato3 Solem vocat ζῶον ἀΐδιον ἔμψυχον.
+
+1. Metaph. II, 6. De coelo IV, 6. 2. Alius: _principes_. 3. In Timaeo.
+
+SENAMUS: Cur igitur animal in hominem et brutum diviserunt, si
+coelestia sidera animalia sunt?
+
+TORALBA1: Quid vetat perspicuis argumentis utentem duplex animal
+statuere, scilicet intelligens et brutum? Intelligens rursusque duplex,
+coeleste inquam et sublunare, et coelestium animantium visibilia
+quaedam, ut stellas, et invisibilia, ut angelos; sublunarium item duo
+genera, quorum 92 altero, quod visibile sit, homines contineantur,
+altero, quod sit invisibile, mentes cadaveribus superstites2, quae vel
+angelorum, vel daemonum subeunt naturam?
+
+1. Deest in aliis codicibus. 2. Desunt haec undecim sequentia verba in
+aliis codicibus. 3. Alibi: _separatas_.
+
+SENAMUS1: Sed quis erit talium animantium sensus, quis cibus, quis
+potus, quae vita?
+
+1. Deest in aliis codicibus.
+
+SALOMO: Ratiocinari, intelligere, contemplari, agere. Rationem enim1 et
+intelligentiam et actionem non angelis modo, verum etiam sideribus
+ipsis inesse, testantur illa: _Coeli enarrant gloriam Dei_2. Vocem enim
+שָׁמַיִם rationali tantum naturae convenire, docent Abraham Aben-Esra
+et Moses Rambam3, eoque referri verba Dei ipsius4: _Cum simul
+jubilarent stellae matutinae et exsultarent omnes filii Dei. Item
+illud: De coelis pugnatum est, stellae ipsae a stationibus suis bella
+congesserunt contra Sisaram_5. Apertius etiam Daniel6 scribit, eos, qui
+integritate praestantes alios docuerint, ut coeli splendorem conspicuos
+fore, qui vero plurimos ad verae justitiae decus perduxerint, ut
+stellas fulgorem sempiternum ac domicilium in coelo habituros. Itaque
+sanctuarii cortinae imaginibus angelorum subornari jubentur, ut
+intelligamus, sidera naturam angelicam in7 se ferre; est enim sacrarium
+mundi exemplum, mundus vero exemplar8.
+
+1. Deest in aliis codicibus. 2. Psalm 19, 2. 3. Lib 1 cp. 71. 4. Job.
+38, 7. 5. Judicum V, 20. 6. Daniel XII, 3. 7. Alii: _prae_. 8. Philo in
+sacrarii description. l. 1 c. 10.
+
+OCTAVIUS: Tomi1 Faridus, Ismaelitarum theologus clarissimus2, planetas
+ac sidera Deos esse minores scribit, ut etiam Alexander
+Aphrodisiensis3, Origines4, Diodorus, Johannes Picus, non aliter pisces
+in aquis, feras in silvis, pecora in pascuis, quam animata sidera
+vivere in coelis et in suiscunque5 aedibus6 ac locis collocari tradunt.
+Nec temere Hipparchus mentes humanas coeli particulas esse dicebat7,
+quod utrisque inesset vis intelligendi. Quod vero, Sename, cibum aut
+potum coelestibus animantibus ad vitam propagandam quaeri putas8
+oportere, an etiam Deum sine cibo vivere non posse arbitraris?
+
+1. Alius: _Ebn_. 2. Alibi: _doctissimus_. 3. Lib. 1 c. 10 Dist. 4. Περὶ
+ἀρχῶν. Hexapl. l. V. 5. Alii: _suis quaeque_. 6. Alius: _sedibus_. 7.
+Plin. hist. nat. 2, 27. 8. Alius: _putes_.
+
+SENAMUS: Non ita stupidus sum, ut Deum, quem incorporeum esse Toralba
+demonstravit, cibo pasci putem, sed1 corpora coelestia, sidera,
+stellas, ignes egere pabulo Posidonius, Stoicorum sua aetate facile
+princeps, ita confirmabat, ut mundum tunc deflagraturum diceret, cum
+totus humor elementaris siderum continuis alimentis2 consumtus esset.
+
+1. Cicero de nat. Deor., eoque referunt Jovis ac Deorum naturaA in
+Aethiopia ad extremas oras Oceani. 2. Duo haec verba desunt in aliis.
+
+A. Alius: _convivia_ vel; _nomina_.
+
+93 OCTAVIUS: Cur non ita1 tot ac tam multis saeculis, quae ab aetate
+Posidonii fluxerunt, humores aquarum minui aut siderum ardoribus
+consumi videmus?
+
+1. Alii: _igitur_ vel _ergo_.
+
+SALOMO: Est in sacris litteris arcanum mirabile, astrologis ac physicis
+omnibus occultum, scilicet coelum aqueum, quod a vertice1 convexo2
+supremi coeli tam distat, quam oceanus a concavo ejusdem coeli. Distat
+autem, ut Ebraeorum aeque ac Arabum astrologi confirmant, septemdecim
+millibus terrestrium diametrorum, eoque pertinere dicitur illud:
+_Divisit aquas ab aquis et inter utrasque_3 _coelos collocavit_4. Inde
+aquarum colluviones5 apertis coeli cataractis effusae, terrarum orbem
+cumularunt, alioqui nulla unquam diluvia fuissent, contra quam omnes
+omnium gentium theologi ac physici confirmant6, quia si totus oceanus
+ac omnia flumina7 in vapores ac nubes abeant8, vix millesimam aquarum
+diluvio9 effusarum partem efficere potuissent, cum aquarum vis non ex
+oceani alveo super terram erumperet, sed totas 40 dies tanta copia
+deplueret coelitus, ut supra montium altissimorum juga 15 cubitos10
+exsurgerent.
+
+1. Alibi: _vortice_. 2. Alibi: _connexo_. 3. Alibi: _utrosque inde_. 4.
+Genesis 1, 7. 5. Alii: _Collusiones_. 6. Alibi: _affirmant_. 7. Alibi:
+_omnes fluvii_. 8. Alibi: _habeant_. 9. Alibi: _diluviis, vel:
+diluvii_. 10. Alius: _cubitis_.
+
+SENAMUS: Num sidera illa animata1 supra coelestibus aquis pascantur,
+nescio; non video tamen, quamobrem aquis sidera vescantur, aut cur
+globosa illa lumina animantium appellatione contineantur.
+
+1. Alibi: _animantia_.
+
+CURTIUS: Loquendi magister optimus est usus. At non modo Academici et
+Peripatetici1 coelos ac sidera complectuntur animalium rationalium
+appellatione, verum etiam Augustinus2, Hieronymus, Thomas Aquinas,
+Scotus mundum hunc animal vocant.
+
+1. Plato in Timaeo et Proclus ad Platon. Alexander l. 1. c. 20. Enchir.
+c. 43. In Ps. 24. p. 1. qu. 70 art. 3. L. 2. dist. 14. qu. 2. 2. In
+Exod. 43.
+
+SENAMUS: Si sol, si coelum est animal, oportet corporis et animae,
+quasi materiae et formae, partes in unam et eandem hypostasin uniri. At
+Peripateticorum et Arabum philosophorum familia intelligentias
+coelestibus corporibus avulsas et separatas confitentur. Quo igitur
+modo ad animalium1 coagmentationem copulabuntur2?
+
+1. Alibi: _animantium_. 2. Alibi: _computabantur_.
+
+TORALBA: Profecto Thomas Aquinas, Aristotelis sententiam secutus,
+confitetur, intelligentias coelestes, seu angelos seu mentes separatas
+appellare libet, corporibus coelestibus adjungi. De duobus igitur
+alterutrum necessarium est, aut plane uniri ad unius animati corporis
+hypostasin constituendam, aut penitus a coelestibus corporibus esse
+avulsas. Quodsi uniuntur ad animal constituendum, illud est rationale
+aut irrationale, non hoc, igitur illud. Si vero coelum non est eadem
+unius1 animati corporis hypostasis, neque idem corpus naturale ex
+intelligentia et coelesti corpore constans2, profecto 94 necesse est,
+orbium coelestium cursus esse violentos, non naturales, ac moveri ab
+extrinseco motore, erga mobile ut angeli erga sidus, opifices3 erga
+machinam, i.e. incorpoream substantiam abstractam nec coelo concretam
+corpus coeleste naturale et exanime circumagere, quoniam nulla corporis
+naturalis unio sine concretione existit. Cum autem nihil admirabili
+coelestium orbium conversione constantius sit, relinquitur, motus
+coelestes non esse violentos i.e. ab extrinseco motore, sed naturales,
+i.e. ab intrinseca et sibi coëssentiali forma fieri4. Quid enim
+violentum in rerum natura diuturnum esse possit? Quanquam mirum est,
+Aristotelem5 coelestes naturas exanimes fecisse, nec aliter a mentibus
+segregatis circumagi, quam rotas ab opifice, cum tamen non dubitarit,
+appellare Deum ζῶον ἀΐδιον ἄριστον, ubique vero animal ex anima et
+corpore constare affirmet6.
+
+1. Alibi: _hujus_. 2. Alibi: _constat_. 3. Alibi: _opifex_. 4. Alibi:
+_moveri_, vel: _cieri_. 5. De prima philosophia, de praedicamentis, de
+anima. 6. Alibi: _confirmat_.
+
+SALOMO: Corpora coelestia ipsaque sidera esse animantia, non modo
+Toralbae perspicua facilique1 demonstratione, verum etiam auctoritate
+divina constat. Cum Ezechiel in visione divinae2 majestatis rotas, quas
+interpretes tum Ebraei tum Chaldaei שָׁמַיִם coelos interpretantur, per
+sese moveri diceret, subjecit haec verba: _Quia spiritus vitae3 erat in
+illis_4. Ubi aperte refellitur Aristoteles, qui putat coelos
+extrinsecus et a motore extrinseco moveri, ac praeter coelos, quibus
+spiritum inesse dixit, etiam animalia circa coelos denotavit, i.e.
+angelos, deinde supra coelos speciem lapidis Saphirici5, qui ab eodem
+chrystallus appellatur, ingens coelum scilicet aqueum, quasi
+chrystallus, concreta, sedes Dei praepotentis. Et quemadmodum fontes et
+flumina de mari derivantur et in maria refluunt6, praeter id quod a
+terris et animantibus ebibitur vel ardoribus exspirat: ita quoque eorum
+animi, quorum coelestis est origo, in illum intelligentem ac coelestem
+oceanum, ubi stellae fulgent, revolare confitendum est, praeter eos
+qui, terrestri labe conspurcati, affigunt humo7 divinae8 particulam
+aurae, ut lyricus ille Epicureus scribit. Inter eos tamen, qui
+coelitus9 delapsi coelestia repetunt, hoc interesse videtur, quod qui
+multos ad verum decus erudiunt, non aliter quam coeli10 splendor, qui
+autem ad veram pietatem ac sapientiam divinam, non aliter quam sidera
+ipsa conspicui futuri sunt. Sic enim Daniel, Prophetarum princeps, non
+obscure, sed aperte scribit. Id enim confirmat Philo Ebraeus11, ubi
+haec verba interpretatur: _Intuere stellas, sic erit semen tuum_, non
+tantum12 multitudinem, sed etiam felicitatem futuram, significat ad
+coelestem animorum naturam.
+
+1. Alii: _facilius_. 2. Alibi: _divina_. 3. Alibi: _quia vita_. 4.
+Alius: _quia per sese moveri diceret, vita erat in illis_. 5. Alii:
+_Saphirini_. 6. Alii: _defluunt_, vel: _diffluunt_. 7. Alius:
+_affligunt hanc_. 8. Alii: _divinarum_. 9. Alii: _coelestibus_. 10.
+Haec duodecim sequentia verba desunt in aliis codicibus. 11. In libro:
+Quis rerum divinarum haeres. Opp. ejus Graeco-lat. p. 385. 12. Addit
+alius: _inquit_.
+
+OCTAVIUS: Hanc profecto disciplinam, ab ultima antiquitate receptam, 95
+constat a Chaldais et Ebraeis ad Graecos manasse1: Hipparchus enim
+mentes hominum coeli partes esse et in coelestem naturam redire
+scripsit, et novam stellam sua aetate genitam et quo die fulsit,
+denotavit. Dubitavit etiam, an saepius id fieret. Aristoteles autem
+antiquissimam illam disciplinam posteritati traditam fuisse confirmat,
+eos scilicet, qui virtutum eximiarum laude claruissent, tandem ex
+hominibus angelos fieri, sed pauci quos aequus amavit Jupiter atque
+ardens evexit ad aethera virtus.
+
+1. Plinius hist. nat. 2, 27.
+
+SENAMUS: At virorum illustrium non tanta raritas est, ut si mentes
+eorum in stellas abirent1, numerus stellarum incrementum accepturus
+fuerit. At non plures in toto coelo quam 1025, aut si Ebraeis quibusdam
+astrologis2 credimus, 1095 apparent.
+
+1. Addendum fortasse: _quin_. 2. Alius: _theologis_.
+
+FRIDERICUS: Infinitam vim stellarum esse, non modo haec verba Dei:
+„_enumera stellas_“ significant, sed etiam lacteus circulus
+innumerabilium stellarum multitudinem suo candore demonstrat. Nam si
+minima stella orbis octavi modo aspectabilis, duodecies terra major
+est, ut quidem1 astrologi tradunt, quis dubitat infinitas esse terra
+minores, quae invisibiles sunt?
+
+1. Alius: _quidam_.
+
+SALOMO: Sed quando piorum ac illustri virtute nobilium mentes in coelum
+evolaturae, quibus ante1 officiis defuncturae, quid prius in terris
+relictis corporibus acturae, quibus in locis aut regionibus aut populis
+aut muneribus praeficiendae sint2, inter arcana3 divinae majestatis
+positum4 est. Quod etiam5 in cantico Mosis dicitur: _Cum divideret
+altissimus gentes pro numero Israëlitarum_, plerique interpretes Ebraei
+et Chaldaei legunt pro numero angelorum Dei, quod beatis mentibus, i.e.
+angelis, imperia in regiones et populos tribuantur. Eoque pertinere
+videtur, quod Ezechiel6 scribit: _Suscitabo_, inquit, _ovibus meis
+pastorem, qui pascat eas, servum meum Davidem. Ego vero illis etiam
+Deus_7 _et servus meus David in medio eorum_8. Bis servum dixit, ne
+quis putet ad filium Dei verba Jeremiae aut Ezechielis pertinere; David
+autem mortuus erat annos 420 antequam Ezechiel scriberet.
+
+1. Alius: _autem_. 2. Alibi: _sunt_. 3. Alii: _arcanis_. 4. Alibi:
+_repositum_. 5. Alii: _enim_. 6. Ezechiel 34, 24. 37, 24. Jeremia 30,
+21. Psalm 88, 71 sq. 7. Alius: _in Deum_. 8. Alibi: _illorum_.
+
+CURTIUS: Illud quidem1 Plato confirmare videtur: Deus, inquit, dedit
+reges et principes urbibus nostris, non homines, sed altioris generis
+diviniores2 daemones constituit. Quod plane congruit verbis Danielis,
+quibus angelum principem3 regni Persiae angelo Danielis restitisse
+scribit.
+
+1. Alibi: _Istud quidem_, vel: _quin idem_, vel: _hoc quidem_. 2.
+Alibi: _divinioris_. 3. Alius: _angelus princeps_.
+
+SENAMUS: Mihi sane aeque ac Plinio valde absurdum visum est, ut qui
+homo esse desierit, Deum se esse1 confidat.
+
+1. Alius: _fore_.
+
+FRIDERICUS: Ex humana mente Deum fieri valde absurdum est, sed angeli
+induere naturam perspicuum fit non modo ex iis, quae1 superius 96
+allata sunt, verum etiam ex ipsis evangelistarum scriptis2, qui neminem
+dubitare patiuntur. At Plinius cogitare debuit, in ipsa naturae
+contemplatione saepius ex eruca chrysalim, ex chrysali papilionem
+alatum, et quidem essentia multo puriore volantem nec amplius frondibus
+et foliis, sed florum odoribus et mellito rore vescentem. Illud etiam
+mirabilius, quod quemadmodum eruca mutata in papilionem eosdem colores
+in alis pictos refert, ita quoque mentes illae, quae cadaveribus
+superstites esse possunt3, pristinos mores vel habitum4 referunt, ut
+candidissimi viri purissimum habent ac tenuissimum corpus, omnino
+diversum ab iis, qui versuti ac versipelles extiterunt.
+
+1. Alibi: _quaecunque_. 2. Matth. 22, 30. Marc. 12, 26. Lucae 10, 36.
+3. Alibi: _possint_. 4. Alibi: _habitus_.
+
+TORALBA: Ego semper hac opinione tractus sum, intellectum actuosum,
+quem Aristoteles advenire dixit θύραθεν extrinsecus, i.e. ut ego
+arbitror1, θέοθεν, ὑψόθεν, οὐρανόθεν divinitus, superne, coelitus,
+nihil aliud esse quam angelum cuique2 ducem homini divinitus tributum;
+satis enim3 superioribus demonstrationibus de animorum natura rejecta
+est Aristotelis opinio4, qui hominis intellectum, actuosum et patibilem
+eundem esse putavit.
+
+1. Alius: _interpretor_. 2. Alii: _cujus_. 3. Alii: _etiam_. 4. Libro
+III de anima.
+
+SALOMO: Si quis capere velit vim patibilis intellectus ad intellectum
+actuosum, quem Rabbi Moses1 angelum vocat, cuique2 ducem solis et lunae
+contemplari oportet naturam. Nam ut ἄνθρωπος a veteribus μικρόκοσμος
+appellatur, ita quoque μακρόκοσμος non inepte μεγάνθρωπος appellari
+potest. Et ut luna solis conjunctione illustratur ac splendescit, eadem
+a solis amplexu et aspectu avulsa obscuratur; sic3 mens humana angeli
+contubernio ac societate quasi solis conspectu illustratur, et ab eodem
+si deseritur4, languescit ac tenebris involvitur. Perinde ut cum luna
+terrestribus umbris a sole deserta, illam quam prius acceperat a sole
+lucem amittit, ac tantisper sol et luna lucent, hostes Jehosuae, i.e.
+daemones, humanae salutis hostes, in fugam aguntur. Ob id enim
+Jehosua5, i.e. salutis auctor, solem et lunam consistere jussit, ut
+Moabitas ad internecionem deleret6. Hujus enim loci sententia haec est
+allegorica, ne semper litteris ac sensibus haereamus, tametsi divina
+potestate sol et luna aut utrique similia7 luminaria noctem illam
+illustraverint8, quo facilius hostes exscinderentur, allegoria tamen
+mihi gratior est. Huc enim pertinent illa, quae plerosque theologos
+varie distraxerunt, cum arcana diviniora pinguius interpretantur.
+_Nox_, inquit Michaeas9, _nobis10 irruit11 pro visione et tenebrae pro
+divinatione, et occumbit sol super prophetas illos diesque
+obtenebrabitur._ Quae loca infinitis erroribus ac teterrima
+interpretatione plerique ad solem visibilem et judicii diem extremum
+referri putant oportere, quod non minus absurdum est, quam judicium
+mortuorum post annum bis millesimum differre, cum haec pertineant 97 ad
+solem angelicum, sive intellectum actuosum, quem sapientiae magister12
+appellat solem intelligentiae. Item illud: _Sol in ortu suo
+obtenebrascet et luna non lucebit._ Item13: _Pudefiet sol et luna
+erubescet_, quae in ultionem improborum dicta sunt, sequentia vero ad
+bonorum decus: _sol non erit tibi ulterius in lucem diuturnam, et lunae
+splendor non lucebit, sed dominus erit tibi lux perpetua_14, _i.e._
+tanta15 lux ab immortali Deo menti tuae affulgebit, ut etiam lux
+intellectus agentis disparitura sit, non aliter quam ortu solis
+splendor lunae ac siderum obscuratur aut certe non apparet. Quod
+apertius Philo Ebraeus16: Exoriente, inquit, divino lumine humanum
+occidit, occidente divina luce humanum exoritur, quod vatibus
+contingit, ut immigrante spiritu divino mens eorum emigrare videatur.
+Itaque Esaias17 subjicit: _Non occidet ulterius sol tuus, nec
+abscondetur luna tua, quoniam Deus est lux sempiterna tua._ Rectissime
+enim psaltes lyricus18 Deum appellat solem. Hunc enim locum:
+_misericordiam et veritatem diligit Deus_ hebraica lectio sic habet:
+שֶׁמֶשׁ וְמָגֵן יְהוָֹה _i.e. sol et scutum Deus est._ Ita planum19
+fit, lumen intellectus patibilis ab intellectu agente, agentis vero
+lumen a luce superiore et diviniore20 manare, ne quis intellectum
+actuosum putet Deum esse aut pro Deo colat. Item illud: _Post tertiam
+vigiliam lumen subito sol noctu recipiet et luna ter interdiu._ Haec si
+quis interpretari velit de sole visibili, nae peritis aeque ac
+imperitis se deridendum propinat. Hoc igitur voluit, intellectum
+actuosum post tertiam vigiliam, i.e. post horam noctis tertiam,
+intellectu patibili copulari. Propterea Bileamus vates et Hulda
+legatos21 regum se de futuris consulentes consistere jusserant, ut in
+somniis nocte sequente caperent oracula divina.
+
+1. Lib. II, c. 6. 2. Alii: _cujusque_. 3. Leo Ebraeus 1. 3. 4. Alibi:
+_desideretur_. 5. Josuae 10, 12. 6. Alibi: _aboleret_. 7. Addunt alii:
+_quaedam_. 8. Alibi: _illustraverunt_. 9. Michae 3, 6. 10. Alibi:
+_vobis_. 11. Alibi: _irruet_. 12. Cap. 5. 13. Jesaiae 13, 10. 24, 23.
+14. Jesaiae 6, l. 9. 15. Alius: _ista_. 16. in libro: Quis rerum
+divinarum haeres. 17. Jesaiae 60, 20. 18. Psalm 64, 12. 19. Alibi:
+_plenum_. 20. Alibi: _divina_. 21. Alii: _legatis_.
+
+CURTIUS: Quod Salomo ex arcanis Ebraeorum explicat, plurimum lucis ad
+quaestiones arduas de intellectu adepto afferre mihi videtur. Somnia
+autem post auroram i.e. post tertiam vigiliam certiora ac veriora esse,
+Graeci ipsi quoque tradunt et Morphea, quem somniorum Deum esse
+putabant, sub auroram dormientibus apparere.
+
+SALOMO: Interdum1 patibilis intellectus accepta luce divina vigilante
+interdiu propheta vaticinatur, quod non nisi divinissimis vatibus video
+contigisse, quales fuere Helias, Helisaeus, Samuel, Ascalonites2.
+Themistius procul ab allegoria solem coelestem ac visibilem appellat
+intellectum agentem, hujusmodi ut Picus Mirandulanus3 animam mundi apud
+Platonem interpretatur lunam, quam jecoris ac sanguinis in homine et
+aquarum in elementari 98 mundo moderatricem, solem vero cordis et
+spiritus in homine et aëris temperatorem Ebraei posuerunt.
+
+1. Alibi: _Interdiu_. 2. Alii: _Aralisonites_. 3. In positionibus ad
+Platonem.
+
+CURTIUS: Forsitan haec, ab antiquis male percepta, Chaldaeos et Graecos
+aeque ac Palaestinos impulerunt, ut solem, quem hi Apollinem, illi
+Bahalem appellant, Persae Mithram, quasi naturae dominatorem,
+divinationis principem1 esse arbitrarentur.
+
+1. Alii: _divinationes principales_.
+
+SALOMO: Inde fomes impietatis. Cum enim rex Ochiosias de tecto delapsus
+graviter conflictaretur, ac legatum ad oraculum Apollinis1 misisset, ut
+de futuro exitu responderet2, Helias legatis occurrens3: _Quoniam_,
+inquit, _rex Ochosias Bahalem pro Deo consuluit, denunciate ei4, prope
+diem occasus sui futurum._ Alii non minus impie angelos humanae vitae
+duces pro Diis habuerunt, inde lares ac familiares Dii, cum omnia uni
+ac praepotenti Deo accepta ferre debuissent, quippe illius nutu ac
+potestate angeli boni hominibus tribuuntur. Sic Deus ad Mosen5:
+_Mittam_, inquit, _ante te angelum meum._ Item distribuit Deus de
+spiritu, qui erat super Mosen, et dedit super septuaginta viros
+seniores et prophetarunt. Nec tantum boni, sed etiam mali genii
+divinitus mittuntur ad ultionem impiorum. Misit Deus spiritum pessimum
+inter habitatores Sichem6; item invasit Saulem spiritus Dei malus7.
+Quin etiam actiones angelorum aeque ac daemonum Deo tribuuntur, ut
+omnes intelligant, uni aeterno Deo confitendum, hunc unum colendum esse
+ac metuendum et ab omni daemonum metu cavendum, quasi per sese
+calamitates, incendia, bella, strages hominum ac pecudum inferrent, cum
+tamen nihil audeant injussi, nec si velint, possint. _Non patiar_,
+inquit Deus8, _in Aegyptiorum clade, vastatorem daemonem tecta vestra
+subire, ut ubique dicitur Aegyptios occidisse._ Item illud: _Increpabo
+devoratorem, ne fruges vestras absumat_9. Quae omnia eo pertinent, ne
+quis putet, daemones metuendos esse, aut angelos colendos, quia tametsi
+daemones10 in phantasiam et intellectum potestatem habent11, solus
+tamen Deus in phantasiam, intellectum et voluntatem summum jus12 sibi
+vindicat, nec illi sine Deo potestatem ullam habent.
+
+1. Alius: _Baalis_. 2. Alibi: _respondet_. 3. 2 Regum 1, 2. 4. Alibi:
+_consulit, denunciatus illi_. 5. Exodi 23, 20. Numerorum 1, 25. 6.
+Judicum 9, 23. 7. 1 Sam. 18, 10. 8. Exodi 12, 23. Numerorum 3. 9.
+Psalm. 78. 105. 135. Malach. 3, 11. 10. Alii: _daemones in phantasiam,
+intellectum et voluntatem summum jus sibi vindicant, nec_ etc. 11.
+Alibi: _habeant_. 12. Alibi: _summam vim_.
+
+CORONAEUS: Apulejus libellum de Deo Socratis inscripsit, ut homines
+homo nequissimus ad cultum daemonum pertraheret, cum tamen ejusdem
+argumenti librum1 scripserit Plutarchus περὶ δαιμονίου τοῦ Σοκράτους
+i.e. de angelo Socratis, qui semper illum a turpibus ad honestum
+revocabat, nunquam tamen pro Deo coluisse, sed illi ut fidissimo2 ac
+sapientissimo praeceptori morem gessisse dicitur.
+
+1. Alibi: _libri argumentum_. 2. Alius: _fidelissimo_.
+
+99 SALOMO: Interpretes Bibliorum1 LXXII, qui jubente Philadelpho
+Aegypti rege sacras litteras ex Ebraicis Graecas fecerunt, ubique2
+daemonium pro3 Cacodaemone usurparunt, ut cum Raphael angelus daemonium
+in superiori Aegypto constrinxisse dicitur. Item illud: _Dii gentium
+daemonia._
+
+1. Alius: _Biblici_. 2. Tob. 8, 3 et 20. Deuter. 32. 2 Paral. 21.
+Psalm. 9 et 21. Jesaiae 35. 3. Desunt haec octo sequentia verba in
+aliis codicibus.
+
+SENAMUS: Illud verbi gratia libenter condiscam, quibusnam vinculis
+daemones constringantur, quibus carceribus coërceantur, quibus virgis
+vapulent, quae supplicia patiantur.
+
+TORALBA: Si daemones corporea constant coagmentatione, ut superius
+demonstratum est, quis dubitet, quin strictionem1, coërcitionem et
+eadem quae animata corpora patiantur.
+
+1. Alii: _sectionem_.
+
+CURTIUS: Memini, cum Tholosae agerem, daemonem fulminis casu delapsum
+dies septem in sutrina1 taberna constitisse et indefessa lapidum
+jactatione domesticos valde conturbasse, sine sanguine tamen aut caede
+cujusdam, nec aliter quam gladiis aut ensibus per cubiculi vacua
+vibratis fugari potuisse.
+
+1. False alii: _subrina_.
+
+SALOMO: Ego vero daemones nullis gladiis, nulla vi, nullo telo fugari
+posse statuo, nihil denique in elementis esse, quo terreantur. Ferrum,
+inquit Dei vox ad Jobum1, habet quasi pateas et chalybem, ut putre
+lignum. Quare qui2 jecore et corde piscis aut fumo fugatus dicitur,
+divina tantum potestate fugatum interpretari debemus, idque voce divina
+testificante: qui condidit illum, admovet ei gladium3. Nam cum Saul
+perdere decrevissit Davidem et a malo daemone vexatus ad Samuelem
+pervenisset, Cacodaemon deseruit Saulem4, qui eodem momento divinis
+laudibus intentus vaticinari coepit, et cum a Samuele discessisset,
+rursus a malo genio torquebatur.
+
+1. Job. 41, 18. 2. Alii: _quo_, vel: _quod_. 3. Jobi 40, 14. 4. 1 Sam.
+19.
+
+FRIDERICUS: Non solum mali genii1 a bonis fugantur, sed etiam a malis.
+Et quidem saepe videmus, sceleratissimum quemque sortilegum obsessos a
+daemonibus nullo negotio liberare, alios quidem murmure in aures
+insusurrato, alios etiam2 in circulis et characteribus in fronte media
+obsignatis, ut in Africa sortilegis hominibus, quos ipsi mahazinos3
+appellant, consuetum est, aliorum denique simulatis devotionibus ac
+precibus; quibus tacite principem daemonem placare consueverunt, ut
+pietatis et sanctitatis laudem ab imperita plebe4 adipiscantur. Itaque
+Polycrates5: Mali daemones, inquit, ea faciunt sponte, contra6 inviti
+facere videntur et simulant se coactos vi exorcismorum7, quos fingunt8
+in nomine trinitatis, 100 eosque tradunt hominibus, quoad sacrilegiis
+ac poena damnationis9 illos involvant, quae cum in admirationem me
+raperent10, carmine Sapphico lusimus hunc in modum:
+
+Daemonum vires, numeros, honores,
+Jus, potestatem, officium, figuram,
+Ordinem, sensum, facili quis ore
+
+dicere possit?
+
+Nam bonorum essentia quam11 malorum
+Purior multo leviore motu
+Fertur, hi vero graviore pressi
+
+corpore constant.
+
+At bonos inter medius malosque
+Solus intercedit homo, Deorum
+Ultimus totoque animantium su-12
+
+premus in orbe.
+
+Angelus custos, geniusque pravus
+Huc et illuc nos rapiunt, quousque
+Alter inviso referat graves ab
+
+hoste triumphos.
+
+Urbium tutela genîs suprema
+Creditur custodibus ac domorum
+Uniuscujusque, Deo favente,
+
+cura jubetur.
+
+Sunt quibus natura datur regenda,
+Ut13 caducis temporibus14 figuram
+Et fluenti materiae decus cum
+
+viribus addant.
+
+Qui Deo mentes, animos15, precesque
+Angeli mactant propiore vultu,
+Numinis vultu16 nitidaque pleni
+
+luce fruuntur.
+
+Sed nihil praeclarius institutum,
+Quam bonis pravos obedire, justis
+Imperandi jus17 tribui sacratum
+
+lege perenni.
+
+1. Alibi: _maligni_. 2. Deest in aliis codicibus. 3. Alibi: _mahuonos_,
+vel: _mohnimos_. 4. Alius: _apud imperitam plebem_. 5. Lib. VII, c. 14.
+6. Alii: _quae_. 7. Alibi: _exorcismis_. 8. Alibi: _pronunciant_. 9.
+Alibi: _poenae damnationes_. 10. Alius: _rapiunt_. 11. Alius: _quae_.
+12. Alius: _ut sit ... primus_. 13. Alibi: _Et_, vel: _Sunt_. 14.
+Alius: _corporibus_. 15. Alibi: _animas_. 16. Alii: _metu numinis
+metu_. 17. Alibi: _his_.
+
+TORALBA1: Ego quidem agnosco, imperium optimo cuique gubernandi perito
+traditum, non video tamen, unde tanta daemonum et angelorum multitudo,
+quanta tot ac tam multis provinciis, imperiis, civitatibus, hominum 101
+millibus necessaria judicio nostro videtur, nisi demus piorum mentes in
+angelorum abire naturam, quorum tanta raritas est, ut vix ex multis
+millibus unum reperiamus, ac ne unum quidem qui a recta via non
+deflexerit, impiorum vero multitudinem pene infinitam esse. Et cum
+mentes hominum cadaveribus superstites vivere, superius2 demonstratum
+sit, cum de animorum immortalitate disputaremus, consequens est,
+angelorum mirabilem raritatem3, daemonum vero innumerabiles fore
+legiones, si modo verum est, impiorum mentes in daemonum naturam
+mutari, ut4 piorum ac illustrium virorum animas in angelos converti;
+alterum enim alterius consequens est ex oppositorum natura.
+
+1. Alibi: SENAMUS. 2. Alius codex: _saepius_. 3. Alius: _varietatem_.
+4. Alibi: _et_.
+
+OCTAVIUS: Plato quidem in Cratylo Hesiodi ac priscorum auctoritate
+viros bonos, ex hac corporea labe ereptos, daemones fieri scribit.
+
+FRIDERICUS: Eadem fuit Tertulliani sententia, hoc tantum1 a Platone
+differt, quod cacodaemonum vocem pro daemone Platonis observavit.2
+
+1. Alius: _tamen_. 2. Alibi: _usurpavit_.
+
+CORONAEUS: Hanc quoque Senami quaestionem arduam et difficilem Salomo
+nobis dissolvet, quippe qui ex adytis1 Ebraeorum difficillima quaeque
+nobis aperire facile potest.2
+
+1. Alibi: _abditis_. 2. Alius: _possit_.
+
+SALOMO: Morem tibi, Coronaee, gessi, quam sapienter nescio, sed tamen
+bona fide quae sciebam quaeque nesciebam omnia aperui1, ac vereor, ne
+nimis multa videar effudisse2, et ut sensus intimos aperiam, non tamen
+satis Senamo fieri potuerit, qui etiam rerum ab omnibus sensibus
+mortalium abditarum demonstrationes poscit, tametsi nihil salutis3 ad
+summam afferant momenti, sed ut cuique libuerit, ita sentire cuique
+liceat.
+
+1. Alius: _effutivi_. 2. Alibi: _Effutisse_. 3. Deest in alio codice.
+
+CORONAEUS: Tametsi haec ad salutis summam non spectent, attamen
+spectant ad eruditionem meliorem, ad scientiam rerum divinarum, ad
+animi oblectationem, qui veri cognitione contentus acquiescit.1
+Argumentis enim probabilibus, ut rerum illarum natura ferre potest,
+spondeo ac promitto satis Senamo factum iri.
+
+SALOMO: Audivi quondam ab homine doctissimo, mentes eorum qui se
+corporis voluptatibus omnino dedissent et quasi coeno conspurcati
+nullam virtutum aut honestarum disciplinarum curam1 habuissent, una cum
+cadaveribus interire, idque litteris sacris haud ambigue confirmari.
+_Audite_2, inquit psaltes lyricus, _audite populi omnes, attendite ad
+res omnium maximas et gravissimas, quas potentibus aeque3 ac tenuibus
+aperire decrevi_, idque saepius repetitum, eos qui in opibus4 et
+praemiis humanis spes suas collocarint, aut in superbarum aedium
+substructionibus5 sui nominis ac potestatis6 fundamenta jecerint, non
+102 aliter quam animantia bruta interituros. Item7 cum Jesaias8
+dixisset, tyrannos nunquam resurrecturos, subjecit: _sed mortui Tui,
+domine, resurgent ac vivent._ Neque verum est tamen, impiorum animos9
+omnes penitus perituros cadaveris occasu, ut nonnulli putarunt10 ex eo
+loco Davidis אל יַקוּמוּ non stabunt, sed ut pulvis flatu levissimo
+venti, sic etiam scelerati a conspectu Dei dissipabuntur. Id autem
+Danielis11 testimonio comprobari potest: _Multi_, inquit, _dormientium
+in terra pulverulenta resurgent, hi quidem ad vitam aeternam, illi vero
+ad contumeliam et opprobria sempiterna._ Alioquin impiis mors fructuosa
+foret, ut Tryphon Ebraeus disserit apud Justinum12. Neque tamen Daniel
+omnes resurrecturos spondet, sed multos. Nam ii quorum animas Deus
+occidit (solus autem animas et corpora occidere13 potest), eorum nulla
+est, spes ac proprie mortui dicuntur, ad quos illud pertinet14:
+_Reviviscetne homo, cum mortuus fuerit?_ Ceteri proprie dormientes
+vocantur, ad quos illud pertinet: _Num quod15 qui dormit, non
+resurget?_16 Item illud: _Vivat Ruben et non moriatur17 morte
+secunda18._ Quo pertinet etiam Ezechielis19. _Et violabunt20 me ad
+populum meum, ut necarent animas, quae21 non moriuntur, et vitam
+promitterent animabus quae non vivunt22._ At illi23, qui ultro Deum
+ejuraverunt, scient se esse morituros, postquam sceleratae vitae poenas
+dederint. Sic etiam24 Jesaias25: _Videbunt_, inquit, _cadavera eorum,
+qui perfide a me desciverunt, quoniam vermis eorum non morietur et26
+ignis eorum non exstinguetur._ Ex quo intelligitur, bonorum et malorum
+exitus valde sui dissimiles esse futuros27. Plurimum enim distant ii,
+qui seipsos flagitiis omnibus contaminaverunt nec poenituerunt unquam
+ab his, qui nihil differunt a judicio ferarum, sed gulae tantum et
+ventri addicti fuerunt, quos cum ipsis cadaveribus obituros ajunt;
+alios autem immanium scelerum, priusquam moriantur28, justa supplicia
+luituros29. Namque Chaldaeus interpres30, qui obscura clarius
+interpretatur, impios resurrecturos scribit, non aliam ob rem, quam ut
+acerbissima tormenta patiantur. Est etiam aliud foedissimum genus
+hominum illorum, qui scelerata consensionis fide cum daemonibus
+societatem inierunt31, quorum ministerio daemones ad supplicia
+exequenda uti consueverunt; hos plerique putant mortuos semper consequi
+suos duces daemones et eorum naturam ac officia 103 foedissima cum
+maximis doloribus ac molestia subire. Caeteris, qui nec ad extremum
+improbi fuerunt, nec poenituerunt tamen, poenas esse decretas, leniores
+tamen, quoad32 purgatis mentibus tandem aliquando in angelorum coetus
+ac societates admittantur. Paulo aliter interpres quidam Ebraeus: Scire
+te velim, inquit, Deum creavisse homines inferiores33 ad imaginem
+superiorum et in homine quidem duos esse appetitus, bonum et malum,
+totidemque angelos: si bene vixerit, in angelum bonum, si male, in
+angelum malum convertitur. Atque eo pertinet interpretatio Pauli
+Riccii34 elegans et peracuta, qui haec verba: _de limo terrae formavit
+hominem_35 non solum traduxit36 ad conformationem corporis humani de37
+argilla limosa vel38 terra, verum etiam ad intellectum patibilem, quem
+actuosum effici i.e. ex humana mente angelum fieri scribit.
+
+1. Alibi: _honestatum curam_. 2. Psalm 49, 2. Lactantius VII, 20 idem
+sentit. 3. Deest in alio codice. 4. Alibi: _operibus_. 5. Alibi:
+_exstructionibus_. 6. Alius: _posteritatis_. 7. Alibi: _Nam_. 8.
+Jesaias 26, 14. 19. 9. Alibi: _animas ... morituras_. 10. R. David
+Kimchi in Psalm. 1, 5 et 17, 14. 11. Danielis 12, 2. 12. In dialogo cum
+Tryphone. 13. Matth. X, 28. 14. Jobi 14, 10. coll. 10, 19. 15. Alius:
+_quid_. 16. Psalm. 40, 9. 17. Addit alius codex: Hic Chaldaeus
+interpres subjecit: non moriatur ctt. 18. Genes. 41, 8. 19. Ezech. 13,
+19. 20. Alibi: _violaverunt_. 21. Alibi: _animos, qui_. 22. Alibi:
+_vivent_. 23. Cf. Eccles. 9, 4. Esdrae IV, 9. 24. Alibi: _enim_. 25.
+Jesaias 66, 24. 26. Desunt haec ultima Jesaiae verba in alio codice.
+27. Alibi: _futurum_. 28. Alibi: _moriuntur_. 29. Alibi: _inituros_.
+30. In Jos. 26. Etiam Jesaiae 26, 14, ubi plenius in hanc sententiam
+commentatur Chaldaeus paraphrastes. 31. Alibi: _coiere_. 32. Alibi:
+_quae ad_. 33. In Psalm. 139. 34. De agricultura coelesti. 35. Genes.
+II, 7. 36. Alibi: _traducit_. 37. Deest in aliis codicibus. 38. Alii:
+_limosave_.
+
+TORALBA: Angelorum ac daemonum quam diuturna vita sit futura, qua
+ratione intelligi possit, non video, cum ne hominum1 quidem spirantium
+ulla2 vitae definitio3 percipi queat.
+
+1. Alius: _omnium_. 2. Alibi: _illa_. 3. Alibi: _definitione_.
+
+SALOMO: Certi sunt uniuscujusque vitae termini a Deo positi ac
+decreti1, quos prorogare quisque potest virtutum eximiarum2
+praestantia. Improbi vero3 vitae suae terminos circumcidunt et
+contrahunt, quae temporis ac vitae contractio ac propagatio frequens in
+sacris litteris non modo ad hanc, quam misere ducimus, sed et ad
+futuram vitam pertinet, quia saepe Deus sanctissimos et integerrimos
+quosque ad se rapit in ipso aetatis flore, ut Abelem sibi carissimum,
+Josiam, decus principum. Et huic quidem Deus denunciavit brevi
+occasurum, ne miserandis ultionum cladibus4 obrueretur. _Justus_,
+inquit Jesaias5, _perit, nec tamen quisquam est, qui ad animum revocet,
+quod ab imminentibus calamitatibus ereptus sit. Sed paene omnes_,
+inquit angelus ad Esdram6, _pereunt7 et profligatissima est eorum
+multitudo: Quisquis autem evaserit pericula, superabit ac salutem meam
+videbit, et tunc miserabuntur seipsos, qui jussa mea spreverunt, nec
+virtutibus ullum nec poenitentiae locum reliquerunt, quos oportet post
+cruciatum torqueri. Tu vero ne quaesiveris curiose, quomodo cruciandi
+sint impii, sed quomodo justi sint servandi._
+
+1. Job. 10, 14. et 1 Samuel. 26. Deuteron. 31. 2. Alibi: _eximia_. 3.
+Psalm. 54 et 108. Deuter. 6. Exod. 20. 3 Regum 3 et 38. Job. 20.
+Sapient. 15. 4 Regum 22. 4. Alibi: _casibus_. 5. Jesaiae 57, 1 sq. 6.
+Esdrae Libr. IV, cp. 9, 7 sqq. 7. Alibi: _peremit_.
+
+CORONAEUS: Caetera quidem Salomoni consentior1, praeterquam quod mentes
+eorum, qui pecudum vixerint vitam, una cum ipso corpore dicit obituras
+simul nec sempiternos cruciatus sceleratis decretos, sed post diuturnum
+cruciatum penitus interituros arbitratur, tametsi nihil adseverare
+voluit. 104 Sacris enim scriptionibus2 confidimus, omnes omnium animos,
+cadaveribus relictis, immortales futuros ac tandem resurrecturos.
+
+1. Alius: _assentior_. 2. Alii: _Nostris enim legibus_.
+
+CURTIUS: Etiam Ebraeorum ea spes est et fiducia, extremo capite
+symboli, quod mortui resurgent1.
+
+1. Alius: _resurgunt_.
+
+SENAMUS: Multa quidem, quae vulgus tanquam oracula divina miratur,
+omitto, caetera tamen omnia facilius mihi quam resurrectio cadaverum
+persuaderi possunt1. Nec mirum mihi videtur, si Athenienses Paulum2 de
+resurrectione cadaverum disserentem in fine risu acceperunt.
+
+1. Alii: _potest_. 2. Actorum 17, 32.
+
+FRIDERICUS: At philosophus fuit Athenagoras, qui eleganti oratione
+scripsit ad M. Aurelium Augustum περὶ ἀναστάσεως. Claruit etiam
+Justinus martyr philosophiae disciplinis1 sub eodem principe, qui tamen
+Sophistarum argutias de resurrectione acutissime refellit. Fuit
+praeter2 hos Democritus, philosophorum sui temporis facile princeps,
+qui cadaverum resurrectionem comprobavit.
+
+1. Alius: _philosophiae discipulus_. 2. Alii: _inter_.
+
+TORALBA: Hunc tamen Plinius1 deridendum proponens, similis, inquit, de
+asseverandis et de reviviscendis vanitas a Democrito promissa2, qui et
+ipse non revixit. Quae, malum, ista dementia est iterari vitam
+mortemque?
+
+1. Hist. nat. 7, 55. 2. Alibi: _proposita_.
+
+SENAMUS: Audirem libenter arguta illa, quae Fridericus spopondit,
+Justini1 argumenta.
+
+1. Alibi: _instrui_.
+
+FRIDERICUS: Piget quidem omnia, unum tamen aut1 alterum, ne videar
+ineptus, referre2 non pigebit. Si quae sunt ex elementis, ait, fiunt
+rursus elementa; cum absurdum sit, rursus eadem existere, quae ex
+elementis exstiterunt. Item: Si penes Deum est, ut facti sint3 homines
+et corrupti, nonne4 etiam penes eum est, ut nos rursus fiamus et
+corrumpamur? Superius Toralba demonstravit, ab unius Dei voluntate
+statum et rerum omnium conditionem pendere; cur non igitur Deus, qui
+materiam ex nihilo, hominem e pulvere creavit, eundem rursus e pulvere
+recreare5 poterit?
+
+1. Alibi: _et_. 2. Alibi: _afferre_. 3. Alibi: _sunt_. 4. Alii: _num_.
+5. Addunt alii: _non_.
+
+OCTAVIUS: Deum id posse ambigit nemo, sed quaeritur, velit id1 necne?
+
+1. Deest in aliis codicibus; alibi: _an voluerit_.
+
+CURTIUS: Si de potestate dubitaro scelus, certe de voluntate ambigere
+nefas est, cum infinitis sacrae scripturae locis perspicuam divinae
+voluntatis testificationem habeamus1.
+
+1. Matth. 12, 22 et cap. 22. Luc. 20. Marc. 12. Joh. 20. 1 Cor. 15.
+Dan. 12. Jerem. 26. Psalm. 16.
+
+OCTAVIUS: Ismaelitae resurrectionem fore credunt, ut ex Alchorani1
+libris testatum videmus. Azora 48, 10 inquit Mahummedes: Buccinae
+sonitu mortui succumbunt omnia, nisi dextra Dei servaverit: secundo
+clangore tubae 105 omnia resurgent2. Eos autem, qui resurrecturi sunt,
+staturam Adami, doctrinam Mahummedis et Christi formam habituros
+asseverat. Deum autem eadem facilitate mortuos excitaturum, qua
+creavit. Qui tamen inter Ismaelitas theologos ac philosophos allegorias
+sacras venerantur3, nullam cadaverum, sed animorum tantum
+resurrectionem sperant4. Et certe duo sunt fidei christiani capita,
+scilicet ἀνάστασις et ἀποθέωσις τῶν ἀνθρῶπων, quae innumerabiles a
+christiana religione prohibuerunt atque inprimis Originem Adamantium,
+Synezium Episcopum, Phereonitas5, Borbonianos, Zachaeos6.
+
+1. Alii: _Alcorani_. 2. Alius: _resurgunt_. 3. Alii: _venantur_. 4.
+Alibi: _faciunt_. 5. Alius: _Phitronitas_. 6. Alius: _Bachaeos_ vel:
+_Tachaeos_.
+
+CORONAEUS: Illud quidem lactandum nobis est, quod Ebraeis, Ismaelitis
+et Christianis inter ipsos convenit de resurrectione mortuorum.
+
+SALOMO: Rabbi Jochanan, ex sententia Simeonis Jozadach1 explicans verba
+Dei: Delebo hominem quem creavi, tradit, ossiculum vertebrae, quod לוּץ
+appellatur, unde resurrecturi fuissent, qui in diluvio perierunt, tunc
+evanuisse. Scribit autem, os illud nec molae subjectum conteri, nec
+ignibus injectum2 exuri3, nec incudibus aut malleis suppositum, ulla ex
+parte diminui potuisse, sed malleos atque incudes confractos
+exstitisse4. Nulla enim sunt ossa dentibus duriora, quae flammis
+obsistere Plinius5 scribit, cedunt tamen diuturnis ignibus. Sed haec6
+ab Ebraeis allegorice scripta sunt, ut animorum resurrectionem
+significarent. Quod enim Rabbi Juda et Moses Rambam et Cynaeus tradunt,
+nullum sacrae scripturae caput resurrectionis testimonio vacare; qui de
+coelo delapsi fuerunt, inquit Cynaeus, in coelum redibunt, qui de
+terra, penitus morientur. Itaque Ebraei vocant impium בְלוּ יַעֲל i.e.
+qui non ascendit, imperiti Belial pronunciant. Nam cum sapientiae
+magister7 hominis et belluae8 eundem interitum fore scripsisset,
+Chaldaeus interpres sic transtulit: Impiorum, qui non poenituerunt, ac
+jumentorum9 idem interitus ac exitus futurus est. Est autem acceptio
+jumentorum in sacra scriptura frequens pro iis, qui pecudum in morem
+vivunt. Quod enim10 psaltes lyricus:X _Oves, boves et pecora campi_,
+Hieronymus: pecora, bruta seu brutos homines, nihil a belluis
+differentes, interpretatur. Et cum edicto regio11 indictum12 esset
+jejunium hominibus ac jumentis, ut Deum invocarent, jumentorum
+appellatione homines, bestiarum in morem viventes, interpretantur,
+quorum animos cum cadaveribus mori arbitrantur, justorum vero mentes
+cadaveribus superstites fore, i.e. resurrecturos, tradunt13.
+
+The numbering of this block of footnotes is problematic. The original
+text duplicates one number, and a few notes seem to be out of sequence.
+Numbers in parentheses represent the best guess.
+
+1. In libro Bereschit rabba l. 1. 28. Est hic liber, qui et _Magnus in
+Genesin commentarius_ dicitur, prima pars comm. rabbinici in Pentat.,
+cui est titulus רבות. Est autem commentarius allegoricus, historicus et
+varius, qui magni a Judaeis aestimatur. [S.] 2. Alibi: _subjectum_. 3.
+Addit alius: _nec in aquam injectum dissolvi_. 4. Alibi: _exsilisse_.
+5. Hist. nat. 7, 16. 6. Deest in alio codice. 6. (8) Alibi: _hominis ac
+bestiae_. 7.  Eccles. III, 19. 8. (9) Alii: _jumentum_. 9. (10) Alibi:
+_idem_. 10. (X) Sapientiae V. 11. Jonae 3, 7. 12. Alibi: _interdictum_.
+13. Jesaiae 26, 19.
+
+106 CURTIUS: At Jesaias1 corporum resurrectionem fore confirmat his
+verbis: _Mortui tui vivent et sicut corpus meum resurgent._
+
+1. Jesaiae 26, 19.
+
+SALOMO: Hic locus est, qui plerosque interpretes fefellit, qui pro voce
+נְבֵלָתִי legunt aliam ex similitudine litterarum ב et נ. Et surget1
+quidem mens corpore vestita, sed tenui scilicet aërio vel subtiliore,
+ut superius Toralba demonstravit omnes omnium mentes substantiam
+corpoream habere. Non enim si aer non est aspectabilis, propterea
+corpus non est. Ita nec mens, sive aëria sive ignea fuerit, non
+incorporea dicetur, quia videri non potest. Hanc vero interpretationem
+Jesaiae2 verbis congruere docent praecedentia ejusdem capitis:
+_Mortui_, inquit, _non vivent et violenti tyranni non resurgent._ At
+multo verius et aequius est, animam angelorum in modum coelesti quadam
+ac tenui essentia, quam gravi ac impuro cadavere convestiri. Id autem
+confirmat Hierosolymitana interpretatio: Cum enim Esau jura
+primogeniturae vendidisset, hic interpres subjicit3: quia cum
+resurrectionem negaret, vitam futuram sprevit, at sine cadaveribus
+mentes humanae4 vivent. Est igitur vera resurrectio non corporis, sed
+animae exsilientis ex hoc sepulcro, quod propterea dicatur σῶμα i.e.,
+ut Plato5 interpretatur, σῆμα.
+
+1. Alius: _re surget_. 2. Jesaiae 26, 16. 3. Alius: _subjecit_. 4.
+Alius: _brutae_. 5. In Cratylo.
+
+TORALBA: Ita quidem interpretatione innumerabiles absurditates, quas
+abhorret Senamus, et inanes illorum opiniones, qui angelos et animas
+segregatas vacare corpore putant, diluuntur. Nam si putant, mentes
+ossium et carnium1 indumento beatiores futuras, et in coelum una cum
+ipsis2 cadaveribus evolaturas, profecto angelorum conditionem humana
+multo deteriorem arbitrantur, cum tamen haec longe inferior sit,
+quanquam haec Salomonis sententia Pauli scriptis consentanea videtur:
+_Seminatur_, inquit Paulus3, _animale corpus, resurget spirituale._
+Item: _gestavimus imaginem terreni corporis4, gestabimus imaginem
+coelestis._ Item apertius his verbis: _Cum mortale hoc induerit5
+immortalitatem, jam non erit caro, sanguis, sed coeleste corpus._
+Quibus verbis satis significat, corpora, quae resurgent, carnibus et
+ossibus caritura, spiritus tamen ac coelestia corpora futura. Jam vero
+quis ascensus cadaverum ad coelum cogitari possit?6 Nam cum hinc ad
+coelum siderum distantia minimum complectatur 74697600 milliaria, ut
+Arabes tradunt, et a coelo sidereo usque ad chrystallinum, ubi sedem
+Dei et beatorum esse praedicant, eadem sit distantia, ut Ebraei
+theologi et philosophi tradunt, consequens est, etiamsi recta linea
+cadavera sursum ferantur volatu celerrimo, i.e. ut 50 milliaria in
+singulos dies obeant, non tamen ad illas beatas sedes pervenire posse
+annis millibus octoginta; neque enim corporea moles ac ne levissimae
+quidem hirundines tam celeri motu abripiuntur. Praeterea cum 107
+impios7 ac bonos resurrecturos confidant iisdem, quibus ante, membris,
+infinita quadam multitudine improbi vincant oportet numerum bonorum,
+quos tamen in infernis8 terrae visceribus diritatem supplicii9
+sempiternam perpessuros asseverant: quae non modo incredibilia, sed et
+absurda videri necesse est, quoniam si omnia omnium, qui hactenus
+mortui sunt, cadavera resurgent, non modo angustissimis terrae
+visceribus et carceribus, sed ne amplissimo10 quidem coeli sinu
+capientur. Neque enim corpora possunt a seipsis penetrari. Sin ficta
+quaedam erunt phantasmata, non vera corpora resurgent, sed inania
+simulacra et Manium11 imagines fugaces.
+
+1. Alibi: _corporum_. 2. Deest alibi. 3. 1 Corinthiorum 15, 44. 49. 54.
+4. Alius: _Adami_. 5. Alibi: _induxerit_. 6. Alius: _potest_. 7. Addunt
+alii: _aeque_. 8. Alibi: _infimis_. 9. Alius: _suppliciorum_. 10.
+Alius: _amplissimi_. 11. Alibi: _inanium_.
+
+CURTIUS: Nobis traditum est, corpora quae resurgent, ideo penetrabilia
+fore, quia gloriosa, ac propterea Christum januis clausis in coetu
+discipulorum constitisse1.
+
+1. Joh. 20, 19. 26.
+
+TORALBA: Confitendum igitur, cadavera putrida resurrectione fieri
+gloriosa, quod ineptum sit, ineptius tamen, corpora, qualiacunque
+tandem futura sint, penetrabilia confiteri, cum ignis et aër
+subtilissima corpora rarefieri quidem possint, sed cum ad extremum
+rarefacta fuerint, erumpere oportet, nec simul eodem subsistere loco.
+
+FREDERICUS: Istud quidem est fidei nostrae vim afferre, cum
+sanctissimis evangelistarum testimoniis exploratum habeamus, Christum
+pellibus, carnibus, ossibus convestitum eodem quo antea corpore
+resurrexisse, comedisse pisces assos et eo statu ascendisse coelum, ut
+jani nullus dubitationi locus relinquatur. Itaque Augustinus1 scripsit,
+sectas omnes, quae2 religionem aliquam praetendunt3, animorum in fine4
+resurrectionem confiteri. Quodsi Salomo pro sua religione nostris
+litteris minus credendum putat5, Jesaiam et Ezechielem opinor non
+repudiabit, quorum alter non ambigua sed perspicua voce cadaver
+resurrecturum affirmat6, alter visionem de ossibus sese in campo
+moventibus et mutuo contactu ad sua quaeque loca coaptantibus, deinde
+ligamentis, nervis, fibris, carne, pulpa, pelle contectis, post etiam
+aurae spirabili animatis cadaveribus, ad verissimam illam
+resurrectionem pertinere putavit7. Quae persuasio tam late dissipata
+est, ut etiam8 Indis Peruanis, cum Hispani in provinciam irruentes
+aurum e templis omnibus ac thesauris diriperent, nihil acerbius
+videretur, quam ossa de sepulcris ad aurum conquirendum distrahi, cum
+ista ratione cadaverum resurrectionem futuram9 prohiberi arbitrarentur.
+At etiam Augustinus10 non solum perfectae aetatis homines, verum etiam
+abortivos et imperfectos partus, vitam adeptos11 et ante mortuos quam
+in lucem prodirent, in corpora perfecta resurrecturos affirmat, ne quis
+ultra dubitaret.
+
+1. In Joannem. 2. Alibi: _cum_. 3. Alibi: _promittunt_, vel:
+_permittunt_. 4. Alius: _in fide_. 5. Alibi: _putet_. 6. Jesaiae 26, 19
+sq. 7. Ezech. 37, 1 sqq. 8. Alii: _etiamnum_. 9. Deest alibi. 10. De
+civitate Dei II, 13. 11. Alii: _vita ademtos_.
+
+108 SALOMO: Jesaiae locum perperam interpretatum prius aperuisse nobis
+videmur, Ezechielis autem visio non1 esset, si nihil aliud, quam quod
+videtur, significaret. Ut si quis scalam Jacobi, quae a terra ad coeli
+verticem pertingebat, scalam fuisse putet, a vero sensu aberrabit.
+Itaque visionem acceptam vates explicans2: _Ossa haec_, inquit, _sunt
+Israëlitae, qui queruntur3, ossa sua exaruisse, spem etiam periisse,
+cum scilicet exules ab hostibus abducti sint._
+
+1. Alius: _longe aliud quam quod videtur_. 2. Alii: _explicat_, vel:
+_explicavit_. 3. Alius: _confitentur_.
+
+CORONAEUS: Si nullus est animorum mortuo corpore interitus, qui fieri
+potest, ut resurrectio de mentibus intelligatur? Id enim resurgere
+dicimus, quod caduca sui natura collapsum rursus erigitur. Ac mens
+humana nec1 moritur, cum sit cadaveri superstes, nec cadit, igitur ne
+resurget quidem. Sin occultis quibusdam Dei judiciis quaedam impiorum
+mentes intereunt penitus nec ullam resurgendi spem habent, resurrectio
+tamen utroque modo de cadaveribus interpretanda nobis videtur.
+
+1. Alibi: _non_.
+
+OCTAVIUS: Probabilior esset eorum sententia, qui resurrectionem
+impiorum ab impietate ad pietatem, a vitiis ad virtutem interpretantur,
+ex his Christi verbis1: _Qui crediderit2 in me, transiit de morte in
+vitam._ Sic etiam Pythagorei sepulcra sceleratis quasi3 mortuis
+erigebant.
+
+1. Joh. V, 24. 2. Alibi: _credit_.
+
+FRIDERICUS: Hanc haeresin refellit Tertullianus1 his verbis: Quidam
+resurrectionem jam esse factam asseverant et futuram mortuorum
+resurrectionem imaginariam fictamque distorquent, nullam aliam esse
+rati, quam quae jam facta est fitque quotidie, cum quis, mortis,
+scilicet damnationis, sepulcro relicto, in quo mortuus jacebat, Dei
+accepta cognitione, quae animas2 reducit in vitam, Deo resurgit. Cujus
+haeresis principes fuere Hymenaeus et Philaetus, quos Paulus ad
+Timotheum3 refellit et Augustinus his verbis: Nec eos audiamus, qui
+carnis resurrectionem negant, non intelligentes id, quod ait
+apostolus4, oportere corruptibile hoc induere incorruptibile et mortale
+hoc induere immortalitatem. Quod cum fiet, non erit caro et sanguis,
+sed coeleste corpus.
+
+1. Alibi: _tanquam_. 2. Lib. de carnis resurrectione. 3. Alibi:
+_animos_. 4. 2 Timoth. 17 sq. 5. 1 Corinth. 15, 53.
+
+OCTAVIUS: Si coeleste corpus erit, non caro, non sanguis erit,
+invisibile corpus perinde ut coelum1 erit intellectuale quoddam sine
+cute, sine carnibus, sine ossibus, sine pulpa, sine visceribus, sine
+dentibus. Nam si resurgerent ipsa cadavera, frustra scriptum esset2,
+beatorum animas angelis similes futuras, cum angeli humana figura,
+coelesti quadam essentia convestiantur. Cum enim Sadducaei quidam
+Epicuraei Christum rogarent, cujus esset uxor, quae septem maritis
+nupsisset vicissim, Christus corporeas 109 connubiorum voluptates
+exsecratus, beatos3 angelis similes fore affirmabat, idque argumento
+efficaci affirmans, haec verba subjicit4: _Quod vero mortui_, inquit,
+_resurgent, Moses ostendit, cum diceret: Deus Abraham, Deus Isaac, Deus
+Jacob, non est autem Deus mortuorum, sed viventium._ Quo ex loco plane
+constat, resurrectionem non esse cadaverum, sed animorum, cum dicat
+Abrahamum ejusque filium et nepotem resurrexisse et vivere.
+
+1. Desunt haec tria verba in aliis; alibi pro _coelum_ legitur:
+_corpus_. 2. Matth. 22, 30. Marc. 12, 18, Luc. 20, 27. 3. Deest in alio
+codice. 4. Matth. 22, 31. Marc. 12, 26. Lucae 20, 37 sq.
+
+FRIDERICUS: Haec verba de Abrahamo et Isaaco Marcionis exemplari
+defuisse scribit Epiphanius1.
+
+1. Contra haereses.
+
+OCTAVIUS: Ea tamen a tribus evangeliorum scriptoribus repetita videmus
+iisdem verbis.
+
+SALOMO: Si Marcionis exemplar accipitis, innumerabilia pene1 loca in
+omnibus Novi Testamenti libris truncata reperietis, cujusmodi est
+illud: Quaeritis viventem, resurrexit a mortuis, exemplari Marcionis
+deest.
+
+1. Alibi: _fere_.
+
+CURTIUS: Marcionem evangeliorum corruptorem omittamus ac nostris1
+libris aeque ac priscis2 i.e. veteris instrumenti tabulis utamur. Neque
+enim negari potest, quin Helias3 viduae Sareptanae filium matri
+redivivum exhibuerit. Item4 cadaver in sepulcrum. Helisaei conjectum
+eodem momento revixit.
+
+1. Alii: _vestris_. 2. Alii: _nostris_. 3. 1 (3) Regum 17, 22. 4. 2
+Regum 13, 21.
+
+SALOMO: Horum adhuc recentia et inviolata cadavera prophetarum precibus
+ac virtute revixisse1 non dubito; sed2 nusquam legimus, cineres
+cadaverum ambustorum vel ossa putrida, aut quae feris aut piscibus
+pabula pridem fuissent, revixisse. Et quidem ex loco Davidis3, quo
+negat, divinas laudes a mortuis celebrari, Chaldaeus interpres ita
+convertit: An corpora pulvere resumta resurgent?
+
+1. Alibi: _resurrexisse_. 2. Sequentia haec usque ad finem
+interlocutionis Salomonis desiderantur in alio codice. 3. Psalm. 88,
+12.
+
+SENAMUS: Saepe contingit, recentia cadavera, quae plane inanimata
+putabantur, ardentibus rogis imposita aut igni admota, calore cadaveris
+excitato revixisse, ut Plinius scribit1, et sine ignibus Julius II.
+Pontifex M., cum biduum exanimis jacuisset, sumto spiritu ad se rediit,
+quin etiam Johannes Duns, qui Scotus usurpatur, in foveam demissus ac
+terra contectus2 revixit. Sed cum obruto spiritu fervato3 caput
+collisisset4, cruentus adhuc exspirans extractus est. Illud vero ex
+antiquissimis scriptoribus legimus, animas sua cadavera aliquamdiu
+consequi5.
+
+1. Usque ad hoc verbum desunt antecedentia omnia in alio codice. 2.
+Alibi: _conjectus_. 3. Alius: _fercato_. 4. Alibi: _collisus_. 5. Plato
+in Phaedone.
+
+FRIDERICUS: At non modo Lazarum quatriduana sepultura tumulatum ad
+Christi vocem, sed etiam multa sanctorum cadavera, aliquot ante
+saecula1 in pulverem coacta, revixisse legimus ac Christo moriente
+resurrexisse2.
+
+1. Alius: _saeculis_. 2. Matth. 27, 52 sq.
+
+110 OCTAVIUS: Memini theologum1 acutum2 revocare solitum sententias3
+ejus, qui cadavera illa sanctorum, quae revixisse dicebant, triduum
+vixisse, deinde latuisse: Cur, inquit, sancti illi potius quam ceteri
+resurrexerunt? Tum negat mortuos esse qui revixerant, cum Paulus aperte
+scribat4, resurrectionem fore vitam aeternam. Idem quoque de Lazaro
+sentit; quem tamen solus Johannes ex omnibus revixisse testatur. Nec
+certe beneficium, sed supplicium Lazaro irrogatum videretur5, si de
+coelesti angelorum coetu in foetidum et semiputre cadaver redire
+cogeretur. Cum Thessalus6 Erichton rogantibus in Pharsalia Pompejanis
+de futura victoria manes ex7 umbris et atra caligine inferorum
+eliciens, pro ingenti mercede jurato8 promisit, animam quam evocarat
+nunquam ullis carminibus aut sacrificiis in cadaver redituram:
+
+_nec verba nec herbae_
+
+_Audebunt longum somnum tibi solvere Lethes_9.
+
+1. Calvinus in Matth. 26. 2. Alibi: _aliquem_. 3. Alius: _sententiam_.
+4. 1 Cor. 15. 5. Alibi: _videtur_. 6. Alius: _Thessalis_. 7. Alibi:
+_in_. 8. Alius: _juramenta promitteret_. 9. Lucanus lib. 6.
+
+Et quemadmodum Platonici1 existimabant, propter ingens aliquod scelus
+animas in haec cadavera demissas, ita quoque sanctissimorum virorum
+mentes illae, quae in cadavera moriente Christo redierunt2, flagitium
+quoddam inexpiabile commisisse credibile foret, ut rursus foedissimis
+carceribus3 manciparentur, cum mors a theologis poena peccati
+definiatur. Aut si postea beatos illos, qui revixerant, mori non
+potuisse demus, ubinam terrarum hactenus delituerunt? Neque enim
+coelum4 ante Christum ascendere fas erat, pristino cadavere resumto, ut
+cum5 latroni Christus jam moriturus spopondisset, eo ipso die secum
+fore in paradiso, quo tamen non nisi quadragesimo die post legitur
+pervenisse6, satis constat, non de cadavere, sed de mente esse locutum.
+
+1. Plotinus de anima et daemonibus; Plato in Phaedone. 2. Alii:
+_redirent_. 3. Alii: _cadaveribus_, vel: _corporibus_. 4. Alii:
+_coelos_. 5. Alii: _et quorsum_. 6. Alibi: _devenisse_.
+
+TORALBA: Certe vulgaris cadaverum resurrectio probari nemini potest,
+quin aperte fateatur Pythagoricam παλλιγγενεσίαν regenerationem, ut M.
+Varro appellat, vel μετεμψύχωσιν transmutationem, ut Plotinus, vel
+μετενσωμάτωσιν transcorporationem, ut Justinus, vel μετεγγισμοὺς τῶν
+ψυχῶν translationem animarum, ut Epiphanius, vel ut Ebraei, animarum
+revolutionem. Qui animorum in corpora reditus Pythagoreis quidem1
+placuit, caeteris2 semper displicuit. Jam vero qui resurrectionem
+cadaverum sperant, neque mutos, neque surdos, neque distortos, neque
+leprosos, vel membris captos ullos fore affirmant3, sed alacres,
+robustos, formosos, cum explorata vel exquisita4 sempiternaque corporum
+valetudine ac firmitate. Quin etiam Scotus theologus scribit5: foeminas
+virili sexu resurrecturas: in qua 111 sententia fuit Augustinus6 ex
+ipsius Pauli opinione, qui scribit, nos ut viros perfectos Christo
+tandem obviaturos7, et satis intelligebat8, nullam istius sexus
+utilitatem futuram. Esset9 hujusmodi resurrectio sceleratis, qui
+leprosi, surdi, membris capti fuissent, olim valde optanda; quanto
+melius academicis, qui flagitiosorum hominum mentes non in humana, sed
+in luporum ac rapacium10 ferarum corpora redituros opinantur?
+
+1. Alibi: _semper_. 2. Alius: _exteris_. 3. Alius: _existimant_. 4. Duo
+haec verba desunt in aliis codicibus. 5. Lib. III. Sententiarum. 6. De
+civitate Dei II, 17. 7. Alius: _obviam ituros_. 8. Alius:
+_intelligebant_. 9. Addit alius: _autem_. 10. Alibi: _voracium_.
+
+CURTIUS: At Theopompus1, Aeneas Gazaeus, et Seneca2 popularem ac fidei
+christianae ac Israëliticae consentaneam resurrectionem suis scriptis
+comprobarunt.
+
+1. Ep. 75. 2. Quaest. nat. 3, 26 sq.
+
+TORALBA: Cum illustrium ac fortium virorum animas in angelicas naturas
+obire prius dictum sit, profecto animarum a coelestibus illis sedibus
+in cadaverum gurgustia1 lapsus miseram modis omnibus efficeret vitam,
+quae prius beatissima fuisset. Est autem infelicissimum infortunii
+genus, felicem fuisse. In summa, si resurrectione cadaverum mentes
+humanae beatiores fierent, deterior esset angelorum quam hominum
+status, cum tamen status et conditio angelorum pro summa2 felicitate
+bonis promittatur a Christo3. Illud etiam ex eo sequeretur, Deum
+aeternum incorporeum corporea creatura longe inferiorem esse, quo nihil
+capitalius cogitari potest, cum Romanae sapientiae decus, Cato, dicere
+soleret, nolle se repuerascere, etiam si quis illum ut Peliam recoxerit
+senem. Postremo si resurrectio beneficio tribuitur, impii pro
+suppliciis praemia consequerentur.
+
+1. Alius: _angustias_. 2. Alibi: _humana_. 3. Matth. 22.
+
+FRIDERICUS: Justinus resurrectionis finem non alium esse scribit, quam
+ut boni praemiis, flagitiosi suppliciis afficiantur.
+
+OCTAVIUS: Quasi vero sine cadaveribus nec beati praemia nec scelerati
+supplicia ferant. Cur1 latroni, qui nondum resurrexit, promissa fuisset
+coelestis paradisi felicitas, si ad beatitatem illa necessaria sint
+cadavera, aut malus dives apud inferos torqueri diceretur, si ad
+irrogandas poenas cadaverum instrumentis opus esset?
+
+1. Addunt alii: _enim_.
+
+CORONAEUS: Obtestor ego vos per Deum immortalem et pro jure pietatis ac
+necessitudinis nostrae1, ne ullis argutiarum illecebris a proposita
+susceptaque sententia fidei nos avelli patiamur. Et quoniam a physicis
+quaestionibus ad metaphysica delapsi sumus, ne sacra profanis
+misceantur, die crastino decernendum nobis, an viro bono de religione
+disserere liceat.
+
+1. Alius: _naturae_.
+
+Quibus dictis cum solita gratulatione singuli discesserunt.
+
+
+
+
+112 LIBER QUARTUS.
+
+
+Die consequenti OCTAVIUS tragoediam a se compositam obtulit Coronaeo de
+parricidio1 trium Solimanni principis liberorum, quam Coronaeus propter
+autoris eruditionem, tum propter argumenti dignitatem me legere jussit.
+Et2 cum ad extremum usque prandium persecutus essem, omnes Octavio
+gratulati sunt ac potissimum Coronaeus, qui Octavium vehementer
+laudavit, cum diceret, tragoediam illam et verborum luminibus et
+gravitate sententiarum et rerum gestarum ordine et carminum varietate
+eleganter scriptam.
+
+1. Alius: _parricidis_. 2. Alii: _At_.
+
+Cum autem de1 more Deo gratias egissent, laudatoriis canticis animum
+oblectati: Saepe, inquit CORONAEUS, admiratus sum, cur tanta sit
+suavitas in voce diapason2, diapente, diatessaron simul confusis, ut
+nunc audistis concentum3 pleno systemate jucundissimum vocis
+acutissimae cum gravissima confusae4, interjectis quarta et quinta, cum
+tamen acutissima gravissimae contraria sit, cur item unisoni concentus,
+in quibus nihil contrarium insit, non sine molestia ab auribus eruditis
+ferantur.
+
+1. Alibi: _pro_. 2. Alius: _diabasion_. 3. Alius: _commentum_. 4.
+Alius: _confuse_.
+
+FRIDERICUS: Plerique arbitrantur, consonantiam tunc effici gratiorem,
+cum rationes numerorum inter se congruant.
+
+CURTIUS: Illud quidem a doctissimis miror probari, cum nullae rationes
+aptius sibi convenire videantur, quam geometricae continuae, quoniam
+extrema primis, media utrisque, omnia omnibus consentiant, etiam locis
+et ordinibus communicatis, ut 2, 4, 8, 16, quibus tamen deficit
+concentus ille gratissimus, quem auribus consectamur, numeris hoc modo
+collocatis, 2, 3, 4, 6, in quibus tamen rationes a se invicem1 avulsas
+cernimus. Quid enim causae est, cur sesqui altera 2. 3. gratissima sit,
+sesqui octava 8. 9. graviter offendat2 aures?
+
+1. Deest in alio codice. 2. Alibi: _offendit_.
+
+OCTAVIUS: Concentum effici puto, cum plures soni misceri possent, cum
+vero1 misceri nequeunt, pugna, uter utrum vincat ac subeat aures,
+sensus teneros hominum argutiorum offendit.
+
+1. Alii: _vi_.
+
+SENAMUS: Nec ratio numerorum, nec mixtio vocum hanc suavitatem creare
+mihi videntur, cum varietas colorum oculis objecta1 gratior sit, quam
+si omnes simul misceantur. Item olei recentis et aceti, quae nulla vi
+misceri possunt, gratissimus est sapor, avium etiam dissimillimi cantus
+nulla ratione confusi jucundissimam auribus afferunt oblectationem, ut
+Platoni mirum videatur, cur nihil absonum ac dissentaneum in avium
+cantu percipiatur, quantumvis hominum vocibus ac fidibus conjungantur.
+
+1. Alius: _subjecta_.
+
+113 TORALBA: Ego vero gratam illam colorum, saporum, odorum, concentuum
+oblectationem a congruentia naturae cujusque pendere opinor,
+congruentiam a contrariorum mixtione et colligatione1 confusa. Nam
+calidissima et frigidissima tactum offendunt, item candidissima et
+obscurissima visum, dulcissima et amarissima gustum, ea tamen si naturâ
+vel arte confusa sunt, jucundissima sentiuntur. Quod enim Seneca
+scribit, ex opinione Stoicorum nihil bono viro mali contingere posse,
+quoniam contraria miscentur, vix mihi probari potest. Nam si aqua
+ferventissima2 pulveri frigidissimo ac siccissimo misceatur,
+contrariorum confusio maxima existit, arte contemperata et tactu
+jucunda. Elementaria quoque corpora, quae in natura ipsa coagmentata
+sunt, ex contrariis qualitatibus et elementis confusa videmus, quae
+arte nulla Galenus confundi posse judicavit. Atque ita Senecam tueri
+possumus et a reprehensione vindicare, si dicimus3, illum de
+substantiis, non de qualitatibus et accidentibus intellexisse. Nihil
+enim tam facile confundi potest, quam aqua vino, non tamen inter se
+miscentur, ut quae naturâ mista sunt, quia vinum ab aqua separatur
+spongia oleo perfusa! Item4 aurum cum argento quidem arte confunditur,
+et conflatur aes cum argento, aqua tamen chrysulia divelluntur, quae
+tamen si natura ipsa confudisset, nunquam a se ipso distraherentur, ut
+in electro, quod natura ipsa ex auro et argento aequis portionibus
+contemperavit.
+
+1. Alius: _alligatione_. 2. Alii: _fervidissima_. 3. Alius: _demus_. 4.
+Sequentia haec verba Toralbae omnia desiderantur in alio codice.
+
+SENAMUS: Si nulla est in substantiis contrarietas, qui fieri potest, ut
+contrariae substantiae misceantur?
+
+TORALBA: Ita quidem putavit Aristoteles, substantiae nihil contrarium
+esse, sed cum formae forma contrarium sit, forma ignis formae aquae, et
+accidentium contrarietas, puta extremae siccitatis et humiditatis,
+summi caloris et frigoris, nonnisi a formarum ignis et aquae inter se
+tota natura dissidentium contrarietate prodeat, quis dubitet, formas
+utrasque res substantia inter se contrarias esse? Illud enim a natura
+decretum certissimum divulgatur1, non tam latine2 quam ad id quod
+quaeritur accommodate: propter quod unumquodque tale3 est, illud magis
+est tale, et illius magis, si accidentia ignis et aquae propter vim
+formarum4 inter se contraria esse5 oportet; quae igitur inter se
+contraria sunt ipsa natura, non possunt arte misceri, sed tantum
+confundi aut conjungi, aut copulari, ut unum esse videantur, puta
+oxymel gustui jucundissimum, ex aceto et melle et ex amaro omnium
+dulcium levi6 adustione fit γλυκύπικρον, palato gratissimus sapor.
+
+1. Alibi: _divagatur_. 2. Alii: _latius_. 3. Alii: _late_. 4. Alibi:
+_formalem_. 5. Desunt haec septem sequentia verba in aliia codicibus.
+6. Alius: _leni_.
+
+FRIDERICUS: In musicis modulationibus contrarietas illa non videtur
+perire, sed extrema contraria mediis interjectis colligantur1. Nam vox
+114 assa2 τῶν ὑπάτῶν cum extrema acutissima τῶν ὑπερβολαίων vel3 octava
+διαπασῶν4 suavem efficit consonantiam, quoniam ex contrariis tota
+diametro coalescit. Quibus si mediam vocem adjunxeris, cum altero
+quidem extremo efficiet diapason, cum altero diapente, unde
+gratissimus5 omnium modulationum concentus exsistit, ex6 apta7 scilicet
+contrariorum colligatione.
+
+1. Alii: _colliguntur_. 2. In uno codice ad marginem: _vox gratissima_.
+3. Alius: _et_. 4. Desunt haec septem antecedentia verba in alio
+codice. 5. Alius: _gravissimus_. 6. Desunt haec sequentia quinque verba
+in alio codice. 7. Alibi: _ipsa_.
+
+TORALBA: Id quidem in tota natura latissime patet, ut contraria mediis
+quibusdam interjectis colligata universitatis mirabilem concordiam1
+tueantur, quae alioquin penitus interiret,2 si vel totus hic mundus
+ignis esset aut humor, sic etiam duo3 ὁμόφωνα omnem auferrent harmoniae
+suavitatem.
+
+1. Alibi: _concordantiam_. 2. Alius: _periret_. 3. Deest in alio
+codice.
+
+FRIDERICUS: Profecto1 coelestes conversiones inter se contrariae ac
+trepidante motu retinentur, et contraria Martis et Saturni vis moderata
+Jovis luce intermedia temperatur.
+
+1. Alius codex habet: _Profecto in coelestibus etiam conversionibus
+Martis et Saturni vis moderata_ etc.
+
+SENAMUS: Qui fit igitur, ut temperamentum illud salutare aliquo1 semper
+impedimento conturbari videamus, valetudinem inquam morbis, voluptatem
+dolore, quietem animorum perturbatione?
+
+1. Alius: _alieno_.
+
+CURTIUS: Illud impedimentum non minus utile est, quam in civitate
+lacuna qua sordes excipiantur. Nec minus rubeta est1 necessaria in
+hortis aut aranea in aedibus ad venena ubique2 colligenda, quam
+carnifex in republica. Quin etiam summa illa suavitas concentus, quam
+modo avidissime3 hausimus, non tamen jucunda exstitisset, nisi dissonum
+aliquid ac durum auribus delicatis musicus artificiosissime prius
+adhibuisset, quoniam voluptatis ea vis est, ut non modo sine
+antecedente dolore non percipiatur, verum etiam fastidium pariat,
+diutius continuata. Hanc rerum4 omnium contrarietatem, ab immortali Deo
+mirabili sapientia temperatam, his versibus studimus imitari:
+
+Creator orbis omnium ter maxime,
+Ter optime coeli parens,
+
+Qui mundi temperas vicissitudines,
+Dans justa rebus pondera,
+
+Et qui metiris singula suis modis
+Numero, ratione, tempore,
+
+Qui vinculo non dissolubili duas
+Ubicunque res contrarias
+
+Connectis admirabili prudentia,
+Salutes singulis parans,
+
+115
+
+Qui discrepantibus sonis ac vocibus
+Melodiam contemperans,
+
+Sed eruditis5 auribus gratissimam,
+Mederis aegritudini,
+
+Qui fervidis admicuisti frigida,
+Et aridis humentia6,
+
+Acerba lenioribus, doloribus
+Suavitatem proximam,
+
+Tenebras lumini, quietem motui,
+Adversa rebus prosperis,
+
+Qui siderum coelestium cursus ratos
+Ab ortu versus occidens,
+
+Ab occidente versus ortum dirigis,
+Contrariis moventibus,
+
+Qui jungis antipathiam consensui,
+Amica7 tetris hostibus:
+
+Haec hujus8 orbis maxima9 concordia
+Discors salutem continet.
+
+1. Alibi: _sunt_. 2. Alius: _undique_. 3. Alius: _suavissime_. 4.
+Alius: _vero_. 5. Alius: _crudis_. 6. Alius: _humectantia_. 7. Alius:
+_Animam_. 8. Deest in aliis codicibus. 9. Alibi: _maximi_.
+
+TORALBA: At ne in republica quidem virorum illustrium justitia,
+integritas aut virtus ulla perciperetur, ni flagitiosi aliquot bonis
+confusi, sani furiosis, fortes ignavis, divites egentibus, nobilibus
+infames, iisdem moenibus ac tectis continerentur, modo mala, si tamen
+usquam sunt, bonis imbecilliora sint. Quin etiam hae disputationes,
+quas instituit Coronaeus, nullam utilitatem aut voluptatem allaturae
+essent, nisi contrariis argumentis ac rationibus splendescerent.
+
+SENAMUS: Non intelligo, quam ob rem civitas non sit beatior futura,
+quae omnes improbos exegerit, quam quae sceleratos aliquot1 restare
+velit2? aut cur3 isto modo discordia concors esse possit, cum nullum ad
+civium et amicorum concordiam sempiternam vinculum arctius esse queat,
+quam in caritate mutua rerum divinarum ac humanarum summa consensio et
+voluntas.
+
+1. Alibi: _aliquos_. 2. Alius: _voluit_. 3. Alibi: _an_.
+
+CURTIUS: Ista quidem est ficta verbis M. Tullii1 sententia, quam suis
+ipsis factis oppugnavit, ut minus quaerendum sit, quid sentiat, cum
+appareat, quid fecerit. Quis2 enim Epicuraeos magis coluit, quam
+Atticus? Cui tamen mortalium Cicero magis amicus, quam Attico, extitit
+unquam? At nihilominus Cicero sectam Academicorum secutus est, quamdiu
+vixit, Epicuraeos scriptis omnibus3 lacerans, quia nihil difficilius
+est, quam de sceleratis loquentem abstinere maledicto, ut Theophrastus
+dicere solebat.
+
+1. In libro de amicitia. 2. Alius: _Quis enim Epicurum calluit, quam_
+etc. 3. Alibi: _omnes scriptis_.
+
+116 TORALBA: Pugnabant1 quidem Academicorum, Stoicorum,
+Peripateticorum, Epicuraeorum ac Cynicorum sectae, concordiam tamen in
+eadem civitate facile tuebantur, quia contrariae sectae Epicureorum et
+Stoicorum mediis ordinibus interjectis Academicorum et Peripateticorum
+quasi vinculis quibusdam conjungebantur, alioqui si unum uni contrarium
+nullo interjecto medio copuletur, pugna quaedam perpetua futura2 sit
+oportet.
+
+1. Alibi: _pugnant_. 2. Deest alibi.
+
+FRIDERICUS: Res omnium mihi difficillima visa est semper1, in tanta
+opinionum inter se de rebus humanis ac divinis dissidentium varietate
+amicitiam colere aut concordiam tueri.
+
+1. Deest in aliis.
+
+CURTIUS: Aliud est amicitiam colere, aliud concordiam tueri. Nam ut
+singularum rerum discrepantiae ad unius universitatis concentum
+conspirant, ita quoque singulorum civium inimicitiae universorum
+concordiam alunt. Nec Romana civitas tam floruit, quam cum patricii
+plebejis, furor tribunitius obsisteret libidini consulari1. Ob id enim
+M. Cato Censorius jurgia inter servos et dissidia inter magistratus
+serere solebat, ne improba conspirationis fide vel consensu alteri rem
+privatam, alteri rem publicam depecularentur. Nec aliter Lycurgus2
+faciendum decrevit, cum magistratus ac legatos ad eadem munera3
+accerseret, quos intestinis odiis dissidere intelligebat.
+
+1. Plutarchus in Catone. 2. Plutarchus in Lycurgo. 3. Alibi: _munia_.
+
+CORONAEUS: Id quidem in hac republica non gravate admittimus, si1
+plures sunt ejusdem curationis et muneris collegae. Nam tertius duos
+discrepantes inter se ad concordiam cogit, cum alteri sese conjunxerit.
+Alioqui periculosum mihi videtur, duobus adversariis eandem committere
+curationem. Quamdiu enim M. Crassus vixit, nulla fuit Pompejum inter et
+Caesarem discrepantia voluntatum, quoniam Crassus Caesarem Pompejo
+quasi media vox facile conciliabat; sed2, Crasso in Chaldaea caeso, ad
+arma civilia concursum est a duobus, non secus3 ac, M. Lepido de
+culmine triumvirali dejecto, secutum est civile bellum inter Antonium
+et Augustum.
+
+1. Alibi: _sed_. 2. Desunt haec quindecim verba in alio codice. 3.
+Alibi: _aliter_.
+
+SALOMO: Istud quidem assentior in optimatum et populari civitate, sed
+in regio dominatu nihil vetat duos adversarios in eodem magistratu
+conjungere1, quoniam regia potestate facile coguntur, ut Alexander M.
+Hephaestionem Cratero nutu solo conciliavit. Id autem in ipsa natura
+magis perspicuum fit, quae ipsa antiquissimum est reipublicae bene
+constitutae exemplar, non modo elementa contraria, sed etiam sidera
+ipsa, atque adeo angelorum dominationes unius divinae majestatis
+potestate cohiberi. Itaque Deus solus dicitur pacem in sedibus excelsis
+conciliare.
+
+1. Alibi: _conjugare_.
+
+SENAMUS: Etiamne inter angelos bella civilia geruntur?
+
+SALOMO: Ego mundum intelligibilem seu angelicum solo Dei nutu,
+coelestem ab angelico, elementarem a coelesti gubernari et superiora
+inferiorum 117 exemplaria esse statuo. Quod si virtutis certamen1 saepe
+inter optimos duces ac magistratus existit, si elementa inter se
+pugnant, si coelestium siderum contrarios motus videmus, quis dubitet
+inter angelos etiam intercedere contentiones? Huc etiam pertinet illa
+vox angeli ad Danielem2: _Princeps regni Persici restitit mihi dies
+viginti, sed Michael inter principes mihi praesto fuit._ Ita illa Dei
+vox ad Pharaonem, quam secretiori sensu daemonum3 principem
+significare4 diximus5: _Excitavi ego te, ut exercerem potestatem meam,
+ut nominis mei fama toto terrarum orbe disseminaretur_6. Igitur inter
+angelos non nisi virtutum et illustrium animorum certamen existit:
+inter homines rarius7 virtutes8 cum virtutibus, saepe9 vitia cum
+virtutibus, etiam vitia cum vitiis, opinio cum opinione, pietas cum
+impietate, religio cum superstitione et religione, saepissime tamen cum
+superstitione superstitio ipsa10 certat.
+
+1. Alius: _examen_. 2. Danielis 10, 13. 3. Alibi: _daemoniorum_. 4.
+Alius: _qua ... significari_. 5. Exod. 9, 15. Rom. 9, 17. 6. Alius:
+_dissiparetur_. 7. Alius: _varias_. 8. Alius addit: _vero_. 9. Alibi:
+_saepius etiam_. 10. Alius: _haec ipsa_.
+
+FRIDERICUS: Profecto1 mirum saepe mihi visum est, in tanta sectarum
+varietate et multitudine, quantam Epiphanius et Tertullianus
+commemorant, i.e. amplius 120 (quanquam Themistius amplius2 250
+exstitisse tradit) civitatum concordiam ullam3 existere potuisse, cum
+hac aetate pro duarum religionum inter Christianos discrepantia tot
+tantaque bella, tot civitatum eversiones sequantur.
+
+1. Deest alibi. 2. Alius: _plures_. 3. Alibi: _unquam_.
+
+CURTIUS: Nihil in republica perniciosius est, quam cives in duas
+factiones scindi1, sive de legibus sive de honoribus sive de religione
+disputetur, at si plures sint2 factiones, nihil est a bello civili
+metuendum, cum alii aliis, quasi mediis vocibus intercedentibus,
+stabilem civitatis3 concentum et harmoniam tueantur.
+
+1. Desunt haec sedecim sequentia verba in aliis codicibus. 2. Alibi:
+_sunt_. 3. Alibi: _civitatum_.
+
+TORALBA: Haec quidem ratio est a musicis modulationibus aptissime
+quaesita. Naturalis vero subtilior1 est, quia scilicet unum uni tantum,
+plura eidem contraria per naturam esse non possunt.
+
+1. Alius: _sublimior_.
+
+OCTAVIUS: Ob id, opinor, Turcarum et Persarum reges omne genus
+religionum in civitatem admittunt ac mirabili concordia cives omnes ac
+peregrinos, inter se religionibus discrepantes1 et cum republica,
+conciliant.
+
+1. Alius: _discrepantibus_.
+
+FRIDERICUS: Ego nihil optabilius maximis imperiis ac civitatibus
+contingere posse puto, quam ut eisdem sacris et eodem numinis cultu
+cives omnes conjungantur. Nec ulla re laudabilior fuit Aratus1, quam
+quod Achaeorum societatem2, quae trecentas amplius urbes complexa
+continebat, iisdem legibus, iisdem religionibus, iisdem institutis,
+eodem cultu, eadem jurisdictione, 118 iisdem ponderibus, iisdem
+mensuris sic assueverat3, ut nihil aliud restaret, quam tot urbes
+iisdem moenibus4 cingi. Atque illud est, opinor, stabile fundamentum
+amicitiae, quam Tullius in summa rerum divinarum et humanarum
+consensione collocavit.
+
+1. Alii: _Nec ulla res laudabilior fuit Arato_. 2. Polybius l. IV.
+Plutarchus in Arato. 3. Alibi: _assuefecerat_ vel: _assuefaceret_. 4.
+Alii: _tot vites iisdem moventibus_.
+
+OCTAVIUS: An tibi videtur, Friderice, in una et eadem religione Achaeos
+conspirare potuisse, qui triginta sex millia1 Deorum colebant2? num
+etiam, sacra Bacchanalia cum Eleusiniorum sacris convenire potuisse?
+
+1. Alii: _tres mille sexcentos_. 2. Alius: _celebrabant_.
+
+CORONAEUS: Illud quidem optare potius et ab immortali Deo precari quam
+sperare debemus, ut una sit et eadem civium unio, una etiam mortalium
+omnium de rebus divinis consensio1, una religio modo vera.
+
+1. Alius: _assensio_.
+
+SALOMO: Ne1 religio quidem sit, nisi veram esse dabimus. Quoniam
+religionum duces ac pontifices, quos veteres Graeci μυσταγωγοὺς
+appellant, tantis inter se dissidiis pugnant, ut nemo constituere
+possit, quae ex omnibus vera sit, num praestabilius est, omnes omnium
+religiones in civitatem publice admitti, ut in imperiis maximis
+Turcarum et Persarum videmus, quam ullam excludere? Nam si quaerimus,
+quid sit, quam ob rem Graeci, Latini, Barbari nullam de religionibus
+controversiam olim habuerint, non aliam comperiemus rationem, opinor,
+quam omnium in omnibus religionibus conspirationem et consensum.
+
+SALOMO: Excipiendi sunt Ebraei, qui ab omnibus populis quodammodo
+segregati Deum aeternum soli adorabant, caetera numina exsecrabantur.
+Item Chaldaei omnia templa Deorum funditus evertebant, quod impium
+judicarent, Deos templorum angustiis concludere velle.
+
+1. Alibi: _Nec_.
+
+SENAMUS: At Ebraei paene soli ex omnibus populis civitatum et
+imperiorum concordiam mihi conturbasse videntur. Nam cum Antiochus
+Nobilis, Hierosolyma expugnata, Diis sacra faceret, Judaei principem
+exsecrabantur. At ille ira accensus, quod se impium judicarent, ad
+sacra Deorum gentilium1, acerbissimis propositis suppliciis, Judaeos
+adegit. Inde finitimarum2 gentium tanta odia in seipsos excitarunt, ut
+ad unius gentis internecionem omnes conjurasse viderentur. Scribit enim
+Celsus3, Christianos ac Judaeos, de suis Diis nimis arroganter
+statuentes, omnia populorum numina contemsisse.
+
+1. Alibi: _gentium_. 2. Alibi: _finiti more_. 3. Origenes lib. III.
+contra Celsum.
+
+FRIDERICUS: Qui religionum discrepantium varietatem admittit, verae
+religionis eversionem moliri videtur. Et quidem apposite Proclus
+scribit: ἀπειρίαν ἀναιρεῖν τὸν θεὸν, καὶ πολυθεότητα nihil ἀπὸ τῆς
+ἀθεότητος differre. Quis enim simul Deum ac daemonem colere possit, cum
+alter alteri tam contrarius sit?
+
+119 SENAMUS: Superius Toralba demonstravit, Deo nihil contrarium esse
+posse, quia etiam daemones sunt ministri obsequentissimi divinae
+majestatis. Quid enim1 vetat, servum non quidem ut dominum, sed ut
+domini legatum aut nuncium revereri? Quid item vetat2, duo3 numina
+alterum quidem ne noceat, alterum ut prosit obsecrari4? Ob id enim
+Opuntii duos pontifices habuere, quorum alter Diis, alter daemonibus
+sacrificabat5. Nec Romani beneficos tantum Deos, Jovem inquam, Martem,
+Dianam, sed etiam eos qui nocere dicebantur, puta Robigum6, Febrim,
+Paventiam, Occasionem, Invidiam ceterosque Deos averruncatores sive
+ἀλεξικακοὺς summa veneratione prosequebantur.
+
+1. Alius: _autem_. 2. Alibi: _vetet_. 3. Alibi: _Deo_, vel: _dico_. 4.
+Alibi: _obsecrare_, vel: _observare_. 5. Plutarchus in apophthegm.—Alii
+legunt: _sacrificaret_. 6. Alibi: _Rubiginem_.
+
+SALOMO: Hic certe Graecorum et Latinorum prudentiam desidero; quos enim
+Deos mares Graeci φθόνον, καίρον, φόβον statuere, Latini sexu et habitu
+foemineo Deas fecerunt, scilicet Invidiam, Occasionem, Paventiam. At
+lege divina nihil sanctius cautum videmus, quam ne Deos peregrinos
+metuamus, cum nec obesse cuiquam nec prodesse queant, ac propterea
+saepissime legimus1, nullam mortalibus nisi ab uno immortali Deo
+calamitatem impendere.
+
+1. Genes. 35. Proverb. 29. Exod. 20. Judic. 10. Deuter. 10 et 32. 3
+Regum 9 et 21. Jesaiae 43. Jerem. 11. Amos 3. Jon. 3. Mich. 1. Baruch.
+1.
+
+SENAMUS: In tanta religionum quas videmus multitudine alterum fieri
+potest, ut earum nulla, alterum non potest, ut earum plus quam una vera
+sit; ac usquequaque pontificibus omnium religionum capitali odio inter
+se discrepantibus, tutius est omnes admittere, quam de multis unam,
+quae forsitan falsa sit, optare aut eam, quae omnium verissima sit,
+excludere velle.
+
+OCTAVIUS: At nec1 principibus nec magistratibus tutum est, religiones
+diuturno consensu receptas et quae radices altius egerunt, evellere2
+conari. Nam cum Thomas3 et Constantinus VI., uterque Graecorum
+imperator, statuas de templis omnibus praecipiter deturbarent,
+crudelissime caesi sunt, alter a matre, alter a populo in ipso Sophiae
+templo. Itaque Valens, Theodosius M., Valentinianus, Jovianus,
+Theodoricus Arianorum sectam longe lateque fusam prohibere non modo
+noluerunt, verum etiam edictis publicis permiserunt.
+
+1. _Ac ne_. 2. Alibi: _convellere_. 3. Alii: _Themas_.
+
+FRIDERICUS: Si1 sanctis Romanorum aedilibus datum negotium est, ne quae
+religio peregrina in urbem admitteretur, neu qui Dii alio quam patrio
+modo colerentur, quanto diligentius id a Christianis principibus curari
+oportet?
+
+1. Additur alibi: _veteri_, vel: _veterum_.
+
+SENAMUS: At ne Romani quidem suorum edictorum constantiam tueri
+potuerunt, cum sacra Isidis, Osiridis, Annubis, Apis, Aesculapii,
+Cybeles matris Deorum in urbem reciperent. Ac postremo M. Agrippa
+templum a se 120 constructum, quod omnium Deorum numinibus consecrarat,
+πάνθεον appellavit. Quod quidem unum ex omnibus antiquorum fanis Romae
+reliquum esse videmus, a Bonifacio III. Pontifice Maximo Divis omnibus
+consecratum. Ita quoque Athenienses aras frequentes ἀγνώστων θεῶν
+habuere, ut Pausanias in Atticis et Paulus1 ipse in concione ad populum
+Atheniensem comprobavit, ut vero Deo, quem ignorabant, quoquo modo
+sacra fierent. Sic enim veteres illi statuebant, mundum hunc Deorum
+plenissimum esse, cum locis omnibus admiranda numina divinitatis
+contuerentur, ut non dubitarent exclamare: Jovis omnia plena! et quidem
+pleni sunt coeli, plena est terra majestatis gloriae divinae. Quum enim
+Seneca2 quaereret: quid est Deus? Totum quod vides et quod non vides.
+Plinius3 vero mundum ipsum universum appellat numen aeternum; ob id
+enim existimo priscos illos homines, cum virtutibus templa dicarent,
+justitiae4 inquam, fortitudini5, paci6, spei7, fidei8, pudicitiae9,
+concordiae10, saluti11, pietati12, honori13, veritati14,
+providentiae15, menti16, clementiae17, misericordiae18, felicitati19,
+liberalitati20, famae21, aeternitati22, virtutes immortalis Dei
+mortalibus ubique ad intuendum ac imitandum proposuisse, ut a vitiis
+declinarent.
+
+1. Actorum XVII. 2. Lib. 1. quaest. natur. 3. Hist. natur. l. 2, c. 1.
+4. Pollux voce δίκη. Chrysippus in libro περὶ κάλλους. 5. Plutarchus in
+quaest. 6. Plinius, Seneca, Plutarchus in Timone. 7. Livius lib. 1 et
+4. dec. 3. 8. Plinius lib. 85. Cicero de officiis. 9. Festus in verbo
+Pudicitia. 10. Augustinus l. 5. de civ. Dei. 11. Livius l. X. 12.
+Plinius 7, 36. 13. Plutarchus in quaest. 14. Idem ib. 12. 15. Cicero de
+natura Deorum l. 2. 16. Ovidius in Fastis. 17. Plutarchus in Caesare.
+18. Pausanias in Atticis. 19. Plinius l. 35. 20. Diogen. l. 3. 21.
+Pausanias in Atticis. 22. Augustinus l. 6 de civ. Dei.
+
+CURTIUS: Argute quidem Senamus, sed cur vitia superiora1 pro Diis
+habuerunt? Cur pecuniae templum, cur edusae vel eduliae, cur potanae,
+voluptiae2, libertinae3, Veneri, Priapo, nisi ut eduliis, potibus,
+voluptate, libidine, stupris, majore licentia, quasi Diis
+concedentibus, abuterentur? Omitto febrim, furinam, lavernam, risum,
+luxuriam, impudentiam ac teterrimi foetoris Deam Memphitim.
+Praetermitto Deos omnium aedium partibus ac locis constitutos4.
+Praeterea Joves trecentos, qui nomina pro eujuscunque voluntate
+sortiebantur, et innumerabilium Deorum populos ad serpentes usque, quos
+omnes Deos Deasque M. Agrippa una conclusit et eadem aede.
+
+1. Alii: _superi omnia_. 2. Alius: _voluptati_. 3. Alius: _libertati_.
+4. Alii: _consecratos_.
+
+SALOMO: Praestabilius fuisset, Deum aeternum ab illa Deorum inanium
+societate longissime segregare, quam illis1 aggregare. Quid enim aliud
+est, quam sacratissima quaeque profanis conspurcare? Ob id enim populus
+Dei, in terram sanctiorem2 quasi in bonorum possessionem secundum
+divinas tabulas missus, omnium inanium ac fictilium3 Deorum fana,
+statuas, 121 altaria, lucos, solo aequare jussus est. At4 ne arcam
+quidem foederis Deus ipse passus est Dagonis statuae contagione
+contaminari, sed bis dejectam5 et confractam statuam sacerdotes
+Palaestinae viderunt, cum proxime arcam collocassent.
+
+1. Alibi: _illi_. 2. Alibi: _sanctorum_. 3. Alii: _fictitiorum_ vel:
+_futilium_. 4. Alibi: _Ac_. 5. Alius: _disjectam_.
+
+CURTIUS: Profecto et hi et M. Agrippa jura sacrorum violabant, neque
+enim fas erat, duobus Diis idem fanum consecrare. Nam cum M. Marcellus
+templum Honori simul et Virtuti dedicasset, Romanorum pontifices
+intercesserunt, ne sacra utriusque Dei confunderentur. Itaque templum
+illud medio pariete dividi jusserunt, sic tamen, ut non ante pateret ad
+templum Honoris aditus, nisi patefacta Virtutis porta1; quanto minus id
+ferendum est in aeterni Dei cultu!
+
+1. Alius: _nisi per patefactas Virtutis portas_.
+
+OCTAVIUS: Sacrorum quidem confusionem abhorrere debemus, sed Turcarum
+et Persarum atque adeo superioris Asiae et Africae reges ab Homaro II.,
+Homari I. pontificis maximi inter Ismaëlitas legato, tum etiam ab
+Helthero1 clarissimo theologo sic instituti ac imbuti sunt, ut homines
+omnes immortali Deo gratos fore arbitrarentur, si pura mente suum
+quisque numen revereatur2, tametsi qualem Deum habere oporteat, penitus
+ignoret: quoniam rerum omnium agendarum fontem judicant in voluntatis
+impetu ac mente ipsa collocari oportere, cujus integritatem ac
+puritatem Deus aequissimus semper intueatur. In qua sententia video
+fuisse non modo3 Ismaëlitarum, sed etiam Christianorum theologos. Sic
+enim Thomas Aquinas4: Quando, inquit, ratio errans statuit aliquid ut
+praeceptum Dei, tunc perinde est contemnere dictamen rationis ac Dei
+jussa; quod ante D. Augustinus5 confirmarat.
+
+1. Alius: _Helhari_. 2. Alibi: _revereretur_. 3. Alibi: _modo_. 4. Lib.
+II. quaest. 19 ad art. 5. 5. In libro retractationum.
+
+CURTIUS: Assentior illud quidem, tantam esse vim in ipsa voluntate ad
+hominum actiones dijudicandas, ut qui, quem nollet, occidit, sit
+illius1 caedis innocens et qui, quem conatus est, occidere non potuit,
+ut sicarius teneatur. Num tamen propterea judicabimus, omnes actiones,
+quae a recta sinceraque voluntate proficiscantur, rectas esse? Profecto
+verae pietatis ac impietatis perturbatio summa sequeretur.
+
+1. Alius: _ille_.
+
+SENAMUS: Num vobis videtur Scaevola, qui Porsennam regem interficere
+conatus legatum ejus interemit, proinde teneri ac si regem
+interfecisset?
+
+CURTIUS1: Id quidem nemini dubium est.
+
+1. Deest haec Curtii et Senami utraque interlocutio in aliis codicibus.
+
+SENAMUS: Quis igitur dubitet, Scaevolam si regios honores bona fide
+legato quasi regi et quidem eo spectante exhibuisset, eadem praemia
+meruisse, ac si in regem ipsum contulisset? Idem si quis faciat erga
+Dei legatos ac nuncios, ut quos creatori debuit.
+
+122 CURTIUS: Ita quidem si justam erroris causam habuisset.
+
+SENAMUS: Idem si faciat erga Dei legatos ac nuncios, quosque creatori
+debuit honores, ad servum ipsius (errore non simulato) detulerit, cur
+non in eadem causa sit et idem1 praemium mereatur, ac si Deo immortali
+detulisset2? Legimus, Aegyptias obstetrices amplissima praemia tulisse,
+cum crudelia3 Pharaonis jussa mendacio salutari elusissent, quia Deum
+metuerant4. At non alium Deum metuebant aut colebant, quam Apim bovem,
+cujus ne Israëlitae quidem lata lege oblivisci potuerant. Nam cum
+Pharao juberet, Israëlitas Deum suum in Aegypto colere, illud reposuit
+Moses: Non posse illic sacra fieri Deo, quem Aegyptii exsecrabantur, ac
+periculum impendere Israëlitis, ne ab Aegyptiis lapidibus obruerentur.
+Deus igitur misertus est obstetricum, quae bovem adorabant.
+
+1. Alius: _quidem_. 2. Alibi: _decrevisset_. 3. Alibi: _crudelis_. 4.
+Alius: _metuerunt_.
+
+SALOMO: Aliud est, recte factis praemia tribuere, aliud, errore admissa
+peccata excusare. Nam qui Deum colit, huic praemia tribuuntur, tametsi
+officio nulla merces debeatur. Qui vero solem adorat, justo ducitur
+errore (si justus error esse potest1) in ea causa esse2, ut non modo
+veniat excusandus, sed etiam praemia mereatur, quoniam erga Deum
+voluisse sat est, ut praemia consequaris3, tametsi quod velles
+praestare non potueris. Rectam igitur voluntatem ac numinis metum Deus
+optimus remuneratur, non propterea4 tamen recte fecisse dicitur5, qui
+statuam colit, quoniam pietas gentium non6 impietas erga Deum, ut
+sapienter Salomo scribit. Neque vero Ismaëlitae, qui omnes omnium
+religiones in civitatem distinctis7 templis admittunt, propterea suam
+deserunt nec sine impietate quisquam pluribus religionibus inter se
+discrepantibus uti potest.
+
+1. Alius: _possit_. 2. Alibi: _est_. 3. Alius: _consequatur_. 4. Deest
+in alio codice. 5. Alibi: _dicetur_. 6. Alii: _est_. 7. Alibi:
+_discretis_.
+
+SENAMUS: Alexander Severus fortissimus imperator ac religiosissimus
+fuisse dicitur. Is tamen Abrahamum, Orpheum, Herculem, Christum in
+Larario pro Diis Penatibus colebat et quidem bona fide, cum1 summam
+integritatis laudem omnium scriptorum judicio tulerit. Cum igitur
+Judaeos, paganos et Christianos de summa religionis dissidere
+perciperet, maluit omnes omnium religiones amplecti, quam repudians ad
+numinis contemptum quemquam excitare atque ista ratione non modo
+singulos, sed universos inter se cum republica summa pietatis ac
+caritatis consensione conjunxit.
+
+1. Alibi: _nec_.
+
+CURTIUS: Ista quidem integritatis ac prudentiae laus est, non pietatis,
+sine qua tamen nullus virtutibus locus esse potest.
+
+OCTAVIUS: Si nullus virtuti sine vera religione locus esset, cur Jonas
+legatus a Deo missus ad Ninivitas veram religionem non promulgare nisus
+est1? Neque enim siderum ac statuarum cultum deserere jussit, aut leges
+divinas rejectis idolis amplecti, sed excidium tantae civitatis brevi
+futurum. 123 Qua voce principes2 ac magistratus perterriti jejunia,
+supplicationes, poenitentiam indixerunt. _Et vidit Deus_, inquit
+propheta3, _quod a flagitiis abstinerent et misertus est illorum, ne
+calamitatem, quam decreverat, inferret._ Illud etiam animadversione
+dignum, quod princeps edicto rationem subjiciens: _Quis_, inquit,
+_affirmare audeat, num4 Deus nostri miserturus sit?_ At pro Deo Mithram
+sive Bahalem colebant, Deum tamen aeternum flexerunt5.
+
+1. Alius: _pervulgare visus est_. 2. Alibi: _princeps_. 3. Jonas 3, 10.
+4. Alibi: _quin_. 5. Alibi: _flexerint_.
+
+FRIDERICUS: Poenitentia quidem scelerum praeteritorum ac jejuniis
+propitium habuere1 creatorem, non cultu Solis.
+
+1. Alius: _habuerant_.
+
+SENAMUS: Nisi gentium sacra aeterno Deo grata fuissent, cur neglectis
+sacris frugum calamitate, morbis popularibus, bellorum offensionibus
+populi conflictarentur? Cur item eos, qui summa sollicitudine1 sacra
+Deorum procurarent2, qui3 mortuos homines ac statuas colerent, videmus
+imperiis, honoribus, victoriis, summa rerum omnium affluentia fuisse
+cumulatos? Et quidem Polybius4 scribit, Romanorum imperium nulla re
+magis quam religione crevisse. Quod M. Tullius diserte affirmans:
+_Majores_, inquit, _nostri nec robore Gallos, nec multitudine Hispanos,
+nec artibus Graecos, nec calliditate Poenos, nec sensu naturali5
+Italos, sed religionis ac Deorum metu freti ac sacrorum cultu
+superarunt._ Quid Papinianus, Deus Jurisconsultorum: Summa ratio est,
+inquit, quae pro religione facit, quae Deorum sacra, cum fieri
+desiissent, exoriente religione Christiana, civitates ac respublicas
+toto terrarum orbe ingentibus calamitatibus conflictari coeperunt, ut
+Graecos et Latinos acerbissimas querelas numini6 Christiano objecisse
+scribat7 Justinus. Quam quidem criminationem ut dilueret Augustinus,
+libros de civitate Dei scripsisse fertur, non aliam ob causam, quam ut
+a gravi illa8 contumelia sive vera sive falsa Christianos vindicaret,
+quibus Deorum omnium contemtus objiciebatur.
+
+1. Alii: _solitudine_. 2. Alibi: _provocarent_. 3. Desunt haec sex
+sequentia verba in alio codice. 4. Libro 6 de milit. ac domest. Rom.
+disciplina. 5. Alius: _nativo_. 6. Alius: _nomini_. 7. Alius:
+_scribit_. 8. Alius: _ista_.
+
+SALOMO: Eadem haec fuit Israëlitarum, qui duce Jeroboamo aeterni Dei
+cultum deseruerant, querela: Ex quo sideribus ac coelestibus illis
+luminibus sacra facere destitimus, ab omni felicitate deserti,
+calamitates ac miserias ingentes pertulimus. Gravius etiam argumentum
+est, quod qui sacra Deorum diripuerant, calamitosos exitus semper
+habuerunt. Neque enim solus Luc. Flaccus, Antiochus Nobilis, Menelaus,
+M. Crassus, Herodes, Gabinius, qui sacratum aeterno Deo Hierosolymis
+aurum expilaverat, sed etiam Q. Caepio1 consul, Brennus, sacrilegi
+Phocenses, Achas caeterique, qui templa daemonum diripuere,
+funestissimis casibus perierunt. Inde aurum Tholosanum veterum2
+proverbio usurpatum. 124 SENAMUS: Lege divina3 sanctissime cavetur, ne
+quicquam idolis dicatum detrahatur4, capitali poena subjecta, vel quia
+idolo quasi vero Deo sacratum sit, vel quia daemones ultores res suas a
+furibus ubique5 vindicant et condicunt, vel quia idolorum furtum
+faciunt interdum ut pro Diis laribus colantur6.
+
+1. Alibi: _Scipio_. 2. Alius: _veteribus_. 3. Deuteron. 7. Levitic. 27.
+Josuae 7. 4. Alibi: _distrahatur_. 5. Deest in alio codice; alii
+legunt: _sibi_. 6. Genes. 31. Judic. 19.
+
+OCTAVIUS: Ego quidem sic statuo, eum qui et1 veram religionem et falsa
+numina, quae pro veris habentur2, contemnit, summa impietate obligari,
+qualem fuisse accepimus Caligulam Augustum3, qui Jovi statori
+contumelias4 in aurem insusurrabat. Idem tamen, cum tonaret, antra metu
+perterritus subire solebat, et cum Vestae simulacrum deosculandum
+posceret5, ad terram6 allidebat.
+
+1. Alii: _nec_. 2. Alius: _habet_. 3. Suetonius in Caligula. 4. Alibi:
+_contumeliam_. 5. Alibi: _peteret_. 6. Alius: _solum_.
+
+FRIDERICUS: Id quidem usitatum est sortilegis omnibus, qui1 hostias
+exadoratas2 verbis ritualibus proculcant aut rubetas eo cibo pascunt
+aut imagines Christi sagittis feriunt, quasi Deum, quem etiam Deum esse
+arbitrantur, violaturi, idque se facere ac fecisse confitentur, a
+daemonibus persuasi. Nec daemones id suaderent, nisi plane
+intelligerent, sortilegos arbitrari, hostias illas Deos esse3.
+
+1. Alibi: _quod_. 2. Alii: _exadorta_, vel: _consecratas_, vel:
+_exadorea_. 3. Ita omnes.
+
+SENAMUS: Quis igitur dubitet, etiam Deo gratam esse religionem
+paganorum, cujus contemtum daemones ipsi suadere et omnium religionum
+eversionem moliri conantur1?
+
+1. Alius: _conentur_.
+
+CORONAEUS: Illud omnibus persuasum esse opinor1, multo praestabilius
+esse falsam, quam nullam habere religionem, ut in omnibus rerum
+publicarum gentibus nullum perniciosius est ἀναρχία, in qua nemo
+imperat, nemo paret, nulla praemia bonis, nulla supplicia peccatis2
+irrogantur. Sic nulla est tanta superstitio, quae metu divini numinis
+improbos in officio continere et naturae lege quodammodo tueri3 non
+possit, cum praemia bonis, supplicia peccatis irrogari divino judicio
+persuasum habeant. Et in eo quidem capite4 Epicurus inexpiabile scelus
+admisit, quod omnem divini numinis metum radicitus evellere conatus, ad
+peccandi licentiam aditus omnes aperire videatur. Itaque Narsingarum5
+Indiae pontifices Deorum ac daemonum statuas aspectu terribiles ac
+monstrosissimas in templis collocare solent, ut modis omnibus improbi
+ab injuriosa facinorosaque vita numinis terrore prohibeantur.
+
+1. Alius: _est, opinor_. 2. Alibi: _sceleratis_. 3. Alius: _continere_.
+4. Alii: _Et quidem in eo capitalis_. 5. Alii: _Marsingarum_.
+
+FRIDERICUS: Si demus, eos qui falsam religionem colunt, justo errore
+excusari, quisnam1 erroris justam causam impietati obtendere2 jure 125
+queat, cum servus ignavus perinde ut conscius voluntatis, qui jussa
+domini non impleverit, vapulaturus sit.
+
+1. Alibi: _quis non_. 2. Alibi: _obtrudere_.
+
+SENAMUS: Ita quidem, si Lucae verbis assentiamur, sed quis adeo iniquus
+judex erit, tam crudelis tyrannus, qui principis edicta, quae subditis
+abdita fuere, violantes1 capite plectere velit?
+
+1. Alii: _violenter_.
+
+CURTIUS: Si promulgatis legibus humanis omnes obligantur, nec juris
+ignorantia quenquam excusat1, quis divina lege2 toto terrarum orbe
+toties ac tam diu promulgata ignorantiam excuset?
+
+1. Alius: _quisquam excusatur_. 2. Alibi: _divinae legis ...
+promulgatae_.
+
+SENAMUS: Quodsi leges legibus contrariae sunt et legumlatores
+legumlatoribus1 hostes, religio religioni, pontifices pontificibus
+pugnantes, quid miseri subditi facient, cum in sectas alii alias
+distrahantur?
+
+1. Alii: _legumlatorum_.
+
+TORALBA: In tanta legum ac religionum inter se dissidentium varietate
+statuendum1 est, quae sit vera religio, qua re comperta etiam illud
+exploratum et compertum erit, quisnam ignorantiam aut animi morbum
+excusare poterit2?
+
+1. Alibi: _scrutandum_. 2. Alius: _possit_.
+
+FRIDERICUS: Quis dubitet veram vel potius solam religionem esse
+Christianam?
+
+OCTAVIUS: Totus fere terrarum orbis, Asia quanta est, Africa pene tota,
+magna pars Europae ex infinita sectarum diversitate1, quam quisque
+adamaverit, eandem omnium formosissimam2 ac praestantissimam esse
+arbitratur.
+
+1. Alibi: _et infinitae sectarum varietates_. 2. Alius: _fortissimam_.
+
+CURTIUS: Non populorum multitudine optimum religionis genus, sed
+veritatis ponderibus, quae Deus ipse praescripsit, exigere oportet:
+hominis enim proprium est opinari, Dei vero scire1.
+
+1. Alibi: _serviri_.
+
+CORONAEUS: Quoniam in disputationem de religionibus1 sensim delapsi
+videmur2, priusquam longius progrediamur, explicanda quaestio nobis
+est, hesterno die proposita: an scilicet viro bono de religionibus
+disputare liceat?
+
+1. Alius: _religione_. 2. Alibi: _sumus_.
+
+TORALBA: Mihi quidem Plato1 sapienter dixisse videtur: parentem
+universitatis invenire difficile est et cum inveneris pervulgare nefas:
+τὸν μὲν οὖν πατέρα τοῦ παντὸς εὑρεῖν τε ἔργον καὶ εὑρόντα εἰς πάντα
+ἀδυνατὸν λέγειν: non quia nefarium sit, ut plerique Tullium Platonis
+interpretem voluisse arbitrantur, sed ne minus latine redderet τὸ
+ἀδύνατον impossibile, ut eodem sensu Horatius: _Tu ne quaesieris, scire
+nefas, quem mihi, quem tibi finem Dî dederint_, quia vulgus rerum
+sublimium splendorem oculis caligantibus ferre non potest, aut si quis
+acutius videat, nullius tamen est tanta vis eloquentiae, ut divinae
+majestatis arcana complectatur, sed multa peccari2 necesse est. Ac
+propterea Plato3, cum de angelis, quos ubique 126 Deos appellat,
+quaestio incidisset: Per Deos, inquit, quaestionem de Diis cohibeamus,
+de iis enim loqui metuo. Itaque praestabilius4 est, omnino tacere, quam
+temere de re omnium sacratissima5 aut non satis pro dignitate
+disputare.
+
+1. In Timaeo. 2. Alibi: _precari_. 3. In Cratylo. 4. Alibi:
+_probabilius_. 5. Alius: _sanctissima_.
+
+SALOMO: Mihi quoque de religione1 sermonem serere, periculosum semper
+visum est, tum quia de Deo aliter quam pro dignitate loqui, grave
+scelus est, tum quia nefas est, cuiquam pietatis opinionem,
+qualiscunque etiam sit, eripere, aut religionem cujusquam argumentis in
+dubium vocare, nisi melius quiddam te2 persuasurum3 confidas. Omitto
+illud, quod multis exitio fuit, cum alios de suscepta religione
+deturbare conarentur, neque id praestare potuissent. Cujus rei cum
+multa sint exempla, tum vero nullum gravius, quam Flori, Judaeae
+praesidis, quem nostrae gentis pontifex maximus jure amicitiae cum ad
+unius aeterni Dei cultum pertrahere et ab inanibus idolis revocare
+conaretur neque id persuadere potuisset, capitales inimicitias cum
+potente adversario contraxit, unde gens nostra tot ac tantis bellis
+postea conflictari coepit, ut amissa libertate ac sedibus avorum,
+durissima servitute a Romanis opprimeretur.
+
+1. Alius: _religionibus_. 2. Alius: _nisi me quiddam a te_. 3. Alibi:
+_persuasum_.
+
+SENAMUS: Ut religio nova melior ac verior sit vetere, non tamen
+evulganda mihi videtur, quia non tantum utilitatis allatura videtur
+nova religio, quantum ex ipsius novitatis contemtu detrahitur de
+pietate veteri, aut certe de mortalibus necessario numinis metu. Ut si
+quis aedificii sua vetustate caduci lapides angulares mutare velit,
+temere fecerit. Illud1 etiam periculosius, quod mutationem religionis
+sequatur2, fere conversio ac miserandi rerum publicarum exitus,
+gravissima bella, graviores etiam calamitates a popularibus morbis, a
+daemonum vexatione.
+
+1. Alibi: _Id_. 2. Alius: _sequitur_.
+
+CORONAEUS: Haec certe mutationem religionis incommoda publica fere
+sequuntur, cujus rei causas non satis perspectas habeo.
+
+OCTAVIUS: An quia vetere religione de mentibus hominum detracta et
+novae religionis nondum insitae1 contemtu homines verum inter et falsum
+ambigere ac pietatem omnem ex animis eruere consueverunt? Tunc enim a
+daemonibus exerceri ac obsideri solent.
+
+1. Alius: _invitae_.
+
+SALOMO: In ea dubitatione nullum est efficacius amuletum, quam precibus
+assiduis ab immortali Deo1 petere, ut in rectum iter deducamur.
+
+1. Deest in alio codice.
+
+FRIDERICUS: Vulgo quidem colloquia de religione suscepta ac probata
+disputationis in modum serere, non minus periculosum, quam perniciosum,
+nisi quis divina potestate, ut Moses, aut armis, ut Muhammedes, plebem
+renitentem cogere vi possit. Sed inter eruditos privatim res divinas
+ingerere et explicare, fructuosissimum semper judicavi, quomodo
+Salomonem nostrum in eam disputationem saepe ante pertrahere sum
+conatus, nec potui 127 tamen, nisi forsitan metuit, ut de suscepta
+religione discedere1 cogatur. Sic enim aspides ajunt utramque aurem
+obturare, quo minus magorum illecebris capiantur.
+
+1. Alibi: _decedere_.
+
+Cum ad haec Salomo vultu demisso1 nihil respondisset, quamquam
+sperabatur, TORALBA rupto silentio: Verius est, inquit, Salomonem a
+disputationibus de religione abhorrere, cum propter eas causas, quas
+aperuit, tum etiam ne vel avorum religionem ejurare videatur, si
+defensionem deserat, vel in offensionem cujusquam incurrat, si
+pertinacius illam tueri vellet2.
+
+1. Desunt haec duo verba antecedentia in alio codice. 2. Alii: _velit_,
+vel: _debeat_.
+
+CORONAEUS: Quis in tanta voluntatum ac animorum conjunctione, quantam
+inter nos videmus, offensionem deserendo dare aut accipere possit?
+Illud quidem pro Salomone spondeo ac promitto, summam omnibus tum
+eruditionem, tum oblectationem sua oratione semper allaturum, nec
+quicquam gratius mihi futurum, quam ut inter nos summa quisque
+libertate de religionibus disserendo fruatur. Age igitur, Salomo, ut
+quae mente concepisti ac parturis, libere parias.
+
+SALOMO: Ista quidem vis est. Nam quid refert, qua me ratione cogatis1,
+cum aut ingratus sim, si de vestra erga me benevolentia dubitem, aut
+iniquus, si metuam argumentorum vi de sententia cadere2. Sed profecto
+nostris legibus ac moribus de religione disputare prohibemur. Majores
+quidem nostri synagogas publicas ac scholas religionis instituerunt, in
+quibus leges divinas diserte legere atque omni aetati ac sexui
+interpretari solent. Etenim in majorum commentariis legimus,
+Hierosolymam scholas 481 olim habuisse3; nusquam tamen de religione
+disputare cuiquam licebat, ne leges divinae in dubium vocari
+viderentur. Nam quaecunque disputantur, in opinionem cadunt; opinio
+autem verum inter et falsum ambigit, dubitatio rursus impietatis
+opinionem parit. Et quemadmodum nihil ineptius est, quam geometros
+suadere aut oratorum4 dicendi copia5 demonstrare velle: ita nihil
+perniciosius mihi videtur, quam ea, quae omnibus demonstrationibus
+certiora esse debeant et quibus salutis fundamenta nitantur, dubia
+disputatione concutere conari. Et quidem memini legisse me in Justini
+Martyris dialogo cum Tryphone Judaeo, quem adeo imperitum et ineptum
+fingit, ut me lectionis et ineptiarum scriptoris6 valde pigeat
+(victoriam enim dialogistes, quasi miles gloriosus in theatro stans,
+decernit). Uno tamen loco Tryphonem seipsum objurgantem inducit, quod
+contra morem majorum de religione cum illo7 disputaret. Tibi vero,
+Friderice, qui me pietatis officio de sententia dimovere cupis, magnam
+debeo gratiam; sed cum aetas ingravescat jam mea, vix est ut a
+majoribus insitam mihi religionem ex animo penitus evellere possim. Ut
+autem vos a vestra deducam, vetant non modo 128 nostrorum, sed etiam
+vestrorum pontificum decreta. Quis ergo disputationis fructus erit? Aut
+qua mente feretis, si quae sentiam, ut ratio disputandi postulat,
+libere dicam? Aut quo animo Deum erga me futurum sperem, si ejus
+oracula dissimulatione veri ejurare velim?
+
+1. Alius: _rogatis_. 2. Alius: _decedere_. 3. Ut scribit Optatus Afer
+Milevitanus lib. 8. 4. Alii: _oratores_. 5. Alii: _cupidine_. 6. Deest
+in alio codice. 7. Alibi: _ipso_.
+
+FREDERICUS: Si rerum divinarum perspicua veritas tam clara tibi est,
+Salomo, non video, cur metuere debeas, veris ac perspicuis argumentis
+cedere.
+
+SALOMO: Veritati quidem semper cessi, sed utcunque me cogatis1, iniquo
+Marte certabitur, si vobis omnibus obsistere velim. Nec acerbius
+quicquam mihi contingere2 potest, quam ut vestram in me voluntatem
+disputationibus patiar extenuari.
+
+1. Alius: _utcunque cogitatis_. 2. Alius: _occidere_.
+
+CORONAEUS: Hunc obsecro metum, mi Salomo, abjicere te velim: seu
+viceris seu vincare, nihil tamen de nostro singulari erga te amore
+detractum, etiam prae ceteris omnibus spondeo, recipio, promitto.
+
+Hic cum haesitasset1 Salomo, SENAMUS eum intuens: Profecto Senensibus
+nostris2 jam pridem senatus decreto licuit Academias habere, ea tamen
+lege posita3, ne de rebus divinis ac4 pontificum5 decretis
+disputaretur. Quo6 edicto unius hominis temeritate violato et capitali
+poena secuta, seditiones in illa urbe ad hanc usque diem7
+conquieverunt.
+
+1. Alius: _haesisset_. 2. Alius: _Judaeis_. 3. Deest in alio codice. 4.
+Alibi: _aut_. 5. Alibi: _pontificis_. 6. Desunt alibi sequentia haec
+verba usque ad finem interlocutionis. 7. Alius: _ad haec usque
+tempora_.
+
+OCTAVIUS1: Persarum etiam ac Turcarum edictis cautum est, ne de
+religionibus ullae disputationes gerantur. Quod etiam reges ipsi
+Moscovitarum ac Germanorum principes, maximis Augustae comitiis, post
+exitialia diuturnaque bella edixerunt, ne Catholicos inter et
+Augustanae confessionis pontifices de religione disputaretur.
+
+1. Deest tota haec Octavii interlocutio in aliis codicibus.
+
+FRIDERICUS: Non tamen in publicis Academiarum scholis disputationes
+prohibentur, quae modo1 inter ejusdem religionis theologos haberi
+consueverunt.
+
+1. Deest in alio codice.
+
+CURTIUS: Summa certe astutia dicam, an impietate, Mahummedes cum
+prospiceret, suae religionis arces ac fundamenta facillime1 subversum
+iri, si admotis argumentis quasi machinis oppugnaretur, capitali poena
+interdixit, ne quis de legibus a se latis unquam2 disputaret.
+
+1. Alius: _facile_. 2. Alius: _usquam_.
+
+OCTAVIUS: Consimile habemus Justiniani Augusti interdictum, qui vetuit
+de Trinitate ac fide catholica publice contendere.
+
+SALOMO: Periculosius mihi videtur, de suscepta ac probata religione
+inter eos1, qui2 semel probarunt, disserere, sive publice sive
+privatim, quam inter eos, qui varias sectas tueri proposuerunt, quoniam
+pro sua quisque 129 acerrime pugnat, qui3 vero contra suam ipsius
+religionem disserit, eandem expugnare et dubitationibus propositis
+evertere conatur.
+
+1. Alibi: _nos_. 2. Pro his tribus verbis legit alius: _inter nos,
+quam_. 3. Pro his septem sequentibus verbis alius legit: _qui vero suam
+ipsius religionem deserit_.
+
+SENAMUS: Veteratorem quendam memini, Lugdunensium praesidem, qui cum
+sectas Lutheranorum inter se discrepantes per se ipsas convelli
+cuperet, sectarum alumnos quasi gladiatores1 committere solebat, ut
+suis se gladiis mutuo jugularent, non aliter quam2 antiqui Martis
+sacerdotes post exsecrationes3 legitimas, facibus ardentibus inter
+utrasque acies injectis, proeliandi signum dare consueverunt, iidem4
+tamen belli periculis5 repente seipsos subducebant, quos propterea
+πυρσοφόρους appellabant. Ita pleraque bellorum incendia maxime ex illis
+disputationibus excitari solent6, ad spectaculi fructum. Id etiam7
+fecisse videmus Julianum Augustum, cum Arianos ab exilio revocaret, ut
+Catholicorum vim frangeret, nec modo generi Judaeorum favebat, ut
+Christianorum, quos capitaliter oderat, potentiam enervaret ac
+debilitaret, sed etiam Jovis et Apollinis pontifices ac ritus
+paganorum8 pene antiquatos ad usum revocabat. Idem statuas Deorum cum
+Caesaris statua sic copulabat, ut periculum declinari non posset, dum
+scilicet imperatori debitus honor cum daemonum cultu conjungebatur, aut
+principis contemtu majestatis crimen impendebat.
+
+1. Duo haec verba desunt in alio codice. 2. Alibi: _ac_. 3. Alius:
+_exercitationes_. 4. Alibi: _iisdem_. 5. Legit alius: _iidem in bello
+periculoso_. 6. Alius: _excitarunt_. 7. Alibi: _Idem_. 8. Alibi:
+_antiquorum_.
+
+TORALBA: Apposite M. Tullius1 illud usurpavit, impiam consuetudinem
+esse, de Diis disputare, sive ex animo id fiat, sive simulate, quia2
+nunquam de tanta re simulate agendum est, multo minus joco3, si seriam
+disputationem contra quam4 sentias susceperis, tuae religionis
+eversionem moliaris necesse est.
+
+1. De natura Deorum. 2. Haec sex sequentia verba omittunt alii et
+legunt: _simulate quid agendum est_. 3. Alius: _jocose_. 4. Alius:
+_quem_.
+
+FRIDERICUS: Quid si docendi vel discendi1 causa fiat?
+
+1. Alius: _disserendi_ vel _docendi_.
+
+TORALBA: Ne id quidem periculo vacat, quia religio versabitur vel in
+scientia, vel in opinione, vel in fide. Si1 in opinione religio est,
+ambigua illa verum inter et falsum ambigit et disputationibus iniquis
+ac magnis2 labefactatur. Si in scientia, demonstrationem esse oportet,
+certissimis principiis fundatam ac necessariis conclusionibus munitam.
+Quae autem stant3, ejusmodi disputationem nullam admittunt. At nemo
+est, opinor, qui religionis cujusque demonstrationes tradiderit,
+etiamsi nonnulli efficere hoc sint conati, sed frustra, quia tantum
+abest ut fides cum demonstratione ac scientia stare possit, ut funditus
+evertatur. Dicitur enim4 Graece scientia 130 ἐπιστήμη, ἀπὸ τοῦ
+ἐπιστάνειν τὸν νοῦν: quia mentem huc illuc distractam sola sistere
+possit. Hic fidem appello theologorum more, non dialecticorum, qui
+argumentis necessariis ac fidem facientibus dubiam5 rei veritatem
+illustrant6. At theologi fidem in assensione pura, sine demonstratione,
+collocarunt, et quarum rerum, quamdiu hic vivitur, fidem habemus,
+coelestes animae scientiam adeptae sunt. Fidem autem hujusmodi aut
+infusam aut labore ac studio partam fecerunt, verbi gratia ejusmodi,
+quae lectione aut auditione percipiatur, cum ei assentiamur, quem virum
+bonum et eruditum arbitramur. Quam probitatis et eruditionis opinionem
+si rejicimus, fides amittitur, si vero assentiri pergamus, disputatio
+inanis est, quia hoc vel illud credere collibuit, sive verum sive
+falsum. Nam qui geometrica theoremata docenti assentitur, nec tamen
+intelligit, fidem quidem habet, non scientiam, si7 vero plane
+intelligit, adipiscitur quidem scientiam, sed eodem momento fidem
+amittit. Fidem autem infusam theologi appellant virtutem theologalem,
+quae Deum tantum sui argumentum ac objectum habet. Ea vero8, fides
+divina munere ac concessu tributa, si tamen necessaria est et certa9,
+ut amitti nequeat, vis est, non fides. Si libera quadam assensione
+nititur, summae impietatis est, argumentis humanis doctrinam, quam Deus
+summa bonitate afflaverit, cuiquam10 eripere conari. Quae cum ita sint,
+omnino disputationibus de religione abstinere oportet.
+
+1. Alius codex ita legit: _Religio fit ambigua verum inter et falsum ac
+disputationibus magis magisque labefactatur. Si in scientia?
+demonstrationem subesse oportet_. 2. Alius: _Magis ac magis_. 3. Alii:
+_sunt_. 4. Eusebius in demonstratione evangelica. Scotus in proleg.
+sent. qu. 45. 5. Alii: _dubiae_. 6. Alibi: _illustrarunt_. 7.
+Desiderantur haec septem sequentia verba in aliis codicibus. 8. Alius:
+_porro_. 9. Alibi: _coacta_. 10. Deest in alio codice.
+
+OCTAVIUS: Florentinos accepimus in statu populari edixisse, ne de
+legibus semel susceptis ac probatis disputaretur, quam legem a Lycurgo
+olim latam meministis1. Quod si de legibus humanis controversias movere
+non licet, ne ullus ad perrumpendas2 leges proposita disputatione
+aditus aperiatur, quanto minus in legibus divinis id fieri debet, aut
+si privatim periculosum3, quanto publice periculosius.
+
+1. Plutarchus in Lycurgo. 2. Alibi: _corrumpendas_. 3. Alibi:
+_periculose_.
+
+CURTIUS: Laudabile quidem est, ex antiquissimorum prophetarum
+institutis a disputationibus rerum divinarum abstinere, quod1 de sua
+quemque religione interpretari oportet, nec Christianis liceat, summa
+suae religionis capita in dubium revocare, nec item Judaeis2 inter
+ipsos, ut nec Ismaëtis3 quidem inter sese. Sed Ismaëlitae hoc amplius,
+quod nec secum ipsi, nec cum Judaeis aut Christianis de sua religione
+disseri4 patiantur, absurde illi quidem et malitiose. Nam si vera est
+illorum religio sive superstitio, quo verior aut certior, eo ad
+persuadendum facilior, aut si tantum bonum Christianis et Judaeis
+communicare nolunt, illud profecto est animi invidi ac ipsa
+malevolentia jejuni. Sed verius est, Ismaëlitas et Judaeos a
+disputationibus abhorrere, quod veritatis Christianae perspicuam5 lucem
+lippis oculis intueri nequeant.
+
+1. Desunt haec septem sequentia verba in alio codice. 2. Alibi:
+_Judaei_ vel: _Judaeos_. 3. Alibi: _Ismaëlitae_. 4. Alius: _discerni_.
+5. Alibi: _conspicuam_.
+
+131 CORONAEUS: Curtii1 sententia mihi probabilior fit, ne scilicet
+Christianis inter seipsos vel publice vel privatim de summae nostrae
+religionis, i.e. de fidei capitibus, contendere liceat, ne ambiguis et
+probabilibus argumentis huc illuc mentes distrahantur, ac variis
+erroribus implicentur2, cum3 tamen divinae leges4 omni sexui, omnibus
+ordinibus, omnibus aetatibus, omnibus locis ad legendum et intuendum
+proponantur, ut lege divina sanctissime cautum est5. Semper tamen
+licuit ac licebit, inter varias sectarum familias de optimo religionum
+genere disceptare ac Neophytos, Catechumenos, Energumenos, Ismaëlitas,
+Judaeos, Paganos et Epicureos a recta via oblique oberrantes,
+argumentis, auctoritate, antiquitate, eruditione, demonstrationibus
+perspicuis in rectam salutis viam deducere, pro ea6 quae homini cum
+homine intercedit humanitatis et caritatis conjunctione.
+
+1. Alibi: _Certum_. 2. Alii: _impleantur_. 3. Alibi: _dum_. 4. Alibi:
+_divina lex ... proponatur_. 5. Deuteron. II. et III. Josua I. et XXIV.
+6. Alibi: _per eam ... conjunctionem_.
+
+SENAMUS: Disputationes istas de religionibus perspicio1 ad nihilum
+recasuras. Quis enim arbiter tantae controversiae futurus est?
+
+1. Alius: _prospicio_.
+
+FRIDERICUS: Christus Deus1! Sic enim spopondit: Si tres in meo nomine
+fuerint coacti, in medio futurus sum.
+
+1. Alius minus bene: _Christianis Deus!_
+
+SENAMUS: At hoc ipsum caput est religionis totius, quod inter
+Christianos et Judaeos, item inter Ismaëlitas et Christianos
+contravertitur: Christus sitne Deus, necne?
+
+CURTIUS: Ad id confirmandum idoneis testibus ac tabulis uti oportet.
+
+SENAMUS: Illud etiam ambigitur, qui testes sint idonei, quae tabulae,
+qui fidejussores dari1 possint, qui non egeant fidejussore, ut certa et
+minime dubia fides adhibeatur.
+
+1. Alibi: _esse_.
+
+CORONAEUS: Ecclesia judex erit. Scitum est ac pervulgatum1 illud
+Augustini: _Non crederem evangelium2, nisi id ipsum etiam ecclesia
+confirmaret._
+
+1. Alius: _provulgatum_. 2. Alius: _evangelio_.
+
+SENAMUS: Gravior etiam controversia est, quaenam sit ecclesia vera?
+Judaei suam esse affirmant, Ismaëlitae infitiantur, Christianus contra
+sibi vindicat, pagani tota India sese antiquitate omnibus praedicant
+anteferri oportere. Itaque Nicolaus Cusanus Cardinalis, vir
+doctissimus, nihil de ecclesia christianorum sibi probandum scripsit,
+sed hoc, inquit, posito fundamento, quod ecclesia per unionem ad
+Christum constituatur, illud assumit, quod in praecipua quaestione
+positum est.
+
+SALOMO: Illud quidem Christiani ac Ismaëlitae confitentur1, et in eo
+potissimum cum Ebracis conveniunt, solam et veram Dei ecclesiam in
+gente Israëlitarum fuisse, quae sola toto terrarum orbe verissimum
+unius Dei aeterni cultum tuebatur, sola conservatrix foederis aeterni,
+quod Dei 132 digito tabulis lapideis incisum est et sanguine sacratum
+erat, sola legis aeternae litterarumque sacratiorum custos.
+
+1. Alibi: _profitentur_.
+
+FREDERICUS: Ita vero ad Christum usque.
+
+OCTAVIUS: Judaei aeque ac Ismaëlitae N.T. tabulas repudiant1 quasi a
+Christianis corruptas, tametsi Muhammedes evangelica testimonia citare2
+non dubitaverit3, potissimum in Alcorano Elmeide et in Azora duodecima,
+non tamen in4 ea, quae in Christianorum manibus versatur.
+
+1. Alius: _rejiciunt_. 2. Alibi: _ciere_, vel: _adhibere_. 3. Alius:
+_dubitat_. 4. Deest in aliis, qui loco vocis _versatur_ legunt:
+_versantur_.
+
+TORALBA: Si sola scriptorum auctoritate religionis verae fundamenta
+nituntur, expedita res erit Pythagoraeorum, vetere decreto: αὐτὸς ἔφα
+Sin ea verborum obscuritas est, ut in varios sensus trahi possit, ad
+arbitros, i.e. ad sapientes, res deducenda erit.
+
+SENAMUS: Sed etiam illud dubitatur, qui sint sapientes? si enim
+aliorum, i.e. stultorum, judicio sapientes putantur, stulti sunt et suo
+judicio furiosi.
+
+TORALBA: De sua quemque arte peritum consulere solemus, neque etiam1
+opifices sine usu et certissimis rationibus credi sibi volunt; falli
+tamen possunt, si demonstratione vacant. Rerum autem divinarum fides ac
+constantia ab unius Dei auctoritate dependet, qui nec falli, nec
+fallere potest, quae quidem auctoritas omnibus omnium
+demonstrationibus, argumentis, tabulis ac testibus longe praeponderat.
+
+1. Alibi: _enim_.
+
+SENAMUS: Vera profecto sit religio, quae Deum auctorem habet, necesse
+est, sed num hujus legis1 aut illius auctor sit, hoc opus, hic labor
+est.
+
+1. Deest in alio codice.
+
+SALOMO: Cum sacerdotes Apollinem1, quem Chaldaei Bahalem vocant, pro
+Deo colendo proponerent, Helias propheta coram Achabo rege periculum
+fieri jussit, ea conditione, ut is pro vero Deo haberetur, in cujus
+hostia flamma coelitus delapsa sacrificium consumsisset. Cum Apollinei
+pontifices Camarin2 ardentissimo aestatis sole preces ac vota
+ingemerent3 atque ex ipso vultu et venis cruorem elicerent4, Helias
+ironia eleganti cum altius vociferandum esse diceret, inclinante sole
+ad occasum ipse tribus verbis flammam de coelo detraxit, quae
+voracissime hostiam, altare, lapides derepente consumsit, aquas etiam
+in silices effusas celerrime hausit, cujus portenti spectaculo rex ipse
+cum populo attonitus, Deum aeternum confiteri, Helias vero 450 solis
+sacerdotes trucidari jussit. Paulo post imbres, quos toto triennio ac
+mensibus5 sex Helias precatione sua cohibuerat, contraria rogatione
+abundanter effusi sunt.
+
+1. Alii: _Apollinis_. 2. Ab habitu fumoso dicti. 3. Alibi:
+_ingeminarent_. 4. 1 (3) Reg. 18. 5. Alibi: _et menses_.
+
+FRIDERICUS: Optarem ego nunc Heliam quendam periculum coelesti prodigio
+spectantibus1 regibus ac populis facere, quaenam ex tot ac tam multis
+religionibus optima sit.
+
+1. Alius: _spectabilibus_.
+
+133 SALOMO: Vetabat lex divina1, Deum, quis aut2 qualis sit, experiri,
+nec nisi Deo jubente Helias id facturus fuisset. Nulla portenta
+perfidos, nulla prodigia movent sceleratos. Videtis hoc tanto ac tali
+prodigio Heliam nihil profecisse, nam paulo post ad cultum Bahalis
+relapsus est cum populo rex Achabus, Helias vero ab Isabella ad caedem
+designatus, nisi fuga sibi consuluisset. Nec vero usquequaque3 terrarum
+tot ac tam stupenda miracula commemorantur, quam quae universo populo
+Israëlis spectante facta legimus. Quae probatio verae religionis
+certior fieri potest?
+
+1. Exodi 17. 1 Reg. 18. 2. Alibi: _qui et_. 3. Deest in alio codice.
+
+CURTIUS: Vera religio mihi probanda videtur ecclesiae auctoritate,
+sacrae scripturae veritate, antiquitate ipsa, oraculis divinis,
+prodigiis coelestibus, rationibus perspicuis.
+
+SALOMO: Rabbi Moses Rambam brevius rem contraxit ac tria1 tantum
+nostris credenda proponit, scilicet demonstrationem, sensum2 et oracula
+prophetarum; caetera, inquit, credi possunt, sed nulla necessitate.
+
+1. Alius: _duo_. 2. Alius: _sensuum_.
+
+SENAMUS: Si fides oraculis habetur, extat vetus oraculum Apollinis,
+qui, consultus de infinita religionum varietate, quaenam esset optima,
+respondit uno verbo: Antiquissima. Cum rursus ambigeretur, quaenam
+esset antiquissima, respondit: Optima.
+
+TORALBA: Sic mihi persuasum, etiam si nullis oraculis testata res
+esset, optimam tamen religionem esse antiquissimam. Est enim tanta
+fides antiquitati1, ut sua se auctoritate facile sustentare possit. At
+novae religiones, nova sacrificia, nova sacramenta, novi ritus, novae
+leges, nova consilia2, novae ecclesiae, nova decreta, novi mores
+florentissimas quaeque civitates funditus everterunt.
+
+1. Alii: _antiquitatis_. 2. Alius: _concilia_.
+
+CORONAEUS: Hoc quidem grave praejudicium est pro catholica romana
+ecclesia adversus novae religionis creatores1. Quamobrem decernatur, si
+placet, quae sit antiquissima religio, ut2 etiam pateat, quae sit
+optima, nam altero cognito utrumque cognitum erit.
+
+1. Alibi: _creaturas_. 2. Alius: _vel etiam quae sit etc_.
+
+SALOMO: Ne, obsecro, pergamus eo, quo itur, sed quo eundum est Nam
+divina lex1, quam Christiani et Israëlitae probant, sanctissime vetat,
+consulere daemones, aut Manium2 Deorum oracula exquirere, aut fidem
+ullam iis habere. Ob id enim Ochosiae regi aegrotanti3 nunciatum est ab
+Helia, male periturum, quod Bahalem, quem Graeci Apollinem appellant,
+de valetudine et salute consuluisset. Erat enim in more positum et
+optimis quibusque principibus consuetum, si qua de re dubitarent, aut
+aliquid gravius suscepturi essent, Deum consulere, quibus respondebatur
+in somniis et visionibus nocturnis, si prophetiae domum haberent, sin
+minus, per aliquem ex prophetis; si vates nullus esset, per pontificem.
+Propheta quidem oratione 134 perspicua, quae divinitus acceperat,
+rogantibus respondebat, sed pontifex sacras vestes indutus ex4 aurea
+tabula, in qua duodecim gemmae5, duodecim tribuum insculpta nomina
+continebantur6, quid futurum esset, conjectura quadam consequebatur7,
+ex insueto gemmarum fulgore, si felicem, vel obscuritate, si miserum
+exitum res esset habitura, vel etiam ex eminentia litterarum, ex quibus
+dictum infitians vel affirmans eliciebatur. Ac propterea Balaamus8
+vates populum Israëliticum beatum praedicavit, quod nulla daemonum aut
+magorum contagione violaretur, sed opportune oracula sua divinitus
+reddita exaudiret. Quodsi nefas est, daemonem Apollinem audire9, quanto
+sceleratius, religionis arbitrum10 accipere, cum omnium religionum
+eversionem moliatur.
+
+1. Deut. 18. Levit, 20. 2. Alii: _inanium_. 3. Alibi: _agonizanti_. 4.
+Alius: _pontifex sacra veste indutus et_ etc. 5. Alibi: _gemmis_. 6.
+Josephus in antiqq. jud. 7. Alibi: _consequentia_. 8. Num. cap. 23 et
+seqq. 9. Alius: _consulere_. 10. Alius: _arbitrium_.
+
+SENAMUS: Imo1 vestram, Salomo, religionem ut optimam probavit, sic
+etiam2 de optimo religionum genere consultus respondit3:
+
+Μοῦνοι Χαλδαῖοι σοφίαν λάχον, αὔταρ Ἑβραῖοι
+Αὐτογένητον ἄνακτα σεβαζόμενοι θεὸν ἁγνῶς,
+
+i.e. soli Chaldaei sapientiam nacti sunt, Ebraei vero Deum aeternum pie
+colunt. Item de Judaeorum gente4 consultus, ita respondit:
+
+Ἥδε θεὸν βασιλῆα καὶ γεννητῆρα πρὸ πάντων,
+Ὃν τρέμεται καὶ γαῖα καὶ οὔρανοι ἠδὲ θάλασσα,
+Ταρτάριοι τὲ μυχοὶ καὶ δαίμονες ἐκφριττουσι,
+
+i.e.
+
+Illa Deum regem pure colit omnipotentem,
+Quem mare, quem tellus ingens, quem sidera coeli,
+Quem genii exhorrent, metuit quem maris5 abyssus.
+
+1. Alius: _Hinc_. 2. Alius: _enim_. 3. Eusebius in praepar. evang.
+Lactantius. Justinus Martyr. 4. Alibi: _regno_. 5. Alius: _immanis_.
+
+SALOMO: Ista quidem sunt principum Christianorum seu discipulorum
+Christi, qui etiam genere Judaei et Judaeorum religionem vulgo
+profiteri putabantur1, inventa, ut antiquitatis speciem Christianae
+religioni conciliarent2, nec tamen, quod si3 mille Apollines religionem
+Judaeorum optimam judicarent omnium, fidem ullam haberemus.
+
+1. Alius: _profitebantur_. 2. Alius: _ostenderent_. 3. Alii: _nec si_.
+
+FRIDERICUS1: Immo verius est, Apollinem2 daemonem Hebraeorum et
+Chaldaeorum religionem ac sapientiam simul contulisse, ut ambiguitate
+proposita utramque aboleret, ut non ita pridem apud Juliacenses3 in
+vico Laemi4 quidam maleferiatus Curio daemonem rogavit5, cur puellam,
+quam possidebat6, tam sollicite ad missam urgeret? an sacrificium illud
+salutare hominum generi arbitraretur? Huic daemon: Amplius, inquit,
+deliberandum mihi censeo. Nam si respondisset, salutarem esse missam,
+Lutherani ob id ipsum rejiciendam esse censuissent; sin rejecisset, 135
+Catholici salutarem esse dixissent. Itaque ambiguo responso utrisque
+illusit. Alias idem sacrificulus daemonem rogavit, qui monachum7
+obsidebat, quisnam esset? Sum, inquit, Matthias Durensis Abbas, nec
+prius obsessum dimittam, quam Trevirim profectus8 virginem Mariam
+placaverit, quod pictori statuae virginis non cumulate satisfecerit.
+
+1. Deest in aliis codicibus. 2. Alibi: _Apollineum_. 3. Alius:
+_Julianenses_. 4. Alibi: _Leoni_. 5. Wierus de praestigiis. 6. Alius:
+_obsidebat_. 7. Alibi: _moechum_. 8. Alibi: _Trevirini praefectus_.
+
+OCTAVIUS: Ne Apollinis oracula cum responsis obsessorum confundamus,
+semper existimavi, oracula Christianae religionis primordio magna sui
+parte a Graecis conficta, prout quisque hanc vel illam religionem
+probaret aut improbaret, ut contraria legimus apud Porphyrium iis, quae
+ab Eusebio et Lactantio commemorantur; cujusmodi est illud:
+rogantibus1, qualis futurus esset Messias, respondisse fertur Apollo:
+Mortalis erit secundum carnem i.e. θνητὸς ἔσται κατὰ σάρκα. Simile2 est
+etiam illud oraculum, quod Augusto patri redditum ferunt: Puer, inquit,
+Hebraeus Deus rex me fugere3 cogit4; quasi Suetonius, Dio, Tacitus, qui
+levissima quaeque Augusti somnia scriptis prodiderunt, oraculum tanti
+ponderis ac momenti omissuri fuissent. At etiam M. Tullius5, qui
+nascente Augusto consulatum gerebat, scribit, Apollinis oracula pridem
+conticuisse, ut jam nihil contemtius esset. Si tantum erat silentium
+Apollinis ante Tullium, qui6 trecentesimo7 post anno8 tot ac tam multa
+oracula, quae petita legimus, effudisset?
+
+1. Addit alius: _Judaeis_. 2. Aliue: _Consimile_. 3. Alii: _facere_,
+vel: _tacere_. 4. Suidas verbo Augustus. Nicephorus Callistus l. 1 c.
+17. 5. Libr. de divinatione. 6. Alibi: _quod_. 7. Ita omnes codices. 8.
+Alibi: _trecentos post annos_.
+
+CURTIUS: Quam1 diuturni silentii causam Plutarchus2 ad interitum
+daemonum referendam putavit. Porphyrius vero Apollinis oraculum editum
+de silentii causa non ad illum Deum Hebraeum et regem, sed ad Jovem
+traxit: Οἴχεται, inquit, οἴχεται Ἀπόλλων ἐπὶ φλογὸς καὶ βιάζεται
+οὐράνιος φῶς Ζεῦς ἐστὶ. Quis autem, nisi plano demens, foeminam a
+daemone obsessam ore furente ac rabie spumante, ut Plutarchus,
+Heraclitus ac Basilius scripsere, ambigua voce balbutientem de futuris
+rogare velit? saepius enim aures foeminarum pudendis admovere
+oportebat, ut responsa audirentur; cujusmodi3 sagam Coelius Rhodiginus
+in oppido Rhegio se scripsit vidisse, quae pudendis obloquebatur, de
+praeteritis quidem perspicue, de futuris obscurissime respondebat. Eo
+tamen erupit amentiae4, ut talium sagarum responsa pro divinis oraculis
+venditarent5 non modo imperiti homines, verum etiam ipsi, qui summam
+eruditionis ac sapientiae opinionem de se ipsis excitarant, Justinus,
+inquam, Eusebius, Lactantius, Porphyrius. Credite, inquit Justinus,
+credite vetustissimae Erythreae Sibyllae, cujus libros toto terrarum
+orbe servari contigit6. Quin etiam Sibyllarum oracula, versibus Graecis
+excusa, latine facere ac non ita pridem evulgare non dubitavit
+Castalio, in quibus biblica historia brevissime contracta est.
+
+1. Alius: _Tam_. 2. In libro de oraculorum defectu. 3. Alius: _cujus_.
+4. Alibi: _amentia_, vel: _dementia_. 5. Alii: _putarent_. 6. Alius:
+_contingit_.
+
+136 OCTAVIUS: Ego Sibyllas omnes daemonum contubernio infames esse non
+dubito, nec ullum impiae superstitionis argumentum majus1 esse opinor,
+quam quod Sibyllarum oraculis quasi fatis2 sustentatur. Atque in eo
+quidem Tertullianus3 graviter mihi labi videtur, qui religionis
+Christianae probationem ex eo potissimum exquirit, quod daemones in
+obsessis occulta quaeque rogantibus Christianis proderent, Christi
+sapientiam et virtutem laudantes, caeteris vero paganorum sacerdotibus
+nihil responderent. Iisdem Sibyllarum responsis Dei nomen
+quadrisyllabum esse denunciatur, ac ne quis sacrum illud Hebraeis
+tetragrammaton aeterni Dei proprium cogitaret, tres priores syllabas
+duarum litterarum, postremam trium esse, ac totum quatuor vocalibus et
+quinque consonantibus constare, idque consistere numerum MDCCXI, quem4
+Cardanus ἀρσενικὸν esse putavit, sed suo merito irrisus est, quod
+numeri litterarum minime congruant, tametsi caeteri conveniant; qui
+vero subtilius discusserunt, non aliud quam dictionem φαοσφόρος
+syllabas quatuor, totidem vocales, quinque consonantes, tres priores
+syllabas duarum, quartam trium litterarum praescriptum numerum
+continere judicarunt. Quo quidem oraculo solem luciferum i.e. φαοσφόρον
+seu Apollinem miseris hominibus colendum quasi Deum proposuit daemon
+ipse Apollineus5.
+
+1. Alibi: _magis_. 2. Alius: _fundamentis_. 3. In Apologetico. 4. Alii:
+_quod_.
+
+5. φ =	500
+α =	1
+ο =	70
+ς =	200
+φ =	500 φαοςφόρος
+ο =	70
+ρ =	100
+ο =	70
+ς =	200 1711
+
+SENAMUS: Ego vero nomen φαοσφόρου seu Luciferi, lacis totius creatori
+optime convenire judico, qui solus ab humanis mentibus tenebras ac
+caliginem dispellere possit.
+
+CURTIUS: Ea fraus est daemonum, falsa veris confundere, quo facilius
+imperitos fallere queant et admirationem sui concitare, nihil tamen
+nisi a furentibus respondebatur. Legistis1, in antro2 Lepadio
+Trophonio, Mopsitanos3 dormientes somniis perterritos ac furentibus
+similes oracula fudisse.
+
+1. Pausanias in Achalcis. 2. Deest in alio codice. 3. Alius: _Mopsi
+fano_.
+
+SENAMUS: At cum Epicuraei quidam oracula Mopsi coram Asiae Proconsule
+irriderent1, rusticum quendam ad Mopsum miserunt cum obsignata
+epistola, in qua nihil aliud quam illud, utrum bovem atrum, an album
+sibi mactari vellet? Rusticus2 in fano obdormiverat, somno3 137
+excitatus, ad Epicuraeos cum epistola obsignata rediit, nihil tamen
+aliud se audisse retulit, quam vocem cujusdam susurrantis illud: Atrum.
+Quo audito proconsul impietatis Epicuraeos coarguit ac Mopso deinde
+sacra facere non destitit. Sed audiamus Herodotum4, cujus aetate
+loquacissimi fuere omnes Apollines. Is enim scribit: Cnidios, cum
+Isthmum Halicarnassi perfodere conarentur, nec quidquam proficerent,
+caementis in oculos obsilientibus, aut latomis se ipsos vulnerantibus,
+ad Pythiam5 profectos responsum hoc tulisse: Isthmum neque aggerate,
+neque fodite; Jupiter namque ipse, si voluisset, fecisset insulam! Illi
+accepto responso ab opere destiterunt. Deum quidem ista6 decrevisse
+argumento est, quod Demosthenes, Demetrius Poliorcetes7, Caligula,
+Nero, Domitianus, qui Isthmum Corinthi perfodere sunt conati, vel caesi
+vel capti, vel ab hostibus prostrati fuere, quod vel oracula divina
+contemnere, vel naturae statum et ordinem perrumpere conarentur. Quid?
+cum Athenienses, variis cladibus et morbis popularibus oppressi,
+Apollinem consulerent, respondit, suam aram duplicari oportere; erat
+enim cubica. Fabri cubum cubo supposuerunt8 imperite9. Cum pestis multo
+magis quam antea grassaretur, iterum Apollo consultus respondit: aram
+non esse duplicatam. Itaque Geometras tota Graecia arcessiri oportuit,
+ut ara cubica duplicaretur, quod tandem10 Plato cum μεσολάβῳ
+praestitisset, exhausta civibus urbe, caedes11 conquievit. Advertite,
+obsecro, daemonem γεομετρικώτατον Atheniensibus rem omnium
+difficillimam proposuisse, scilicet cubum duplicare, quod mortalium
+nullus adhuc demonstratione, sed physica tantum ratione consequi
+potuit. Oportuisset enim duabus lineis, quibuscunque datis, duas medias
+proportionales invenire, quod nullus adhuc conficere potuit. Nicolaus
+Cusa12 id tentavit, Orontius13 id se esse assecutum jactavit14, ex
+eoque τετραγωνισμὸν penitus ignotum demonstrasse. Sed ejus
+paralogismum15 Nonius16 Lusitanus ac Buteo Delphinas perspicue17
+docuerunt. Sic Apollo admirabilitatem sui multo quam antea majorem
+excitavit, quam18 Plato bona fide auxit19, cum ab Aegyptiis20 eruditus
+praedicaret: Apollinem hoc responso Athenienses a luxu, libidine,
+crapula, rapinis ad honesta ingenuarum artium studia revocare voluisse.
+
+1. Plutarchus de oraculorum defectu. 2. Alius addit: _qui_. 3. Alibi:
+_a sono_. 4. L. 1 cp. 44. 5. Alii false: _Phidiam_. 6. Alii: _ita_. 7.
+In textu: _Polycrates_. 8. Alibi: _imposuerunt_. 9. Alibi: _imperiti_.
+10. Alibi: _etiam_. 11. Deest in aliis. 12. Alius: _Chusa_. 13. In
+libro de quadrat. circuli. 14. Alibi: _putavit_. 15. Alius:
+_parallelismum_. 16. Alius: _Navius_. 17. Alii: _perspicere_. 18.
+Desunt haec quatuor verba in aliis codicibus. 19. Plutarchus de
+daemonio Socratis. 20. Alius: _Aegyptio_.
+
+TORALBA: Si fabri cubicam argillae massam arae cubicae aequalem
+fecissent et ad pondus tantundem adjecissent, tum utramque massam simul
+coagmentatam figura cubica finxissent, nullo negotio expedita res erat
+physica ratione.
+
+SALOMO: Apollinis aeque ac Bahalis oracula seu vera seu falsa a 138
+daemonibus profecta fuisse, nemini dubium esse potest, in rem eam
+penitus intuenti. Nunquam1 enim Pythia sacerdos respondit, nisi
+furibunda, ore spumante, turgido gutture, oculis torvum intuentibus,
+saepe etiam pudendis obloquentibus, aut clausa bucca vel ex intimo
+pectore verbis erumpentibus. Quo etiam2 statu sacerdotes Indicos fuisse
+legimus ante Hispanorum adventum, qui daemonum cultus, sortilegia et
+sacrificia humana sustulerunt. Oracula vero divina prophetis tantum
+concessa ac munere Dei contigisse lex divina3 perspicue docet, et a
+prophetis reddebantur non furenti, sed tranquilla mente et valde quieta
+ac constanti. Neque vero vigilanti cuiquam mortalium, praeterquam uni
+Mosi, Deum apparuisse divina lex aperte declarat; caeteris prophetis
+non nisi dormientibus, seu somniis seu visionibus nocturnis, quae decem
+omnino generibus complexus est Moses Rambam.4 Paucissimis tamen lux
+infusa divinitus toto vitae decursu contigit ut Samueli, Heliae,
+Helisaeo, Isaiae. Quoties enim in sacris litteris illud occurrit, Deum
+vel angelum domini locutum, prophetia est in somno vel visione
+dormienti patefacta, ut visiones Abrahae et colloquia Dei cum illo ac
+caeteris omnibus praeter Mosen. Quod arcanum qui non percipiunt animo,
+variis erroribus implicantur. Interdum tamen vigilantibus, quid factu
+sit opus, suggeritur, sed id fit intimis animi sensibus, angeli
+procurantis officio.5 Dormientibus vero saepe voces divinae exaudiuntur
+aut vellicationes aut etiam terrores sentiuntur6, quo pertinet illud
+Elihu Jobi7 instruentis: _Semel_, inquit, _Deus loquitur et iterum, si
+homo non advertit in somniis, in visu nocturno, quando sopor8
+dormientes obruit9, tunc aurem hominibus vellicat ac divinam vocem10
+velut expresso11 sigillo consignat, ut tenuibus probitatem, potentibus
+superbiam eripiat._ Cui congruit illud Isaiae12: _Deus_, inquit, _summo
+diluculo vellicavit mihi aurem, ut audirem, aperuit mihi aurem, ego
+vero praebui me obsequentem._ Hanc autem13 vellicationem auris nemo
+plane nisi expertus intelligit.14 Prophetis quidem nostris vaticinia
+admirabilia et in multa saecula prodita fuere, quibus populorum strages
+et15 excidia civitatum, imperiorum conversiones, caedes principum
+calamitosae denunciantur16, quae re ipsa statis temporibus, ac tantis
+post aetatibus comperta fuere. Ab iis ergo prophetarum vocibus ac
+scriptis oracula petenda, ab iis17 solis verae religionis testimonia
+sunt exquirenda.
+
+1. Alibi: _Neque_. 2. Addunt alii: _in_. 3. Num. 12. 4. In libro More
+nevochim. 5. 1 (3) Reg. 13. 16. 6. Alibi: _sensuum_. 7. Hiob 33, 14
+sqq. 8. Alibi: _super_. 9. Alibi: _opprimit_. 10. Alii: _ac doctrinam_.
+11. Alibi: _impresso_. 12. Jesaiae 50, 4 sqq. 13. Alius: _Sane autem_.
+14. Alius: _intelliget_. 15. Deest in aliis codicibus. 16. Alii:
+_denunciarentur_. 17. Alii: _ex his_, vel: _et iis_.
+
+CURTIUS: Prophetarum quidem principes ab Abrahamo et Israelitis
+arcessere oportet, nec tamen omnes videmus. Videmus enim Bileamum1, 139
+genere Chaldaeum, etiam oracula divinitus hausisse et conversionem
+rerum publicarum admirabiles duo millia annos ante percepisse2 animo,
+quam contigissent. Item Jobum, Heliam, Helisam3, Arabes ante legis
+promulgationem divinis oraculis claruisse.
+
+1. Num. 23. 2. Alius: _hausisse_. 3. Alibi: _Helipham_.
+
+SENAMUS: Si vera somnia rerum praesentium aut futurarum prophetiae1
+nomine veniunt, innumerabiles prophetae futuri sunt. Ecquis enim est,
+cui non appareat in somniis ac visionibus nocturnis verum2 quiddam,
+quod aliter scire non potuisset? Quin etiam sceleratis somnia saepe
+verissima occurrunt. Nam3 Philostratus4 tyrannus se a Jove praecipitem
+de coelo deturbari somniavit, paullo antequam interficeretur. Item
+Caracallae imperatori visum est in somniis pridie quam necaretur, se a
+Severo patre suo5 perculsum ac vocem patris principis6 audivisse acerbe
+illum increpantis: En praemium fraterni parricidii! nam Caracalla
+jusserat Getam occidi. Plenus est Artemidorus, plenae historiae talium
+somniorum. Et quidem Synesius ille7 Christiamis pontifex librum περὶ
+τῶν ἐνυπνίων scripsit, in quo vaticinia non modo hominibus, verum etiam
+brutis ipsis animantibus communicari scribit.
+
+1. Alius: _prophetico_. 2. Alius: _rerum_. 3. (Artemidorus). 4. Alii:
+_Pisistratus_. 5. Alius: _sica_. 6. Deest in aliis. 7. Alius: _ipse_.
+
+SALOMO: Quaedam somnia vera sunt, plurima tamen falsa, ut quae ab animi
+perturbatione1 ac curis ad animos derivantur. _Multas curas sequuntur
+somnia_, inquit sapientiae magister2, _et ubi multa somnia, plurimae
+sunt vanitates._ Saepius etiam a ciborum varietate et copia somnia
+contrahuntur, sed iis, qui pura mente a sordibus, a libidine, a curis
+inanibus, a cupiditatibus vacui, sobrii dormiunt, saepius somnia vera
+et somniis praestantiora visu objiciuntur, quibus turpia declinare,
+honesta prosequi aut futura scire docentur, quae in universum communi
+quadam appellatione vaticinia dici possunt. Prophetia vero singulari
+quadam appellatione dicitur divina vis, Dei munere et concessu3 tributa
+ad futura prospicienda ac denuncianda, quae4 non tantum veteribus, sed
+his quoque temporibus5 accidit. Quod enim legitur in Hebraeorum
+commentariis, prophetiam post reditum ab exilio desiisse, non eo
+pertinet, ut nulla deinceps somnia Hebraeis divina contigerint, sed ut
+intelligamus, Dei vocem ad prophetas fieri desiisse, ut ejus mandata
+legesque6 principibus ac populis7 annuuciarentur. Neque enim desunt
+quamplurimi, qui pro sua aut aliorum salute jussa in somniis divinitus
+accipiant, vel ut hostium insidias effugiant, vel ut a vitiis
+abstineant, vel ut ab impietate et superstitione ad veram religionem
+deducantur, sive8 de rebus dubiis fiant certiores. Et quidem vera
+somnia et visa nocturna efficaciora sunt ipsis actionibus vigilantium,
+140 ut cum Abrahamus dormiens sibi pro salute urbium Sodomae et
+Gomorrhae precari videretur et9 cum Deo familiariter colloqui; non
+minus efficax illa supplicatio exstitit, atque nescio an non
+efficacior, quam si vigilans ea petiisset10. Item Salomo in somniis
+sapientiam a Deo precari sibi videbatur11, quae precatio in somniis tam
+efficax exstitit, ut eodem12 somnio Deus responderit, se preces illius
+exaudiisse ac sapientiam illi tantam afflavisse, quantam mortalium
+antea aut postea13 nemini.
+
+1. Alii: _perturbationibus_. 2. Ecclesiastes 5, 2 sq. 3. Alibi:
+_consensu_. 4. Alibi: _quod_. 5. Alii addunt: _saepe_. 6. Alii addunt:
+_ne_. 7. Alibi: _populo_. 8. Alii: _ac_. 9. Desunt haec quinque verba
+sequentia in alio codice. 10. Alibi: _illam praestitisset_. 11. 1 (3)
+Regum 3. 12. Alibi: _eidem_. 13. Alibi: _et postea_.
+
+FRIDERICUS: Si summam religionis ac salutis nostrae ad inania somnia
+revocaremus1, actum de religionibus est. Jam enim pridem Paulus
+admonuit2, a falsis prophetis studiosissime cavendum, nec si angelus
+coelo delapsus in terram3 aliud doceat, quam quae ab eo tradita sunt,
+ei assentiendum. Quo satis innuit, non vates novos aut4 Apollines aut5
+oracula cujusquam exquirenda6 ad optimum genus religionis dijudicandum,
+cum aperte7 doceat, esse Christianum.
+
+1. Alibi: _revocamus_. 2. Galat. 1. 3. Alibi: _in terras_, quae verba
+in aliis plane desunt. 4. Alibi: _non_. 5. Alibi: _non_. 6. Alibi:
+_cuiquam exoptanda_. 7. Duorum horum verborum loco legit alius:
+_verum_.
+
+SENAMUS: Quoniam Judaei non modo Paulum, verum etiam Novi Testamenti
+tabulas omnes, Ismaelitae vero Christiana1 scripta2 omnia repudiant,
+aliis testibus nobis utendum est. Nihil autem mihi commodius videtur,
+quam decernere, quae3 sit antiquissima religio, hanc4 enim optimam
+fore, maximum erit argumentum.
+
+1. Alius: _Christianorum_. 2. Deest in alio codice. 3. Alibi:
+_quaenam_. 4. Alius: _sane eam_.
+
+TORALBA: Si optimum genus religionis antiquitate ipsa metimur, altius
+nobis ab ipso totius humani1 generis parente origo est petenda. Hunc
+enim optimis moribus, optima disciplina, optima scientia2, optimis
+denique animi virtutibus a Deo exornatum3 oportet, cum ab eodem
+sanctissimam linguam didicisset. Neque enim4 per se eloqui potuisset,
+aut omnium animantium, quibus ex insita cuique5 vi et potestate nomina
+indidisse dicitur, naturas nisi ab optimo parente ac magistro eruditus
+hausisset et expressisset6. His tam multis ac praeclaris virtutibus
+filios sibi charissimos imbuisse consentaneum est atque inprimis vera
+religione, ut scilicet Deum aeternum adorarent eique sacra facerent,
+tum precibus, tum frugibus, tum pecoribus7 oblatis, quae flammarum
+sacrificiis consumerentur, cum ante aquarum colluviones carnibus non
+vescerentur8.
+
+1. Deest in alio codice. 2. Alibi: _sanctitate_. 3. Alibi:
+_subornatum_. 4. Alius: _etiam_. 5. Alius: _ejus_. 6. Philo in alleg.
+legg. 7. Alibi: _pecudibus_. 8. Zonaras l. 1 ita scribit.
+
+SALOMO: Caetera quidem tibi, Toralba, facile assentior, pecorum1 tamen
+carnibus homines aeque ac lacte vixisse non dubito. Ad quid enim2 tam
+multi greges? tot armenta ubique terrarum, quae suo foetore mortua 141
+nocuissent3, nisi homini suavissimis carnibus vesci licuisset? Nam quod
+divina lege permissum est, carnibus vesci, modo sanguis in terram
+effunderetur, eo pertinet, ut, quod antea impune licuerat, cruore
+saginare4 se ipsos, id5 amplius ne liceret. Nihil enim6 sanguinis esu
+impurius, nihil nocentius aut ad lepram et elephantiasin accomodatius
+alimentum excogitari potest.
+
+1. Alius ita: _nisi pecorum carnibus vesci semper licuisset_. 2. Alius:
+_etiam_. 3. Alibi: _jacuissent_. 4. Alibi: _sanguinare_. 5. Alii: _ut_.
+6. Alius: _etiam_.
+
+TORALBA: Nulla mihi tecum, Salomo, de ciborum esu1 controversia futura
+est, illud tantum meae conclusionis argumentum est, Adamum ejusque
+filium Abelem optima religione imbutos fuisse, deinde Sethum, Henochum,
+Methusalem ad Noachum usque, qui aeternum illum et verum solumque Deum,
+rerum omnium opificem ac parentem totiusque mundi architectum maximum,
+caeteris omnibus exclusis, sanctissime coluerunt. Hanc igitur
+religionem non modo antiquissimam, sed etiam omnium optimam esse
+confido, et qui ab illa antiquissima optimaque religione discesserunt,
+in labyrinthos errorum2 inexpiabiles incidisse.
+
+1. Alibi: _usu_. 2. Deest in alio codice.
+
+SALOMO: Mihi tecum, Toralba, convenit, illam scilicet optimam
+religionem esse antiquissimam ab optimo parente generis humani
+traditam, quae unius aeterni Dei cultu purissimo, semota Deorum ac
+divorum omnium atque etiam rerum creatarum turba, continetur. Nam quod
+scribitur, aetate Sethi Deum coli coepisse, plerosque fefellit
+ambiguitas verbi הוּחַל quod incipere et profanare significat. Jonathan
+Chaldaeus interpres ita reddidit1 ex hebraeis chaldaica: _tunc
+coeperunt homines orare in nomine domini._ Sed Onkelos, quem Latini
+Aquilam nominant, qui etiam ex Hebraicis Chaldaica fecit, ita reddidit:
+_Tunc coeperunt homines non orare in Dei nomine_, cum scilicet ad res
+creatas et eorum, quae sub sensum cadant, cultum se ipsos convertere
+coepisserit; quae sententia verior est, cum satis appareat, Abelem et
+Cainum soli Deo cultum exhibuisse, ac ipsum Henochum tanta religione ac
+pietate claruisse, ut adhuc vivus et spirans divina bonitate fuerit ab
+hominum2 coetu et conspectu abreptus, quod praeter eum nemini, excepto
+Helia, legimus contigisse. In eadem religione perstitit Noachus3, qui
+solus mortalium omnium ipsius Dei testimonio ac judicio integer est ac
+justus appellatus. Semus item, Noachi4 filius, Dei altissimi sacerdos
+ac Solymorum5 rex justissimus, eadem pietate paternam religionem
+amplexus est, qua floruit usque ad Abrahami aetatem, i.e. ab
+eluvionibus aquarum CCCXLV annos, quo tempore migravit Abrahamus ex
+Ur6, Chaldaeorum urbe7, eamque migrationis causam fuisse tradunt8, quod
+Chaldaei a vero Deo ad solis et siderum cultum deficerent. Defectionis
+rursus causam fuisse opinor, quod cum in coelum 142 intuentes aeterno
+Deo sacra facerent9, oculis quasi manibus sese abduci passi sunt ad ea
+sidera, quae sub adspectum cadebant, quod Abrahamus indigne ferens
+vitae periculum adiit, cum aperte siderum cultum execratus esset.
+Chaldaeus interpres scribit10, Nimrodum, qui primus dominatum in
+liberos homines invasit, jussisse Abrahamum in fornacem projici, quod
+ab unius immortalis Dei cultu ad res creatas avelli nollet, inde tamen
+prodigio stupendo11 ereptum et in Syriam a Deo missum, ubi in purissima
+illa religione majorum acquievit ejusque nepotes, donec Aegyptiorum
+fraudibus ab ingenita religione deflexissent, nec solum sidera, sed
+etiam elementa, animantia, statuas, daemones, deserto mundi conditore,
+adorarent. Deus igitur populi sui misertus quadringentos post annos,
+quam ictum foedus erat cum Abrahamo, Moysen excitavit, per quem
+naturalem et insitam animis hominum12 a Deo religionem ex animis
+hominum paene obliteratam ad usum revocavit. Ac tametsi Numa Pompilius
+statuas, Zeno Stoicus templa Diis exstrui, i.e. ἱερὰ θεῶν13 οἰκοδομεῖν,
+idque etiam sanctissimi reges Persarum prohiberent, ne Dei majestatem,
+quae amplissimo mundi sinu non continetur, angustiis concludere
+viderentur, terrenum14 tamen deinde templum jussit exstrui, non modo ut
+ab inimicis coeli, sed etiam siderum coelestium adspectu seu culta
+sacra facientes amoveret.
+
+1. Alibi: _reddit_. 2. Alibi: _humano_. 3. Alii: _Noëmus_. 4. Alii:
+_Noëmi_. 5. Gen. 6. 6. Alius false: _unâ_. 7. Gen. 12. 8. _scribunt_.
+9. Alibi: _fecerint_. 10. In Ecclesiast. IV. 11. Alibi: _prodigiis
+stupendis_. 12. Desunt duo haec antecedentia verba in aliis codicibus.
+13. Alius: θεοῖς. 14. Alius: _tentorium_.
+
+TORALBA: Constat igitur, optimam atque antiquissimam omnium religionem
+ab aeterno Deo cum recta ratione mentibus humanis insitam, quae quidem
+Deum aeternum ac solum homini colendum proponit, quoniam superius
+demonstratum est, Deum illum ab omni corporum contagione alienissimum,
+rerum omnium conditorem et conservatorem esse, qui cum optimus maximus
+sit, summum etiam cultum ei deberi, caetera numina, quae ab eo creata
+sunt, honoris cultu illi anteferre aut1 conjungere sine ingenti piaculo
+posse neminem. Qui ergo sic vixerit, ut purum Dei cultum et naturae
+leges sequatur, quis dubitet, quin eadem felicitate fruatur, qua nunc
+justus Abel, Henochus, Noah, Semus, Abrahamus, Jobus, caeteri, quod
+Deus ipse laudabili testimonio sibi gratissimos ac sanctissimos esse2
+declaravit? Nihil enim verius a Platone dici potuit, quam antiquissimos
+humani generis parentes eo posteris meliores fuisse, quo propius
+aberant a conjunctione Deorum: οἱ παλαιοὶ καὶ κρείττονες ἡμῶν καὶ
+ἐγγύτεροι θεῶν οἰκοῦντες, a quibus ad posterorum3 aures vestigia prisca
+saeculi dimanarunt. Et quidem Simplicius, Christianorum aeque ac
+Judaeorum communis adversarius, mentis humanae consummatam perfectionem
+definit conversionem ad dominum: i.e. πάσα ἀνθρωπίνη πλειότης εἰς τὴν
+πρὸς θεον ἐπιστροφήν. Idem paulo post: Quamdiu igitur mens humana
+radicibus altissimis4 autori suo adhaeserit5, 143 poterit incolumis eam
+integritatem, in qua creata est, facile tueri; ab eo autem avulsa
+diffluet et marcescet6, quoad rursus ad originem et autorem revertatur,
+i.e. ἀποσπασάσα δὲ ἑαυτήν καὶ ὅθεν ἐφ᾽ ἑαυτῇ ἀποῤῥιζωσάσα, ἐκεῖθεν
+μαραίνεται καὶ φθίνει, ἕως ἔμπαλιν ἐπιστραφῆ καὶ ἑνωθῆ πρὸς τὴν αἰτίαν.
+
+1. Alibi: _et_. 2. Alibi: _fuisse_. 3. Alius: _posteros_. 4. Alii:
+_arctissimis_. 5. Alibi: _cohaeserit_. 6. Alibi: _diffluit et
+marcescit_.
+
+SENAMUS: Si haec optima et antiquissima religio naturae, omnium
+simplicissima sufficit ad vitam beatam, cur tot sacrificia, ceremoniae,
+ritus lege Mosis jubentur1? Neque enim pecudum modo, verum etiam
+hominum hostias legimus. Nam Jephtha, princeps illius gentis, filiam,
+quam habuit, immolavit eodem fere tempore, quo rex Agamemnon filiam
+Iphigeniam.
+
+1. Alibi: _jubente_.
+
+SALOMO: Sacrificia pecudum ab ipsa naturae lege primus Abel ac caeteri
+deinceps arripuisse videntur, hominum vero mactatio1 populis fere2
+omnibus perniciosissimo more3 fuit usitata; Chaldaeis inquam, Persis,
+Amorrhaeis, Graecis, Italis, Gallis, Poenis, Indis. Nec tamen Jephtha
+filiam immolavit, ut omnes fere opinantur, sed perpetuae castitatis
+votum a se amandavit, ut Chaldaeus interpres, Rabbi Levi Ben Gerson et
+David Kimchi, verius et melius interpretantur, quam qui parricidii
+crudelissimi parentem accusant. Cui interpretationi congruit4, quod
+singulis annis virgines illam inviserent et5 consolarentur. Vox enim
+hebraea לְתַבוֹת quae6 ambiguitatem eo loco peperit7, non tam lugere
+significat, quam consolari, sacrificium vero Jephtham fecisse oportet
+earum rerum, quae8 lege divina mactari fas erat.
+
+1. Alii: _immolatio_. 2. Alibi: _vero_. 3. Alibi: _ modo_. 4. Alibi:
+_convenit_. 5. Alius: _ut_. 6. Alibi: _quod_. 7. Alius: _proponit_. 8.
+Alius: _quae ... mactare_.
+
+TORALBA: Si naturae lex et naturalis religio, mentibus hominum insita,
+sufficit ad salutem adipiscendam, non video, cur Mosis ritus,
+ceremoniae necessariae sint.
+
+SALOMO: Nihil in majestate Bibliorum antiquius aut sacratius est lege
+divina, cujus divisio triplex est. Nam praeter historiarum libros
+praecipua est lex moralis, secunda ritualis, tertia politica. Moralis
+iterum duplex: altera1 pars ad Dei cultum, altera ad hominum inter
+ipsos mutua officia spectat. Dei cultus quatuor decalogi capitibus
+primis continetur, caetera sex capita ad tuendam hominum inter se2
+fidem ac societatem pertinent. Politica vero diffusius eadem
+complectitur, quae secunda tabula brevissime continet, scilicet leges
+judiciales, connubiales, praetorias3, quibus Hebraeorum respublica
+fundata est et constituta, sine quibus licet et viro bono in
+desertissima solitudine et ubique terrarum salutem adipisci. Ritus vero
+et sacrificia4 a Deo instituta, ut Israëlitae, qui ab Aegyptiis et
+finitimis populis sacra daemonibus et animalium statuis facere
+didicerant, ab iis deinceps abstinerent, quod fieri non potuisset ob
+inveteratum daemonibus sacrificandi morem, nisi5 eadem sacra Deo facere
+juberentur. Atque eo pertinet 144 gravior illa ac toties injuncta
+Israëlitis criminatio, quod epularentur על דמים super sanguines, ut
+deterrima Circe Ulyssem ac socios docebat, Manes pascere6 sanguine
+effuso in scrobem plurium animantium cruore7. Itaque propositis omnium
+sacrificiorum generibus, ad extremum illud a legislatore subjicitur8,
+ne deinceps sacrificent satyris et daemonibus, quibuscum scortari,
+consueverant. Deum vero sacrificiis nullo modo delectari, ex eo planum
+fit, quod vetuit9 usquam terrarum sibi pecudes mactari, praeterquam uno
+loco, quem ad sacrificandum delegisset, tametsi ubique gentium
+synagogas ac fana liceret habere ad laudes et leges divinas
+praedicandas. Nec vero sine summa Dei bonitate ac procuratione templum
+illud Sionis, ubi sacrificia pecudum fieri nec alibi licebat, a
+Vespasiano Imperatore incensum est, ut omnes intelligerent, non
+armentis aut10 gregibus mactandis flagitia11 dilui aut scelera expiari,
+aut salutem ab eo quenquam adipisci, ut apud Jeremiam12 Deus clara voce
+populo contestatur hunc in modum: _Holocausta vestra victimis
+accumulate et ad satietatem carnes vorate, nihil enim majoribus vestris
+hujusmodi mandavi, cum illos ex Aegypto educerem._ Et certe nihil Deus
+clara voce praeter decalogum jussit13; nullum autem sacrificium toto
+decalogo continetur, quod ubique foedus cum populo percussum
+appellatur. Id autem a prophetis14 toties ac tam saepe repetitum est,
+scilicet Deum a mactatione pecudum abhorrere, ut non15 aliam ob causam
+templum illud exarsisse ac populus Dei ex Palaestina ejectus esse
+videatur, quam ne deinceps in cruore pecudum spem salutis collocaret.
+_Aufer_, inquit Oseas16, _a nobis nequitiam, et exsolvemus juvencos
+labiorum nostrorum._ Item17: _Num veniam in conspectum Dei cum
+holocaustis, vitulis, agniculis? Num placent Deo mille arietes aut
+10,000 torrentes olei? Num dabo primogenitum ad expiationem sceleris
+mei? Indicavi tibi, o homo, quid bonum sit18 et quid a te Deus
+exquirat, scilicet facere judicium, deligere bonitatem et humilem esse
+coram Deo tuo._ Cum autem Saul, quominus Dei mandato paruisset,
+sacrificia excusaret, acerbe Samuel illum increpans: _Obsequium_,
+inquit, _sacrificiis praestat_19. Acerbius etiam apud Isajam Deus
+execratur illos, qui sua scelera sacrificiis elui putant. Est igitur in
+decalogi executione salus, non in sacrificiis statuenda. _Hoc fac_,
+inquit, _et vives!_ Et quidem cum rex Salomo arcam auream fabricari
+jussisset, et20 in sacratissimo sanctuario collocaret, nihil in ea
+deposuit praeter duas tabulas decalogi lapideas. Arcam autem protegebat
+propitiatorium, ubi Deus inter utrumque angelum versari dicebatur, ut
+omnes 145 intelligerent, Deum mortalibus propitium fore, si sacrum
+decalogi foedus exsequantur. Item21 Salomo cum Deum loquentem
+introduceret22: _Serva_, inquit, _mandata mea, ut vivas!_ Quae qualia
+sint, significat his verbis: _Liga ea super digitos tuos, scribito
+super tabulas cordis tui!_ Qua quidem eleganti allegoria decem
+digitorum decem23 decalogi praecepta24 complexus est, ac duplici tabula
+cordis significat, primam tabulam decalogi pertinere ad superiorem
+animae facultatem, quae ipsa mens est, ad quam primae tabulae leges de
+cultu divino referuntur, secundam vero tabulam ad inferiorem animae
+partem, qua docemur naturam coërcere, libidinem continere, ab alienis
+rebus mentes, oculos, manus abstinere. Nam 613 capita ac leges25, quae
+libro legis continentur, partim ad judicia, partim ad mores, partim ad
+ritus, partim ad uberiorem explicationem26 decalogi spectant27, ut cum
+uno verbo decalogi scortatio prohibetur, vox enim hebraica נאוֹת omnem
+scortationem significat, sive cum daemonibus, sive cum statuis
+caeterisque rebus, sive cum proximis, quibuscum incestus admittitur28,
+sive cum alterius uxore: denique lex illa vagos omnes concubitus,
+stupra29 et cum brutis nefariam copulationem vetat, quae fusius Moses
+in libro legum explicat, quam quae tabulis fuere30 comprehensa.
+Universam vero legem R. Moses Rambam in quatuordecim partes distribuit:
+prima pars aversionem a flagitiis et conversionem ad Deum; secunda
+idololatriae prohibitionem; tertia morum probitatem; quarta caritatem
+erga singulos; quinta mulctas pecuniarias; sexta contractuum et
+hereditatum jura; septima dies fastos, nefastos, feriatos; octava
+jejunia31; nona preces et laudationes; decima sanctuarium; undecima
+sacrificia ritus; duodecima pollutiones et expiationes; decima tertia
+cibos vetitos ac cupiditates frangendas; decima quarta vetitas
+libidines. Quae omnia copiosissime libris LXI pandectarum hebraicarum
+et capitibus 532 continentur, vetantibus quidem legibus poenae,
+jubentibus praemia subjiciuntur, ut cum benignitatis fontes tenuibus
+aperire jubemur32, haec verba subrogantur: _Et bene tibi erit, vel
+opibus te cumulabo, si hoc feceris._ Semper enim largitionem in tenues
+consequetur affluentia bonorum, ac tametsi nulla merces debeatur
+officio, nihilominus tamen et iis, qui a vetitis abstinuerint, et iis,
+qui jussa fecerint, mercedem ingentem Deus decrevit.
+
+1. Alii: _una_. 2. Alibi: _homines_. 3. Alius: _praedicatorias_. 4.
+Addunt alii: _sicut_. 5. Alibi: _etiamsi_. 6. Alius: _placare_. 7.
+Odyss. l. X. 8. Levit. 17. 9. Deuteron. 14. 15. 16. 10. Alibi: _nec_.
+11. Alibi: _peccata_. 12. Jerem. 7, 21 sq. 13. Deuter. 4. 14. Psalm.
+40. 49. Hoseae 6. 15. Alibi: _nullam_. 16. Hos. 14, 3. 17. Michae 6, 6
+sqq. 18. Alibi: _est_. 19. 1 Sam. 15. 20. Alius: _ut ... collocaretur_.
+21. Alii: _Idem_. 22. 1 Regum. 7. 23. Addit alius: _illa_. 24. Alius:
+_capita_. 25. Alii: _capita legum_, vel: _capitibus leges_. 26. Alius:
+_interpretationem_. 27. Alibi: _pertinent_. 28. Alibi: _committitur_.
+29. Alii addunt: _paederastiam_. 30. Alibi: _erunt_. 31. In aliis
+codicibus haec ad septimam partem referuntur, ita ut tredecim tantum
+partes enumerentur. 32. Alii: _jubentur_.
+
+OCTAVIUS: Cum itaque Judaei ubique terrarum a sacrificiis pecudum
+abstineant, inutiles sunt illae sacrificiorum leges.
+
+SALOMO: Nullum est sacrificium, nulla instrumenta sacrorum, nulli
+ritus, quae rerum in naturae thesauris abditarum arcana pulcherrima non
+146 contineant, ut ingeniosissime Philo Hebraeus1, Abraham Aben Esra,
+Rex Salomo, Leo Hebraeus interpretantur. His etiam docemur prius de
+peccatis confiteri2, deinde poenas acerbiores ac piacula3 deprecari
+impendentia, tum gratias agere pro tam multis beneficiis, quibus
+continuo beamur, denique laudibus Deum praedicare, postremo Deo mentes
+puras sacrificare.
+
+1. De sacrificiis. 2. Alii: _conferri_, vel: _converti_. 3. Alii:
+_pericula_.
+
+TORALBA: Equidem ab astrologo Judaeo didici, decem illa decalogi capita
+decem orbibus coelestibus ordine decenti naturae convenire. Primum ipsi
+Deo tribui, ut naturae universae autori supremo, secundum orbi secundo,
+qui Hebraeis deserta1 appellatur, propterea quod nulla stella eo coelo
+continetur, ita quoque sculptilia sanctissime prohibentur. Tertium
+caput, quo Dei nomen temere usurpare prohibemur, orbi tertio congruit,
+ne per Jovem caeteraque sidera jusjurandum concipiamus. Quartum caput,
+de festa quiete Sabbathi, orbi Saturni, cui et septima dies Saturni,
+velut Hebraeorum2 Sabbathi nuncupatur. Quintum caput, de cultu
+parentum, quinto orbi seu Jovis, qui a Graecis Deorum parens, a Latinis
+Jupiter, quasi Juvans pater est appellatus. Sextum caput, de caedibus,
+orbi Martis, quem Homerus3 homicidam vocat et urbium eversorem.
+Septimum caput, de adulteriis ac libidine, orbi Veneris. Octavum, de
+furtis, Mercurio, quem veteres mercatorum Deum et lucri autorem
+fecerunt, et collegium mercatorum4 Romae dicebatur Mercurialium. Nonum,
+de vetitis mendaciis falsique crimine tribuitur Soli, de quo Virgilius:
+Solem mentiri, quis dicat? Quin etiam Hebraei solem pro veritate
+usurpant, ut eo loco: Misericordiam et veritatem diligit Deus, hebraica
+littera sic habet: quia sol et scutum est Deus, quod LXXII interpretes
+sic reddunt: ὅτι ἔλεος καὶ ἀληθείαν ἀγαπᾶ κύριον. Graeci Apollinem
+fecerunt oraculorum ac divinationis rerum abditarum parentem, principem
+et qui discussis nebulis omnia perspicua facit. Decimum caput orbi
+Lunae, cui eandem vim in macrocosmo tribuunt5, quam jecori in
+microcosmo, ubi vis cupiditatis maxime consistit, ita quoque decimo
+capite cupiditates cohibere jubemur.
+
+1. Alibi: _dextra_. 2. Alius: _Ebraeis_. 3. Il. Ε, 31. 4. Alius:
+_mercatorium_. 5. Desunt haec quinque sequentia verba in aliis
+codicibus.
+
+FRIDERICUS: Valde arguta mihi admirabilisque videtur decalogi cum
+orbibus coelestibus convenientia, quam Toralba ex abditis Hebraeorum
+arcanis promisit, quae non solum naturae universitati congruere, verum
+etiam ordinem planetarum a veteribus traditum confirmare videtur. Nam
+quod Ptolomaeus a veterum opinione1 primus omnium discedens Venerem et
+Mercurium sub sole collocavit, id eo argumento fecisse videtur, quod
+solis apsidem2 a terra distare scribit diametris terrestribus 604½,
+quod immane spatium planetis vacuum relinquere incongruum putabat, cum
+ab axe luna distaret terrae diametris 570. Sed multo absurdius est,
+quod Arabes et 147 caeteri fere omnes astrologi inter apsidem Solis et
+Martis intervallum intercedere tradunt diametrorum terrestrium 3815,
+quod septies majus est intervallo solis et lunae.
+
+1. Alibi: _placitis_. 2. Alibi: _solem_.
+
+SALOMO: Ex iis quidem intelligere potestis, omnia rerum maximarum
+arcana et abditos1 naturae thesauros in legibus divinis i.e. etiam in
+majorum nostrorum litteris ac libris latere, si quis altius scrutari
+velit. Hunc autem decalogum legis naturalis epitomam esse judicavit
+Abraham Aben Esra, quae quoniam obliterata videbatur et ingentibus
+hominum sceleribus ac flagitiis violata, Deus optimus maximus, hominis
+exitium miseratus, solenni legislatione2 naturalia edicta et interdicta
+maximis sui populi comitiis renovavit et in tabulis lapideis incisa,
+tubarum clangore, tonitruis, fulminibus ac flammis in3 monte Horeb ad
+coelum usque medium perstringentibus, ac monte terribili concussione
+trepidante, aeternum illud decalogi foedus cum populo aspersis sanguine
+tabulis, ut in feriendis foederibus mos erat, sacravit. Quae cum ante
+oculos mihi proponerem ac tanti spectaculi faciem altius contemplarer,
+quasi furore divino percitus haec breviter cecini:
+
+Quis vero, metuende! tua te voce tonantem4
+Audiit impavidus, cum jura sacrata juberes
+Nec violanda dares tremuli de vertice montis
+Foedera Sinai? Quis vel clangore tubarum
+Non fuit attonitus vacuas resonante5 per aures6?
+Quisve sacri sceleratus acerbam numinis iram7
+Ferre tui potuit, quoties armatus in hostes
+Flammea vibrares ingenti fulmina dextra?
+Quippe superborum tu colla tumentia regum
+Deprimis, et forti victor violenta refellis8
+Sceptra manu, quatiens saevi diadema tyranni.
+Conteris immanes populos et regna potenti
+Comminuis brachio, quaecumque invicta videntur.
+Sed Christos humili vindex e pulvere semper
+Erigis ipse tuos aciesque evertis ad unum
+Indomitas, ductuque tuo fit victor inermis!
+
+1. Alii: _reconditos_. 2. Deuter. IV. 3. Alius: _a_. 4. Alibi:
+_sonantem_. 5. Alibi: _resonare_. 6. Alius: _auras_. 7. Alii falsa:
+_vim_ vel: _viam_. 8. Alius: _reballia_.
+
+TORALBA: Hoc quidem foedus, duabus tabulis ac decem capitibus
+deprehensum, quid aliud est, quam ipsissima lex naturae? Hanc enim a
+natura legem arripuimus, hausimus, expressimus, ad quam non docti, sed
+facti, non instituti, sed imbuti sumus, atque imprimis Deum aeternum
+causam1 non modo rerum omnium effectricem, sed etiam conservatricem
+esse eandem, pro jure suae majestatis metuendum ac venerandum ac pro
+148 incredibili erga nos bonitate amandum ac toto mentis impetu
+prosequendum. Venerationem autem et cultum Deo debitum sacrilegio
+surripere, ac rebus creatis ac caducis illum tribuere et2 praemia
+salutis ac fiduciam in illis collocare, nefarium scelus est. Quod item
+secundo capite decalogi figuram ullam aut imaginem Deo tribuere
+prohibemur, natura quoque nobis insitum est, quia naturali et perspicua
+ratione Deum incorporeum esse demonstravimus. Ac propterea Numam
+Pompilium sua lege statuas Deorum ullas fieri vetuisse3. Et quidem si
+nefas est, coelum, sidera, solem adorare, quanto sceleratius4 est
+hominum figmenta venerari? At mirum mihi saepe visum est, tot populos,
+tam multis tamque eruditissimis temporibus statuas coluisse studio
+pietatis, cum Heraclitus, philosophorum antiquissimus, statuarum
+cultores perinde facere diceret, ac si cum parietibus colloquerentur5.
+
+1. Deest in alio codice, qui porro legit: _effectotem ...
+conservatorem_. 2. Alii: _aut_ vel: _ac_. 3. Plutarchas in Numa;
+Augustinus de civitate Dei. 4. Alibi: _scelestius_. 5. Alii:
+_obloquerentur_.
+
+CURTIUS: Ab his populis excipiendi sunt Persae, Scythae, Afri ac
+veteres Romani, quos M. Varro sine simulacris annos amplius CXXX
+coluisse scribit.
+
+SALOMO: Quid in re tam perspicua argumentamini? Satis est, uno verbo
+detestabili ac foedissimo statuam κόπρον i.e. stercus appellare. Hac
+enim voce majores nostri solent execrari idola.
+
+TORALBA: Caetera capita decalogi omnium fere gentium communia sunt,
+quod satis est argumenti, legem divinam omnino1 naturae consentaneam
+esse. Excipio quartum decalogi caput, scilicet requiem Sabbathi. Neque
+enim video, quid sit, quam ob rem Judaei septimum potius quam sextum,
+ut et Ismaëlitae, aut primum, ut Christiani, feriari debeant. Quod enim
+natura injustum sit2, temporis decursu justum fieri nequit, contraque3.
+Si ergo ante legem a Mose latam scelus non erat, die septimo rebus
+agendis ac opificiis implicari, cur postea impium esse coepisset?
+
+1. Deest alibi. 2. Alibi: _est_. 3. Alius: _contrave_.
+
+Hic ut1 Salomo conticuisset, contra quam sperabatur, FRIDERICUS: Salva,
+inquit, res est, Salomo obmutuit2.
+
+1. Alius: _cum_. 2. Alibi: _obtinuit_.
+
+SALOMO: Non video, cur loqui debeam, cum sit capitale, tesseram
+imperatoris1 prodere.
+
+1. Alibi: _imperii_.
+
+CORONAEUS: Ita quidem apud hostes, non inter amicos et familiares, quos
+hic videmus. Explica igitur, Salomo, quid hic tesseram appelles, ne
+Toralba victoriam incruentam reportare videatur.
+
+SALOMO: Certe sabbathum est tessera1 Deum inter et populum selectum,
+quam ceteri2 populi capere non possunt, nec si possint, velint3.
+Argumentum a Toralba propositum jam antea pridem Justinus Martyr
+objecerat Tryphoni. Sed illud abs te, Toralba, peto: num tibi natura
+justum vel injustum videatur4, arma ferre?
+
+1. Ezech. 20, 12. 20. Exod. 31, 17. 2. Alius: _non selecti_. 3. Desunt
+haec quatuor antecedentia verba in uno codice. 4. Alibi: _videtur_.
+
+149 TORALBA: Videtur ἀδιάφορον.
+
+SALOMO: Quid si princeps impendente seditione arma gestare prohibuerit,
+num tibi civis injustus et injuriosus atque iniquus videatur, qui
+adversus edictum armatus incedat?
+
+TORALBA: Assentior ego quidem.
+
+SALOMO: Cur ita, cum antea non injustum esset?
+
+TORALBA: Quia naturae lex est, ut magistratui jussa imperanti pareamus,
+et qui aliter facit, injustus censeatur.
+
+SALOMO: Quanto igitur injustior est, qui Deo vetante id, quod antea
+vetitum non erat, interdicto non paruerit, sive justum, sive injustum
+id esse arbitretur; quamquam fieri non potest, ut quicquam injustum a
+Deo jubeatur.
+
+CURTIUS: Hoc potissimum inter naturales et civiles leges interesse
+jurisconsulti tradunt, quod civiles sint earum rerum, quae justae et
+injustae dici nequeant, antequam jubeantur aut prohibeantur, naturales
+vero justitiam perpetuo annexam habeant, sine ullis edictis aut
+interdictis.
+
+FRIDERICUS: Cur igitur ante Moysen nullum de quiete septimi diei
+legimus edictum?
+
+SALOMO: Quis affirmare potest, nihil antea de sancta illius diei quiete
+interdictum1 fuisse? quanquam prisca aetate2 homines totum fere otium
+honestis studiis et rerum sublimium contemplationi tribuere solebant,
+ut omne tempus illud festa quies et sabbathum continuum videretur.
+Postea vero cum3 deterior aetas, inanium artium voluptatibus, jocis,
+libidini, bellis, rapinis intenta, rerum coelestium et divinarum studia
+sprevit, quid tam necessarium fuit, quam homines ad hanc naturae
+legem4, honesta virtutis studia, ad mentis quietem, ad cogitationem
+rerum divinarum, ad sui salutem revocare? Id autem diei septimi festa
+quiete sancire placuit.
+
+1. Alibi: _edictum_. 2. Alii: _pietate_. 3. Alibi: _quum_. 4. Addunt
+alii: _id est ad_.
+
+SENAMUS: Sed cur potius septimam, quam primam? Nec video, cur1 postremo
+capite decalogi aliena appetere prohibeamur, cum satis sit, nemini
+fraudem facere, et ea non exercere, quae publicam laedunt
+tranquillitatem: mentibus autem humanis imperare aut cogitationibus vim
+inferre, quis possit?
+
+1. Alibi: _an_.
+
+SALOMO: Ad singula vicissim. Primum, rationem a Deo rerum suarum
+exposcere, scelus, ambigere nefas est. Nam quod aliena concupiscere
+vetat lex divina, alienum est ab omnibus legibus humanis, atque in eo
+potissimum praestantia divinae legis1 enitet, quae securim non modo ad
+caudicem et ramos, sed etiam ad radices et fibras flagitiorum omnium
+admovit. Quisquis enim erumpentes cupiditates coercerepotest, is
+profecto imperatoris invicti laudem meretur. Qui vero aliena
+concupiscit, jam scelus admisit, etsi2 150 pravas cupiditates ad exitum
+perducere non potuerit, quoniam, ut possit, omnia pertentabit, sed
+recisa libidine nihil unquam molietur. Nihil autem mirum, si3 homines
+hominum cupiditatibus leges nullas posuerunt, quia nec praemia
+merentibus nec poenas4 irrogare potuissent, quippe sensus animorum5 non
+videntur, id unius Dei proprium est, qui abditas animorum latebras
+pervestigat ac propterea καρδιογνώστης appellatur6. Neque enim actionum
+ac sermonum prius quam cogitationum praeputia circumcidi jubet. Et
+quemadmodum Deus7 accepta ferre et praemia tribuere solet praeclaris
+hominum voluntatibus, ita quoque perinde ac homicidam habet, qui
+occidere cum maxime vellet, non potuit tamen, quia plus peccatur ipsa
+mente, quae pravitati acquievit, quam sceleris executione, quae ad
+sensus, satellites animi, quasi ad principis ministros refertur.
+
+1. Alius: _lucis_. 2. Alius: _etiamsi_. 3. Alii: _sed_. 4. Desunt alibi
+haec duo verba. 5. Alibi: _animi_. 6. Jerem. 12. 7. Deuteron. 11.
+
+CORONAEUS: Sed ad quietem septimi diei redeamus, quaenam ratio subesse
+potest?
+
+SALOMO: Rationem suae legis, quod rarissime fit, subjecit legislator
+ipse: _Quoniam_, inquit, _sex diebus coelum, maria, terram1, quaeque
+his continentur omnia, Deus creavit ac septimo die requievit, eique
+benedixit ac sanctificavit illum._ Et quominus ambigeretur, pluribus
+verbis caput illud declaravit, quam totius decalogi capita, nec unquam
+aliis diebus benedixisse aut eos2 sibi consecrasse3 legimus. Nam cum
+populus universus instruendo Dei sacrario et instrumentis sacrarii
+valde occuparetur, diem tamen septimum Deus excipiens: _Nihilominus_,
+inquit4, _mea sabbatha colite, quoniam illa sunt quasi tesserae
+secretiores et arcana inter me et vos posterosque vestros, ut
+intelligatis, me esse Deum aeternum, qui sanctifico vos. Feriamini
+igitur sabbathum, quoniam sanctum vobis est5: quisquis ullum opus
+fecerit die sabbathi, de coetu populi exscindatur6. Sex dies
+sufficiant7 rebus agendis, dies septimus quies esto sancta Deo aeterno,
+quisquis opus ullum fecerit, morte afficiatur. Conquiescant igitur
+filii Israel die septimo, ut colant sabbathum foedere sempiterno,
+quoniam illud est arcanum et tessera inter me et filios Israel,
+tessera, inquam, sempiterna, quoniam sex diebus Deus condidit coelum et
+terram, septimo quievit._—Haec ille. Videtis, cum homines, liberos,
+servos, jumenta sanctissimo illo die conquiescere jussisset, quanta
+verborum copia, quam exquisita ratione iterum atque iterum inculcat.
+Neque eo contentus populum universum rursus convocari jussit, deinde
+coacta8 concione legislator quasi legem novam laturus: _Haec sunt_,
+inquit9, _quae_ 151 _mandavit Deus. Sex dies negotiis agendis aut operi
+tribuantur, dies septimus sit vobis sacer, quia sabbathum requies est
+Deo. Quisquis opus ullum in eo fecerit, moriatur, ne accendatis ignem
+in domiciliis vestris._ Item alibi10: _Admonete populum Israelem, ut
+sabbatha sanctissime colat._ Id autem saepissime repetitum legimus, et
+cum maleferiatus quidam septimo11 die ligna legisset12, Moses
+sententiam, tametsi jam lex lata erat, non prius ferendam putavit, quam
+judicem Deum appellaret, qui eum capitali supplicio damnatum lapidibus
+obrui mandavit. Illud et mirabilius13, quod cum manna caducum singulis
+diebus plueret, die tamen septimo nihil decidere solebat14. Cum autem e
+tentoriis die septimo quidam egressi fuissent, quasi manna collecturi,
+Deus ita exarsit eosque oratione acerbo increpans: _Quousque_, inquit,
+_tentabitis me? dedi vobis sabbathum ad requiem, ut die sexto duplices
+cibos colligatis, consistite igitur in tentoriis die septimo, nec
+quisquam posthac foris egrediatur._ Item urbe Hierosolymorum obsessa et
+lata jam de excidio sententia, liberationem omnem Jeremias15 Deo
+jubente pollicetur, si sabbatha sancta colerent. Itaque Deus apud
+Jesaiam exclamans16: _O beatum_, inquit, _illum, qui sabbathum meum
+delicias suas appellat!_ Item paulo post: _Quisquis metuit mea sabbatha
+temerare ac foedus illud sanctissimae quietis coluerit, hunc ego
+sublimem proveham in montem sanctum meum_, i.e. in coelum. Quid
+Ezechiel? ubi sabbathum appellat Dei sacramentum ac tesseram
+secretiorem inter Deum et populum Israelis17, Ac propterea theologi18
+sabbathorum rationes ac leges copiosissime amplexi sunt.
+
+1. Septem haec sequentia verba desunt in alio codice. 2. Alibi: _nos_.
+3. Alibi: _conservasse_. 4. Exod. 20, 31 et 34. 5. Alibi: _erit_. 6.
+Alibi _exscindetur_. 7. Alibi: _sufficient_. 8. Alii: _convocata_. 9.
+Exod. 35. 10. Num. 15. 11. Alibi: _sabbathi_. 12. Alii: _collegisset_.
+13. Alibi: _mirum_. 14. Exod. 16. 15. Thren. 15 et 17. 16. Jes. 56, 58.
+17. Ezech. 20 sq. Alibi: _Israelem_. 18. L. 2 Pandect. c. 4 et 24
+(Talmud).
+
+CURTIUS: Hanc opinor causam fuisse, cur acutissimus1 quidam theologus2
+ad stuporem usque miretur, tot ac tam multis capitibus legum divinarum
+ac prophetiarum sabbathi otia inculcari, quasi, inquit, ejus diei cultu
+et quiete summa divinae legis et salutis nostrae3 contineatur. Idem
+quoque negat, sabbathum aut legem a Christo fuisse abrogatam, eosque
+reprehendit, qui aliter sentiunt.
+
+1. Alii: _argutissimus_, vel: _augustissimus_. 2. Calvin. inst. ep. 4.
+3. Deest alibi.
+
+OCTAVIUS: Ego Ismaelitasnon aliam habuisse causam judico, cur pro
+septimo die sextum feriari soleant, quam ut a Christianis aeque ac
+Judaeis festo die segregarentur, ut Christiani, qui primum diem pro
+septimo ad colendum sibi proposuerunt, ut a Judaeis secederent. Nam si
+jure diem sextum Ismaelitae feriarentur, propter fugam Mahummedis ab
+hostibus1 prostrati ac vulnerati die sexto, profecto aequius erat,
+Christianos sextum 152 diem, quo Christus supplicio affectus est,
+feriari2, quam primum, quo dicitur revixisse.
+
+1. Alibi: _hoste_. 2. Alibi: _celebrare_.
+
+TORALBA: Miror ego, Ismaelitas et Christianos cum Judaeis in eo
+convenire, quod decalogus divina voce promulgatus aeternam haberet,
+quasi naturae lex, auctoritatem, eos tamen quietem festivam
+commutavisse, „cultuque Judaeo septima sacrare“, ut poetae verbis
+utar1.
+
+1. Ovidius in Fast.
+
+FRIDERICUS: Ideone Christiani Judaeorum superstitionibus ullis
+obligati1 teneantur?
+
+1. Deest alibi.
+
+SALOMO: Si decalogi1 quartum sacrosanctum est, caetera quoque
+sacrosancta sunt; sin profana quaedam superstitio, caeteras quoque
+decalogi leges pessum ire necesse est, quas tamen aeternas et
+immutabiles nulla2 exceptione confitentur.
+
+1. Alii legunt: _Ut decalogi capita, ita etiam sacrosanctum est, quae
+tamen aeterna et immutabilia confitentur._ 2. Alibi: _sine ulla_.
+
+TORALBA: Caetera quidem decalogi capita natura ipsa dictitat, quartum
+non item, ut etiam Abraham Aben Esra ingenue fatetur.
+
+SALOMO: Cum Deus lapidibus obrui jussisset eum, qui die sabbathi ligna
+colligerat, ad Mosen conversus: Dic, inquit, populo, ut fimbrias ac
+vittas hyacintho infectas extremis vestium oris assuant, ut in eas
+intuentes omnia Dei jussa ad animum revocare consuescant eaque
+exsequantur, neque curiosius pervestigate apud vos, aut curiosius post
+oculos vestros exquirite, quibuscum scortari consuevistis.
+
+FRIDERICUS: Cur non liceat festam quietem agere, mundi creationem
+recolere, Dei beneficia commemorare ac naturae parentem crebris
+laudibus celebrare, die primo aeque ac septimo? Nihil enim, utro die id
+fiat, ad sanctitatem referre videtur.
+
+SALOMO: Si nihil refert, utrum feriari debeamus primum diem an
+septimum, cur primum potius quam septimum contra perspicua Dei jussa
+eligendum1 putas, nisi veri Dei leges opera data2 proculcare velis? Tu
+diem tuum natalem festis epulis recolere libentissime soles, non
+hesternum, cur septimum diem, mundi natalem, rejicis, ut pridie vel
+postridie festum agas? At nulli diei Deus praeter septimum benedixit,
+nullum diem praeter septimum sanctificavit, non sextum, non primum sibi
+consecravit3. Quanquam ista vetus paganorum impietas diem solis
+appellatione diserta4 feriari jubet5, quo quid sceleratius?
+
+1. Alius: _optandum_. 2. Alibi: _debita_, vel: _dedita_. 3. Alius:
+_benedixit_. 4. Omittuntur duo haec verba antecedentia in alio codice.
+5. Alibi: _jubent_.
+
+CURTIUS: Ita quidem scripta lex est, non quod soli sacra fiant, ut scis
+tu quidem, Salomo, sed quia in ferendis legibus, ut perspicuae sint, ad
+populi captum loqui necesse est.
+
+SALOMO: Igitur errore populari omisso, cum Deus prospiceret futurum,
+153 ut imperitorum hominum inscitia dicam an impietate, creationis
+memoria ex animis hominum obliteraretur, diem mundi natalem jussit
+solenni cultu celebrari. Fuit enim tanta Aristotelis et Epicuri vel
+impietas vel ignorantia vel utrumque, ut mundum aeternum fuisse ac fore
+existimarent, contra quam superius demonstratum est. Neque solum diem1
+septimum, sed mensem quoque septimum, quo creatus est mundus, clara
+plurimarum feriarum memoria posteritati commendavit, legum quoque
+divinarum lectionem eo mense ac die, quo mundi creatio perfecta est,
+auspicari jussit. Anno septimo agricultura deseri jubetur. Item eo die
+ac mense, quo mundi creatio consummata est, pontifices ipsi a capite
+leges divinas incipiunt omnibus interpretari, accensa facium ac
+lucernarum maxima copia, quem morem ab Aegyptiis observari scribit
+Herodotus2, qui mos antiquissimus, mundi creationis index, nondum ab
+usu exolevit. Hunc autem creationis mensem Ethanim3 i.e. illustrium
+Chaldaei vocant, quoniam eo potissimum mense, quo mundus conditus est,
+magnorum virorum ortus et occasus ac rerum publicarum insignes
+conversiones accidere consueverunt. Dies autem creationis in tota
+natura tam clarus est, ac prae caeteris tam4 perspicuus, ut nemo
+dubitare debeat5, legem de quiete sabbathi omnium maximo naturalem et
+universae naturae consentaneum esse. Sed manum de tabula!
+
+1. Desunt haec quinque sequentia verba in aliis codicibus. 2.
+Historiarum Libro II. 3. Alius: _Ethranim_. 4. Deest in aliis
+codicibus. 5. Alii: _deberet_.
+
+CORONAEUS: Cur manum de tabula? aut quamobrem propositae orationis
+filum abrumpis eo loco, quem potissimum quaerimus, scilicet quietem
+diei septimi perinde naturalem esse, ac caetera decalogi capita?
+
+SALOMO: Quia metuo, ea1 quae in arcanis divinis latent, oratione
+temerare; nec tam multa dixissem, nisi vos rerum divinarum amantissimos
+intelligerem.
+
+1. Deest in aliis codicibus.
+
+CORONAEUS: Ne igitur nobis sublimium rerum veneratoribus1 ac divinarum
+invideas haec arcana.
+
+1. Alibi: _venatoribus_.
+
+SALOMO: Ego quidem pauca de multis. Septimo die corporibus robur et
+incrementum praecipue additur; bonorum etiam virorum sapientia eo die
+potissimum augetur, ut majores nostri a prophetis didicerunt; in
+sceleratos autem ultio aëris1 potestatibus eo die potissimum
+permittitur. Quod saepe quidem, sed nunquam plenius2 intellectum est,
+quam in Aegypto stupenda clade, qua3 omnia hominum ac bestiarum
+primogenita totius regni longe late patentis nocte media diei septimi
+eodem momento interierunt, Asmodaeis caedentibus4. Quare lex divina
+circumcisionem infantis in octavam diem prorogari jubet, ut sabbathum
+sanctum intercedens robur addat infanti. Quin etiam medici de morbo aut
+accepto vulnere statuere nihil solent ante octavum diem, propter
+septimi vim ac potestatem. Illud autem ab omni 154 antiquitate
+compertum est, noxios daemones initio diei septimi, i.e. post occasum
+solis diei sexti, sceleratos agitare5, ab electis vero procul arceri6.
+Sic enim interpretandum est illud cujusdam Rabbini theologi, qui
+septimo die daemones noxios ab angelis coërceri dicit, ne scilicet
+bonis infesti sint. Ex quo intelligitur, totam rerum naturam
+sanctissimi illius diei vim ita sentire, ut etiam7 vulgari proverbio
+jactari soleat: nullum unquam8 sabbathi diem praeteriisse, quo sol se
+hominibus non praebeat contuendum. Et quidem nisi horizontis obliquitas
+ultra sexagesimam partem circuli magni versus utrumque polum terris
+intercedentibus solis adspectum auferat, sol die septimo clarior
+conspici9 consuevit, aut coeli spirabilis status mutari, ut si
+ardentissimo calore sex diebus coelum infectum fuerit, die sabbathi
+nubibus roscidis aut aquilonibus10 aliquo modo refrigeratur, sin
+perpetuis11 nubibus vel nebulis caliginosum extiterit totos sex dies,
+sabbatho solis splendore dies serena temperatur. Item qui morbis aut
+febribus continuis conflictantur, nisi desperata salus est, die septimo
+mitiores sentiunt dolores. Huc etiam pertinet Graeci illius
+philosophi12 quaestio vetus: cur die sabbathi aër mutatur? illud enim
+ab omni antiquitate penitus exploratum est. Mens autem boni viri ac
+Deum metuentis, quae rerum coelestium contemplatione ac laudibus
+divinis quasi epulis delicatissimis pascitur die sancto, et quae
+hominem ab homine seducit, eo fit aptior ad hauriendum divinae lucis
+fulgorem, quae13 die septimo prae caeteris copiosius affulget14. Hic
+autem humanae mentis in Deum raptus pretiosa mors a Davide15 et osculum
+oris divini appellatur a Salomone16. Quid? quod17 Josephus antiquitatum
+scriptor clarissimus tradit, fluvium sabbathicum in Syria sic
+appellari, quod non nisi isto die fluere consuescat18.
+
+1. Alius: _aëriis_. 2. Alius: _planius_. 3. Alii: _quae_. 4. Alii:
+_cadentibus_. 5. Alibi: _agere_. 6. Alibi: _proculcari_. 7. Alibi:
+_et_. 8. Alii: _Nullum, inquam_. 9. Alii: _aspici_. 10. Alius:
+_aquilonaribus_. 11. Alius: _continuis_. 12. Justinus Martyr, qu. 69.
+13. Alii: _qui_, vel: _quo_. 14. Alibi: _effulget_. 15. Psalm. 116, 15.
+16. Cant. 1, 1. 17. Alibi: _Quin_. 18. Lib. 7 de bello jud. cp. 24.
+
+TORALBA: Fateor equidem, diei septimi arcana valde mirabilia mihi
+fuisse hactenus incognita.
+
+CURTIUS: Non dubito, quin mentis agitatio ac meditatio ingenium
+vehementer exacuat. Concedo et illud, nihil praeclarius1 ab homine
+fieri posse, quam Dei optimi maximi beneficia, leges, actiones, opera
+contemplari et ex his laudes ejus eruere ac praedicare. Sed2 cum primi
+illi parentes humani generis ante legem de cultu diei septimi nullam ad
+contemplationis praesidia dierum discretionem adhibuerint, non videbam,
+cur subtilius rationem temporum exquirere deberemus, aut cur diem
+septimum quam caeteros3 sanctiorem esse praedicaremus.
+
+1. Alibi: _pulcrius_. 2. Alii: _Sic_. 3. Alibi: _caeteris_.
+
+FRIDERICUS: Nulla dierum distinctio est in coelo1 ac ne in terra quidem
+ubique; est enim2 ultra sexagesimam magni circuli partem tanta lucis
+155 ac tenebrarum varietas, ut ad utrumque polum accedentibus post
+septuagesimam coeli partem dies menstrua sit, propius bimestris,
+trimestris, quadrimestris, sive pro 24 horis bis mille octingentas3
+horas diem sine sole supra horizontem continuo videre, et4 sub utroque
+polo dies unus est semestris sine solis ortu, nox item una sine solis
+occasu semestris, et cum alii 365 dies habeant, anno vertente, qui sub
+polo versantur, diem unum et noctem unam habeant, utramque semestrem.
+
+1. Alibi: _coelis_. 2. Deest in aliis codicibus. 3. Addunt alii:
+_octoginta_. 4. Alibi: _ut_.
+
+SALOMO: Ultra septuagesimam partem meridiani circuli polum versus
+nullis mortalibus ulla statio patet, et ut pateat, quis tam stupidus,
+quin1 solis circuitum horarum 24, sive supra sive infra horizontem,
+denotare non possit?
+
+1. Alii: _qui_.
+
+FRIDERICUS: Id fortasse doctiores, sole supra horizontem existente1,
+observare possunt, sed quis semestri nocte discrimen illud annotaret?
+Sed ut ab utroque polo ad regiones medias redeamus, fieri nullo modo
+potest, ut eadem dies septima esse possit toto terrarum orbe, quia cum
+occasu solis incipit2 sabbathum maximum, mense Aprili hora sexta
+pomeridiana3 in urbe Hierosolymitana, eodem momento regionibus
+Brasilianis Indorum meridies est; ex quo necesse est, sex horarum
+intervallo diem septimum citius auspicari Hierosolymis, quam populis4
+Brasilianis.
+
+1. Alibi: _stante_. 2. Alius: _incipiat_. 3. Alii: _promeridiana_. 4.
+Alii: _a populis_.
+
+SALOMO: Argute quidem Fridericus, sed quis in tanta oceani ac terrarum
+ab ultima Syria usque in Americam regionem immensitate, i.e.
+milliaribus amplius 6060, diem septimum putet confundi posse? Argutias
+igitur omittamus ac diem septimum, qui tot ac tam multis argumentis
+tamque perspicuis naturae demonstrationibus illustratur1, ad divinas
+aeque ac naturae leges pertinere fateamur.
+
+1. Addunt alii: _putemus confundi posse, sed_.
+
+FREDERICUS: Si septima dies sola sit sancta, cur a vobis nova luna1
+trigesimo quoque die colitur?
+
+1. Alii: ἱερομηνία.
+
+SALOMO: Nulla dies divinis laudibus aut actionibus honestis eximitur,
+sed potissimum dies septimus creationis mundi ac trigesimus divinae
+procurationis index festivus esse jubetur, quia non satis erat, mundum
+condidisse, nisi rebus genitis1 Deus prospiceret ac statum,
+conditionem, alimenta, incrementa, vicissitudines rerum omnium
+tueretur2.
+
+1. Alibi: _conditis_. 2. Alibi: _intueretur_.
+
+OCTAVIUS: Illud est, opinor, quod innuit Horatius1, ubi τὴν τριακάδα
+Judaicam vocat trigesima sabbatha, quanquam non solum Judaei, sed et
+Graeci ac Latini novilunia festis diebus colebant, ut Juvenalis hoc
+versu significat2:
+
+Observant ubi festa mero pede sabbatha reges,
+
+et Plutarchus περὶ δεισιδαιμονίας.
+
+1. Sat. 1, 9. 2. Deest alibi.
+
+156 CURTIUS: Nimia profecto superstitione Judaei Hierosolymam a Pompejo
+scalis admotis otiose1 expugnari ac cives omnes sponte2 velut in
+verriculo aut sagena rapi, partim3 etiam crudeliter mactari et urbem
+floridissimam4 opibus diripi die sabbathi patiebantur, quem Dio
+historicus Saturno fuisse sacratum scribit in hac expeditione, ubi
+Judaeos Vegetius5 aeque ac Plutarchus6 valde irrident.
+
+1. Deest in alio codice. 2. Deest in eodem codice. 3. Deest in eodem
+codice. 4. Idem habet: _florentissimam_. 5. De re militari. 6. De
+superstitione.
+
+SALOMO: Divina lex eos beavit, qui non subsederunt1 in subselliis
+derisorum2. Hanc quidem Hierosolymorum expugnationem, Strabo factam
+scribit ἐν νηστείᾳ τῶν Ἰουδαίων, cum tamen die sabbathi jejunare
+prohibeamur. At Josephus non a Strabone modo, sed etiam a Dione et
+Eusebio3 discrepat; scribit enim, urbem captam a Pompejo die Tamuz, M.
+Tullio Cicerone et M. Antonio consulibus, quod ut factum sit die
+septimo, Judaeorum tamen religionem4 ac numinis metum laudare potius,
+quam irridere deberent5.
+
+1. Alius: _consederunt_. 2. Psalm. 1, 6. 3. Alius: _Vegetio_. 4. Alibi:
+_religionis_. 5. Alii: _debemus_.
+
+FRIDERICUS: Agatharchides1 Cnidius leges ac religionem Judaeorum ob id
+maxime sprevit, quod2 Ptolemaeum Lagi filium Hierosolyma die sancto
+otiose invadere permisissent.
+
+1. Alius: _Agatharchiades_. 2. Joseph. antiq. jud. I, 12.
+
+SALOMO: Res tamen ex animo1 cessit Judaeis. Nam Philadelphus Ptolemaeus
+Lagi filius urbem illam ac templum ingentibus donis ac largitionibus
+locupletavit, centum millia captivorum nostrae gentis, sua pecunia
+redemtos, manu misit, tabulam ex auro solidam2 duorum cubitorum ac
+semis in sacrarium sanctissimum intulit, theologos LXXII ingentibus
+donis ac largitionibus, ut sacra biblia ex Hebraeis graeca facerent,
+locupletavit, quo nihil majus ac melius ab ullo principe praestari
+potuisset.
+
+1. Alii: _ex animi voto_, vel: _ex omni voto_. 2. Alibi: _solido_.
+
+FRIDERICUS: Sed negari non potest, quin supina illa negligentia dicam,
+an stultitia, plane capitalis fuerit, quod Judaei urbem florentissimam
+opibus, propugnaculis, juventute, otiosissime1 expugnari, liberos,
+uxores, templa sacratissima militum direptioni patere, quam die
+sabbathi tueri maluerunt. Nam quid aliud est, quam Dei bonitatem
+experiri ac tentare? ubi enim2 periculum a capite, a liberis, a familia
+propulsare die sabbathi vetuit? Prius enim3 Agamemnon arma quemque
+parare jubet, deinde a Jove victoriam precatur his verbis: δὸς μοὶ κατὰ
+πλῆρες ἑλεῖν Πριάμοιο μέλαθρον i.e. da mihi sublimem Priami subvertere
+sedem. Nam cum olim Romani inprimis religiose dies praeliares a festis
+discrevissent, ut M. Varro scribit, ab hostibus continuo lacessiti
+praeliares dies4 exemerunt, ne cuiquam deinceps religio injiceretur,
+diebus festis proelium committere.
+
+1. Alius: _atrocissime_. 2. Addunt alii: _obsecro_. 3. Hom. Il. Β, 414.
+4. Alius addit: _de festis_.
+
+157 SENAMUS: Jam quoque pridem Judaei dierum praeliarium religionem
+repudiarunt, nam Judas Maccabaeus strenuus imperator, cum die sabbathi
+Hierosolymam ab Antiocho Nobili expugnatam ac Judaeorum partem in
+speluncis exuri, partem mactari, partem suffocari non repugnantes
+audiisset, exercitui, quem ex fugitivis civibus collegerat, aperte
+declaravit, se pro delubris, pro focis, pro lege, pro civium salute,
+pro libertate etiam diebus sabbathis pugnaturum, ac deinceps ingentes
+de1 hostibus victorias adeptus est2 ac parva manu saepe legiones
+Antiochi vicit ac prostravit.
+
+1. Alibi: _ab_. 2. Alius: _reportavit_.
+
+FRIDERICUS: Non religio, sed superstitio est, quod Judaei tam
+pertinaciter ab omnibus etiam necessariis negotiis die sabbathi sic
+abstinendum putant, ut ne filius quidem aquis parentem mersum aut
+fluvio1 interceptum eripiat, aut illata vulnera2, quo minus sanguis
+effluat, obligare velit. Quam superstitiosam crudelitatem Christus3
+exhorruit, cum sacerdos viatorem vulneribus saucium die sabbathi
+deseruisset, rustici autem benignitatem laudavit, quod hominem
+languentem vulneribus obligatis jumento domum importari jussisset. Cum
+autem pontifices in Christum acerbe inveherentur, quod4 aegrotum
+septimo die curavisset ac lectum alio transferri jussisset5, ipse
+obtrectationes6 illorum verbo diluens: _Sabbathum_, inquit, _propter
+hominem, non autem homo propter sabbathum conditus est; filius autem
+hominis dominus est sabbathi._ Itaque curationes admirabiles7
+multitudini, morborum innumerabilium varietate languenti, saepius die
+sabbathi mirifice ostentavit8.
+
+1. Alius: _flammis_. 2. Alibi: _illato vulnere_. 3. Luc. 10, 31 sq. 4.
+Matth. 12. Luc. 6, 13 sq. 5. Alius: _transferre mandasset_. 6. Alibi:
+_objectiones_. 7. Alibi: _admirabilis_. 8. Matth. 12. Marc. 2. Joh. 7.
+9. Luc. 1. 6. 13 sq.
+
+CURTIUS: Simili superstitione insaniebat nauclerus ille Judaeus, quem
+Synesius1 scribit die sabbathi navis gubernacula in altissimis
+fluctibus deseruisse, nec ullo mortis aut tormentorum metu aut navis
+cum vectoribus periclitantis ad officium revocari potuisse.
+
+1. In Epistolis.
+
+SALOMO: Nos etiam leges non ad legum, sed ad hominum salutem latas
+arbitramur, nec putamus eum in legem quid commisisse, qui quid1 fecerit
+vetitum die sabbathi premente2 necessitate, quippe quae nullis coërceri
+legibus, nulla obligatione teneri potest. Si tamen demus, sabbatho
+curare licuisse, non propterea licuit asportare3 cubile. Illud enim
+potissimum arguebatur4, quod Christus lectum asportari5 jusserat. Quin
+etiam pontifex facti conscius plebem increpuit his verbis: Sex dies
+rebus agendis supersunt, his ergo diebus accedite ad curationem, non
+die sabbathi.
+
+1. Alibi: _quicquid_. 2. Alius: _poscente_. 3. Alius: _exportare_. 4.
+Alius: _arguebant_. 5. Alius: _avehi_.
+
+FRIDERICUS: Haec verba pontificis1 non eo pertinent, ut curare die
+septimo scelus arbitraretur, sed ut invidis obtrectatoribus omnem sui
+calumniandi praeriperet occasionem.
+
+1. Alibi: _Christi_.
+
+158 CORONAEUS: Si morbus tam gravis est, ut dilatio vitae periculum sit
+allatura, etiam diebus festis curare licere ac semper licuisse non
+dubito. Sin facile unius diei moram ferre possit aegrotus, differendum
+opinor, dum festa quies praeterierit, quam nos Dominicam dicimus, quia
+domino sancta sit, ut sanctissimis christianae ecclesiae institutis
+docemur. Quibus acquievisse me profiteor ac prae me fero1, nec me
+argumentis cujusquam patiar auferri, aut a suscepta Romanorum
+pontificum religione divelli. Quod enim Salomo in allegoriis:
+_Custodi_, inquit, _fili mi, jussa patris tui, nec dimitte legem matris
+tuae_2, ego Dei mandata et ecclesiae interpretor3. Idem: _Ne transferas
+terminum, quem majores tui pepigerunt_4.
+
+1. Alibi: _praefero_, vel: _pro me fero_. 2. Proverb. 6, 20. 3. Alius:
+_interpretabor_. 4. Proverb. 22, 28.
+
+SALOMO: Patris quidem appellatione Deus, matris autem natura mihi
+significari videtur. Nec tamen dubito, quin ad ecclesiam quoque
+transferri possit, quae duobus annorum millibus ante floruerat, quam
+Jesus, Josephi et Mariae filius, nasceretur, qui tamen sabbathum
+saepissime coli jussit1, ac Paulus2 ipse sabbathismum populo Dei datum
+scribit, quibus verbis populum Dei a Christianis et barbaris aperte
+discrevit. Ac tametsi Christianorum oriens ecclesia diem primum, quem
+vos dominicum appellatis, initio feriaretur, non propterea a cultu
+sabbathi destiterat3 Tertulliani aetate, cujus haec verba sunt: Duas in
+anno hebdomadas ἀπὸ κρεοφαγίας4 abstinemus exceptis sabbathis et
+dominicis. Item: _Sabbathis omnibus, qui adierit5, inveniet Deum._
+
+1. Lucae 17. 2. Hebr. 4. 3. Alibi: _desistebat_. 4. Alii: κρεοφαγῶν. 5.
+Alibi: _audierit_.
+
+CURTIUS: Justinus eodem, quo Tertullianus, tempore floruit et apologiam
+eodem tempore pro Christianis scripsit ad M. Aurelium Augustum, in qua
+fatetur, Christianos ad preces et eucharistiae communionem diebus
+dominicis convenire solitos, nihil tamen de sabbatho. Ac tametsi
+primordio nascentis ecclesiae christianae plerique circumciderentur, ut
+etiamnunc his temporibus Aethiopes Christiani, et sabbathum
+feriarentur1, nihilominus tamen Paulus, frequenti discipulorum concilio
+coacto, Petrum increpuit ac legitimos majorum ritus abrogandos esse
+communi decreto persuasit2. Itaque cum ad Colossenses3 scriberet: _Ne
+quis_, inquit, _vos judicet in cibo aut4 potu, vel parte diei festi vel
+noviluniis vel sabbathorum, quae sunt umbra futurorum._
+
+1. Alibi: _feriantur_. 2. Act 15, 22 sqq. Gal. 2, 14 sqq. 3. Col. 2, 16
+sq. 4. Alibi: _vel_.
+
+CORONAEUS: Fieri potuit, ut primus ac septimus dies Christianis
+festivus exstiterit; sed cum utriusque diei conservatio rebus agendis
+grave afferret impedimentum, Victor pontifex Romanus sub annum Christi
+196 sabbathi quietem valere jussit ac pro sabbatho dominicam feriari.
+
+159 SALOMO: Cave putes, Coronaee, me Christianis persuadere1 velle, ut
+pro dominica sabbathum accipiatis, ne diem sanctissimum sabbathi aeque
+ac Dominicam saltationibus impudicis, crapula, libidine, venationibus,
+lusibus, denique impuris scortationibus foedissime contaminari videam
+non sine maximo animi dolore. Praestat, illum diem negotiis ac rebus
+agendis transigere, quam impurissimis flagitiis violare.
+
+1. Alibi: _persuasisse_.
+
+SENAMUS: Vos Judaei tetrici ac tristes non videmini dies festos colere,
+quos veteres omnes tum Graeci tum Latini ludibus publicis, conviviis,
+choreis, canticis, saltationibus laetiores esse voluerunt ac propterea
+Diis immortalibus gratiores.
+
+SALOMO: Non abhorret gens nostra a choreis et saltationibus, quin et
+dies festus nobis vocatur חַג1 a saltatione et meditatione, ne festi
+dies choreis tantum divinis, sed meditationibus etiam tribuantur.
+Itaque noviluniorum diebus2 omnes omnibus3 oblectationum generibus,
+quae modo4 a turpitudine abhorrent, summopere delectamur5, nec quicquam
+nobis saepius ingeritur, quam ut intimi animi pectoribus laetemur ac,
+tametsi sanctissimo die sabbathi a vulgaribus choreis abstineamus,
+canticis tamen divinarum laudum, suavitate vocum ac nervorum admista,
+diem illum laetissimum ac jucundissimum reddere solemus, ac festis
+epulis coram immortali Deo obtestamur, nos6 summa cum laetitia cibis
+sacrificiorum optimis vesci, ut lege divina jubemur, nihilominus tamen
+aliquot horas mentem legum divinarum lectione pascimus7, idque ab
+antiquissimis prophetarum discipulis ad haec usque tempora usurpare
+solemus. Sic enim de Sunamitide ad Elisaeum profecta8: _Cur_, inquit9,
+_maritus uxori, venis ad prophetam, cum nec sit luna nova, nec
+sabbathum?_ Licet enim duobus milliaribus, non tamen longius a domo
+discedere, ut oracula divina ab eruditis theologis hauriantur. Quod
+autem Senamus tristiores et moestiores nos caeteris nationibus videri
+queritur, haec potissimum causa est, quod non modo sabbathum, sed etiam
+omnia decalogi capita impune violari videmus10. Nam cum primo capite
+unius aeterni Dei cultus proponatur, nihilominus tamen sexcenta millia
+Deorum ac multo plura11 videmus ubique coli. Veteres quidem pagani
+trecentos Joves, ut ille12:
+
+Trecentum tonat ore Deo Erebumque Chaosque,
+
+et quae plura hyperbole amplificat, ad 36000 prodidere; at videmus13
+tot a Christianis Deos coli, quot angelos, quot beatas mentes
+arbitrantur, i.e. innumerabiles prope legiones, praeter eos, quos
+divorum albo pontifices, evocatis arte magica daemonibus, scripsere
+detestanda quadam apotheosi14. Et cum secundo 160 capite decalogi ante
+statuas aut ullas imagines procidere easque revereri capitali subjecta
+poena prohibeamur, omnia tamen fana, omnes templorum angulos ac
+recessus quaqua versus sculptilibus idolis redundare videmus, et quidem
+ex omni materia, ex omnibus metallis, lapidibus, lignis, terra, cera,
+farina, ipsaque putrida cadavera, pulpam aceto et sale conditam, ossa,
+cineres, cereis ardentibus deosculari, et eorum contactu non modo
+corpori salubritatem, sed etiam menti sanctitatem et ubique salutem
+comparari putant. Illud etiam detestabilius, quod in omnibus horariis
+precationibus15 secundum decalogi caput, quo statuarum cultus
+interdicitur, non modo in Italia, Gallia, Hispania, verum etiam in ipsa
+Germania ex ipso decalogo expunxerunt16 ac penitus abraserunt. Ac mirum
+mihi visum est, cur Martinus Lutherus negat17, ullas imagines lege
+divina prohiberi, praeterquam ipsius Dei, non item crucifixi et18
+apostolorum, deinde subjicit: Nos Mosen nec audire nec videre volumus,
+mandata de statuis et sabbatho sunt ceremoniae sublatae. Quae quis
+aequa mente ferre potest? in eo praesertim, qui se religionum censorem
+profiteatur. Tertium decalogi caput, quo nomen domini temere usurpare
+prohibemur, multo gravius etiam quam superiora violatur: quia non modo
+pejeratur, verum etiam contumeliis nomen illius sacratissimum19
+dilaceratur, ac pro aeterno Deo peregrina Deorum ac daemonum nomina
+jurantur, cum toties ac tam diserte20 aliud quam aeterni Dei nomen ac
+numen21 jurare prohibeamur. Omitto secundae tabulae capita ac
+potissimum scortationes, adulteria, stupra et utriusque sexus ab
+ordinibus sacris libidines, continentiae specie turpiter effusas.
+
+1. Deest in alio codice. 2. Alibi: _dies_. 3. Alibi: _omnium_. 4.
+Alibi: _quomodo ... abhorreat_. 5. Alius: _oblectamur_. 6. Deest in
+aliis codicibus. 7. Alius: _pasci_, ita ut antecedenti verbo _vesci_
+correspondeat. 8. Alibi: _profectura_. 9. 2 (4) Regum 4, 8 sqq. 10.
+Alius: _violare debemus_. 11. Alibi: _plures_. 12. Virgilii Aeneis IV.
+13. Alibi: _ut videamus_. 14. Alii: ἀποθεώσει. 15. Deest in alio
+codice. 16. Alius: _induxerunt_. 17. Tom. III. (Jen. ed.)—Alibi:
+_neget_. 18. Alibi: _aut_. 19. Alibi: _sanctissimum_. 20. Deuteron. 9.
+Jerem. 5 et 12. 21. Desunt haec duo verba in alio codice.
+
+Quae cum Salomo vehementius, quam pro senili aetate, dixisset,
+silentium secutum est. Silentii causa fuit, quod ejus oratio CORONAEUM,
+acerrimum rituum Romanorum propugnatorem, pupugerat, qui cum se ad
+responsionem1 comparare videretur2, omnibus in eum intentis, sermonem
+cohibuit, rupto silentio: Mihi, inquit, in animo erat, Salomonis
+querelas et criminationes diluere, sed in aliud tempus differendum
+puto, ne de libertate dicendi quicquam cuiquam detraxisse videamur3.
+
+1. Alii: _reprehensionem_. 2. Alii: _paratum videret_. 3. Alibi:
+_videar_.
+
+OCTAVIUS: Etiam animi pendeo, loquarne an taceam?
+
+CORONAEUS: Cur taceas, cum tam copiosa dicendi seges proponatur, si vel
+Salomonem refellere velis?
+
+OCTAVIUS: Cum religionem Ismaëlitarum et instituta cum moribus ac
+ritibus Christianorum comparo, mihi videor in terras de sublimi
+delapsus coelo. Nam Ismaëlitae summa veneratione Deum aeternum, nec
+plures uno colunt, Jesum autem ipsum Isaiam vocant, non modo verbum,
+sed etiam spiritum ac nuncium Dei fuisse agnoscunt et manibus hostium
+ereptum, quominus 161 ab improbis capitali supplicio afficeretur. Hunc
+autem nec Deum, nec Dei filium1 arbitrantur, ac propterea sanctissime
+vetant adorari. Abrahami legem se tueri profitentur, ac Deum eundem
+colere, quem ille vivens ac spirans adoravit. A cultu statuarum
+tantopere abhorrent, ut non modo in templis ac delubris nusquam unquam2
+caelatas vel sculptas vel fusas vel pictas imagines, verum etiam nihil
+eorum, quae natura peperit, seu stirpes, seu animantia pingere liceat,
+aut ad spectaculi fructum usquam haberi, subjecta legibus vetantibus
+poena capitali. Et3 quidem, cum statuas Christianorum quasi ad virtutis
+imitationem positas excusarem, Pracadius quidam illud mihi reposuit,
+eos ipsos, quorum statuas veneremur, coelesti felicitate frui, quod
+divorum imagines dejecissent, ut4 Deum aeternum adorarent. Psalmos
+Davidis, quos divinitus hominum generi5 datos affirmant, cantibus ac
+nervis usurpare et quater quidem interdiu publice, noctu semel privatim
+precari consueverunt. Ac memini, cum essem eodem cubiculo6 hospitii cum
+Africano inclusus, illum media nocte surgentem a cubili laudes Deo
+immortali canere ac me graviter increpare, quod tacerem, usurpans illud
+arabica lingua: _Media nocte surgebam, ut laudem dicerem nomini tuo_7;
+tum et illud ex libris Jobi afferebat: _Multi_, inquit, _queruntur, se
+opprimi tyrannide et cum calamitatibus conflictari, nemo tamen est, qui
+Deum nocte laudatoriis canticis prosequatur._
+
+1. Alii addunt: _esse_, vel: _fuisse_. 2. Alii: _nulla usquam_. 3.
+Aliter legit alius codex: _Et quidem eo minus statuas venerantur, ut
+etiam felicitate coelesti se frui glorientur, quod divorum_ etc. 4.
+Alibi: _ac_. 5. Alibi: _Hominibus quasi_. 6. Alibi: _cubiculorum_. 7.
+Psalm. 42, 4 sq. et 119, 55.
+
+CORONAEUS: Ecclesiae Romanae mos jam inde a Pelagio, pontifice maximo,
+usitatus est, septies singulis diebus Deum laudibus, supplicationibus
+et canticis die noctuque colere. Quod ab ipso Davide1 didicimus et
+expressimus: _Septies_, inquit, _interdiu tibi dixi laudem_; quod nec
+Judaei faciunt, nec Lutherani, nec Zwingliani, qui sacra publica ita
+circumciderunt (excipio Anglos, segregatos a Puritanis), ut bis tantum
+tota hebdomade preces publice2 fieri patiantur.
+
+1. Psalm. 119. 164. 2. Alius: _publicas_.
+
+SALOMO: Lex divina pontifices et Levitas mane ac vesperi Deo laudes
+canere jubet et matutinum quidem sacrificium quatuor horarum fuisse
+scribit Rabbi David, vespertinum unius horae, privatim vero laudes
+divinas assidue quemque momentis omnibus recolere laudatissimum. Nam
+laudare septies apud Davidem non finitum numerum, ut ecclesia Romana
+putat, sed infinitum continet seu incertum, ut fere semper. Sic enim
+mater Samuelis1, cum Deo gratularetur: _Sterilis_, inquit, _peperit
+septem_. Nocturnas vero laudes privatim ex cujusque voto fieri majores
+voluerunt, quibus nihil efficacius, nihil gratius esse potest.
+
+1. 1 Sam. 1, 6 sqq.
+
+OCTAVIUS: Rogationes Ismaëlitarum breves quidem sunt, sed supra 162
+modum efficaces in hunc modum: El hemdu, tilla hi rabis hallamine, El
+rahami, El rachini, Melichi, Jarini, El dini, ejahe, rah tu vejache,
+vestecun Isdina. Elzzirata Mustitfa mazzirata cladina evanta alahim
+gari ri il magduli olahem velal soline amim. Id est: Laus Deo
+misericordi ac flexibili regi extremi judicii! O mortales pietatis
+amantes, colamus illum et auxilium consequamur, da nobis, aeterne Deus,
+certissimam cognitionem eorum, quos selegisti, ut nunquam, illis
+offensis, ex gratia tua excedam. Amen. Haec precatio ab illis Lassala1
+dicitur i.e. communis omnium, quia praeter hanc variae sunt preces ac
+paene innumerabiles, quas ex voto sibi quisque commentatur.
+
+1. Alibi: _Lessala_.
+
+CORONAEUS: Non video, cur Pater noster Christi cedere debeat Lassalae
+Ismaëlitarum aut schema Hebraeorum.
+
+SALOMO: Nostrum illud schema, quod ab omnibus Judaeis quotidie
+usurpatur, non est precatio, sed commemoratio, ne ab aeterno Dei cultu
+unquam discedamus. Quin Moses in concione totius populi eadem verba sic
+expressit, quae a Latinis et Graecis non satis apte reddita mihi
+videntur. Sic enim opinor melius1: _Audi Israël! Is qui est aeternus
+Deus noster, aeternus est unus, amabis igitur Deum tuum aeternum ex
+toto corde tuo et tota anima tua et toto impetu virium tuarum. Atque
+haec verba, quae jubeo, in corde tuo haerebunt, eaque saepius
+inculcabis liberis tuis, seu domi sedeas, seu ambules, seu jaceas, seu
+surgas, et alligabis ea ad manum, et quasi monumenta erunt pro oculis
+tuis, quin et asscribas ea postibus domus tuae et pro foribus tuis._
+Illud est schema nostrum, quod in membranis vitulinis2 scriptum et in
+capsulis conditum brachio sinistro alligamus quidem et capiti inter
+caesariem et frontem, idque chaldaica vox Tephilin a תָפֵל, quod
+_alligare_ vel _appendere_3 significat: alii ab hebraica voce תפלחן,
+quae orationem significat4, quoniam ea quotidie quasi preces
+sanctissimas recolunt. In iisdem etiam membranis inscribunt periodum e
+decimo tertio capite Exodi, quae incipit: _Memento diei hujus, quo
+egressus es ex Aegypto_, usque ad haec verba: _A diebus in dies_5, et
+ex eodem capite, paulo post periodum, quae incipit: _Et erit, cum
+introducet te_, usque ad haec verba: _quod potenti manu eduxerit nos
+Deus ex Aegypto_6. Item periodum ex secundo capite Deuteronomii, quod
+incipit: _Exit itaque si audiendo_, usque ad haec verba: _coelum supra
+terram_7.
+
+1. Deuter. 6, 4 sqq. 2. Alius: _fibulanis_. 3. Alibi: _apprehendere_.
+4. Desunt haec octo antecedentia verba in aliis codicibus. 5. Exod. 13,
+3 sq. 6. Exod. 18, 7-9. 7. Deuter. 11, 1 sqq.
+
+FRIDERICUS: Tanta Judaeorum superstitio est, ut satis esse putent ad
+salutem adipiscendam, eas membranas circumferre, ut1 quidem Catholici
+163 principium evangelii Johannis collo alligant, ea spe ac fiducia, ut
+ab omnibus calamitatibus ac morbis tuti sint, quas ligaturas
+execrabiles appellat Augustinus.
+
+1. Alibi: _et_.
+
+SALOMO: De nostris si ullus ea spe ac fiducia ducatur, ut earum rerum
+sola gestatio ad salutem prosit, quem puto esse neminem, hunc insanire
+judico. Sed haec summa capita majores nostri ab unoquoque nostrum
+circumferri voluerunt, ut quotiescunque capsulas vel in postibus
+videant Mezazam, primi capitis, et divinae legis memores ab omni cultu
+peregrinorum numinum abstinere, et ad verum Deum vitam instituere
+consuescant.
+
+OCTAVIUS: Ab omnibus ligaturis istis ac pictis imaginibus Ismaëlitae
+abhorrent et veram pietatem amplectuntur. Illud etiam praeclare, quod
+Mesquedas vel1 fana sic construunt, ut nec a viris foeminae conspici,
+nec viros foeminae contueri possint, sed habeant utrique stationes
+medio pariete discretas.
+
+1. Alii: _seu_.
+
+SALOMO: Haec a nostris, ut optima quaeque, assumserunt1 et expresserunt
+Ismaëlitae, ut nec in templis nec in synagogis viri foeminas intueri
+possint. Ita fit, ut nullae pravae cupiditatis inflammandae occasio aut
+lenociniorum illecebrae ullae quaerantur.
+
+1. Alii: _acceperunt_, vel: _sibi asserunt_.
+
+CURTIUS: Utinam mos ille nostris hominibus in mentem veniret! Cur enim
+laudabilia instituta, ubiubi sint, non imitemur? Illud enim quodammodo
+asseverare possumus, nulla fere templa Christianorum lenocinio vacare.
+
+SALOMO: Nihil flagitiosius mihi videtur, quam pietatis faciem libidini
+obtendere; ob id enim sublatus est mos a majoribus nostris, quo feminae
+prae foribus tentorii sacri1 excubabant2, propterea quod sacerdotes,
+filii pontificis maximi ac principis Eli, stuprum his inferre non
+dubitarint3. Maxima semper cura fuit majoribus nostris, non modo
+impudicitiam, sed impudicitiae suspicionem a sacris longissime
+amovere4. Quin5 etiam meretrices ab extrema memoria majorum nostrorum
+nunquam nisi vultu velato foras prodibant. Post etiam in Arabia omnes
+Hebraeae mulieres capitibus omnino praeter oculos contectae fuerunt,
+cum in publicum exirent. Tandem etiam in templis non modo velari, sed
+etiam parietibus a virorum conspectu segregari placuit, quod sapienter
+Ismaëlitae imitati templa omnia parietibus habuere utrique sexui
+divisa.
+
+1. Alius: _sacra_. 2. Forte: _exercebant_. 3. 1 Sam. 2, 22 sqq. 4.
+Alii: _movere_. 5. Alibi: _Hinc_.
+
+FRIDERICUS: Nulla calumnia1 graviore Christiani veteres oppressi
+dicuntur, quam quod stupris et incestibus nocturna sacra religionis
+specie funestarent, quam quidem ad calumniam diluendam scriptae sunt
+apologiae Origenis, Justini, Athenagorae, Tertulliani, atque hic etiam
+in libro de 164 velandis virginibus Christianorum morem valde
+improbavit, quo quidem foeminas viris confusas inter amplexus et oscula
+caritatis, quae in ipsis templis fiebant, invaluisse scribit.
+
+1. Origenes contra Celsum; Talmud. in tract. de sabbatho; Philo in
+libro de vita contempl.
+
+CORONAEUS: Id quidem a pontificibus Romanis aliquando, ut opto et
+spero, emendari poterit, perinde ut illa pietatis oscula fuere sublata.
+
+OCTAVIUS: Agnosco equidem, omnia fere Judaeis et Ismaëlitis, quod1 ad
+religionem attinet, communia esse, utrisque aeterni unius Dei cultus,
+utrisque idolorum summa execratio, item circumcisio et genus ab
+Abrahamo utrisque ducitur; abstinent utrique a sanguinis2 et porcorum
+esu, denique lectiones utrisque frequentissimae, quas Tertullianus3 non
+satis argute reprehendit in Judaeis, quos lavari quotidie scribit,
+quia4 quotidie inquinantur, quasi vero Christiani penitus circumcisi
+puriores essent, cum tamen David Goliathen ob id execratus sit5, quod
+esset incircumcisus et immundus. Quanquam Aethiopes Christiani
+circumcisionem amplexi fuere, qua etiam veteres Aegyptios uti
+consuevisse scribit Herodotus6. His vero temporibus non modo mares7 a
+maribus, verum etiam foeminae8 a foeminis nymphae quadam particula
+circumciduntur.
+
+1. Alibi: _quid_. 2. Alii: _sanguine_. 3. De baptismo. 4. Alibi:
+_quoniam_. 5. Alibi: _est_. 6. Lib. 4. Sed intelligendum est de his
+Aegyptiis, qui genere Judaei sunt. 7. Alibi: _mas_. 8. Alii: _foemina_.
+
+CURTIUS: Fuit illa quidem foederis cum Abrahamo percussi tessera1, non
+tamen ullam2 video fuisse circumcisionis utilitatem.
+
+1. Alibi: _tabula_. 2. Alii: _aliam_.
+
+SALOMO: Quae major aut1 sanctior utilitas esse potest, quam divini
+foederis arcanum? Quanquam qui curiosius ista scrutantur, maximas
+circumcisionis asserunt2 utilitates, tum ad procreationem liberorum
+commodiorem, tum ad inflammationem tumorum amovendam, tum ad coërcendam
+vim libidinis effervescentis, quam Rabbi Moses praecipuam
+circumcisionis causam esse arbitratur. Hoc tamen Judaei ab Ismaëlitis
+differunt, quod hi nec azymis nec agnis paschalibus utuntur3 nec
+sabbathi festiva quiete, nec ad occasum conversi precantur, nec Messiam
+exspectant, ut Judaei, excipio eos, qui Haly sectam sequuntur, quos
+Imanias vocant. Ac tametsi preces ad omnia coeli templa4 fieri posse
+confiteantur, saepius tamen ad Mecham ora convertunt, ut olim Daniel in
+urbe Babylonis exul, in genua procumbens, Hierosolymam versus
+orationem5 concipiebat.
+
+1. Alii: _et_. 2. Alibi: _afferunt_. 3. Alius: _utantur_. 4. Alibi:
+_omnes coeli plagas_. 5. Alii: _vota_.
+
+SENAMUS: Mercurius Trismegistus adoraturos primum ad orientem solem,
+meridie ad Austrum, sero ad occasum converti1 jussit. Graecis tamen
+nonnullis usitatum erat, ad orientalem plagam Diis sacrificare,
+heroibus vero ad occasum, caeteris omnibus ad orientem, qui mos a
+Chaldaeis et magis Persarum ad omnes fere populos dimanavit; illi etiam
+diluculo ac 165 potissimum etiam soli orienti, quem Mithram
+appellabant, sacra facere consuerant. Hinc Maro:
+
+Illi ad surgentis conversi lumina solis.
+
+Sic tamen ut statuae in occidua plaga collocarentur, ortum spectantes,
+ut Vitruvius2 scribit. Jubet enim Porphyrius, adoraturos statuis ortum
+spectantibus ἀντιπροσώπους esse et converti ad occasum, contra quam
+Christiani statuas occasum spectantes collocare solent, ut eas ipsi
+vultu ad orientem converso adorent.
+
+1. Alii: _verti_. 2. Alius: _Virumnius_.
+
+FRIDERICUS: Christiani veteres cum rogarentur, cur ad solis ortum
+conversi vota conciperent, respondebant1, id illis in usu esse, quod
+oriens honoratior esset occasu. Sic enim Pompejus2 Cornelio Syllae
+dixisse fertur, plures orientem, quam occidentem3 solem adorare. Non
+video tamen, cur Judaei ab omnibus populis dissidentes ad occasum
+conversi sacra faciant.
+
+1. Justinus Martyr qu. 118. 2. Plutarchus in Pompejo. 3. Alibi:
+_abeuntem_.
+
+SALOMO: Plerique nos id facere putant, ne solem ac sidera orientia
+colere videamur. Sed falluntur, cum sol utramque plagam spectet et
+utroque tempore sacra faciamus. At noster legislator tentorium sacrarii
+ad exemplar universitatis constructum erexit. Est autem rapidissima
+orbium coelestium conversio ab ortu ad occasum, et qui naturae cursum
+tenere volet, cum sideribus ad occasum progredi necesse habet, non
+regredi ad ortum. Ex quo quidem pulcherrima naturae arcana eruuntur,
+ut1 decentem et naturae congruentem morem intelligamus, quae scilicet
+dextra, quae pars mundi sinistra dicatur.
+
+1. Alibi: _et_.
+
+TORALBA: Haec disputatio plurimum1 exercuit omnes scriptores, nec tamen
+de mundi situ probabilem afferunt caussam. Nam Pythagoras, Homerus,
+Plato, Aristoteles, Galenus, Averroesdextrum mundi latus in oriente
+posuere, Plinius et Varro sinistrum. Augur enim Romanus, sub Dio
+templorum sacra lituo dividens, vultum ad Austrum convertebat, ut
+haberet a sinistris ortum et occasum a dextris. Empedocles, Cleomenes,
+Lucanus, Solinus, Philo Ebraeus dextram mundi partem Aquiloni tribuunt.
+
+1. Alius: _ut plurimum_.
+
+SALOMO: Pontifex Hebraeorum sacrificans vultu ad occasum converso
+dextrum latus Aquiloni opponit, laevum Austro, qui situs convenit
+universae naturae. Sunt enim dextra sinistris robustiora ac vegetiora,
+ut pes dexter ac brachium dextrum sinistro grandius, vegetius ac
+robustius est. Cor sapientis, inquit Salomo1, _in dextra ejus, stulti
+vero in sinistra_, quia stulti, libidinis impotentia, cupiditatibus
+suis imperare nequeunt, ut sapientes. Sic aquilonares homines
+australibus robustiores sunt ac vegetiores, et ubique fere ad Aquilonem
+corpora sunt formae dignitate praestantiora, ingeniorum vis tamen
+minor. In dextro latere jecur situm est, sanguinis officina, in
+sinistro lien, conceptaculum atrae bilis. Sic ad aquilonarem 166
+regionem homines sunt rubicundi ac robusti, nam robustum a rubore
+Latini2 derivant, ad meridiem atri; vis tamen ingeniorum major ad
+Austrum, cujusmodi sunt melancholici. In dextro latere jecur vim
+cupiditatis continet, vitiorum alimentum et ὑποκείμενον, ac propterea
+victimae ad Aquilonem spectantes caedi jubentur3. In sinistro vis atrae
+bilis ab ipso liene homines contemplationi deditos habet ac coelestium
+rerum meditationi; sic ab Aquilone bella, calamitates, exercitus in
+sacris litteris saepius denunciantur et potestas ingens Leviathani ad
+Aquilonem, qui etiam ob id Aquilonaris4 appellatur. Contra vero Deus
+dicitur ab Austro venire et profectiones Abrahami versus Austrum. Quo
+pertinet etiam illud: _Dicam Aquiloni, da! et Austro, noli prohibere!_5
+quia prohibentis major, quam tribuentis potestas. Nec minus mirum
+videri debet, quod omnes omnium populorum regiones, Chaldaeorum inquam,
+Judaeorum, Ismaëlitarum, Christianorum ab Austro derivantur. Exercitus
+vero Gothorum, Vandalorum, Herulorum, Hungarorum, Turcarum, Tartarorum,
+AngloSaxonum ab Aquilone ad Austrum. Item motus omnium animantium est a
+dextro ad sinistrum latus6, ac motus trepidantis orbis elati ab
+Aquilone ad Austrum inclinat, mirabili naturae consensu. Ex quo
+Judaeorum intelligitur templa Deorum7 ad occasum conversa et pontificum
+statum in sacris faciendis universitati naturae consentaneum esse. Ex
+eoque non tantum Homeri, sed etiam Pythagorae, Platonis, Aristotelis,
+Averrois, Galeni, Plinii, Varronis errores emendantur, ac mirabilia
+naturae arcana intelliguntur, etiamsi preces ad omnia coeli templa
+laudesque divinae locis omnibus ac regionibus Deo gratissimae semper
+fuerunt.
+
+1. Eccles. 10, 2. 2. Festus in voce robustus. 3. Levit. I. Jerem. 46.
+Ezech. 42. 4. Joel 2, 20.—Alibi: _Aquilonates_. 5. Jes. 43, 6. 6.
+Aristoteles de hist. anim. II, 1. 7. Alibi: _Judaeorum_.
+
+OCTAVIUS: Non video, Ismaëlitas tam acute philosophari, sed qui citra
+tropicum cancri regiones incolunt, ad Mecham seu Jezecat seu Medinam
+Alnabi, ad civitatem prophetae et montem Moriam, ubi Abrahamus filium
+immolare1 jussus est, convertuntur, scilicet ad Austrum; qui vero sunt
+ultra tropicum, convertuntur ad Aquilonem. Illud tamen singulare est,
+quod Ismaëlitae, quoties precantur2, bis inclinato vertice terram ac
+manus utrasque deosculantur, Christiani vix unquam.
+
+1. Alibi: _immorali_. 2. Alibi: _provocantur_.
+
+CURTIUS: Manum deosculari Deum adorantes1, antiquissimi moris est, ut
+Jobus ipse testatur, non quidem ut de2 osculo cogitarent, sed ut ori
+silentium imponerent3, unde saepe peccatur; ut etiam nunc plerique cum
+de peccatis confitentur, pectus solent tundere, ubi cor residet,
+pravarum cogitationum artifex; alii frontem vola caedere, ubi animi
+sedem esse arbitrantur, quasi poenas ab auctoribus flagitiorum
+reposcerent ista percussione. 167 Verum enim vero4 sine saliva5
+osculari nemo potest. Illud enim veterem6 sapit idololatriam eorum7,
+qui terram pro Deorum ac rerum omnium parente adorabant, magnae Cybeles
+appellatione carmine impio: O hominum, pecudum, divûmque aeterna
+creatrix!
+
+1. Alii: _adorantem_. 2. Alii: _non quia de_. 3. Alius: _imperarent_.
+4. Alios: _Terram vero_. 5. Alius: _scelere_. 6. Alius: _veterum_. 7.
+In eodem deest.
+
+SALOMO: Nos erecti Deum laudamus, flexis genibus fausta precamur,
+adversa deprecamur interdum etiam stantes, ut Ezechias ad parietem
+conversus, nunquam sedentes, multo minus ambulantes, nisi morbus vel
+imbecillitas cogat, ut Mosen, qui cum diutissime pansis1 ad coelum
+manibus, tantisper adversus Amalekitas pugnabatur2, erectus stetisset,
+fractis viribus consedit, fusis tamen et extensis manibus usque ad
+occasum. Fallitur autem Plutarchus3, qui Numam jussisse scribit, ut
+adoraturi sederent, quod et Latinis inusitatum et a Pythagoricis
+decretis, quibus Numa dicitur imbutus fuisse4, alienum. Sic enim
+Pythagorae symbolum: περιφερόμενον προσκυνεῖν i.e. circumvolutum
+procidere. Et nos quidem peccata confitentes frontis ad humum contactu5
+testamur humilitatem, quod Plutarchus appellat, ῥίψεις ἐπὶ πρόσωπον. In
+ardentissimis rogationibus6 Eliae statura imitamur7. Is enim cum sua
+oratione coelum tribus8 annis et sex mensibus ita conclusisset, ut nec
+imbres ulli nec rores depluerent, septies oravit, quoad exoraret9,
+vultu inter genua composito humi advolutus, qui humillimus est infantis
+in utere habitus, ut eliceret imbrem. Sessio10 vero et adoratio e11
+diametro pugnant.
+
+1. Alibi: _passis_. 2. Exod. 17, 9 sqq. 3. Περὶ δεισιδαιμονίας. 4.
+Addit alius: _penitus_. 5. Alius: _fronte ad humum contracta_. 6.
+Alibi: _orationibus_. 7. 1 Reg. 7, 1-9. Jac. 4, 17. Sir. 48, 2. Luc. 4,
+25. 8. Alibi: _sex_. 9. Alibi: _exoraretur_. 10. Desunt haec sequentia
+Salomonis verba in alio codice. 11. Alius: _toto_; alius: _tota_.
+
+OCTAVIUS: Tantum abest, ut Ismaëlitae osculantes humum adorare velint
+Cybelem, ut nulla gens ab idololatriae suspicione longius absit. In
+templo sermones et colloquia facere aut deambulare, scelus arbitrantur.
+Festis diebus hora sexta concio populi frequens est, nec ante meridiem
+festo die cibantur; die vero paschali, quae omnium sanctissime colitur,
+post jejunium menstruum1 Elmeide coenam concelebrant, tum deosculatis
+mutuo manibus offensiones mutuo acceptas charitate summa ignoscunt ac
+veterum ἀγάπας recolunt, non ficta simulatione, sed bona fide, nec si
+quisquam post accepta2 illa oscula manuum3 acceptas injurias
+ulciscatur, impune laturus est, sed gravi judicio damnatur. Si quis
+concionibus ac precibus publicis adesse recusaverit, mulcta, infamia,
+carceribus coërcetur. Nec tamen4 unius aeterni Dei purissimo cultu, sed
+etiam humanitate et benignitate populos omnes longe superant5. Ac
+mirantur, Christianos homines tantam egentium multitudinem, tantam
+suorum nuditatem6 et inopiam aequo animo 168 ferre posse, cum apud
+Ismaëlitas plura sint domicilia egentibus ac peregrinis vacua, quam
+tenues domiciliorum egentes. Saepe quidem videre potuistis Turcas in
+hac urbe tenuibus ubique occurrentibus7 nummos libenter objicere. Nulla
+enim lex apud istos sanctior colitur, quam Ullache i.e. exsolvere
+debita et egentibus largiri. Itaque saepius occurrunt viatoribus
+chorabitae, quos Eremitas Graeci vocant, a quibus hoc unum precantur,
+ut ad se divertant. Postea vero quam exquisitis ferculis, lotionibus et
+cubilibus8 foverunt, non modo nullum pretium reposcunt, sed etiam
+gratias agunt his verbis: Demum hannam fal alla se verfis, i.e. hoc
+animae meae detur, Deus te amet! Sunt etiam frequentissima domicilia9 a
+litteratis hominibus circa fana constituta et uberrimi ad alimenta
+reditus; vix enim est ullus opibus locuples, qui aut templum aut
+publicum hospitium consecrandum non curet. At innumerabiles Christianos
+videmus, quos non benefacere delectat, sed benefecisse videri, ut
+ambitioni magis, quam inopiae donare10 videantur. Et quum paucissimi
+benignitatis fontes egentibus11 aperiant12, tum vero id faciunt, vel ad
+furtorum et flagitiorum expiationem (neque enim13 aqua citius ignem,
+quam largitio in egentes peccatum restringit)14 vel ad incrementa rei
+familiaris15. Nihil enim verius a Basilio Magno dici potuit, quam artem
+omnium quaestuosissimam esse eleemosynariam16. Ac Musulmanni quaestum
+rei domesticae non spectant, sed solius Dei intuitu largiuntur, ad
+idque curiosissime a concionatoribus erudiuntur, ut mihi Christianis
+jure opponere posse videantur, quod olim Spartanus17 quidam seniori
+assurgens in theatro, ne adolescentibus considentibus spectaret
+erectus, Athenienses honestas artes18 ad pompam et fastum habere, non
+tamen ad usum. Hoc vero singulare est, quod Ismaëlitae a vino et alea,
+vetantibus legibus, abstineant, tametsi plerique Christiani se legibus
+solutos arbitrantur, propterea sive vini luxum et aleam sequuntur, sive
+adulteria, stupra, rapinas, injurias, verbera, caedes, mentis ad omnia
+concitas, quodque his omnibus foedius est, capitales in Deum
+contumeliae19. Juventutis autem molles et teneres annos studiosissime
+legibus divinis erudiunt, neque enim fabulas audiri et20 libidinis
+ludos aperiri patiuntur, sed Alcorani divinis praeceptis tam assidue
+imbuunt, ut ante pubertatem fideli memoria teneant; cantica vero
+impudica nulla audiantur. Denique cum illorum religionem, judicia,
+leges, mores, instituta cum vestris21 comparo, verissime Ismaëlitas ex
+omnibus populis Musulmannos i.e. fideles esse judico, non tantum, quia
+lex Muhammedis naturae consentanea est, ut Algibel et Avicenna
+scripsere, sed etiam quia caeteri verae22 faciem ac speciem 169
+religionis habent, illi religionem ipsam non tantum habere, sed
+possidere mihi videntur23.
+
+1. Alibi: _nostrum_. 2. Deest in alio codice. 3. Alibi: _post illas
+manuum exosculationes_. 4. Alii: _tantum_. 5. Alius: _superarunt_. 6.
+Alibi: _ruditatem_. 7. Alibi: _accurrentibus_. 8. Alius: _cubiculis_.
+9. Alius addit: _scholastica_. 10. Alibi: _donari_. 11. Alibi:
+_pauperibus_. 12. Alii: _appareant_. 13. Alius: _vero_. 14. Alii:
+_restinguit_. 15. Tob. 12, 9. 16. Alius: _eleemosynam_. 17. Alius:
+_Spartiata_. 18. Addunt alii: _et divinas_, vel: _et doctrinas_. 19.
+Alibi: _contumaciae_, vel: _injuriae_. 20. Alius: _aut_. 21. Alii:
+_nostris_. 22. Alibi: _fere_. 23. Alibi: _videantur_.
+
+Cum ad hanc orationem caeteri conticuissent ac mirarentur, Octavium a
+Christianis ad Ismaëlitas defecisse, nec quisquam Octavii orationem1
+refutaret, tandem rupto2 silentio FRIDERICUS: Non erat, inquit, animus,
+Octavii orationem refutare, ac vos ob id opinor conticuisse, quod
+refutatione minus egeret. Nec mihi de moribus ac religione
+Muhammedistarum3 disputare placet, quia non licuit eorum civitates ac
+respublicas pervestigare; illorum tamen religionem Octavio,
+ingeniosissimo viro, probari non puto, sed ea tantum4 verbi gratia
+disseruisse. Legistis, opinor, libros de doctrina Muhammedis, item de
+moribus ejus ac toto vitae genere atque illud inprimis, quod
+ingeniosissimus ille5 religionum artifex in libris6 quidem Muhammedes
+nuncupetur7, in coelo vero Almad. Sic enim8 Homerus fluvium, qui Trojam
+praeterlabitur, Xanthum ab hominibus, Scamandrum a Diis vocari. Cum
+autem natus est Muhammedes, ad eum alendum venti scilicet, aves, nubes,
+angeli convenerunt, venti quidem odoribus, aves fructibus, nubes aquis.
+Et quoniam angelis nihil supererat, quod infanti praeberent, ira
+perciti discesserunt. Eundem tamen in coelum abreptum fuisse tradunt ab
+ipso Gabriele, ac post reditum prophetam se tulisse, conciones publicas
+habuisse; sed quoniam nec orationibus ullis, nec rationibus, quae
+vellet, persuadere poterat, vi et armis agere decrevisse; fugatum tamen
+die Veneris ab hostibus fugisse, a cujus fuga, scilicet ab Hegira,
+initia9 ducunt annorum, postea vera validiore manu reversum Mecham
+expugnavisse ac discipulis militibus diripiendam dedisse. Ab his
+initiis et praeda locupletiores imperium paulatim propagarunt, cum
+Arabiae latrones ad societatem10 proposita libertate ac diripiendi spe
+coegissent. Ipse vero jam senio confectus comitiali morbo dicitur
+interiisse, sed cum tertia die resurrecturum se promisisset, tam diu
+jacuit insepultus, quoad teterrimo foetore intolerabilis a plebe in
+cloacas urbis projectus esset. Plerique cum Garuffa, uxore Mazuchi11,
+deprehensum ac caesum fuisse tradunt, cum diceret eas uxores, quas
+propheta vellet, jure suo capere potuisse. Abadallam vero et Machilium
+occidi jussisse, quod prophetam esse negarent, ac tametsi uxores
+septendecim domum duxisset, nihilominus tamen Zeidi quoque uxorem socii
+dicitur rapuisse. Jucundissimam quoque fabulam commentus est, ut vini
+non solum abusum tolleret, sed rem et usum necessarium prohiberet;
+fingit enim duos angelos coelitus in terram ad judicia exercenda
+demissos, ebrietate et illecebris formosae meretricis, cujus amore
+tenebantur, persuasos esse, ut alter illam in coelos veheret, alter in
+terram reveheret, propterea mortalibus vini 170 usum interdictum
+fuisse. Ex omnibus autem fabulis nulla foecundior est, quam quae extat
+de paradiso Muhammedis, ubi ciborum fercula exquisitissima fore
+pollicentur, tum vini, lactis ac mellis torrentes undique profluentes,
+foeminarum etiam formosissimarum ac cynaedorum greges, quibus uti
+liceat et abuti, ac septuaginta millibus annorum voluptatibus perfrui,
+post convivium, quod etiam annorum septuaginta millium spatio definit.
+Quod12 cum Averroës, Arabicae philosophiae princeps, legisset, porcorum
+paradisum dixit, ut13 mirum videri non debeat, si impietas illa
+detestabilis, tot ac talibus propositis praemiis, totum pene terrarum
+orbem invasit.
+
+1. Alibi: _rationes_. 2. Alius: _recepto_. 3. _Muhamedanorum_. 4.
+Alibi: _de ea tamen_. 5. Alii: _iste_. 6. Alibi: _terris_. 7. Alius:
+_usurpatur_. 8. Alius: _etiam_. 9. Alibi: _initium_. 10. Alius:
+_saevitiam_. 11. Alius: _Mafuchae_. 12. Alibi: _quae_. 13. Alibi: _et
+... debet_.
+
+CURTIUS: Tanta vis est pravae opinionis, ut hominum mentibus semel
+insita potentius quam natura ipsa dominetur. Et quidem apud Narsingas
+Indorum1 populos mortuis maritis viduas eodem incendii rogo viventes ac
+spirantes cum cadaveribus2 exuri constat, non modo veterum, sed etiam
+recentiorum scriptorum summa consensione easque summa alacritate eo
+deferri ab amicis, ut voluptatibus maritorum sempiternis perfruantur.
+Sed et illud valde puerile debet videri, quod Ismaëlitae flagitia
+lotionibus assiduis elui putant, non aliter atque Indi occidentales3
+Hispaniolae ex intimo stomacho ante aras ac statuas vomentes scelera
+profligari putabant.
+
+1. Alius: _Indiae_. 2. Alibi: _cadavere_. 3. Alibi: _orientales_.
+
+OCTAVIUS: Nihil mirum est, si Averroës Ismaëlitarum religionem valere
+jussit, cum etiam Christianorum ac Judaeorum leges omnes foedissime
+proculcarit. Sed Avicenna, princeps in omni genere philosophiae ac
+medicinae clarissimus, scribit, legem Muhammedis miserias ac
+felicitatem summarum voluptatum corporis proposuisse, aliam tamen
+beatitatem1 lege praestabiliorem in animo habuisse. Quae autem ex
+libris Elimel Nebi, h.e. vita prophetae ejusque doctrina, et Edit el
+nebi i.e. historia prophetae, recensuit Fridericus, plane apocrypha
+sunt Ismaëlitis neque usquam theologis approbantur, sed imperitis
+hominibus conscripta rejiciuntur, ut ea, quae a Bonaventura theologo de
+vita Christi circumferuntur, cum scilicet arbores frugiferae summa
+cacumina curvassent leviter, ut infanti Christo, ad poma inhianti ad
+satietatem usque vesci liceret. Quae theologi christiani non magis
+probant, quam innumerabiles hujusmodi fabulas, quas in aurea dicam an
+ferrea lectione divorum legimus, quae referre nolim, ne nos pigeat
+ineptiarum. Alcoranus, qui a collectione sic dicitur vel Alphaticianus
+a distinctione capitum, quae 123 numerantur, nihil habet ineptiarum,
+nihil sibi contrarium, nihil repugnans, ut putarunt Dionysius
+Carthusianus et Cardinalis S. Sixti2, qui adversus legem Muhammedis
+scripserunt. Mitius aliquando3 Richardus4 ordinis praedicatorum,
+arabicis litteris et disciplina instructus5, tametsi quibusdam locis et
+falsa simulavit et vera dissimulavit. 171 Quod autem de paradiso et
+sordidis voluptatibus plerique calumniantur, satis refelluntur ex iis,
+quae Azora septuagesima quinta et septima scribuntur, scilicet
+adulteros et perjuros sempiternis inferorum ignibus deflagraturos, ut
+clara voce testatus est ipse legislator Muhammedes. At ne foeminas
+quidem a viris, dum sacra fiunt, conspici, nec in publico vultus
+revelari6 patiuntur populi, qui Muhammedis legibus7 obligantur. Quod
+item Christiani Muhammedem se resurrecturum spopondisse commemorant,
+nusquam scriptis Ismaëlitarum ista reperies. Atque in eo ipso inter se
+discrepant Christiani, quod alii quidem tertia die, alii octingentesimo
+post anno resurrectionem se promisisse jactant, quasi Lycurgus alter8,
+Apollinem consulturus, cives suis legibus obligaret, quousque
+rediisset. Omissis igitur fabulis inanibus, si quis studiose legat
+Alcoranum, nihil in9 eo reperiet, quantum quidem judico, nisi summam
+erga Deum religionem, pietatem in parentes, caritatem in proximos,
+benignitatem adversus tenues, justitiam in omnes assidue inculcari
+videbit10.
+
+1. Alibi: _beatitudinem_. 2. Alius: _Coeli_. 3. Alius: _aliquis_. 4.
+Alii: _Ricualdus_, vel: _Ricaldus_. 5. Alibi: _divino instinctu_. 6.
+Alii: _revelare_. 7. Alibi: _lege_. 8. Alibi: _ille_, vel: _olim_, vel:
+_aliter_. 9. Desunt alibi sex haec sequentia verba. 10. Deest in alio
+codice.
+
+FRIDERICUS: Mirum est, Agarenos Muhammedis in coelum ascensionem sine
+mulo fingere non potuisse, aut cur scalam potius non adhibuerint1, quam
+jumentum2, nisi probabiliorem fore putarent mulorum in coelos3
+ascensionem.
+
+1. Alibi: _adhibuerunt_. 2. Alibi: _mulum_. 3. Alibi: _coelum_.
+
+OCTAVIUS: Nihil hujusmodi proditum est in sacris1 Muselmannorum
+litteris, nec magis incredibiles sunt hujusmodi fabulae, quam Numerii2
+Attici, praetoris Romani, qui juratus, in coelum ascendisse Augustum,
+acceptis a Livia decem aureorum millibus, confirmavit. Sed cum alius
+ascensionem Drusillae in aedibus Caligulae fratris nobilem affirmaret,
+non sine risu ingenti a populo acceptus.
+
+1. Alibi: _sanctis_. 2. Alibi: _Numerici_.
+
+CORONAEUS: Miror, Octavium superstitiones Agarenorum, misericordia
+potius, quam risu dignae cum sint, ipse acutissimi judicii ac doctrinae
+singularis, probare potuisse eoque magis, quo diutius ab illis dura
+servitute fuit oppressus.
+
+OCTAVIUS: Me Deus optimus maximus a piratis comprehensum in littore
+Siciliae mercatori Syriaco1 vendi passus est; hic rursus Paracadio2 me
+dedit, qui ut religionis amantissimum ac litterarum studiosissimum me
+esse intellexerit3, de mea religione (jam enim triennium4 captivus
+populari, Arabum linguae consueveram)5 percontari coepit. Ego cum ad
+singula capita responderem et in meam sententiam illum pertrahere
+conarer, quo nihil ab immortali Deo magis et melius mihi optandum
+judicabam, ille contra tot ac tam multis rationibus urgebat, ut ab
+argumentis, quasi ab 172 aquis desertus6 in vado haererem; tandem mihi
+libellum exhibuit arabica lingua a Dominicano quodam christianae
+religionis desertore conscriptum pro defensione religionis
+Ismaëlitarum. Quem ut legi et relegi, in varias animi sententias
+distractus, mirabar ab homine Christiano, et quidem ordinis
+praedicatorum, ejurata majorum religione scribi potuisse. Ad extremum
+rationibus victus acquievi; quod cum herus animadvertisset, libertate
+me donavit, quam ut plerique adipiscantur, Muhammedem amplecti solent
+et circumcidi se patiuntur.
+
+1. Alibi: _Syriae_. 2. Alius: _Paracactio_. 3. Alibi: _intellexerat_.
+4. Alii: _tertium_. 5. Alii: _adsueveram_. 6. Alibi: _desolatus_.
+
+FRIDERICUS: Audivi quondam eos, qui antrum Trophonium subirent, saltare
+solitos, ut1 qui a daemone in furorem agerentur, quos amici cum
+revocare conarentur, simulatque ingressi fuerant, choreis sese
+admiscebant. Idem Octavio contigisse videmus.
+
+1. Desiderantur haec septem sequentis verba in aliis codicibus.
+
+OCTAVIUS: Omitto contumelias, quibus Muhammedis dignitas adversariorum
+obtrectationibus laceratur; rem teneo, h.e. verum ac sincerum unius
+aeterni Dei cultum.
+
+TORALBA: Si vera religio in puro aeterni Dei cultu versatur, naturae
+legem sufficere confido ad hominum1 salutem. Nec aliam religionem
+habuisse videmus antiquissimos humani generis principes ac parentes,
+qui aurei seculi memoriam posteritati reliquerunt, non docti, sed
+facti, non instituti, sed imbuti ab ipsa natura, a qua pietatis,
+religionis, integritatis ac virtutum omnium rivulos hauserunt et
+expresserunt. Id quod non solum omnibus omnium philosophorum sententiis
+probatum, sed etiam oraculis, si qua fides est oraculorum, confirmatum
+videmus. Nam roganti M. Tullio, quodnam vitae institutum sequeretur,
+responsum est: naturam sequi oportere. Quod ipsum Paulus ad Romanos2
+scribens non obscure aut ambigue, sed aperte confitetur: _Gentes_,
+inquit, _quae lege vacant, natura ipsa legitime vivunt, quia tametsi
+legum tabulas nullas habent, nihilominus edicta mentibus suis
+consignata circumferunt, testificante conscientia ipsorum._ Quibus
+verbis rectam rationem et naturae legem ad hominis3 salutem sufficere
+docet. Quae cum ita sint, quid opus erat tot ac tam multis ritibus,
+quibus obligantur Judaei, Christiani, Agareni, Pagani? Hanc enim
+religionem omnium antiquissimam ac optimam esse confido.
+
+1. Alibi: _omnium_. 2. cap 1, 20 sqq. 3. Alii: _hominum_.
+
+Quae cum breviter perstrinxisset Toralba, silentium secutum est; neque
+enim de religionibus, quod quisque sentiret, hactenus aperuerat,
+praeter SALOMONEM, publica auctoritate fretum1, qui tandem rupto
+silentio: Mei sensus, inquit, cum tuis, Toralba, plane congruunt,
+scilicet ea, quae ad salutem pertinent, naturae legibus omnia
+contineri; atque his naturae legibus vixisse Abelem, Henochum,
+Noachum2, Abrahamum, Jobum3, Isaacum, 173 Jacobum, quos viros! certe
+ipsius immortalis Dei testimonio, quo nec majus ullum, nec gravius
+cogitari potest, summam pietatis ac integritatis laudem adeptos. Neque
+enim circumcisio, quae Abrahamo et posteritati quasi tessera foederis
+data est, necessaria fuit ad salutem, sed ob id potissimum circumcidi
+jubemur, ut a caeteris populis a Deo selecti ac segregati videamur.
+Hanc autem naturae legem significare videtur Deus ipse, cum diceret:
+_Benedicentur in semine Abrahami omnes gentes, eo quod obedierit voci
+meae nec unquam edicta mea legesque meas violarit_4. Atque lex a Mose
+nulla lata est, nisi quadringentesimo et trigesimo post anno. Caetera
+vero, quae legibus ritualibus ac judiciariis continebantur, sublato Dei
+templo ac eversa republica Hebraeorum antiquata fuere. Nam diserte
+prohibemur5 usquam terrarum pecudes mactare nisi eo loco, quem
+nominatim Deus designarat. Decalogus tantum6 ac circumcisio cum agno
+paschali ad sempiternam acceptorum beneficiorum memoriam a nobis
+usurpatur. Sic autem persuasum habeo, nullam omnino religionem sine
+ritibus ac ceremoniis consistere posse, nec opinor ullum majus arcanum
+habere religionem romanam tantae diuturnitatis, quam rituum ac
+ceremoniarum tantam, quanta cogitare potest7, multitudinem ac
+varietatem, tum suavissimam canticorum ac organorum, tum etiam vestium
+ac suppellectilis sacrae ac pretiosae8 pompam, quae populum quasi
+spectaculo admirabile retineat suspensum. Ad quod9 enim Deus vestitum
+Aaronis pontificis maximi augusta quidem specie venerabilem fecisset?
+aut cur tot sacrificiorum ritus, tot lotiones, tot exquisitas
+expiationes jussisset, si plebis imperitae mentes cultu religionis
+obligari commodius arbitraretur? Multa quidem a Judaeis ecclesia
+Romana, maximam tamen rituum partem a veteribus Graecis et Latinis
+accepit, ut10 etiamnum pelles hostiarum, quibus ipsi sacrifici caput
+obvelabant, a Canonicis usurpari videmus; et abrasiones verticis jam
+inde ab Iside, quae Osiridis audita morte caput una cum ejus
+sacerdotibus abrasit, forsitan originem traxerunt, tum etiam populi
+dimissiones11 peractis sacris, quas τοῦ δήμου ἀφέσεις appellabant, tum
+aquae lustrales, chori, proterviae12, theophaniae, tensae, fercula,
+saltationes ac pulvinaria Deorum.
+
+1. Alibi: _victum_. 2. Alii: _Noëmum_. 3. Deest in alio codice. 4. Gen.
+26, 4. 5. Deut. 4, 19 sqq. 6. Alibi: _tamen_. 7. Alius: _posset_. 8.
+Alibi: _sacram et pretiosam_. 9. Alibi: _quid_. 10. Deest in aliis
+codicibus. 11. Addit alius: _cum dicitur: Ite, missa est_. 12. Exod.
+12.
+
+CURTIUS: Haec pompa Romanae religionis ludos potius theatrales ac
+spectacula veterum paganorum decet, quam veram pietatem, quae fucum
+respuit, simulationem ac speciem abhorret, nec quicquam fallacius est,
+quam quod exterius speciosum apparet, ut fucatae1 merces, picti
+parietes, fucati vultus. Et quemadmodum piscis Tulis ac tigris bellua
+pereleganti colorum varietate cutim distinctam habent, cum tamen nihil
+utraque animante crudelius sit: ita quoque de religionibus judicandum,
+quae ritibus tantum ac ceremoniis nituntur.
+
+1. Alii: _fucata_.
+
+174 SALOMO: Alter certe alterius ope carere non potest.
+
+OCTAVIUS: Nihil a Toralba, parum etiam a Salomone dissident Ismaëlitae,
+ac saepissime legislator in Alcorano contestatur populos omnes,
+Abrahami legem profiteri1 et exequi, scilicet purum unius aeterni Dei
+cultum, ab omni idololatria penitus alienum, benignitatem adversus
+tenues, infinitis locis justitiam in omnes. Hoc tantum interesse puto,
+quod legislator Hebraeorum cum praemia cultoribus suis proponeret,
+duobus verbis rem absolvit: _hoc fac et vives_; Ismaëlitarum vero
+legislator paradisum suum tot ac tam multis deliciis ac voluptatum
+fruendarum spe instruxit, ut talibus illecebris etiam invitos et
+nolentes in officio retineret, flagitiosos vero ab injuriosa et
+conscelerata vita, suppliciorum immanium2 acerbitate proposita,
+revocaret. Ritus autem ac necessarias tantum ceremonias, nullas
+inutiles habemus, nulla spectacula, nullas picturas aut caelaturas,
+quae populum a cultu et cogitatione rerum divinarum avertere queant.
+Lotionibus etiam frequentissimis utimur, ut sordes etiam interiores
+saepius eluere condiscamus.
+
+1. Alibi: _confiteri_. 2. Desunt haec tria verba in aliis codicibus.
+
+TORALBA1: Qui rituum multitudine plebem obruunt, religionem in
+superstitionem convertunt; qui autem omnes omnino resecant, nae illi
+omnes religiones a stirpe evellunt, non aliter ac vinitor ille, qui a
+vicino superflua vitium2 secare doctus, ut vites abundantius
+repullularent, suas ipse solo tenus exsecuit. Idem iis contigisse
+videmus, quos antiquae Romanorum religionis piget, brevi quoque novae
+pigebit, nisi cum ritibus ac ceremoniis necessariis, tum etiam
+praemiorum spe majore pontificibus ac sacerdotibus proposita, optimum
+ac doctissimum quemque retinere conentur. Nihil autem accuratius divina
+lege praecipitur, quam ut sacerdotibus ac Levitis bonorum omnium
+decimae, primitiae ac sacrificiorum legitima pars modis omnibus
+tribuatur. Sic enim ab Hebraeorum sapientibus traditur, frugum
+sterilitatem, pecorum interitus ac inopiam extremam eos consequi, qui
+sacerdotibus sua eripiant, qui decimis fraudem faciant. _Importate_,
+inquit Deus apud prophetam3, _decimas omnes in aedem4 meam, ut subinde
+largitio fieri possit, atque in eo ipso periculum facite et tentate me,
+si non aperuero coeli fenestras omnes, ut impleam vobis thesauros meos5
+et affluentiam omnium bonorum: increpabo devastatorem6, quo minus
+calamitatem et sterilitatem vestris agris inferat_; quo quidem arcano
+nullum ad opes comparandas majus esse potest.
+
+1. Alius: CORONAEUS. 2. Deest alibi. 3. Mal. 3, 10 sqq. 4. Alibi:
+_domum_. 5. Alibi: _vos thesauris meis_. 6. Alius: _devoratorem_.
+
+OCTAVIUS: Illud1 Muselmannis omnibus potissimum curae est, ut sacrorum
+antistites opibus affluant, idque Muhammedes sapienter providit, ne
+sacerdotum inopia rerum divinarum ac religionis afferat contemptum.
+
+1. Deest in aliis codicibus.
+
+175 CURTIUS: Decuitne Muhammedem, qui se prophetam ferebat, mendaciorum
+ferculis imperitos plebis animos inescare aut legem a Gabriele sibi
+datam mentiri? Cum autem1 in Alcorano scripserit2, virginem Mariam
+matrem Jesu esse Mosis et Aaronis sororem, nimis pueriliter in historia
+mentitus est; duobus enim annorum millibus Maria soror Mosis ante
+mortua erat, quam Maria mater Jesu nasceretur. Quod autem Agareni se
+Deum aeternum colere praedicant et eundem adorare, quem olim Abrahamus,
+in eo ipso a sua lege defecerunt, quippe Dei ac Muhammedis laudes3
+saepius cumulant, sepulcra Muhammedis ac Nabissae religiose adorant ac
+donis ingentibus oblatis venerantur. Quid enim funestius, quam quod
+Muhammedes turpissima4 libidinum foeditate homines impuros ad suae
+religionis cultum pellicere modis omnibus tentavit? aut quis corruptor
+publicus non sibi persuadeat, pulchrum ac honestum esse in terris id,
+quod in paradiso honestum esse docuit legislator? et quidem Leo Afer,
+qui, Mahomedis ejurata religione, Romanam amplexus est, scribit,
+quendam sectarium Ianfarida5 in urbe Cahira publice mulierem, spectante
+populi corona, constuprasse ac post amplexum cives mulieris istius
+vestimenta, quasi divinitatem6 stupri contagione adepta fuissent,
+summis digitis contacta exosculari coepisse, maritum vero non tantum
+uxori et adultero gratulatum esse, sed etiam festas epulas et ludos
+amicis cunctis concelebrasse. Quod mirum videri non debet, cum talia
+praemia Muhammedes suae religionis cultoribus proposuerit7. Quodsi
+Pythagoras Homerum, Orpheum, Hesiodum apud inferos, de arboribus
+suspensos, a serpentibus jure torqueri dixit, ac Plato ipse a sua
+civitate Homerum exegit, quod Deorum jurgia, plagas, lenocinia, stupra,
+caedes, incestus turpiter finxisset, quanto poena graviore dignus est
+Muhammedes, quod8 se prophetam et legislatorem et pietatis magistrum et
+religionum censorem profitetur9?
+
+1. Alii: _enim_. 2. Alibi: _scripsisset_. 3. Desiderantur haec viginti
+verba in aliis codicibus. 4. Alii: _turpissimarum_. 5. Alibi:
+_Ibufaridae_. 6. Alii: _divinam_. 7. Azora 1 et 81. 8. Alibi: _qui_. 9.
+Alii: _profiteatur_, vel: _profitebatur_.
+
+SALOMO: Haec omnia non modo dictu foeda, sed etiam exemplo perniciosa
+videntur, scilicet hominibus turpia libidinum praemia proponere
+virtutis ac pietatis ergo, ac falsis promissis imperitos, contra quam
+deceat, tractare1, cum Deus optimus maximus promissa non tantum
+praestet, sed etiam multo liberalius, quam polliceatur2; impostores
+vero plura semper promittant, quam efficere queant aut velint. Nam cum
+Deus spopondisset, virgam illius, quam ad pontificem sibi delegerat,
+germinaturam, mox eadem virga protulit germina, flores, frondes,
+fructus: ita quoque cum suae legis cultoribus terram polliceretur,
+coelestia praemia largitur; cum vitam promittit, non modo hanc, sed
+etiam futuram multo meliorem donat. Sic Onkelos Chaldaeus interpres
+locum hunc: _Qui pacta mea et judicia exequetur,_ 176 _vivet_3,
+interpretatur de vita sempiterna. Illud perniciosius, quod qui praemia
+ista libidinum fabulosa esse sciunt, etiam supplicia4 proposita pro
+fabulis habent et in omne dedecus praecipites ruunt.
+
+1. Alii: _lactare_. 2. Alibi: _pollicebatur_. 3. Levit. 19. Exod. 20,
+31. Deuter. 15. Ezech. 2. 4. Alibi: _sceleribus_.
+
+OCTAVIUS: Xenophontis et Platonis sententia mihi valde probatur,
+scilicet magistratibus ac medicis licere ac semper licuisse, perinde ac
+nutricibus erga infantes, mentiri, his quidem salutis corporum ac rerum
+publicarum causa, quanto magis animorum1 saluti modis omnibus
+consulendum? Demus certe Muhammedem corporeas voluptates post hanc
+vitam promisisse his, qui pudicitiam colerent, quam ipse legislator in
+Maria virgine, in Zacharia, in Johanne maximis laudibus pluribus
+Alcorani locis commendavit, adulteros vero sempiternis inferorum
+ignibus devovit2. Sed quis non videt, haec ab eo3 scripta fuisse, ut
+omnes intelligerent, eos, qui sese turpium voluptatum blanditiis
+mancipassent4, praemiis aeternis ac beata vita carituros? Sic enim
+aperte declarat5. Sed quoniam australes populi omnium maxime projecti
+sunt in Venerem, Muhammedes illa praemia excogitavit, ut homines etiam
+invitos pertraheret6 ad verum decus. Cum igitur illa sanxerit, ut
+animas ab interitu servaret, quid in eo genere tum peccavit, quod
+veniam non mereatur? aut quid aliud Christus proposuit7, quam eos, qui
+summa cum integritate vixerint, beatissimam vitam in aeternis
+voluptatibus perfruendis adepturos? Quanquam non valde solliciti sint
+viri boni ac sapientes, quanta sint virtutis ac pietatis praemia
+futura, cum virtus per se ipsam maximum sibi praemium sit, ac magnopere
+laudandus videatur, qui nihil boni facit, nulla proposita mercede.
+Omissis igitur virtutum praemiis, omnes omnium religiones inquirite, si
+ulla est usquam gentium aut antea8 exstitit unquam, quae puriorem
+aeterni Dei cultum doceat, quae ab idolorum et creatarum rerum non modo
+cultu, verum etiam adspectu et cogitatione longius discedat, quam
+religio Musulmannorum.
+
+1. Alibi: _animarum_. 2. Azora 76. 3. Alibi: _illo_. 4. Alius:
+_manciparent_. 5. Azora 1 et 6, 51 et 117. 6. Alibi: _protraheret_. 7.
+Alibi: _promisit_. 8. Alibi: _ulla_.
+
+SALOMO: Quod Ismaëlitae aeternum Deum nec plures uno colunt, hoc habent
+a lege divina, nec decuit Muhammedem, novae1 legis specie, quam ab
+angelo Gabriele sibi datam mentitus est, vera falsis, turpia honestis
+miscere.
+
+1. Alibi: _nova_.
+
+OCTAVIUS: Necessariam fuisse legem Muhammedis, docuit eventus; neque
+enim aliter Asiae et Africae populi de opinione illa deitatis, quam de
+Jove et Christo conceperant, deturbari potuissent, nisi Muhammedes ope
+divina id praestitisset, ne deinceps homines ullam spem aut praesidium
+salutis in illius vita aut in hujus morte collocarent, quem tamen
+mortuum esse negavit, sed Dei potestate hostium manibus ereptum. His
+jactis fundamentis, duo1 praesidia maxima stabiliendae religionis
+adjecit, primum quod servitia 177 ad pileum vocavit, libertate
+proposita iis omnibus, qui se suamque disciplinam sequerentur, alterum
+quod de sua lege2 disputari vetuit, sed bellorum vastitate ac terrore
+poenarum sua jussa detrectantes compelli jussit3. Itaque Homarus,
+Muhammedis legatus, ingenti servorum exercitu collecto, praefectos
+urbium ac praesides Arabiae, Syriae, Aegypti armis fregit, ac brevi
+Chaldaeorum ac Persidis regiones4 invasit, exustis omnibus paganorum et
+Christianorum libris. Illud tamen arcanum adhibuit, quod Christianos
+quidem ad se pertraxit, cum prophetam Christum appellaret, Judaeos
+vero, Arianos, Nestorianos, Sabellianos pellexit, cum Christum negaret
+Deum esse. Est enim Arianorum sententia fundamentum religionis
+Ismaëlitarum, quoniam utrique virginis quidem filium et creaturam esse
+confitentur, Deum tamen esse negant5. Quae Arianorum sententia
+conciliis octo confirmata est, scilicet quae Tyri, Sardibus, Smyrnae,
+Mediolani, Seleuciae, Nicaeae, Tarsi coacta sunt, ac potissimum synodo
+Ariminensi, qua sexcentorum pontificum concordibus animis ac sententiis
+Arianam religionem comprobarunt. Clarius etiam Nestorius, qui Mariam
+Dei matrem esse aperte negavit.
+
+1. Deest in alio codice. 2. Alibi: _religione_. 3. Azora 2. 3. 6. 4.
+Alibi: _legiones_. 5. Epiphanius contra Arianos; Hilarius l. 3. de
+trinit.
+
+CURTIUS: Si haereticorum inter se conspirantium multitudo synodus est
+appellanda, quid obstat, quominus Epicuraeorum coetui ecclesias et
+concilia non liceat appellare? At ne juris consulti quidem ullam
+societatem scelerum aut collegia flagitiosorum1 coire patiuntur, quanto
+minus Nestorianorum, Sabellianorum et Arianorum nefariae conjurationes2
+in Deum concilia dici debent, cum abrogaverint praecipuum fidei caput,
+scilicet Christi deitatem ac trium personarum in unius essentia
+trinitatem, quam firmissimis innumerabilium conciliorum ac potissimum
+Nicaenae synodi fundamentis stabilitam debemus tueri.
+
+1. Alibi: _flagitiorum_. 2. Alibi: _conciones_.
+
+OCTAVIUS: Christianae religionis antiquitatem—1
+
+1. Alii codices adjiciunt: _conspiciuntur_.
+
+Hic CORONAEUS, cum Octavium ad responsionem paratum prospiceret ac
+diutius de rebus gravissimis protracta disputatio fuisset, coetum
+solvens: Post coenam caetera, inquit, ne Octavium de possessione
+loquendi dejecisse videamur; tum illud disseretur, si placet, an viro
+bono de religione aliter sentire liceat, quam publice profiteatur? Ita,
+salutati vicissim, cum summa spe futurae disputationis discesserunt.
+
+
+
+
+178 LIBER QUINTUS.
+
+
+Cum ad coenam singuli rediissent, ego tragoediam Octavii persequi
+jussus, cum ad eum locum pervenissem, quo Soliman, Turcarum rex,
+primogenitum Mustapham fracta gula in interiore cubiculo coram ingenti
+exercitu ad Prusiam1 coacto projici mandavit, praeconis voce ad tubae
+sonitum altissime exclamante hoc carmen:
+
+Sit unus coeli imperator2 maximus,
+Sit unus terrae imperator praepotens;
+
+consistere me jussit Coronaeus, qui quidem secundis3 mensis affabre
+ficta4 poma veris ita miscuerat, ut acutissimus quisque5 posset falli.
+
+1. Alibi: _Prassiam_, vel: _Russiam_. 2. Alibi: _temperator_. 3. Alius:
+_sentiendi_. 4. Alius: _picta_. 5. Alibi: _quisquis_.
+
+FRIDERICUS, homo minime malus, specie deceptus, cum pomum fictum
+dentibus admovisset: Haud scio, inquit, an quisquam vestrûm non
+falleretur. Quum caeteri propius intuentes admirati sunt tam
+artificiose ficta1 poma, ut de arbore decerpta viderentur, CORONAEUS:
+Si oculorum sensus, omnium acutissimus, tam absurde fallitur in rebus
+levissimis, quî2 fieri potest, ut mens, quae nihil nisi a sensibus
+habeat, rerum arduarum ac sublimium scientiam certam nanciscatur?
+
+1. Alius: _facta_. 2. Alii: _quid_.
+
+SENAMUS: Didiceram ab Aristotele1, sensus nunquam, sed mentem saepe
+falli.
+
+1. De anima 3, 3.
+
+TORALBA: Et ab Academicis, opinor, peccatur, sensus semper falli ac
+nihil scire posse, et ab Aristotele, quod sensus nunquam falli putat;
+gravius1 tamen ab hoc, quam ab illis, quod mentibus nihil inesse
+affirmant, quam quod a sensibus hauserint; sed quoniam haec a nobis
+fusius disputata sunt in quaestione de anima, nihil repetitione opus
+esse videtur.
+
+1. Alibi: _quamvis_.
+
+CURTIUS: Ars in hujus pomi fabrica (quod intentis oculis intuebatur)
+naturam aut vicisse aut certe exaequasse videtur.
+
+SALOMO: Ars quidem hominis, natura vero Dei radius est, ac tantum
+abest, ut ars naturam vincere et exaequare, ut ne vix quidem imitari
+possit, ac tametsi opificia, signa picturae, hominum oculos saepe
+fallunt, mirabilius tamen est, in eo genere bestias falli nunquam1
+posse. Itaque cum regem Salomonem regina Sabae fallere conaretur, vero
+ac ficto flore simul compositis, rogavit, uter verus esset? Princeps
+sapientissimus apes importare jussit, quae ad verum florem repente
+advolarunt, arte neglecta.
+
+1. Alibi: _non_.
+
+Et cum nescio quid aliud in eam sententiam dixissent, hymni modulatione
+immortali Deo gratias egerunt.
+
+179 FRIDERICUS, quem fictio pomi pupugerat: Utinam, inquit, sic omnes,
+qui falsa simulare ac vera dissimulare acutissime norunt, tanta
+felicitate detegerentur.
+
+CORONAEUS: Rem omnium maximam optat Fridericus, quae tamen nec
+appetenda1 nobis et unius Dei propria sit. Nam si omnes omnium
+voluntates et cogitationes omnibus paterent, nec suam innocentiam boni
+contra vim improborum tueri nec de sceleratis justa supplicia sumi
+possent, quia2 per leges humanas cogitationes flagitiosae poenam non
+patiuntur. Idcirco bonis improbi, cogitationibus nudatis3 semper
+insidiarentur, sceleratis vero boni nunquam. Itaque Momus suo merito
+irrisus est, quod cum naturam temere carperet, tum vero fenestram in
+pectore fieri oportuisse contenderet, ut animorum occultae latebrae ac
+intimi recessus explicarentur. Sed ut proverbio dicitur: Ῥᾶον ἐστὶ
+μωμεῖσθαι ἢ μιμεῖσθει. Nam cum naturae parentem admirari ac laudare
+debuisset, impie criminatur4.
+
+1. Alibi: _expetenda_. 2. Alii: _qui_, vel: _quin_. 3. Deest in alio
+codice. 4. Alibi; _debuissent ... criminantur_.
+
+CURTIUS: At illud quanti est, quod nudatis consiliis scelera
+praeoccuparentur?
+
+SENAMUS: Ne Deus quidem, qui omnes hominum cogitationes percipit mente
+ac suscepta parricidia prospicit, prius punienda judicat, quam ad
+exitum ea perducantur, contra quam Isocrates1 ac Tiro Tullius fieri
+oportere putabant, ne supplicio poenitentiam cogitationis impiae
+praevertisse putaretur2.
+
+1. Contra Lochiten; Tiro apud Gellium c. 29. 2. Alii: _quaeremur_.
+
+TORALBA: Ego quidem non, si possim, aliorum sensus aperire velim, sed
+illud optem, ut nemo aliud sentiat et aliud obloquatur, nisi id
+alterius commodo fiat, ut superius ab Octavio dictum est, laudabile
+semper fuisse, salutaribus uti mendaciis.
+
+FRIDERICUS: Ita quidem homines hominum causa de rebus publicis ac
+privatis statuunt, sed cum Deus singulas mentes altissime1 scrutetur,
+mirum tamen, plerosque2 adire templa, sacra facere, vota verbo tenus
+concipere ac reddere, contra quam sentiant ac velint; ac de his quidem3
+Deus apud Esaiam4; _Populus hic_, inquit, _labiis suis glorificat me,
+cor autem ejus longe est a me._
+
+1. Alibi: _artissime_ vel: _accuratissime_. 2. Alibi: _plures_. 3.
+Alibi: _quondam_. 4. Jesaiae 29, 13.
+
+SENAMUS: Quoniam Fridericus in quaestionem a Coronaeo propositam
+ingressus, ut accuratius discutiatur: an viro bono de religionibus
+aliter sentire liceat, quam publice profiteatur, distinctione opus esse
+opinor. Nam theologorum fere omnium summa consensione nihil aliud est
+religio, quam aversio a creatura ad purum unius Dei1 cultum, impietas
+vero aversio a creatoris cultu ad creaturas; verius opinor, quam
+Aristoteles, qui religionem 180 definit περὶ τῶν θείων2 ἐπιμέλειαν. Et
+pauci admodum reperiuntur, qui sine ullo bonorum, famae, capitis metu
+publice et privatim, ubi terrarum fuerint, Deum aeternum colant, quos
+ordine primo collocare possumus. Secundum genus est eorum, qui privatim
+Deum aeternum amplectuntur ac publica idolorum templa fugiunt. Tertium
+genus est eorum, qui hostium captivi idolorum ac daemonum templa
+supplicii metu adeunt, nihilominus tamen intimis animorum sensibus Deum
+aeternum contestantur, sese ab omni idololatria mentem alienam ac puram
+retinere, secuti Jeremiae4 consilium in iis litteris, quas ad cives
+Babylonem adductos scripsit, quos graviter cohortatur, ut cum ante
+idola procidere cogerentur, animis tamen et mentibus Deum aeternum
+adorent. Quartum genus est eorum, qui nec hostium captivi sunt, nec
+pericula capitis adire coguntur, sed opibus, honoribus, liberis aucti5,
+publica idolorum fana subeunt, ne opes deserere aut exulare necesse
+habeant, privatis tamen precibus ac votis Deum aeternum venerantur et
+pro statuis procidentes eundem suae puritatis testem appellant ac
+precantur ab immortali Deo, ne vis illa sibi fraudi sit. Quintum genus
+est eorum, qui, falsa religione, quam opinantur veram esse, altius
+imbuti, aliorum templa, quae profana putant, refugiunt ac privatis
+domesticisque Diis inserviunt. Sextum genus est eorum, qui privatos6
+Deos et falsam religionem, quam habent pro vera, privatim et publice
+sine metu amplectuntur. Septimum est eorum, qui dubitant, verane sit an
+falsa opinio, quam sectantur, in ea tamen instituti publice ac privatim
+acquiescunt, ambigua spe salutis. Octavum genus est eorum, qui quam
+veram religionem putant, ob id tantum sectantur, ut pietatis opinione
+tutius fallere possint. Nonum genus est maleficorum et sortilegorum,
+qui cum in ipsis templis adoraturi procumbant, Deum illum, quem rerum
+existimant, mentibus ac verbis tacitis impie detestantur et privatim7
+daemonibus8 humanas hostias mactant, aut si de religionibus statuendi
+potestatem habent, sacrorum majestatem ac venerationem omni genere
+foeditatum conspurcant, ut qui Bahalis Peori sacra instituerunt,
+pudenda impudentissime revelare cogebantur9 ac stercoribus religionis
+speciem funestare, nec minus turpiter, qui, ad sagarum Pythiacarum
+pudenda auribus admotis, oracula excipiebant. Decimum genus est eorum,
+qui nullam omnino religionem, aut religionis speciem curant aut
+inquirunt, sed bestiarum in modum cupiditatibus ac libidini
+obsequuntur. Quorum10 teterrimi non satis habent omnem ex animo
+religionem et religionis speciem exuisse, verum etiam omnes omnium
+religiones privatim et publice irridere. Ex quibus planum fit, septem
+esse religiosorum hominum genera, quos amplecti soleo, quatuor vero
+Atheorum appellatione usurpare possumus, alios aliis deteriores.
+
+1. Alibi additur; _creatoris_. 2. Alibi: τὸν θεὸν, vel τὸ θεῖον. 3.
+_Post librum Baruch, in epistola ad Judaeos in Babylonia_. 4. Alibi:
+_adjuti_. 5. Alii: _patrios_. 6. Alius: _privatis_. 7. Alibi:
+_daemoniis_. 8. Alibi: _cogebant_. 9. Alius: _omnium_.
+
+181 OCTAVIUS: Cui publice sine metu capitis ac bonorum non licet, Deum
+aeternum colere, hunc tamen ante aras daemonum ac idolorum procidentem
+mente pura Deum adorare posse, judicavit Jeremias1, cujus sententiam
+quis audeat aut velit aut possit improbare?
+
+1. Epist. ad cives in Babylone.
+
+CURTIUS: Mihi profecto probari non potest eorum simulatio, qui corpore
+quidem statuas, mente vero Deum adorare se posse arbitrantur; id enim
+si licuisset, cur Paulus contra sentiens: _Corde_, inquit, _creditur ad
+justitiam, ore autem fit confessio ad salutem._ Qui aliter faciunt, hos
+Tertullianus ἀλλοφύλους appellans: negat, inquit, quisquis1 dissimulat.
+
+1. Alibi: _quicquid_.
+
+OCTAVIUS: Multa quidem probantur, plura1 improbantur, caetera nec
+probantur nec improbantur, sed quodammodo excusantur, ut quae vi et
+metu fiunt.
+
+1. Alibi: _multa_.
+
+CURTIUS: Ita forsitan1 apud judices metus verberum aut gravioris
+cruciatus.
+
+1. Alibi: _quidem_.
+
+OCTAVIUS: Tune igitur, Curti, Deum acerbiorem arbitrare, quam humanos
+judices?
+
+FRIDERICUS: Ut sit excusatio1 metui cruciatus2, quo minus clara, voce
+quis Deum aeternum profiteatur, non video tamen, ut quisquam excusandus
+sit, quod ante Dianae aut alterius virginis statuam procumbat, ne
+opibus aut3 honoribus cariturus sit, modo patriam deserere liceat, ut
+licuit Abrahamo, qui ne ad siderum cultum adigeretur, sedes patrias
+jussu divino mutavit. Alioquin non video, quibusnam rationibus oraculum
+illud divinae vocis effugere possimus4: Qui me confitetur coram
+hominibus, confitebor et ego eum coram patre meo, qui in coelis est.
+Itaque Christiani veteres, qui Juliani Augusti fraude sacra daemonibus
+fecerant, a suis pontificibus admoniti ac poenitentia fracti, publice
+exclamabant5: Nos animo Christiani sumus ac fuimus, Christe servator,
+fidem tibi non fregimus.
+
+1. Alibi: _Ut sic excusatur_. 2. Alibi: _cruciatuum_. 3. Alibi: _et_.
+4. Matth. 10, 32. 5. Epiphanius lib. III.
+
+OCTAVIUS: Si fidem ista ratione non fregerant, errore decepti, nihil
+erat, quamobrem errorem deprecarentur aut precarentur veniam, cum qui
+errant, nullam praebeant assensionem1.
+
+1. Alibi: _assentationem_.
+
+CURTIUS: Est apud Originem1 gravis et acerba reprehensio in eos, qui
+quod mentibus de Christo sentirent, id ipsum verbo negarent. Tales
+hypocritas Deus apud2 Heliam hac ratione refellit3: _Reliqui mihi 7000
+virorum_ etc. Haec verba non ad mentem4, sed ad corpora referri, quis
+non videt? Quodsi veteres5 Apollinis, Dianae, Jovis aeditui clara voce
+atheos, Epicuraeos (addit Lucianus etiam Christianos) compellebant6, ut
+ex eorum templis excederent, quanto id verius in templo Dei fieri
+oportet?
+
+1. Contra Celsum. 2. Alius: _ad_. 3. 4 Regum 17 sqq. 4. Alibi:
+_mentes_. 5. Alii: _Veneris_. 6. Alii: _compellebat_ vel:
+_compellabant_.
+
+182 OCTAVIUS: Duobus propositis incommodis majus est declinandum, summo
+sapientum omnium consensu. Grave quidem est homini prudenti ac
+religioso, ante simulacra inania procidere, osculari, donis
+amplificare, tametsi mens adorantis sit aeterno Deo conjuncta; gravius
+tamen, impietatis labes aeternas subire et ab omni religione desertum
+videri, si sacra publica deseras; gravissimum, exemplo pernicioso
+caeteros contemtu publicae religionis ad omne genus impietatis1
+arcessere. Haec igitur incommoda prius declinanda sunt, quam illa.
+Neque enim cuique licet, uxorem, liberos, parentes, familiam secum
+abducere2, et ut liceat, longissimas tamen regiones peragrare necesse
+est, ut populum vera religione utentem reperias3. Moses quidem4 ac
+Jeremias5 animo supplicia percipiebant, quae Israelitisimpendebant, ac
+futurum6 perspexerunt, ut captivi ad hostes abducti lapides ac ligna
+inviti adorarent, quia7 prae vero Deo idola maluissent, ut per quae
+quisque peccat, per ea ipsa puniatur. Id tamen singulare adversus
+idololatriam8 Deus ipse amuletum dederat, ut animos ad se converterent,
+cum statuis inservire cogerentur, seque propitium illis fore testatus
+est.
+
+1. Alius: _impietatum_. 2. Alibi: _ducere_. 3. Alibi: _reperiat_. 4.
+Deuteron. 28. 5. Jeremiae 16. 6. Alibi: _futura_. 7. Alii: _qui_ vel:
+_quod_. 8. Alibi: _idololatras_.
+
+CURTIUS: Ad servos et captivos haec oratio pertinet, vel ad eos, qui
+carceribus, vinculis, verberibus ad impios cultus adiguntur, ut1 quidem
+Albuguerii, proregis apud Indos orientales, crudelitas singularis
+denotatur, quod Christianorum, qui ad Muhammedem2 inviti defecerant3,
+dextras manus ac pollices sinistros, nares et auriculas amputari
+jussit. Sed haec ad eos non pertinent, quibus alio emigrare fas est.
+
+1. Alibi: _et_. 2. Alius: _Muhammedanos_. 3. Alius: _defecerunt_.
+
+OCTAVIUS: At licuit Naëmo principi emigrare, noluit tamen, qui tamen ab
+Elisaeo propheta excusatur1. Is enim lepra curatus vovit, se deinceps
+aeterno Deo sacra facturum. Si tamen, inquit, rex Syriae humeris meis
+innixus sacrificet2 Deo Rimmoni, propitius mihi sis. Ad quem Elisaeus:
+_Vade_, inquit, _in pace!_ Quibus verbis perspicuum fit, etiam illum,
+qui opibus ac divitiis affluens sine ullo periculi metu contiguam
+Syriae Palaestinam evadere poterat, ut libere Deo sacra facere liceret,
+excusari tamen. Neque enim, opinor, Deus Abrahamum patriam deserere
+jussit, ne sideribus servire compelleretur, sed ut adversariorum
+insidiis liberaretur.
+
+1. 2 (4) Regum 5, 20 sqq. 2. Alius: _significet_; alius:
+_sacrificaverit_.
+
+FRIDERICUS: Ego illum, qui corpore et publice ante aras ac statuas
+mortuorum procumbit, etiamsi Deum pura mente adoret, non minus peccare
+statuo, quam si omni religione deserta Atheus censeretur, quoniam
+imperitos abducit a vero Dei cultu.
+
+CORONAEUS: Superstitio, quantacumque sit, quovis atheismo tolerabilior
+est; nam qui superstitione aliqua obligatur hunc numinis metus in
+officio quodammodo ac naturae legibus continet, atheum vero, qui nihil
+nisi 183 testem metuit aut judicem, ad omnia scelera proclivi lapsu
+ruere oportet. Ac tametsi actionum humanarum praestantiam
+sapientissimus quisque non solum finibus ipsis metitur, verum etiam
+omnibus partibus et causis, scilicet efficiente, subjecto, forma, fine,
+summam tamen omnium actionum ac praecipiam causam ipso fine dijudicat1.
+
+1. Petrus Lombardus ex Augustino libro 2. sent. 1. qu. 1. Thomas in
+secunda secundae q. 15. et canon. ministr. 23. qu. 5., ubi intentio
+mala reddit opus malum, quod alioquin bonum fuisset, et 15 qu. 6. cap.
+51: Si sacerdotibus.
+
+CURTIUS: Quid igitur fiet sacris litteris, quae toties ac tam saepe
+hypocrisin abominantur?1
+
+1. Job. 8. 13. 15. 17. 20. 27. 34. Jesai. 9 et 33. Matth. 6. 7. 15. 22.
+23 et 24. Luc. 12. 13. Jer. 9. Ezech. 33. Mal. 3. 2 Regum 15.
+
+OCTAVIUS: Ita quidem abominantur eos, qui labiis Deum, non mente
+colunt, quod pietatis ac justitiae speciem immanibus flagitiis
+praetendunt. At is qui genibus advolutus, ante idola procumbit ac
+nihilo secius mente sincera Deum veneratur, longissime abest ab
+hypocritarum perniciosa simulatione.
+
+SALOMO: Probabili certe argumento utitur Coronaeus, vir non modo
+πολιτικώτατος, sed etiam εὐσεβέστατος, quo superstitionem, quantacunque
+sit, quovis atheismo judicat tolerabiliorem. Videtur tamen atheus, qui
+Deum penitus ejuravit et ex animo ejecit, minus peccare, quam qui illum
+cum rebus creatis conjungit eodem cultu, quia minus peccat servus
+fugitivus aut miles desertor, quam qui obsequium domino et imperatori
+suo contumeliose praestat. Quin etiam gravius peccatur ab iis, qui
+aeternum ac verum Deum cum falso cultus honore communicato copulant,
+quam qui hunc ab illo disjungunt, et veri Dei veneratione deserta
+inserviunt iis, quos sibi erroris opinione Deos finxerunt. Et
+quemadmodum uxor poenis capitalibus obligatur1, quae legitimum thorum,
+adulterio commisso, conspurcaverit, meretrix non item, quia maritum,
+quem nullum habet, fraudare2 non potest: ita, duobus superstitiosorum
+hominum generibus propositis, alteri quidem ingrati, qui3 verum Deum
+non exquirunt4, alteri5 contumeliosi, qui quidem aeternum ac solum Deum
+agnoscunt, eundem tamen insigni contumelia non dubitant societatis
+impurissimorum daemonum vel statuarum contubernio violare. Contumelias
+autem acerbius, quam injurias ferre solent ii, qui nullam suae
+dignitatis et gloriae curam habent; at immortali Deo suae gloriae decus
+quanti sit, indicat illa obtestatio apud Jesaiam: _Cui_, inquit6, _me
+exaequavistis, aut cujus similem fecistis? Vivo ego, si meos honores
+cuiquam impertiar?_ Et quidem impios Deus saepe execratur, saepius
+tamen eos, qui se cum diis peregrinis7 communi caeterorum obsequio
+conjunxerunt, supra modum zelotypia commotus abominatur. Et quoties
+agit de jure suae majestatis, 184 agit autem8 saepissime, supra homines
+et supra Deos hominum9 fictos et supra quicquid est, quod hujus mundi
+ambitu comprehensum videmus, ut in altissimo imperii et honoris culmine
+collocatus, caetera fluxa ac caduca longissime infra se despiciens, pro
+nihilo esse et ex nihilo creata et ad nihilum recasura10 testatur.
+
+1. Numerorum 20, 10. 2. Alibi: _foedare_. 3. Alibi: _quod_. 4. Alibi:
+_cognoscunt_ vel: _agnoscunt_. 5. Alius: _aliter_. 6. Jesaiae 46, 9 sq.
+7. Deest in alio codice. 8. Alibi: _enim_. 9. Addunt alii: _inani
+opinione_. 10. Alibi: _evasura_.
+
+OCTAVIUS: Non dubito, illum, capitaliori fraude obligari, qui sciens,
+prudens creatorem cum creatura1 honoris communicatione conjungit, quam
+qui Deos fictiles una cum vero Deo plane rejicit. Et quidem2 mallem
+diceres, Octavium nunquam exstitisse aut abs te, Coronaee, qui
+singulari amore me amplecteris, repudiari, quam furiosum, petulantem,
+iracundum, impium dici ac talium hominum contubernio copulari. Sic
+quoque praestat, Deum non esse, mentiri, quam aut mortalem aut
+corporeum arbitrari aut cum sanctis3 illum eodem cultu, iisdem sacris,
+eadem ara consecrare4. Sed qui statuas ac sidera pro Diis habent, vel
+angelos ac divorum mentes iisdem sacris cum aeterno Deo conjungunt,
+etsi non recte faciunt, attamen in eo sunt, ut quodammodo excusationem
+mereantur, cum integra mente et animo, recta conscientia, sic a
+pontificibus instituti, sic docti, sic imbuti, numen5 sibi cognatum et
+cognitum colant.
+
+1. Alibi: _creaturam cum creatore_. 2. Alius: _plane_. 3. Alibi: _cum
+his_. 4. Alii: _consociare_. 5. Alibi: _mundum_.
+
+SALOMO: Agnosco, rectam illam animi conscientiam Deo non ingratam esse.
+Argumento est, quod lege divina capite plectatur1 et is qui quem Deum
+esse putabat, verbo violavit, et qui aeternum Dei nomen minus diserte
+pronunciavit2. Vocem enim אֱלהֵיךּ i.e. Deum tuum distinxit a nomine
+sanctissimo יהוה, quo Deus aeternus significatur, et utrumque3 ab
+utroque segregatur, quod arcanum latet imperitos linguae sanctae. Ex
+quo sequitur etiam, aeterno Deo non4 ingratum esse cultum, qui fictili5
+Deo exhibetur bona fide. Itaque videmus6 Abrahamum, Isaacum, Jacobum,
+Josuam foedera cum paganis idolorum cultoribus ferientes, jurejurando
+Deorum suorum illos obligasse, ut non minus peccare videretur, quod7
+Deos fictiles, quam qui Deum aeternum pejurio violarent.
+
+1. Alius: _plectitur_. 2. Levit. 24.—Alibi: _pronunciant_ vel:
+_enunciaverit_. 3. Addunt alii: _caput_. 4. Deest in aliis codicibus.
+5. Alibi: _futili_. 6. Genes. 37, 31. Josuae 9. 7. Alii: _qui_.
+
+OCTAVIUS: Est apud Aristotelem1 memorabilis historia: si quis in charta
+jusjurandum scripsisset, illamque in fontem Palicorum2 jecisset3, si
+pejeratum esset, charta fundum petebat, et qui perjurio sese obligarat,
+brevi moriebatur.
+
+1. περὶ θαυμασίων ἀκουσμάτων. 2. Alii: _Palisorum_, vel: _Palyrum_. 3.
+Alius: _conjecisset_.
+
+SALOMO: Si peccatur ab eo, qui, quem Deum putabat, eundem perjurio
+contumeliose afficit, etiam si Deus non sit, consequens est, Deo non
+ingratos esse honores, qui errore justo ac bona fide Diis fictilibus
+exhibentur.
+
+185 CURTIUS: Quis errore justo1 se tueri potest, ut dominum servo,
+regem subdito, creaturam creatori cultu anteferat aut conferat?
+
+1. Alius: _decore, juste_.
+
+OCTAVIUS: Veteres populi, paucis admodum exceptis, aut peregrina numina
+coluerunt, aut cum Deo conjugarunt1, quin etiam illi ipsi, qui in
+Samariam jussu regis Assyrianorum2 venerant3, Deo aeterno simul ac Diis
+patriis sacrificabant; justo quidem errore, cum ita instituti4 essent
+ac a suis pontificibus imbuti, ac si aliter fecissent, quam a
+pontificibus praescriptum esset, impietate se ipsos obligare5
+viderentur, quoniam pontifices ubique religionis sunt judices, ut L.
+Lucullus pontifex in senatu disserebat6. Nec divina lex cuiquam judicia
+religionum praeterquam pontificibus et ordini Levitico7 tribuit,
+tametsi violatae religionis supplicia quoque ac caeteris irrogari
+velit.
+
+1. Alibi: _combinarunt_. 2. Alii: _Assyriorum_. 3. 2 Regum 17. 4.
+Alibi: _instructi_. 5. Alibi: _commaculare_. 6. Cicero ad Atticum l. 4.
+7. Deuteron. 22.
+
+FRIDERICUS: Quid igitur Christus, cum diceret1: _Eum qui domini jussa
+mente2 percepit ac plane intellexit, si minus exequatur, gravissimis
+plagis vapulaturum, cum vero qui penitus ignoravit3, minus quidem, sed
+vapulaturum tamen et ignorantem simul cum ignorantia ac inscitia
+periturum?_
+
+1. Lucae 12, 47 sq. 2. Deest in alio codice, qui legit: _percipit_. 3.
+Alibi: _ignoraverit_.
+
+OCTAVIUS: Profecto verberibus dignus non modo is, qui domini jussa,
+quae exequi poterat, contemsit, sed etiam is, qui non exsequitur, non
+tamen is, qui nec scire poterat et suorum pontificum culpa1 in fraudem
+impulsus est, cum Dei sui voluntatem ac jussa diligentissime
+exquireret2. At pontifices, sacerdotes, episcopi, ministri religionum
+ac sacrorum interpretes Dei voluntatem ignaris ac imperitis litterarum
+omnium hanc esse interpretantur ac persuadent, ut non solum aeterno
+Deo, sed etiam Apollini, Dianae, Virgini, Palladi, Angelis, daemonibus,
+statuis hominum ac bestiarum, cadaveribus et cineribus sacra faciant.
+Hanc igitur illiteratorum et agrestium hominum imperitiam quis accuset?
+aut quis poenas mereri putet? quis potius non reprehendat3 eorum
+pervicaciam ac superbiam, qui pontificibus ac sacerdotibus non
+acquieverunt? cum lege divina4 sanctissime caveatur, eos, qui
+pontificis magni decretis non paruerint, capite puniendos.
+
+1. Alii: _causa_. 2. 1 Corinth. 14. 3. Alibi: _reprehendet_. 4.
+Deuteron. 17.
+
+SENAMUS: Ego quidem sic existimo, eos, qui pontificum suorum
+auctoritate freti ac jussis obsequentes, statuas vel ossa putrida pro
+Deo coluerunt, bona fide semper excusari.
+
+SALOMO: Divina lex1 pontifices ac sacerdotes tantae eruditionis ac
+sapientiae esse voluit, ut nullam erroris praetexerent excusationem,
+quoties de jure divino quaereretur, cum tamen caeteros non modo
+universos, 186 sed etiam singulos ipsumque populi totius principem
+errore peccantes semper excuset.
+
+1. Levit. 5.
+
+TORALBA: Justum errorem justa excusatione purgari non dubito,
+litterarum etiam atque eruditionis expertes, qui1 in majorum suorum
+institutis ac pontificum suorum decretis acquiescant, justam erroris
+causam habere, non tamen litteratos ac potissimum eos, qui doctrina
+rerum naturalium imbuti fuerunt, a qua quidem certissimas de unius Dei
+natura, potentia, bonitate notiones elicere potuissent, uti etiamnum
+Paulus ipse aperte declarat.
+
+1. Alibi: _quod_.
+
+SALOMO: Praeclara quidem vis naturae est, hominum mentibus insita, quae
+illos ad pietatem, justitiam, virtutes omnes exsuscitat: sed ut divinam
+sententiam assequatur, nisi Deus ipsos afflaverit1, non magis fieri
+potest, quam inclusa tabula2, docta manu picta atque elegante colorum
+varietate distincta videri, sed oportebit perspicuo lumine illustrari.
+Ita3 Moses coacta populi concione declaravit4, cum diceret: _Non
+dederat hactenus vobis Deus cor ad intelligendum, nec oculos ad
+intuendum, nec aures ad audiendum, annos tamen quadraginta populum ab
+Aegypto per desertissimas regionum vastitates reduxerat5 in Palaestinam
+cum ingentibus ac stupendis rerum admirabilium6 prodigiis ac
+portentis._ Interdum Deus homines ita excoecari patitur, ut etiamsi
+rerum omnium magnarum scientiam adepti sint, nunquam Dei cognitione ac
+vera religione fruantur, quoniam ingenii acumine ac subtilitate elati
+feruntur atque arroganti supercilio divinam sapientiam7 suo studio se
+assequi posse confidunt. Job8 vero aperte confitetur, nec in aquis, nec
+in terris, nec in daemonibus, quos volucres appellat, sapientiam
+inesse, sed solius immortalis Dei munere et concessu tribui ad eamque
+assequendam lucernam divinam sibi praeluxisse.
+
+1. Alibi: _afflavit_. 2. Alius: _inclusae tabulae ... distinctae ...
+pictae_. 3. Alius: _Id autem_. 4. Deuteron. 29, 4 sqq. 5. Alius:
+_deduxerat_. 6. Alibi: _imo admirabilibus_. 7. Alibi: _divina_. 8. Jobi
+29 sq.
+
+TORALBA: Istud quidem assentior, non tantam naturae esse vim ac
+potestatem, ut sine ope ac luce divina consummatam illam rerum
+divinarum sapientiam assequatur. Videmus enim Aristotelem, qui veterum
+omnium philosophorum fontes exhauserat1, multa quidem argute et ordine
+decente scripsisse, rerum vero divinarum scientiam nullam habuisse2, ut
+supra perspicue demonstratum est3, Platonem vero, qui ab Aristotele
+argutiarum subtilitate superatur, multo certiores de Deo deque
+mortalium animarum vi ac potestate comprehensiones habuisse, quas sine
+divina luce nunquam potuisset adipisci. Nam cum in ipso ineuntis
+aetatis flore Phaedonem scripsisset: Libenter, inquit, mentis4 illius
+aeternae praestantiam ac naturam didicissem, sed neque per me ipsum
+intelligere, neque ab alio audire poteram. Quibus autem ritibus Deus
+homini colendus sit, qui doceat, fore 187 neminem confitetur5, nisi
+Deus ipse ducem se praebeat. Id autem appellat rem omnium maximam ac
+praecipuam, τὸ μέγιστον καὶ κυριώτατον. Cui congruit illud Arriani ad
+Epictetum: Nos a Deo per angelum de rebus maximis ac pulcherrimis
+admoneri, περὶ τῶν μεγίστων καὶ κυριωτάτων διὰ καλλίστου ἀγγέλου. Idem
+paulo post: Memento aeterni Dei illumque adjutorem appella: τοῦ θεοῦ
+μέμνησο, ἐκεῖνον ἐπικάλου βοήτον. Quid Jamblichus? Certum est, ea sola
+fieri oportere, quibus ipse Deus delectatur, quae assequi nemo potest,
+nisi aut Deum ipsum audierit aut arte quadam divina sibi illud
+comparaverit.
+
+1. Alii: _exhauserit_. 2. Alius: _hausisse_. 3. Alibi: _fuit_. 4.
+Alius: _mortis_. 5. Alibi: _fere neminem esse confitetur_.
+
+SALOMO: Quo quisque Deum accedit propius ac ardentius amat et metuit,
+eo lux illi salutaris copiosius affulget, quam Aristoteli defuisse quis
+miretur, cum vix unquam Dei meminerit, cui etiam illudit, cum animal
+vocat aut negat justum esse, fortem, prudentem, sapientem, inanissimis1
+sophismatum argutiis confisus. Quid autem capitalius quam arbitrari,
+eum, a quo sapientia, prudentia, justitia, virtutes omnes oriantur,
+iisdem ipsum carere?2 Idem libro decimo quarto τῶν μετὰ τὰ φυσικὰ (nam
+duo posteriores Arabum beneficio in latinum redierunt), ubi praecipuum
+erat de Deo argumentum3 nihil usquam nisi libri decimi primi capite
+postremo, idque tam breviter, ut rem praeteriisse potius, quam
+attigisse videatur. Plato saepissime4 de Deo vero, nec tamen aliter,
+quam summa cum veneratione ac numinis metu scribit et in contemptores5
+Dei supra modum excandescit, illud autem frequenter usurpare solet: si
+Deus velit, aut ubi Deo collibuerit, ἐαν θεὸς ἐθελῇ vel ἐὰν μὲν τῷ θεῷ
+φίλον. Denique Deum solum bonum persuasum esse habet in eoque virtutes
+omnes παραδειγματικὰς καὶ αἰτιώδεις εἶναι. Quis ergo tantam sapientiam
+ac numinis claritatem in eo fuisse dubitet, qui Deo et cui Deus tam
+carus exstiterit?6
+
+1. Addit alius: _ac levissimis_. 2. Aristoteles lib. 14 Metaphys. 3.
+Alibi: _argumentari_. 4. In Timaeo, in Phaedone, in Alcibiade, in
+Theage. 5. Alibi: _contemplatione_, vel: _contemplationibus_. 6. Alius:
+_extitit_.
+
+SENAMUS: Sed Platonem1 tametsi de Deo tam praeclare scriberet ac
+sentiret, Apollini, Palladi caeterisque diis populorum sacra fecisse ac
+sacris interfuisse videmus, etsi litteris secretioribus amicos ad unius
+Dei aeterni cultum et cognitionem cohortaretur.
+
+1. Ep. 7 ad Dionem.
+
+SALOMO: Mirum videri debet nemini, si Platoni divina lux abundantius,
+quam caeteris philosophis affulsit, cum tanta veneratione scriptis
+omnibus Deum persequeretur1, ut eum Numenius Academicus Mosen Atticum
+appellare non dubitarit. At noster legislator aeque ac Salomo non semel
+admonuere, Deum ab iis inveniri, qui toto mentis impetu feruntur in
+ejus investigationem ac venerationem; et quidem me de Deo disserentem
+metus invadit cogitantem, nihil ab hominum oratione, nihil a mente
+proficisci, quod tantae majestati congruere possit, seu sententiarum
+seu verborum ponderibus 188 res exigatur. Et ut sit aliquis ea
+religione ac naturae bonitate, ut toto animi conatu in Dei amorem
+rapiatur, ut etiam orationis ubertate ac verborum luminibus Dei laudes
+exornare, ut omnia ejus gesta, judicia, leges rerumque omnium mirabilem
+procurationem sermonis copia complecti, ut illius vim infinitam,
+potestatem, sapientiam cogitatione, verbis, scriptis prosequi possit,
+ut denique tanti numinis majestatem omnibus ad intuendum proponat,
+frustra tamen se torqueat, nisi Deus ipse afflaverit2 aures et mentes
+auditorum.
+
+1. Alius: _prosequeretur_. 2. Alii: _afflavit_, vel: _affluxit_.
+
+CORONAEUS: Demus igitur operam, ut qui amore ac necessitate studiorum
+unum et idem esse videmur, unum et idem de rebus divinis sentiamus, ut
+tandem praepotenti optimoque rerum omnium conditori similes fiamus. Nam
+in eo videtur Plato summum hominis extremumque bonum posuisse.
+
+CURTIUS: Eadem est Christi et acutissimi cujusdam theologi1 sententia:
+Ei, inquit, cum apparuerit, similes ei erimus.
+
+1. Joh. 3. 7. 8. 9. Acta 14. Calvini institut.
+
+SALOMO: Non video, cur in eo summi hominis bonum constituere debeamus,
+cum nihil creatori cum creatura simile ac commune esse universim1
+possit, ut R. Moses non semel admonuit, sed verius est, extremum
+hominis bonum in aeterni Dei fruitione versari. _Satiabor_, inquit
+David2, _cum apparuerit gloria tua._
+
+1. Alii: _univoce_. 2. Psalm 16 (17), 15.
+
+SENAMUS: Ego ab Aristotele didiceram1, summum hominis bonum in virtutis
+amore2 consistere.
+
+1. Eth. ad Nicom. lib. 7. 2. Alius: _actione_.
+
+TORALBA: At ille1 suorum decretorum constantiam non tuetur, cum aliis
+summum bonum in mentis actione collocarit, quo quidem loquendi genere
+usus est, ne cum2 magistro Platone, cujus omnia decreta evertere3
+conatus est, idem dicere videretur, cum tamen idem sentiret, quia
+nemini dubium est, quin ipsa mentis actio sit contemplatio, quam
+improprie actionem appellat. Neuter tamen verum hominis bonum attigisse
+videtur, quia tametsi negotium ad otium, motus ad quietem referatur,
+actio ad contemplationem, ipsa tamen contemplatio esse potest rerum
+abjectiorum ac viliorum, et ut sit circa rem omnium optimam et maximam,
+quoniam alio refertur, extremum bonum dici nequit. In quo rursus
+Aristoteles4 non leviter lapsus, quod finem hominis cum ejus summo bono
+confundit.
+
+1. Alibi: _Atqui_. 2. Desunt haec novem sequentia verba in alio codice.
+3. Alibi: _rejicere_. 4. Libro 2 et 11 ad Nicom.
+
+SENAMUS: An potest alius esse finis hominis, aliud extremum ejus bonum?
+
+TORALBA: Quidni? Fines rerum omnium genitarum sunt extra res ipsas,
+nihil enim fit propter se, bonum vero cujusque rei in se vertitur, et
+ejus commodo, non alterius expetitur, quoniam se quisque plus amat,
+quam bonum illud, quod sui beandi causa conquirit. Gramen enim
+progerminat, 189 ut sit pabulum pecori, pecus hominum victui1, jumenta
+ut hominibus sint adjumento2 ac pro illis moriantur. Nemo tamen
+dixerit, hunc bestiarum finem extremum esse bonum illarum, cum rerum
+omnium commune bonum sit, bene esse pro cujusque natura. Ita quoque
+finis hominis est, inserviisse gloriae Dei. _Omnia_, inquit ille3,
+_feci propter me ipsum, etiam impium ad diem ultionis_, cum scilicet
+impius flammis exuritur aut in mare demergitur, ut Pharao cum
+legionibus eum finem habuere, ad quem nati, facti, editi fuerant. Sic
+enim Deus ad Pharaonem: _Ad hoc excitavi te, ut ostenderem in te
+virtutem meam et ut mei nominis fama ubique dispergatur._ Nemo autem
+dixerit, Pharaonem summum bonum adeptum fuisse. Ex quo sequitur illud
+etiam, eos scilicet aberrare, qui argumentum aut subjectum4
+philosophiae moralis statuunt esse summum bonum, quod per se ipsum Deus
+est, nec aliud cogitari potest.
+
+1. Alibi: _victus_. 2. Alibi: _sint hominum adjumenta_. 3. Proverbiorum
+16, 4. 4. Alibi: _et fundamentum_.
+
+SENAMUS: Quodnam igitur subjectum futurum est sapientiae1 moralis?
+
+1. Alibi: _philosophiae_.
+
+TORALBA: Homo beandus.
+
+SENAMUS: Cur ita?
+
+TORALBA: Quoniam omnis disciplina, quae ad actionem refertur, subjectum
+habet id, cui primo acquiritur ipsius actionis bonum, non autem ipsum
+bonum, ut valetudo non propter se ipsam appetitur, sed propter hominem.
+In quo rursus deprehenditur aliud peccatum Aristotelis1, quod2 summum
+bonum statuit in eo, cujus causa caetera non cupias, ipsum vere propter
+se, non alterius causa, quia Dei fruitio, in qua psaltes lyricus3 et
+Salomo felicitatis humanae summam constituunt, non propter se ipsam,
+sed propter hominem ab homine expetitur. His erroribus sublatis,
+caetera, quae ad felicitatem illam pertinent, faciliora sunt futura.
+Cum enim lex divina ad honesta prosequenda turpiaque declinanda hominem
+excitaret, illud subjicit, ut bene tibi sit, quia Deo nihil accedere,
+nihil decedere potest. Igitur actio virtutis non est extremum hominis
+bonum, quoniam ad contemplationem, ut motus ad quietem refertur,
+contemplatio ad optimae rei h.e. ad Dei cognitionem, cognitio ad ejus
+amorem, amor eximius ad fruitionem. Ad quod enim amas, nisi ut re amata
+fruaris? In hac autem fruitione summa voluptas animi versatur in actu
+reflexo h.e. in clarissima lucis et amoris Dei erga nos effusione, quam
+patiendo adipiscimur, non agendo.
+
+1. Ethicorum libro 1 cp. 7. 2. Alibi: _qui_. 3. Psalm. 16 (17).
+
+SENAMUS: Sed cum haec beatitas divinae fruitionis mortalium nemini
+contingat tantisper, quam mortalis corporis ergastulo inclusa mens est,
+quis unquam beatus erit?
+
+SALOMO: Certe paucis admodum felicitas illa contigit, ut Mosi tantum
+vigilanti, caeteris prophetis dormientibus, nec1 tamen omnibus.
+_Video_2, 190 inquit Esaias3, _Deum in sublimi sede majestatis et
+viderunt oculi mei regem Deum exercituum._ Item Ezechiel4 oratione
+longiore se hanc beatitudinem assecutum gloriatur. Huic felicitati
+proximus est prophetiae gradus, cum divina lux, intercedente angelo
+humanae menti copulato inter dormiendum affulget.
+
+1. Alibi: _non_. 2. Alibi: _Vidi_. 3. Jesaiae 6, 1 sqq. 4. Ezech. 2, 1
+sqq.
+
+SENAMUS: Quid Aristoteli1 fiet, qui beatam vitam in actione virtutis ob
+id consistere docuit, ne dormientes, inquit, beati videantur?
+
+1. Eth. ad Nicomachum.
+
+SALOMO: Tantum abfuit ille a veri summique boni cogitatione1, ut
+bonorum fines ac malorum cum extremis bonis et malis confuderit, ut
+Toralba disseruit, quin etiam hominis officium, finem ac felicitatem
+unum et idem esse putavit, quia secundum virtutem vivere hominis
+officium est, quod ille summum bonum appellat2.
+
+1. Alii: _cognitione_. 2. Alibi: _vocat_.
+
+FRIDERICUS: Ego vero summum hominis bonum Dei cognitione per Christum
+terminari confido. _Haec est enim_, inquit ille, _vita aeterna, ut
+agnoscant te Deum verum et quem misisti Jesum Christum_1.
+
+1. Johannis 17, 3.
+
+SALOMO: De Christo quidem alias. Sed Dei cognitio proximus1 est ad
+illam, quam expetimus, felicitatem gradus. Sic enim sapientiae
+magister2: _Nosse Deum3 consummata justitia est, et tuae potestatis
+agnitio radix est immortalitatis._ Illa tamen cognitio fertur ad
+cultum, cultus ad amorem, amor ad fruitionem, quae summam animi
+voluptatem parit, vel potius ipsa voluptatis4 est fruitio.
+
+1. Alibi: _maximus_. 2. Sapient. 15, 3. 3. Alibi: _te_. 4. Alibi:
+_voluptas_.
+
+TORALBA: Haec igitur mea sententia est, primos illos aurei saeculi
+parentes, quos superius diximus, Abelem, inquam, Enochum, Jobum sine
+lege, Mosen sine Christo veram illam divinae voluptatis fruitionem
+purissime lege naturae adeptos fuisse.
+
+SALOMO: Non alia mihi mens est. Nam cum Abrahamum legem altissimi
+coluisse legimus1, quid est aliud, quam naturae legis exemplar secutum
+esse? Et quidem Philo Hebraeus2: Edicta, inquit, duarum tabularum nihil
+a natura discrepant, nec magno studio opus est, ut vitam exigas ad
+praescripta legum divinarum, quoniam nihil aliud, quam naturae legem et
+majorum nostrorum vitam continent. Haec ille. Sed quoniam aetate Mosis
+naturae lex hominum sceleribus ac flagitiis ita inquinata erat, ut
+penitus ex animis obliterata videretur, et quasi sua vetustate
+antiquata, Deus optimus maximus, hominum vicem misertus, eandem naturae
+legem sua voce renovare ac decalogo, quem tabulis lapideis
+inscripserat, complecti voluit, ac potissimum interdicta, quibus
+naturam violare prohibemur. Cum igitur 191 homines ad naturae legem
+obsurduissent, divina vox necessaria fuit, ut qui naturam contemserant,
+naturae parentem sua verba resonantem exaudirent.
+
+1. Genes. 22. Sirac. 44. 2. In libro de vita sapientis.
+
+OCTAVIUS: Muhammedes Mosem imitatur, cum leges naturales, i.e. divinas
+pessum ire ac pro Deo aeterno mortuis hominibus cultum exhiberi
+perspiceret, naturae legem de unius aeterni Dei cultu renovavit,
+mortuorum hominum funestissima sacra sustulit. Sic enim1 Deum Abrahami
+se colere ac vitam Abrahami ad usum revocare clara voce testatur2, se
+vero nihil aliud esse, quam Dei nuntium ac servum, caeteris etiam
+prophetis inferiorem3.
+
+1. Alius: _etiam_. 2. Azora 4. 3. Alibi: _infeliciorem_.
+
+CURTIUS: Optimum divinae legis interpretem habemus Christum, quo nec
+majorem possumus1 nec optare meliorem, qui non est alius, quam Deus
+ipse ab aeterno tempore2 genitus, qui hominem tantum induit, ut humanum
+genus ab interitu et exitio servaret sempiterno.
+
+1. Alii: _possimus_. 2. Deest in aliis codicibus.
+
+FRIDERICUS: Non alia mihi mens est, nec a Curtio diversa de religione
+sententia, nisi quod Helveticam, opinor, amplectitur1, ego vero
+Augustanam, quae auricularem quidem confessionem, non tamen singulorum
+peccatorum dinumerationem probat2. Item Christi verum corpus mystica
+verborum prolatione panis speciei subesse confido3, quod Helvetica
+ecclesia negat, et statuas ad iniitationem, non vero ad cultum admitti
+oportere existimo4, quas Helvetii novae religionis professores
+rejiciunt omnino.
+
+1. Alibi: _opinionem complectitur_. 2. Alius: _probo_. 3. Alibi:
+_existimo_. 4. Alibi: _confido_.
+
+CORONAEUS: Ego vero ecclesiae Romanae catholicam religionem1, in qua
+natus ac educatus semper acquievi, vobis probatum iri spondeo, si qua
+fides, quae maxima semper fuit scripturae sacrae2, conciliorum decretis
+ac sanctissimorum patrum per quindecim saecula concordibus animis ac
+sententiis futura sit. Fundamenta quidem firmissima jacta sunt ab ipso
+Christo, ecclesiae totius principe, deinde ab apostolis ac discipulis,
+quasi parietibus constructa, a pontificibus Romanis tecta et consummata
+est3. Quorum pontificum triginta tres continentur4, qui pro Christi
+nomine caesi fuere, tum innumerabiles sacrorum antistites ac omnium
+gentium pontifices eandem ecclesiam moribus, miraculis, divinis
+scriptis5 fulcierunt: Irenaeus, inquam, Lugdunensis, qui a successione
+Romana fidem apostolicam declaravit, Augustinus Hipponensis6, qui
+ecclesia Romana viguisse scribit apostolicae cathedrae principatum,
+Ignatius et Chrysostomus Antiochiae, Petrus Alexander, Athanasius,
+Theophilus Alexandriae, Macarius et Cyrillus Hierosolymis, Gregorius et
+Basilius in Cappadocia, Polycarpus Smyrnae, Justinus Athenis, Dionysius
+Corinthi, Gregorius Nyssae, Methodius Tyri, Epiphanius in Cypro; sed
+infinitum sit omnes commemorare.
+
+1. Alibi: _religione_. 2. Alius: _fuit, scripturis sacris_, ctt. 3.
+Damasus in vitis pontif. Romanorum. 4. Alius: _recensentur_. 5. Alii:
+_doctrina, scriptis_. 6. De doctr. christ. c. 8. et Epist. 162.
+
+192 Hic SENAMUS, qui aliquamdiu haeserat, cum loqui proposuisset:
+Omnes, inquit, omnium religiones, tum naturalis illa, quam amplectitur
+Toralba, tum Jovis gentiliumque Deorum, quos Orientales Indi ac Tartari
+colunt, tum Mosis, tum Christi, tum Muhammedis, quam suo quisque ritu
+non fucata simulatione, sed integra mente prosequitur, aeterno Deo non
+ingratos ac justos errores excusari confido, tametsi omnium gratissima
+est illa, quae optima. Itaque omnium omnia delubra, templa, sacella,
+ubiubi terrarum sint1, adire non gravate consuevi, tum ne pernicioso
+exemplo Atheus judicer, tum etiam ut caeteri divini numinis metu
+terreantur. Quod meum studium optimo cuique probatum iri non diffido,
+tum ex iis, quae superius dicta, tum ex eo maxime, quod religiosissimos
+populos, quantacunque Deorum fictilium superstitione uterentur,
+virtutibus, potentia, imperiis, opibus, victoriis Deus aeternus,
+praemiorum arbiter, beavisse mihi videtur2. Qui vero suae religionis ac
+Deorum etiam inanium, in quibus ullam3 divinitatem inesse
+arbitrarentur, cultum deseruissent, bellorum offensionibus
+peculiaribus4, morbis5, frugum calamitatibus, pecorum inopia,
+seditionibus intestinis conflictari semper consuevisse, quod
+historicorum omnium consensione6 planum7 fit8.
+
+1. Alibi: _sim_ vel: _sunt_. 2. Alius: _videatur_. 3. Deest alibi. 4.
+Alibi: _popularibus_. 5. Deest in aliis codicibus. 6. Alius:
+_consensu_. 7. Alibi: _clarum_. 8. Alii: _sit_.
+
+TORALBA: Si vera religio naturalis eaque perspicuis demonstrationibus
+explicatur, ut non modo Octavius, sed etiam Salomo ipse confitetur,
+quid Jove, quid Christo, quid Muhammede, quid mortalibus et fictilibus1
+Diis opus est? Quis omnium theologorum melius aut accuratius, quam
+Jobus Dei majestatem, potentiam, bonitatem, sapientiam, judicia
+admirabilia, summam denique erga res omnes procurationem explicare
+potest? Quis item arcana plura rerum naturalium ac divinarum allegorica
+narratione complexus est, quam ille? quis de omnium mortalium genere
+purius Deum aeternum adoravit2? Ille tamen Arabs, antiquior Mose, non
+alia quam naturae lege, quam Abelis lege vixit. Deus tamen,
+integritatis ac pietatis judex aequissimus, tantam illi justitiae,
+religionis, puritatis laudem dedit, quantam mortalium nemini. Christum,
+qui post annorum duo millia natus est, nec speravit nec venturum
+suspicatus unquam, multo minus Muhammedem. At cum solis et siderum
+mirabilem magnitudinem, sublimitatem, rapiditatem intelligeret:
+_Dispeream_, inquit, _si solis ac siderum splendorem ac pulchritudinem
+intuens ad eorum adorationem prociderem, quia scelus est capitali poena
+plectendum, Deum enim excelsum ejurassem._3
+
+1. Alii: _futilibus_. 2. Job. 1 et 31. 3. Job. 31.
+
+FRIDERICUS: Eo ipso, quod Toralba Jobi libro, quo nihil divinius fieri1
+potest, atque ejus auctoritate utitur litterarumque sacratiorem
+majestatem veneratur, profecto a philosophorum gregibus segregari se
+putat oportere?
+
+1. Alibi: _esse_.
+
+193 TORALBA: Libros sacratiores melioris notae non improbo, neque tamen
+iis assentior propter litterarum auctoritatem, neque enim id possum ac
+ne velim quidem, si possim. Sed quia certis1 rationibus adducor, et
+quoniam disputatio saepe nobis est cum Epicureis, qui litteras sacras
+pro fabulis habent, hos ego non librorum auctoritate, sed perspicuis
+argumentis frangi atque ab illis, quasi adhibita quaestione assentionem
+extorqueri volo, ut res cum re, causa cum causa, ratio cum ratione
+certet. Nam qui credit, Deum esse trinum et unum, quoniam a Deo ipso
+revelatum, oportet argumentis necessariis constare, id a Deo revelatum
+esse, cui plus assentimur ut conclusioni propter principia, quae si non
+erunt2 certiora conclusione, nihil poterit fieri, quia conclusio in
+principia resolveretur, haec item ut alia aeque3 incerta.
+
+1. Alii: _certissimis_. 2. Alibi: _essent_. 3. Alius: _quaeque_.
+
+CURTIUS: In rebus divinis, quae a demonstratione longissime absunt,
+usurpandum illud est, quod apud Lucam legimus1: _Domine, adauge fidem
+meam_2.
+
+1. Lucae 17, 5. 2. Deest hoc verbum alibi.
+
+SALOMO: Superius dictum est, fidem omnem aut argumentis perspicuis aut
+sensibus integris aut divinis oraculis niti, fidem infusam nullam esse,
+nisi oraculo prophetae1 divinitus homini dato, quod omni scientia
+certius est. Sed quia rarissima nunc sunt prophetiae, acquiescere nos
+oportet oraculis prophetarum, quae majores nostri summa fide
+posteritati reliquerunt, quoniam Christiani Alcoranum, Ismaëlitae
+quidam2 novum Testamentum; Ebraei utrumque repudiant.
+
+1. Alibi: _prophetiae_. 2. Deest in aliis codicibus.
+
+OCTAVIUS: Ismaëlitae quidem hos evangeliorum libros, qui Christianorum
+manibus teruntur, ut corruptos a sectariis omnino rejiciunt, vera
+evangelia, quae tamen ipsi nusquam habent, penitus intercidisse putant.
+
+FRIDERICUS: Cur igitur Muhammedes1 Gabrielem inducit ita loquentem: Si
+de legibus et edictis ad te missis dubitas ulla in re, majorum libros
+legito, nihil amplius haesitabis. Item Azora, cujus initium est: Sors
+Amram2, Deus inquit misericors, vivens, altissimus, primo vetus
+Testamentum, deinde Evangelium, postremo veracem Alphaream3, vestrae
+legis confirmatorem, vobis dedit. Igitur utriusque Testamenti tabulae,
+veteris et novi, aut usquequaque probandae sunt, aut usquequaque
+rejiciendae. Quanquam nihil est novis tabulis comprehensum, quod
+legibus divinis et prophetarum oraculis non congruere videamus.
+
+1. Azora 91. 2. Azora 3. 3. Deest alibi.
+
+SALOMO: Veteres majorum nostrorum tabulas probant Ismaëlitae,
+Christiani, Judaei; sed quando Alcorani ac novarum tabularum fides in
+dubium revocatur, veteribus tabulis utendum nobis est, ac testes omni
+exceptione majores adhibendi. Hi autem exquirendi nobis sunt ab
+ecclesia 194 vera, cujus tanta sit dignitas, ut si omnium scripturarum
+ac litterarum monimenta pereant, ab ecclesia tamen superstite rerum
+gestarum veritas ac memoria in sempiterna posteritate resident. Ob id
+enim Moses in populi concione: _Narrabis_, inquit, _haec filiis tuis_1,
+ne quis legem divinam cum litteris suspicaretur interituram. Item apud
+Jesaiam2 Deus Israëlitas sic obtestatur: _Vos a me rerum gestarum
+testes appello_, non quia testibus egeret ad suae majestatis decus
+stabiliendum, sed ut planum esset, ecclesiam Ebraeorum ab immortali Deo
+fundatam ad selectani fuisse, Israëlitas adhuc viventes3 ac spirantes
+ad testimonium exsuscitabat, ut omnibus gentibus non tantum scriptis
+legibus, sed etiam clara voce Dei actiones, gesta, leges
+testificarentur, etiamsi litterae penitus interirent, quanquam Deus
+sapientissimus prospexit, ne sacrae litterae4 interciderent, cum in
+lapides ac silices incidi et omni aetati, omni sexui explicari ac
+describi jusserit5. Itaque incredibile videri possit, cum verum tamen
+sit, in tot ac tantis majorum cladibus, exiliis, ipsiusque reipublicae
+conversionibus et extrema eversione libros divinae6 legis integros
+exstare, et quidem in7 omnibus linguis ac populis pervulgatos, atque in
+iis Christianos et Ismaëlitas suarum religionum fundamenta collocare.
+
+1. Deuteron. 5, 31. 2. Jesaiae 55, 4. 3. Alibi: _venientes_. 4. Alii:
+_scripturae_, vel: _scriptiones_. 5. Exod. 1 et 29. Deuter. 28. Josuae
+8. 6. Alibi: _divinos_. 7. Deest in aliis codicibus.
+
+FRIDERICUS: Fuit quidem ante Christum ecclesia Dei1 in populo Israëlis,
+quae nunc ad Christianos translata est, lege autem divina nihil aliud
+est, quam evangelii πρωτότυπος2, ut Origenes appellat. Sed quando
+humani seminis3 servatorem, etiam4 totius ecclesiae caput a stirpe
+Abrahami coelitus missum non modo repudiarunt Judaei, verum etiam
+probris5, ac contumeliosa6 morte affecerunt, Deus etiam illos suo
+merito rejecit ac repudiarit, ut ceterae gentes divinae salutis
+beneficio fruerentur.
+
+1. Deest in aliis codicibus. 2. Alius: ἀρχέτυπος. 3. Alius addit:
+_Messiam sui seminis_. 4. Alii: _in_. 5. Alii addunt: _omnibus_. 6.
+Alii: _contumeliosissima_.
+
+SALOMO: Haud sane invidemus caeteris gentibus suam salutem, sed
+ardentibus votis optamus ac pro illis continenter precamur.
+
+FRIDERICUS: Vestris precibus ac votis facile carere possumus, quin
+etiam vota Judaeorum potius nocitura Christianis quam profutura
+judicamus. Non legistis apud Jesaiam1, fore tempus illud, cum dicetur:
+_Benedictus populus meus Aegypti, opus manuum mearum, Assyrius._ Item
+capite ultimo2: _Congregabo omnes gentes et linguas, quae venient et
+videbunt gloriam meam, et mittam ad eos, ut praedicari possit nomen
+meum et laus mea ubique promulgari._ Ac de eorum numero mihi Levitas ac
+sacerdotes cooptabo.
+
+1. Jesaiae 19, 25. 2. Jesaiae 66, 18.
+
+SALOMO: Operae pretium est1 adjicere id, quod a Friderico praetermissum
+est in illis Jesaiae oraculis2: _Benedictus_, inquit, _populus_ 195
+_meus Aegypti et opus manuum mearum Assyrius, hereditas autem mea
+Israël_, quia est creator populorum et communis parens. Itaque legem
+eandem voluit esse civium ac peregrinorum, et utrisque consultum esse
+voluit3; sed tamen singulari quadam praerogativa Israëlitas ex omnibus
+populis selectos sibi ascivit, quos etiam et peculii et haereditatis et
+primogeniti appellatione quadam prae caeteris et honore singulari
+cumulavit: _Filius_, inquit4, _meus primogenitus est Israël, gens
+sancta, natio sacerdotalis._ Quae cum ita sint, quis arbitraretur, Deum
+immortalem suae haereditatis unquam obliturum, suam gentem, suam
+ecclesiam deserturum? Nam cum olim finitimi Israëlitarum populi urbes
+majorum nostrorum ab hostibus5 solo exaequatas, templum direptum6 atque
+incensum, reliquias populi a Chaldaeis in servitutem abductas viderent,
+superba verborum contumelia Israëlem a Deo rejectum criminabantur. Sed
+Deus apud Hieremiam7 omni asseveratione8 confirmat, ratos coelestium
+orbium cursus ac rapidas siderum conversiones ante conquieturas, quam
+Israëlitarum obliviscatur. Idem, si poterit, inquit, coelorum amplitudo
+mensura designari aut terrae fundamenta exquiri, ego quoque populum
+meum Israël repudiabo. Et tametsi graves ac acerbas calamitates populo
+suo impendere9 minatur, si a sua lege desciscat, nunquam tamen sui cum
+Abrahamo foederis ac populi obliturum, gravi jurejurando10
+confirmavit11. Ac revera nunquam suae gentis oblitus est, sed ubique
+terrarum dispersam amplexatur, quia in eadem lege divina exercemur, in
+qua majores nostri quatuor circiter annorum millibus acquieverunt, quod
+non modo sacri, sed etiam profani scriptores testificantur. Sic enim
+Tacitus: Judaei unum Deum, unum numen aeternum ineffabile, nunquam
+interiturum colunt, ac profanos habent, qui simulacra colunt ac12
+venerantur. Ac tametsi Hebraei, Ismaëlitae, Christiani Abrahamum
+ecclesiae suae auctorem credere non dubitant, soli tamen Hebraei legem
+ac religionem semper sui similem coluere. Christiani vero et Ismaëlitae
+sectarum familias innumerabiles foverunt semper, Arianos inquam,
+Nestorianos, Sabellianos, Manichaeos, Donatistas, Ebionitas,
+Novatianos, Nazaraeos. Sed quid commemorem sectas circiter centum
+viginti, quas Tertullianus, plures etiam quas Epiphanius jam initio
+nascentis ecclesiae Christi scriptis suis dinumerat13? Neque vero
+Themistius, nobilis peripateticus, graviorem habuit causam, ut Valentem
+Augustum a profligatione et proscriptione Christianorum revocaret, quam
+quod asseverabat, trecentas amplius sectas a se invicem dissidentes
+Christianos fovere. Quaenam potuit igitur in tanta opinionum inter se
+discrepantium varietate ecclesia consistere? 196 quin etiam his quoque
+temporibus Helvetiorum ecclesia Romanam14, Augustana utramque,
+Catholici Anabaptistas. Puritani superstitiosos, Abyssini Graecos,
+Graeci Latinos refutant ac vicissim omnes ab omnibus refelluntur. Nec
+minor est varietas sectarum inter Ismaëlitas. Nam mortuo Muhammede
+Hali, sororis ipsius et Habitali15 filius, prophetam se ferens, sectam
+potentissimam excitavit, Muhammedistis infestissimam, quae duae sectae
+a discipulis incrementa sensim acceperunt, Lesharion scilicet et
+Imanian16, qui certant inter se capitalibus odiis; sed praeter utramque
+sectam sexaginta duae singulares enumerantur. Nam Elhosiba Albilaben
+Muhammedis multa abrogavit17. Octogesimo18 post anno Elhari Ibim novam
+sectam condidit, quae centesimo post anno capitalibus pontificis et
+Calipharum decretis et suppliciis est abrogata, deinde quinquagesimo
+post anno renovata ac rursus vigesimo post anno rejecta, nec aliter
+discordiae sedari potuerunt, quam Elgazuli theologus septem libris
+quasi arbiter pontifices quidem legum imperatoriarum sectatores, legis
+vero Muhammedicae castigatores appellaret19. Neque tamen licuit
+plebejis ordinibus hanc sectam sequi, sed eruditis tantum. Cur eruditis
+tantum? aut si Muhammedi lex ab angelo Gabriele data erat, ut quidem
+ille mentitur, quid humanis castigatoribus opus erat? Aliam quoque
+sectam creavit Esses Renardus20, aliam Isbofaridus21, qui omnes omnium
+religiones Deo gratas esse scripsit, si quem quisque Deum arbitretur,
+eundem sincera mente colat; Deos autem appellat sidera, coelos,
+elementa. Sed ne infinitus sim ac taedio vobis futurus, si omnes
+Ismaëlitarum sectas oratione complecti posse confidam, quas tamen
+Eleofanus theologus distincte libris septem, utcunque22 potuit,
+explicare videtur. Ex quo efficitur, nec Ismaëlitas, nec Christianos
+religionem certam, quam sequantur, ullam habere, multo minus ecclesiam
+certam in tanta varietate.
+
+1. Alius ita: _Ac de illorum numero mihi leve pretium est_. 2. Jesaiae
+19, 25. 3. Exod. 4, 23. 4. Exod. 19, 6. 5. Desunt alibi duo haec verba.
+6. Alibi: _dirutum_. 7. Jeremiae 31, 37. 8. Alibi: _assecuratione_. 9.
+Alibi additur: _hinc inde_. 10. Alibi: _juramento_. 11. Levit. 1. 26.
+12. Duo haec antecedeutia verba desiderantur in alio codice. 13. Alii:
+_dinumerant_, vel: _dinumerarunt_. 14. Alius: _Helvetica ecclesiam
+Romanam_. 15. Alibi: _Habigali_. 16. Alius: _Leshariorum scilicet et
+Imaniarum_. 17. Alius: _Abilaben multa legibus Muhammedis subrogavit_.
+18. Alii: _octuagesimo_. 19. Alius: _appellarat_. 20. Alii: _Romardus_.
+21. Alii: _Ismofaridus_. 22. Alibi: _ut aeque_.
+
+FRIDERICUS: Certissima ecclesiae et verae religionis argumenta sunt tum
+in doctrina Christi, legibus divinis consentanea, tum in legitimo
+sacramentorum usu perpetuaque electorum multitudine, unam et eandem
+Christi disciplinam constituente1; Christum vero Abrahami foedus
+explevisse2 et ejus beneficio gentes omnes felicitatem divinitus
+promissam adepturas, omnes fere confitentur, exceptis Judaeis,
+Paganis3, Epicuraeis. Ecclesia inquam4 Romana, Zwingliana, Augustana,
+Graeca, Abyssina, neque hi modo, sed etiam Ariani, Manichaei,
+Donatistae, Nestoriani, Sabelliani, Eutychiani, Pelagiani, neque hi
+tantum, verum etiam Agareni, a Muhammede instituti, Christum Messiam
+esse testantur. Nec solum isti, sed et bona pars Judaeorum, Apostoli
+inquam, Christi discipuli, reipublicae Christianae creatores. 197 Et
+quidem, si quis Judaeus in coetum arrogandum se dederit, prius Christum
+Mariae virginis filium5 verum Messiam confiteri necesse est6. Nec si
+quidem7 inter se Christiani dissideant, propterea inconcussam ac
+stabilem ecclesiam, quae8 invisibili electorum coetu conflatur,
+subvertendam inquam.
+
+1. Alibi: _constituere_. 2. Alii: _explicuisse_. 3. Deest in aliis
+codicibus. 4. Alibi: _Ecclesiae, ut_ etc. 5. Addunt alii: _et_. 6.
+Alibi: _habet_. 7. Alii: _quid_. 8. Alius: _ex_.
+
+CURTIUS: Nullam omnino ecclesiam comperiemus, si levium etiam opinionum
+fibras computare1 velimus omnes. At ne vetus quidem illa Israëlitarum
+multitudo ecclesiae nomen mereretur, cum sectarios suos quoque
+haberet2, Nazaraeos scilicet, Pharisaeos, Sadducaeos, Essaeos,
+Samaritanos, Herodianos, Hemerobaptistas.
+
+1. Alius: _amputare_. 2. Alibi: _haberent_.
+
+SALOMO: Sectarios ab haereticis dividere nos oportet; hi enim ab
+ecclesia penitus divelluntur, illi vero non item, sed puriore quodam
+vitae instituto a fece plebis segregantur, ut quos divina lex notat
+Nazaraeos1 i.e. separatos, quod2 ex voto dies aliquot aut menses aut
+annos aut perpetuam vini abstinentiam vovebant, quo tempore nec barbam
+nec crines circumcidere licebat. Atque haec una secta est, ab immortali
+Deo instituta, eorum qui caeteris sanctiores essent, qua quidem
+imitatione Pharisaei h.e. separati, et Essaei h.e. operatores, qui3 non
+simul actione ficta, sed operibus ipsis sanctissimam omnium vitam
+agebant. Seorsim enim collegia instituebant Essaei et victu communi
+utebantur, ut monachi, sine ulla vestitus commutatione4.
+Hemerobaptistae nihil aliud a caeteris differebant, quam quod corpora
+quotidie proluebant. Sadducaeorum nomen a צדק, quod justum significat,
+quod justiores caeteris haberi vellent Sadducaei, sed a plerisque ad
+ironiam trahebatur, ut Aegyptii reges, qui fratrem aut patrem aut
+matrem interfecerant, Philadelphos, Philopatres, Philomatros
+appellabant. Igitur intelligitis, homines istos5 omnes vitae
+sanctitate, non religionum varietate dissidere. Alioquin si haeretici
+illi appellandi sint, innumerabilium monachorum collegia, victu ac
+convictu discrepantia, haereticorum appellatione censeri oportet.
+Quantum ad Samaritanos attinet, nec Judaei genere sunt, nec religione,
+nec Ismaëlitarum coetu continentur; quippe Deorum turbam cum aeterni6
+Dei cultu conjungunt, ut7 catholici Romani, qui ad unius aeterni Dei
+venerationem angelos ac Divorum ordines adjunxerunt, statuas etiam
+proni deosculantur et panis crustulas8 pro Diis habent, quod Zwingliani
+summae impietati tribuunt, Romani Catholici Zwinglianos, Augustanos,
+Graecos capitalibus judiciis ac flammis ultricibus prosequuntur9,
+quasi10 Deum faciant illi impietatis rei. Sed Hebraeorum purissima ac
+simplicissima religio nihil impuri admistum habet, nullas haereses
+adjunctas, nullum praeterquam unius Dei cultum agnoscit.
+
+1. Alibi: _Naziraeos_. 2. Alii: _qui_. 3. Alii: _quod_. 4. Josephus, de
+jud. 2, 8. 5. Alii: _hos omnes_. 6. Alibi: _aeterno_. 7. Alii: _et_. 8.
+Alii: _crustula_, vel: _crustulam_. 9. Alibi: _persequuntur_. 10. Alii:
+_Sunt autem hi aut illi impietatis rei_.
+
+198 CURTIUS: Quod Salomo gloriatur, Israëlitas singulari quadam Dei
+beneficentia selectos fuisse, demus illud; sed ab illa coelesti gratia
+sponte defecerunt1, quando Christum Deum et hominem humani seminis
+servatorem sibi oblatum, falsis testibus ac calumniis oppressum,
+supplicio contumeliosissimo dediderunt2. Itaque nihil mirum, si Deus,
+tanti sceleris immanitate commotus, centum amplius Judaeorum myriades,
+unius anni vertentis spatio, quo Vespasianus Hierosolymam obsedit et
+expugnavit, trucidari passus3 est, tum etiam urbes Palaestinae ac
+templum ipsum ferro ac flamma deleri, urbem funditus everti, populi
+reliquias in servitutem abduci ac toto terrarum orbe dissipari. Illud
+etiam divini furoris argumentum vel maximum est, quod de religione
+sanctissima non solum dejecti ac exterminati omnino fuerunt, verum
+etiam de principum fere omnium consensu interdictum illis est, ullam
+terrae glebam usquam gentium possidere, quare4 ingentes calamitates
+propter Christum supplicio affectum illis contigisse quis dubitet?
+
+1. Alibi: _discedunt_, vel: _desciverunt_. 2. Alii: _dederunt_. 3.
+Alius: _jussus_. 4. Alii: _quas_.
+
+SALOMO: An non1 quingentos amplius annos quam Christus nasceretur,
+majores nostri multo2 graviora passi fuerant3 a Chaldaeis, qui templum,
+urbes, oppida caedibus ac flammis funestarant totamque regionem in
+vastitatem redegerant et populum in servitutem abduxerant. Postea vero
+quam postliminio redeuntes, oppida, urbem ac templum ipsum
+instauravimus, Antiochus cognomento Epiphanes, capta et direpta
+Hierosolyma, triduo nonaginta millia4 Judaeorum mactavit. Item
+Ptolemaeus, Lagi filius, rex Aegypti, tantam erga majores nostros
+crudelitatem exercuit5, ut etiam milites Judaeorum infantibus vesci
+cogeret, quae ducentos annos ante contigerunt, quam Christus
+nasceretur. Quanquam si religio propter hujusmodi calamitates
+rejicienda venit, nulla merito majore quam christiana rejici deberet,
+cum trecentos amplius annos continuae caedes, supplicia, tormenta,
+proscriptiones et crudelitates intolerabiles toto terrarum orbe in
+Christianos decernerentur.
+
+1. Alibi: _Ante_. 2. Alibi: _multa_. 3. Alii: _sunt_. 4. Aliii _novem
+millis_. 5. Josephus, de b. jud. I.
+
+FRIDERICUS: Illud quidem acceptum referebant Judaeis, quorum synagogas
+sentinam Christianorum persecutionum appellabat Augustinus1.
+
+1. Libro 1. de imitat.
+
+SALOMO: Quonam modo id fieri potest1, cum Judaei Romanorum hostes
+judicati sint ex senatusconsulto, primum Claudio2, deinde Trajano, post
+etiam Hadriano principe?
+
+1. Alibi: _potuit_. 2. Josephus de b. j.
+
+CURTIUS: Si vestrae, Salomo, religionis fides stabilis esset aut1
+certa, aut si religio Christianorum non esset omnium certissima, cur
+apostoli Judaei seminis ac sanguinis, cur discipuli ac prirni illi
+antistites, christianae religionis creatores, Christum ardentissimo
+amore amplexi sunt? Cur innumerabiles 199 vestri generis et nominis2
+jam antea et his quoque temporibus se Christianis pontificibus
+adoptandos dederunt et summa cum sua laude verbis et scriptis Christum
+publice profitentur?
+
+1. Alius: _ac_. 2. Alibi: _ordinis_.
+
+SALOMO: Imo potius mirum videri debet, cur tam pauci a nobis vel potius
+a Deo foedifragi deficiant1, cum tot contumeliis tantaque rei inopia
+premantur. Illas autem2 clades nostrae genti confitemur3 illatas primo4
+a Chaldaeis propterea, quod a vero Dei cultu plerique desciverant, id
+quod prophetarum vocibus ac scriptis testatum habemus. Sic quoque
+arbitramur, majores nostros diram Romanorum servitutem pertulisse, quod
+ab immortali Deo ad hominem mortalem adorandum et colendum paucis
+exceptis defecissent.
+
+1. Alii: _defecerint_. 2. Alibi: _enim_. 3. Alius: _confidimus_. 4.
+Alius idem: _primum_.
+
+CURTIUS: Sed cur sola Judaeorum gens ex omnibus tot ac tantas
+calamitates pertulit?
+
+SALOMO: Deus ipse causam subjiciens: _Vos_, inquit1, _filii Israël ex
+omnibus populis agnovi, ac propterea in vestra omnium flagitia
+animadvertam._ Quod ab iis gentibus segregamur2, Dei cultus eo nos
+deducit, quod3 Bileamus, Chaldaeus vates, jam olim mente praeviderat,
+cum diceret4: _Hic populus solus habitabit et5 inter caeteras gentes
+non censebitur._ Item cum Deus caeteras gentes coelestium siderum
+virtutibus ac potestatibus subjecisset6, Israëlitas tamen exemit: _Ne_,
+inquit, _adores solem, lunam, sidera, quae praeparavit Deus caeteris
+quidem populis, qui amplissimo sinu coeli coërcentur, vos autem
+adjunxit sibi et eripuit de fornace ferrea, ut esses populus
+hereditarius ac selectus_7.
+
+1. Amos 3, 2. 2. Alii: _segregantur_. 3. Alii: _adducit, et_. 4. Numer.
+23, 9. 5. Alibi: _quod_. 6. Alius: _subjunxisset_. 7. Deut. 4, 19 sq.
+
+CORONAEUS: Haesi semper eo loco, nec intelligo1, quid Deus voluerit,
+cum diceret, caeteris quidem populis coelestia sidera2 attributa
+fuisse, Israëlem vero singulari quadam praerogativa sibi delegisse.
+
+1. Alibi: _intellexi_. 2. Alibi: _signa_.
+
+SALOMO: Hebraeorum theologi sic locum illum interpretantur, ut1
+caeteros quidem populos siderum coelestium legibus ac potestate
+gubernari, solos Israëlitas et qui in eorum coetum ac societatem
+conscribi volunt2, legibus coelestium siderum solutos, Deum unum vitae
+ac felicitatis habeant auctorem nec metuant diras illas, quibus
+astrologi minantur, planetares trajectiones et concursus. Libet enim
+versibus accepta beneficia quodammodo commemorare:
+
+Ipse ego3 crudeli servatus ab hoste triumphos
+Saepe tuli faciles, nec quidquam sidera vires
+
+200
+
+Exercere suas in me, non aspera fata,
+Haud4 metuenda bonis, non principis ira timendi
+Terruit5 impavidum, mihi non nocuere latronum
+Conjurata manus fusi sitibunda cruoris,
+Non legio, magnam quae circumfusa per urbem
+Sanguinolenta suos cives mactabat ubique.
+Ac jam6 armata cohors, aditus ac limina quaerens,
+Me circumsteterat, clara cum numen ab arce
+Hostibus eripuit sensum mentemque fefellit,
+Ac me coelesti clypeo, coelestibus armis
+Protexitque opibusque suis cumulavit abunde.
+Singula quid memorem? Sacro spiramine pectus
+Afflavit, legis latebrasque imosque recessus,
+In quibus aeternae spes est humana salutis,
+Edocuit, volucri semper comitante7 magistro
+Pro quibus aeternos iterum renovamus honores8.
+
+1. Alius: _et_. 2. Alibi: _voluerunt_. 3. Deest in alio codice. 4.
+Alibi: _Non_. 5. Alii: _Terrent_. 6. Alibi deest hoc verbum. 7. Alius:
+_comitata_. 8. Alii: _tibi debeo grates_.
+
+CORONAEUS: Heroica profecto beneficia carminibus heroicis eleganter
+cecinisti. Sed cum erga Israëlitas tanta divinae bonitatis beneficia1
+extent, eo graviora vos ac acerbiora supplicia manent.
+
+1. Alibi: _vestigia_.
+
+SALOMO: Ut primum a nobis peccatur, ita repente Deus in nos
+animadvertit et1 ea pontificibus auspicari solet. Nam cum angelos
+scelerum ultores2 misisset: _A sanctis meis_, inquit, _incipiatis_3.
+Illud enim amoris divini erga nos argumentum vel maximum est, quod et
+assidue increpat, et continenter castigat. _O beatum_, inquit _lyricus
+psaltes4, quem Deus castigat!_ In eos vero, qui ad verbera obduruerunt
+et collum obduxerunt, vim gravius exercet, et tandem contestatur, se
+illos deserturum, nec amplius castigaturum. _Non amplius_, inquit,
+_coërcebo filias vestras, cum pudicitiam prostituerint, nec uxores
+vestras, cum sese adulteris submiserint_5. Nihil enim a sapientiae
+magistro verius ac melius dici potuit, quam tormentis6 ac doloribus
+prudentiam comparari. Quis enim arbitraretur, Deum sic ultum7 fuisse
+Israëlitas, ut propter eorum flagitia non modo lepram corporibus, sed
+etiam vestibus ac aedium parietibus immitteret? Id autem interpretes
+divinae legis tradunt; nusquam terrarum lepram vestimentis8 aut
+parietibus adhaesisse, praeterquam in Palaestina9 idque Judaeis omnibus
+supra modum mirabile, caeteris populis incredibile videri, nisi
+diuturna experientia id compertum esset; quamquam clades et exitia
+majorum nostrorum maximas utilitates omnibus 201 populis pepererunt.
+Nam ex iis secuta est initio nascentis ecclesiae Christi idolorum
+eversio, et cum toto fere terrarum orbe sidera, daemones, elementa,
+fruges, animantia pro Diis ubique colerentur, tandem post annorum tria
+circiter millia Judaeorum, qui christianam religionem cum domestica
+combiberant, concionibus ac doctrina coli desierunt, ac postremo
+Constantini dominatu conclusa fuere templa veterum Deorum; tum libri
+Mosis ac prophetarum, quos habemus communes cum Christianis, ab omnibus
+ordinibus ac populis pervulgari coepere, ut non immerito Chrysostomus
+Judaeam gentium matrem appellarit, quae10 salutem reliquis omnibus
+populis divino munere et concessu peperisset!
+
+1. Alius: _ut_. 2. Alibi: _vindices_. 3. Alius: _incipietis_. 4. Psalm.
+94, 12. 5. Psalm, 81. Jesaiae 1. Oseae 4. 6. Alibi: _lamentis_. 7.
+Alibi: _ulturum_. 8. Alius: _vestibus_. 9. Levit. 13 et 14. Leprae
+domorum ac vestium curationes aeque ac corporum traduntur. 10. Alii:
+_quia_.
+
+SENAMUS: Verius poëta lyricus: Judaea capta ferum victorem cepit.
+
+SALOMO: In eo certe mirabilem Dei bonitatem ac sapientiam intueri
+licet, qui dum justas scelerum poenas a suis reposceret eosque procul a
+patriis sedibus amandaret ac juste profligaret, colonias Israëlitarum
+toto terrarum orbe deduxit, quae exteras nationes ab inanium Deorum ac
+daemonum cultu revocarent, deinde divinis legibus ac institutis1
+informarent, tum ad unius aeterni Dei cultum ac metum assuefacerent. Ob
+id enim divina lege2 Israëlitas appellat regnum sacerdotale ac populum
+sanctum, propterea hujus populi precibus ac votis, quasi gentium omnium
+sacerdotis, florentissima quaeque imperia non modo ab interitu Deus
+servavit, sed etiam beavit et quasi sapientiae sale respersit3, ne
+penitus interirent. Sic Deus apud Jesaiam4: _Dedi te_, inquit, _testem
+gentibus, principem ac praeceptorem populis._ Huc etiam pertinet foedus
+illud5 cum Abrahamo percussum: _In semine tuo_, i.e. in posteris6 tuis,
+_benedicentur omnes gentes_, quia per hunc populum Deus universo
+terrarum orbi cognitus est, et hujus populi precibus caeteris gratior
+fuit, quin7 et Ismaëlis gentem illustrem fore Deus promisit Abrahamo8,
+_quoniam_, inquit, _semen tuum est_. Itaque Rabbi Johannes exclamat,
+gentes idolis deditas nesciisse, quantam jacturam sui facerent, cum
+templum illud Hierosolymorum9, in quo gentium omnium scelera
+expiabantur, inflammarent. Nam diebus festis, qui in tentoriis
+celebrari consueverant, hostiae septuaginta immolari jubentur, quod
+interpretes pro septuaginta populis factum tradunt10. Quod vero Curtius
+divini furoris argumentum putat, nos de majorum sedibus ac terra sancta
+dejectos ac dispersos, quasi ἀπωστικοὺς11 καὶ ἀνεστίους vagari, illud
+bonitatis divinae argumentum certissimum esse arbitramur, quod nusquam
+agri particulam possidere liceret. Ob id enim Deus Israelitassuam
+haereditatem appellat12,
+202 quod ii, quibus coelum pro haereditate obtigit, terra non egent13
+ac propria et eleganti voce sancti a Graecis appellantur: ἅγιοι i.e.
+sine terra ἄνευ τῆς γῆς. Sic enim Deus de Levitarum tribu, quam
+pontificali ac sacerdotali praerogativa ministerioque aedis sacrae
+donarat: _Levitae_, inquit, _nullam terrae partem capiant, quia
+haereditas mea est_14. Quod15 autem de Levitis inter Israëlitas, idem
+de Israëlitis inter omnes populos declaravit, cum diceret16:
+_Benedictus populus meus Aegyptius et opus manuum mearum Assyrius,
+haereditas autem mea Israel._ Falluntur17 igitur, qui hoc nostrum
+exilium et agrorum inopiam divinae erga nos ultionis conjecturam18 esse
+putant. Quanto rectius sapientes decreverunt, justorum initia esse
+castigationes, exitus vero prosperos et felices, contra quam improbis
+accidit, quorum prospera principia exitus habent valde calamitosos.
+Illud etiam praeclarius, quod cum ante proscriptiones et exilia
+Israëlitae, rerum omnium affluentia pingues et obesi, Deum aeternum
+minus, quam decuerat19, religiose haberent20 postea in extremas oras,
+procul a patriis sedibus in servitutem expulsi et abjecti, tam ardenter
+Deum adamarunt21, ut nec praemiorum magnitudine a proposita religione
+divelli, nec poenarum acerbitate terreri potuerint, quominus inter
+medios sui nominis hostes mundi conditorem purissimo cultu adorarent,
+atque inter omnes populos sui generis antiquitatem certissimam
+retinerent22, ipsiusque linguae sanctae majestatem inviolabilem
+servarent23; haec enim sola divino munere hominum generi concessa est,
+caeteras vero spurias et hominum arbitrio fictas videmus. Haec sola
+naturalis est lingua, quae rebus vocabula per naturam cujusque dicitur
+indidisse. Quae cum ita sint, quis dubitare potest, quin populus hic a
+Deo selectus verissima sit Dei ecclesia, fidelissimus rerum gestarum a
+Deo testis, sacrosanctae legis et oraculorum custos a Deo designatus24,
+a quo ad omnes populos salus dimanavit?
+
+1. Alibi pro verbis _ac institutis_ legitur: _institutos_. 2. Alii:
+_divina lex_. 3. Alibi: _sole respexit_. 4. Jesaiae 55, 4. 5. Gen. 12,
+3. 6. Alibi: _liberis_. 7. Alii: _quoniam_. 8. Alibi: _Abrahae_. 9.
+Alibi: _Hierosolymitanum_. 10. R. Levi et R. Salomo Ben Gerson in
+Levit. 23. 1. in Talmud. 11. In codicibus sine dubio false legitur:
+ἀπωλίδες. 12. Alius: _pro haereditatis parte contingit_. 13. Alibi:
+_egeant_. 14. Alibi: _sunt_. 15. Alibi: _Id_. 16. Jesaiae 49, 25. 17.
+Alii: _Fallunt_. 18. Alii: _objecturam_. 19. Alius: _docuerat_. 20.
+Alibi: _colerent_. 21. Alii: _adoraverunt_. 22. Alibi: _retinuerunt_.
+23. Alibi: _inviolatam servarunt_. 24. Alibi: _designata_.
+
+CURTIUS: Laudes quidem majorum vestrorum, prophetarum inquam et
+illustrium virorum, audio ac lego non invitus, sed eorum, qui
+prophetas, qui apostolos, qui Christum ipsum cruentis manibus
+interfecerunt, qui sacrosanctam ejus doctrinam contumeliis omnibus
+funestarunt, ferre non possum, multo minus sanctum ecclesiae nomen iis
+tribuere, quoniam vera Dei ecclesia in electorum coetu consistit, ac
+tametsi vocantur omnes, pauci tamen sunt electi. Electos autem esse
+oportet per1 fidem ab ipso Christo, qui ecclesiae caput est; qui
+quoniam hominibus incogniti sunt, ob id ecclesiam invisibilem esse
+tuemur. Caeteri, qui fidem Christi rejiciunt, sua se sponte albo 203
+ecclesiae penitus2 exemerunt, Judaei inquam, Romani3, Ismaelitae,
+Pagani, Epicuraei.
+
+1. Alibi: _qui habent_. 2. Deest in aliis. 3. Alius: _Sociniani_.
+
+SALOMO: Ecclesiae verbo coetus significatur, cujus acceptio duplex est:
+una, quae1 populum Israelisselectum a Deo continet, ut cum Moabitae et
+Ammonitae prohibentur in ecclesia populi Dei censeri, i.e.2 jure
+connubiorum cum Israelitidefoemina uti. Altera acceptio latius patet,
+cum scilicet Ammonitae, Moabitae, Idumaei ac peregrini omnes, qui Dei
+foedus cum populo percussum amplecti et in pacti societatem venire
+voluerint, ecclesiae partem faciunt, caeteri eximuntur.
+
+1. Alibi: _qui_. 2. Alibi: _et_.
+
+CURTIUS1: Neque vero ecclesiam invisibilem electorum probare possumus,
+ut qui ab ecclesia Romana defecerunt, sed visibilem tantum, a qua nemo
+nisi sponte segregatur i.e. qui Deum aeternum repudiat, ut res genitas
+amplectatur aut cum illis creatorem conjungat2.
+
+1. Deest in aliis codicibus. 2. Alibi: _aut ... amplectitur ...
+conjungit_.
+
+OCTAVIUS: Veram Dei ecclesiam Ismaëlitarum esse facile1 convinci
+potest, sive amplitudine regionum, quae sunt infinitae, sive origine
+Abrahami, a quo Muhammedes Ismaëlita2 genus ducit, sive Dei aeterni
+cultu, quem unum sanctissime adorant, sive execratione idolorum ac
+imaginum, quas et publice et privatim abominantur, sive puritate
+doctrinae, quae inexplicabilium quaestionum latebras, quibus caeterae3
+religiones misere conflictantur, suo splendore diluit, sive legis
+exsequendae facilitate, quae major esse non potest4.
+
+1. Alibi: _fere_. 2. Alibi: _Ismaëliticum_. 3. Alibi: _exterae_. 4.
+Alii: _possit_.
+
+CORONAEUS: Si veram ecclesiam latifundiis metimur, ecclesia Christi1
+longe superior futura2 est, tum antiquitate temporis, tum multitudine
+populorum, tum principum pene omnium consensu. Nihil enim verius a
+Seneca dici potuit, quam pessimi argumenti esse turbam, ac propterea
+Pythagoras3 sequi vetuit viam popularem, i.e. ἐκτὸς λεωφόρου βαδίζειν.
+Et certe viam regiam ac latissime patentem ad inferos deducere, nunquam
+verius ac melius perceptum4 est, quam Noachi aetate, cum5 in ejus unius
+familia ecclesiam dei constitisse planum sit. Cum autem Christi cruore
+fundata sit ecclesia vera, quae in apostolorum, martyrum, confessorum,
+pontificum continua quindecim seculorum serie6 floruit ac praecipuam
+Romanae sedis dignitatem obtinuit, quis dubitare jure queat, hanc, quam
+Romani pontifices tuentur, verissimam ac sanctissimam ecclesiam, ut ne
+Lutherus quidem ipse dubitavit, sed aperte7 confessus est. Quamquam8
+non video, quam ob rem Agareni de multitudine9 populorum aut regionum
+gloriari debeant, 204 cum religio christiana nostro saeculo propagata
+sit in omnes orientalis et occidentalis Indiae latissimas regiones,
+Europa triplo majores, et antea ignotas mundi plagas pervaserit.
+
+1. Alii: _Sathanae_. 2. Alii: _natura_. 3. Laërtius in Pythagora;
+Clemens Alex. in Strom. 4. Alibi: _praeceptum_. 5. Desunt haec septem
+sequentia verba in alio codice. 6. Alibi: _fere_. 7. Deest alibi. 8.
+Sequentia haec verba ad finem usque interlocutionis desunt in alio
+codice. 9. Alibi: _amplitudine_.
+
+FRIDERICUS: De quatuor religionum generibus, scilicet Judaeorum,
+Christianorum, Ismaëlitarum, Paganorum, plures unâ verae esse non
+possunt. Pagana quidem a se ipsa refellitur, Ismaëlitarum vero, quae
+Muhammedem conditorem arcessere1 solet, ineptior est, quam ut
+argumentis refutari mereatur. Itaque contentio nobis praecipua est cum
+Judaeis, qui de librorum sanctitate et antiquitatis origine gloriantur.
+Primo igitur abs te, Salomo, peto, si Christum verum Deum esse
+certissimis argumentis ac testibus omni exceptione majoribus
+demonstrari possit, num christianam ecclesiam, cujus caput est
+Christus, veram esse fatebere?
+
+1. Alibi: _agnoscere_.
+
+SALOMO: Quidni? sed hoc opus, hic labor est.
+
+FRIDERICUS: Imo nihil facilius.
+
+SALOMO: Non demonstrationem peto, sed probabile aliquod argumentum.
+
+FRIDERICUS: Illud igitur quaero: Num Messiam venisse antea an1 venturum
+olim putes?
+
+1. Alius: _aut_.
+
+SALOMO: Confido equidem venturum.
+
+FRIDERICUS: Fateri quidem non dubitas, cum extremo capite symboli
+Judaeorum, quod R. Moses pervulgavit, scriptum sit, Messiam esse
+expetendum. Id autem callidissimo commento factum est. Cum enim
+christiana aemulatione symbolum fidei totidem capitibus, quot
+Christiani, finxissent, caput extremum surrogarunt, scilicet Messiam
+venturum, ne quis crederet1, Christum Jesum esse Messiam. Sed si nondum
+venit, quando tandem venturum putas? Nam vester Abrahamus, is qui a
+vobis שַּׂר i.e. princeps usurpatur2, astrologiae peritissimus, Messiam
+vestrum venturum spoponderat3 anno Christi MCCCCLXIV. Is tamen omnium
+opinionem fefellit. Nec ita pridem aetate nostra Judaeus quidam, cum se
+Messiam faceret, a praetore Bononiensi flammis tanti sceleris
+ultricibus exustus est. Alius in Judaea, cognomento Barcochab i.e.
+stellae filius4 Messiam sese ferens5, variis cladibus Christianos
+afflixit6. Non dubito, cum a nobis7 quaeritur, quid8 tamdiu moretur
+Messias vester, vos excusare9 solitos populi peccata, ut quidem in
+libris talmudicis legimus. Sed cum peritiores vestrae gentis
+intelligerent10, se inani spe laetari, a Judaeorum secta non modo11
+desciverunt, verum etiam libros pro religione christiana scripserunt.
+Testis est liber fidei ab Judaeo, qui ad Christum accessit, testis est
+catechismus hebraicus Emanuelis Tremelli cum eleganti epistola ad
+fratres Hebraeos; 205 tertius Isaacus Agrippinensis, vir eruditissimus;
+testis Paulus Paradisus, regius hebraicae linguae professor in academia
+Parisiensi; testis est Paulus Brugensis, testis Nicolaus Lyranus,
+bibliorum interpres acutissimus, atque innumerabiles vestrae gentis,
+qui etiamnum12 hac aetate Messiam Christum verum Deum et hominem
+amplectuntur.
+
+1. Alibi: _ne qui crederent_. 2. Alii: _appellatur_, vel: _nuncupatur_.
+3. Alibi: _spopondit_. 4. Numer. 24, 17, (בַר כוֹזִיבָא). 5. Alibi:
+_gerens_. 6. Josephus de b. j. 7. Alibi: _vobis_. 8. Alius: _quare_. 9.
+Alibi: _accusare_. 10. Alius: _intellexerint_. 11. Alii: addunt:
+_sponte_. 12. Alii: _extrema_.
+
+SALOMO: Si merito laudantur Pythagoraei, quod κενοτάφια exstruerent
+iis, qui a sua doctrina defecissent, quasi mortuis hominibus, quanto
+aequius est, divinae legis desertoribus erigere monumenta? Miror tamen
+te, Friderice, verae religionis ac ecclesiae argumenta deducere ab iis,
+qui a sua defecerunt; qua quidem ratione et Arianos et Ismaëlitas veram
+religionem tueri dicemus. Hoc si nobis absurdum est, illud igitur
+absurdum videri debet. Cum enim majores nostri vitulum ex auro
+conflatum in deserta solitudine sibi erexissent ac pro Deo colerent,
+Deus Mosen interpellans: _Tuus_, inquit, _populus violatis foederibus a
+me defecit_; semper antea dixerat1: _populus meus_. Quod satis est
+argumenti, eos, qui aeterni Dei cultum penitus deseruerunt, ut mortuis
+inserviant, ab ecclesia Dei penitus excludi.
+
+1. Alius ita: _cum semper ante dixerit_.
+
+CURTIUS: Eodem igitur argumento concludemus, Judaeos, qui Christum
+verum Deum humani generis servatorem deseruerunt ac suppliciis
+acerbissimis cruciandum prodiderunt1, ab ecclesia vera se ipsos
+abduxisse2, ac tum primum veram ecclesiam in apostolorum et
+discipulorum coetu constitisse.
+
+1. Alibi: _tradiderunt_. 2. Alii: _subduxisse_.
+
+SALOMO: Prospiciendum nobis est, ne pro argumento1 assumatur, quod erat
+concludendum, scilicet Jesum, quem pro Deo colitis, esse Deum. Ac
+primum illud christianorum veterum theologos fefellit, quod non
+perceperunt vim Hebraicae legis, cujus ignoratione tam multa in legum
+divinarum interpretatione peccantur, ut quidem2 maxime non facile dici
+possit3. Argumento sit, quod Justinus Martyr4, cum ab homine Judaeo
+rogaretur, quid vellent Christiani, cum canerent Halleluja et Osianna,
+respondit5: Laudate concinne et magnitudo excellens, quo quid ineptius?
+Nam vox Hallelu significat: laudate, Jah: Deum, vox Hosia: serva, nah:
+quaeso.
+
+1. Addunt alii: _id_. 2. Alibi: _quod_. 3. Alii: _potest_. 4. In
+quaest. 10 ad orthodox. 5. Addit alius: _significare_.
+
+CURTIUS: At D. Hieronymus, cum a Judaeis irrideretur, quod quid esset
+Hosianna nesciret, in Judaeam usque profectus, Judaeos ipsos in eo
+genere facile superavit.
+
+SALOMO: Illud admonendum putavi, quod Messiae vox, quid significaret,
+veteres Latini et Graeci non satis intellexerunt1; est enim2 Messias
+nihil aliud, quam unctus, et quoniam reges ac principes inungi
+solebant, Messiae dicti sunt3. Quam vocem4 interpretes LXXII χριστὸν
+206 reddunt5, non χρηστὸν, ut olim putabant Graeci. Ex quo adversarii,
+in contumeliam Christi, togati hominis statuam altero pede mancam et
+auriculis asino consimilibus6 fingebant vel librum manu tenentem, cum
+hac epigraphe: Christus! Quod vero Messiae vox populi principem
+significet, ex eo satis intelligitur, quod David Sauli satellites
+increpans: _Cur_, inquit7, _praesidium Domini nostri8 Messiae
+deseruistis?_ Idem, iratus ei, qui Sauli ab hostibus caesi caput
+secuerat9: _Non veritus es_, inquit, _inferre manum Messiae?_ Item cum
+Samuel Eliabum, Davidis fratrem primogenitum, intueretur: _Certe_,
+inquit, _hic est Messias Dei._10 Quin et Samuel et David se ipsos
+vocant Messias. Fuisse autem quam plurimos Messias, docet Nehemias in
+concione post reditum ab exilio: _Tu_, inquit11, _populo tuo plures
+Messias dedisti, qui ab hostibus illum vindicarent._ Nam vox משּׁיח,
+quam interpretes LXXII reddunt χριστός, eadem usurpatur hoc versu: _Ne
+attingite Christos meos, Messias meos12._ Id13 autem explicat Samuel in
+maxima populi concione, priusquam regem designatum renunciaret: _misit
+dominus14 ad populum Messias Jerubbahalem, Jephtham, Samuelem._
+Falluntur15 igitur, qui unum tantum Messiam esse aut fore arbitrantur.
+Omnium tamen16 errorum nullus fere capitalior est, quam eorum, qui
+putant, eum Messiam, quem venturum speramus, Deum fore; gravius tamen
+mihi peccare videntur, qui Messiam, quisquis fuerit aut venturus sit,
+humani generis servatorem appellant, cum tamen nihil aliud futurum17
+speremus, quam hominem ex homine, ducem belli strenuum fore, qui
+Israëlitas, huc atque illuc dispersos ac dissipatos, in Palaestinam et
+avitas majorum sedes reducat18 et ab imperioso aliorum19 dominatu
+vindicet, quales fuere Moses, Josua, Maccabaei ac principes omnes, Dei
+munere majoribus nostris concessi. Nec desunt, qui Messiam ab Helia
+unctum iri putant. Ac tantum abfuit, ut Jesus vester majores nostros a
+servitute Romanorum20 vindicarit, ut etiam a praeside provinciae caussa
+cognita servili supplicio fuerit affectus.
+
+1. Alius: _intelligerent_. 2. Alibi: _autem_. 3. 2 Regum 9, 1. 4.
+Alius: _Quum vero_. 5. Alibi: _reddiderunt_. 6. Alibi: _consimilem_,
+vel: _similem_. 7. 1 Regum 1, 34. 8. Alius: _vestri_. 9. 1 Regum 26, 9.
+10. 1 Regum 26, 16. 11. Psalm. 6. 17. 83. 88. 12. Psalm. 105, 15. 13.
+Viginti haec proxima verba desunt in alio codice. 14. Alius: _Deus_.
+15. Alibi: _Fallunt_. 16. Alii: _autem_. 17. Alii: _venturum_; vel
+deest hoc verbum. 18. Alius: _educat_. 19. Alibi: _impiorum_. 20. Deest
+alibi.
+
+CURTIUS: Illud est pingui Minerva Messiae arcanum ad principes et
+tyrannos adducere velle, quod quidem arcanum plane divinum nemo
+percipiet unquam, nisi id ei divinitus tributum fuerit1 et concessum.
+_Nemo_, inquit Christus, _venit ad me, nisi pater traxerit eum2._
+
+1. Alii: _velit_. 2. Joh. 6, 44.
+
+FRIDERICUS: Si Messiae verbum ad principes et tyrannos pertineret, cur
+igitur de promisso Messia, cur Moses Hardusam1 scriberet, magnum 207 et
+ineffabile Dei nomen יהוה nihil aliud esse, quam Messiam, nisi Messias
+Deus2 esset?
+
+1. Alius: _Hardanam_. 2. Deest in alio codice.
+
+SALOMO: Quia plerique nostrae gentis Messiam sensu secretiore
+intelligunt immortalem regem, non ducem mortuum aut moriturum.
+
+CURTIUS: Valde mihi frigere haec videtur responsio. Sed ad gentis
+vestrae pareatem veniamus, qui, jamjam moriturus ac liberis fausta
+precatus, ad Judam convertitur et oraculum proferens: _Non auferetur_,
+inquit, _sceptrum de Juda_1. Si enim reges ac duces omnes Messias fore
+putaret, nec Messiam illum humani generis servatorem singulari nota
+significaret, absurdum illud fuisset ac sensui plane contrarium,
+scilicet sceptrum de gente Judae non ante sublatum iri, quam Messias
+venturus esset, penes quem regnum populorum futurum sit. Vocem enim
+שֶׁבֶם sceptrum Onkelos Chaldaeus vertit שּׁוּלתַן Sultan, imperator,
+qua voce imperatores non Chaldaei tantum, sed etiam Arabes ac Syri
+significari solent, et pro voce שִּׁילהֹ reddit Chaldaeus: משיחא
+Messias, ut ambiguitatem2 explicaret. Eadem est interpretatio Targum
+Hierosolymitani, quem sequitur R. Salomo, et in Davidis gente imperium
+tantisper scribit futurum, dum venerit Messias. Et cum ab eo
+quaereretur, ubinam regnum Davidis? respondit: in Babylonia, ubi fingit
+superesse adhuc principes de gente sua3, qui populis illis exulantibus
+imperent; ridiculum, inquam4, an impium figmentum, sed ea saeculi
+barbaries erat. Floruit enim sub anno Christi MCC, ut mendacii non
+facile posset convinci, cum esset Gallia longissimis aquarum et
+terrarum spatiis a Babylone disjuncta5, quae tunc Arabum imperio ac
+dominatu crudeli tenebatur. Hanc porro interpretationem caeteri
+repudiantes, pro sceptro6 dignitatem ac praestantiam in gente Judae
+tamdiu futuram tradunt7, quo advenisset, qui mittendus erat, scilicet
+rex David, tunc enim potestatem illam in dignitatem regiam concessuram
+putant. Alii vocem Schiloh ad locum referunt, ubi erat arca foederis,
+quae inde translata est a Davide8. Alii ad Saulem unguendum in Schilo
+traduxerunt, quae interpretatio plane contraria est historiae sacrae,
+quia prius arca deducta fuerit a Schilo in urbem Kiriathjearim, ac ne
+Saul quidem unctus est in9 Schilo. Talmudici autem10 Messiae venturi
+nomen Schiloh fore tradunt, recentiores haec ad regem Chaldaeorum
+Nebuchodonosorem pertinere statuunt, quia regem Zedekiam interfecerit,
+nec ullus postea regnum adeptus est de stirpe Judae, quod falsum11 est,
+cum Zorobabel gentem12 postliminio reduxerit ad sedes avorum.
+Praeterea13 Senatus Judaeorum, de stirpe Davidis sub principibus
+Asmonaeis14 aristocratiae 208 speciem tuebatur15, quem senatum Herodes
+sustulit, caesis patribus praeter16 Semeam. Sub eadem fere tempora17
+Jesus Christus Deus ac Dei filius ex Maria virgine natus est.
+Interpretes LXXII reddunt pro voce Schilo, reposita illi, quasi ex
+littera ש servili significet, quod vel quae et לה scriptum sit pro לך,
+cum litterae Echeri18 permutabiles sint19. Sed ista quidem vis est
+scripturae sacrae illata. Postremo David Kimchi, ut caeteris omnibus
+acutior videretur20, Schilo a Schiliath derivare conatur, quae vox
+secundinas significat, quibus involvitur Embryo, quasi diceret בַנוֹ
+i.e. filius ejus, scilicet matris, quam interpretationem miror
+Galatinum21 amplecti22 potuisse.
+
+1. Genes. 49, 10. 2. Alibi: _dignitatem_. 3. Alii: _Juda_. 4. Alii:
+_dicam_. 5. Alii: _distincta_. 6. Alibi: _qui sceptri_. 7. Alii:
+_credunt_. 8. 1 Regum. 7, 1 sqq. 9. Alibi: _ad_. 10. Deest in aliis
+codicibus. 11. Alibi: _factum_. 12. Alius: _de gente regia populum_.
+13. 1 Regum 11, 4 sqq. 14. Alii: _Ammonaeis_. 15. Alius: _praeferebat_.
+16. Alius: _propter_. 17. Alibi: _eodem ... tempore_. 18. Forte _Ehevi_
+(in margine unius codicis). 19. Locus vulneratus. 20. Alibi:
+_videatur_. 21. De arcania catholicae veritatis l. 4. c. 4. 22. Alibi:
+_complecti_.
+
+SALOMO: Videtis, hujus loci obscuritatem tantam esse, ut ne argumenti
+quidem species ulla probabilis elici queat ad Messiam eo tempore
+venturum1 quo natus est Jesus. Jam vero rex ultimus gentis Judaeorum
+fuit Zedekias. At tametsi Zorobabel a stirpe Davidis populo Judaeorum
+praefuit sub rege Persarum anno mundi ter millesimo 3432, ejus tamen
+posteri nulli fuerunt. Principatus vero erat penes pontifices ex
+Aaronis gente. Quin etiam Maccabaei ex eodem Aarone reipublicae
+dominatum una cum pontificatu tenuerunt usque ad Antigonum, ultimum
+Asmonaeorum, centum viginti sex annos. Hunc enim duplici nomine2
+Christum i.e. unctum, quia rex et pontifex maximus erat3, Herodes, a
+senatu populoque Romano, rex Judaeorum appellatus, anno mundi ter
+millesimo octingentesimo quarto mactari jussit. Quadragesimo post anno
+natus est Jesus. Ex quo intelligitur, sexcentos circiter annos ante
+Christum neminem de gente Juda principatum Judaeorum tenuisse, nec
+posse vaticinium illud ad Jesum pertinere. Omitto multa, quae Galatinus
+ex talmudicis libris sensu plane contrario detorsit, ut4 cum Messiam
+tunc natum scribit, cum aedes sacra Hierosolymorum exscinderetur,
+eumque Messiam Romae latere, qui stato tempore appariturus sit. Quae
+imperitis fucum fecerunt, cum illam dicendi rationem allegoriarum
+plenissimam minus caperent.
+
+1. Alii: _futurum_. 2. Alibi: _ratione_. 3. Deest in aliis codicibus.
+4. Alibi: _et_.
+
+CURTIUS: Planum est igitur, vos eo loco oraculo1 parentis vestri ita
+haesisse, ut nemo vestrum, qui hebraica et chaldaica tractatis2, sese
+expedire potuerit, quae ad Jesum translata luce clariora sunt. Caetera
+prosequamur3, ne uno tantum loco Judaei haesisse videantur, ad quem4,
+credo5, illud Esaiae oraculum spectat: _Ecce virgo concipiet et pariet
+filium, et vocabit6 nomen ejus Immanuel7._ Hoc enim Lucas ad Christum
+pertinere docet8.
+
+1. Alii: _oraculis_. 2. Alius: _translantis_. 3. Alibi: _persequamur_.
+4. Alibi: _ad quae_. 5. Alii: _cedo_. 6. Alius: _vocabitur_. 7. Jesaiae
+7, 14. 8. Lucae 1, 31 sqq.
+
+209 SALOMO: Esaias nihil unquam de Jesu, multo minus de Maria1 matre
+ipsius suspicatus est. His enim verbis utitur: הִנֵּה הָעַלְמָה i.e.
+Ecce juvencula! Neque enim haalma virginem significat, sed eam, cujus
+vir amore fruatur, ut etiam nunc Christiani theologi2, qui modo
+hebraica intelligunt, confiteri coguntur. Nam ea vox usurpatur a
+Salomone in canticis amatoriis3 de iis, de quibus apud virgines
+disserere indecorum fuisset. Itaque amicam vel adolescentulam
+significat. Argumento est etiam, quod halmanah viduam appellant4, quasi
+a viro divisam aut quae5 virum amisit. At quoties in sacris litteris
+agitur de virginibus, agitur autem saepissime, proprium verbum semper
+usurpatur, scilicet בטולה vel נְעַרָה6 vel utrumque conjunctim7.
+
+1. Deest alibi. 2. Hieron. Calvin. in cap. 9 harmon. 3. Cant. 1. 6.
+Proverb. 10. 4. Jesaiae 47 et Ezech. 9 et 44. 5. Alibi: _quod_. 6.
+Desunt haec duo verba in aliis codicibus. 7. Gen. 24. Levit. 20. Jer.
+31. Deuter. 32. 22. Exod. 22. Judic. 19. 21. 2 Sam. 13. 1 Regum 1. 2.
+Psalm. 43. Jesaiae 23. 37. Amos 5. 8. Zach. 9. Thren. 2.
+
+CURTIUS: Cur igitur vox haalma de Rebecca diceretur, priusquam
+nupsisset, erat enim pudicissima virgo?
+
+SALOMO: At eodem capite בטולה i.e. virgo diserte adjicitur, ut omnis
+ambiguitas tolleretur. Absurdum autem fuisset, Esajam virginis partum
+contra naturae leges significare et ambigua voce haalma, quae saepius
+unicam significat, in tanto ac tam stupendo prodigio uti voluisse.
+Historia vero ipsa aperte declarat, de uxore regis Achas Jesaiam
+scripsisse. Nam cum exercitus duorum regum, scilicet Samariae ac Syriae
+inferioris, totam Judaeam infestarent, vaticinatur prophetes, uxorem
+regis adolescentulam filium parituram ac paulo post utrumque regem de
+Judaea discessurum, ut contigit. Nam biennio post Abia1, regis uxor,
+sic enim Josephus2 appellat, peperit Ezechiam, religiosissimum omnium
+post Davidem ac fortissimum principem, ac paulo post urbis obsidio
+soluta est. Fuisset autem illa inanis spes liberationis ab hostibus
+regionem vastantibus, si in nativitatem Jesu i.e. in annum
+octingentesimum dilata fuisset.
+
+1. Alibi: _Albia_. 2. Antiq. jud. l. 13, 9.
+
+CURTIUS: Cur igitur Jesaias signum seu prodigium pollicetur? Aut quid
+prodigii fuisset, mulierem parere?
+
+SALOMO: Non dixit vates prodigium, sed signum illud ante liberationem
+futurum, quod regina masculum pareret. Nam tribus capitibus puelli
+nascituri historiam complectitur; septimo capite puerum nasciturum
+scribit et clamatum iri: Immanuel i.e. nobiscum Deus! Sequenti capite
+haec scribit: Acceptis testibus gravissimis Uria et Zacharia prophetis:
+Accessi, ait, ad filiam prophetae Zachariae (erat enim Abia regina
+filia Zachariae, uxor regis Achas), quae conceperat et pepererat
+filium. Et dixit Deus ad me: Voca nomen ejus Lamaher schalal chusch
+bas1 i.e. accelera praedam, festina direptionem, quia priusquam
+proferre possit! Abi, Immi, i.e, pater mi, mater 210 mea! tollentur
+copiae Damasci et Syriae ante regem Samariae, ante regem Assyriorum
+etc., quoniam Immanuel, nobiscum Deus est. Nono capite, cum jam puer
+Ezechias biennium attigisset, liberatis obsidione civibus: _Puer_,
+inquit, _natus est nobis et vocabitur nomen ejus2 admirabilis,
+consiliarius, fortis, pater futuri saeculi, princeps pacis_3. Quibus
+verbis aperte constat, ad Ezechiam regem omnia4 pertinere, nihil ad
+Jesum, quem veteres5 ex oraculo Immanuel vocari debuisse querebantur6;
+hic enim Christiani plerique haeserunt7, quanquam illud inexplicabile
+est, quod evangelistae tradunt, Jesum vocatum fuisse Nazaraeum8, ut
+impleretur, quod scriptum est apud prophetas: _Nazaraeus vocabitur_,
+cum nullus usquam propheta haec9 scripserit.
+
+1. Jesaiae 8, 1. 2. Alibi: _ipsius_. 3. Jesaiae 9, 6 sq. 4. Alibi:
+_nomen_. 5. Alius: _veteri_. 6. Justinus qu. 90. 135 ad orthod. 7.
+Alii: _haesitarunt_. 8. Matth. 2, 23. 9. Alii: _hoc_.
+
+CURTIUS: Utrumque nomen et Jesus et Immanuel Christo1 aptissime2
+congruit. Jesus enim salvatorem3 significat, quia genus humanum
+salvaturus esset4, ut evangelistes scripsit5. Ac ne quis haereat in eo,
+quod Hieronymus et Chrysostomus nihil6 a prophetis de nomine Nazaraeo7
+scriptum reperiant8, ex quo suspicantur, aliquot prophetas Judaeorum
+fraude intercidisse, nihil ea de re suspicandum, quoniam Nazaraeus
+domicilii cognomen est, ubi erat educatus.
+
+1. Luc. 1. 2. 2. Alius: _apertissime_. 3. Alius: _servatorem_. 4.
+Alius: _servaturus_. 5. Alibi: _scribit_. 6. Alius: _nusquam_. 7.
+Alibi: _nomen Nazaraei_. 8. Alibi: _reperiri_.
+
+FRIDERICUS: Mihi videtur Osiander nomen Jesu non a verbo יָשַׁע, quod
+_servare_ significat, deducere voluisse, sed a sacratissimo Dei nomine
+יהוה, copulata1 salutari littera ש, hunc in modum יהשוה, ut naturam
+divinam cum humana tunc conjunctam fuisse intelligamus, cum Jesus
+nasceretur2.
+
+1. Alibi: _copulatur_. 2. Alii: _natus est_.
+
+CORONAEUS: Sed ut Salomo oraculi sententiam ad Ezechiam pertinere
+acutissime1 contendat, non video tamen, Ezechiam vocatum fuisse
+Immanuelem2, multo minus haec3 ei congruere: Admirabilis, consiliarius,
+Deus fortis, pater futuri saeculi, ut fulciat regnum Davidis in
+aeternum, quae verissime Christo Deo conveniunt, ut haec quoque4:
+_Progerminabit virga de radice Jesse et flos de ramis ejus prodibit,
+super quem spiritus Dei, spiritus sapientiae, fortitudinis, scientiae,
+prudentiae conquiescit_, quae tam dilucide ad Jesum pertinent, ut non
+futura, sed praesentia, non umbram, sed rem ipsam Esaias acu tetigisse
+videatur.
+
+1. Alii: _argutissime_. 2. Alius: _Immanuel_. 3. Jesaiae 9, 7. 4.
+Jesaiae 11, 1 sqq.
+
+SALOMO: Quae Esaias praedixerat, filium regi, nasciturum, biennio post
+contigisse videmus ex1 ipsius prophetae verbis, quando2 sequente
+capite: _Puer_, inquit, _natus est nobis et filius datus est nobis_ 211
+etc. Neque enim lingua hebraica patitur eo loco praeteritum usurpari
+pro futuro, grammatici omnes Hebraeorum reclamant.
+
+1. Alius: _in_. 2. Alibi: _quae_.
+
+CORONAEUS: Cur igitur puerum Ezechiam Dei nomine appellaret?
+
+SALOMO: Vox Hebraica אל nihil aliud significat, quam robustum et
+potentem. Declarat igitur Esaias, Ezechiam heroëm non modo magnanimum,
+potentem, pacificum ac prudentem in republica gerenda, sed et pium ac
+religiosum futurum, ut quidem1 princeps exstitit omnium post Davidem
+pietate, prudentia, consilio, virtutibus omnibus clarissimus.
+
+1. Alibi: _quemadmodum_.
+
+FRIDERICUS: Mirum videri non debet, si Judaei oracula aliquantum
+obscura alio detorquent, cum ea ipsa, quae nihil obscuritatis habent,
+sed in perspicua luce posita sunt, argutiarum caligine obruere ac solis
+ipsius splendorem obvelare conentur. Quanquam innumerabilia sunt ejus
+rei oracula, quibus vaticinium illud Jeremiae1 confirmat: _Ecce_,
+inquit dominus, _veniet dies, ut excitem germen justum Davidi; regnabit
+rex prudenter ac juste imperabit, in diebus ejus servabitur Juda et
+Israël cum securitate florebit, et hoc nomen ejus, quo vocabunt eum
+Deus aeternus justitia nostra._ Utitur insuper2 sacratissimo nomine
+יהוה, quod nulli creaturae communicabile est, unde colligit acutissimus
+quidam theologus3 ex hoc Hieremiae loco, Messiam Deum futurum, quae4 ad
+Ezechiam nullo modo referri possunt, cum ante mortuus esset, quam
+Hieremias nasceretur.
+
+1. Jerem. 23 et 33. 2. Deest in alio codice. 3. Calvinus. 4. Alibi:
+_quae ... potest_.
+
+SALOMO: Haec ad Zorobabelem, principem regiae stirpis, pertinere,
+sequentia declarant, quoniam hic populum de captivitate Babylonica in
+Judaeam reduxit. Id1 autem2, quod Fridericus subjecit ex Hieremia:
+_Vocabunt eum Deus aeternus_, nusquam in ullis exemplaribus legi:
+_Vocabunt eum_, sed vox יִקְרְאוּ h.e. clamabunt sive alta3 voce dicet
+populus: Deus est justitia nostra! Quae phrasis hebraica est frequens
+in sacris litteris et ab eodem Hieremia paulo post usurpata4: _In
+diebus illis_, inquit, _servabitur5 Juda, Hierosolyma otium colet et
+vocabitur Deus aeternus justitia nostra._ Nam utroque loco adjectum est
+nomen Jehovah. Quis autem tam ineptus est, ut Dei nomen urbi tribuat?
+Consimilis est locutio haec: Et vocavit6 Jacob aram: fortis Deus
+Israëlis7. Item apud Ezechielem8: _Et Hierusalem vocabitur Deus
+aeternus nomen ejus_ i.e. יהוה per Mappik in הּ, quod foemininum sonat,
+non masculinum. Videtis, in quos errores linguae sanctae ignoratio
+deploranda theologos christianos adegerit9.
+
+1. Alibi: _Quod_. 2. Desunt duo haec verba in alio codice. 3. Alibi:
+_elata_. 4. Jerem. 33, 16. 5. Alius: _separabitur_. 6. Alibi:
+_vocabat_. 7. Genes. 33, 20. 8. Ezech. 25, 3 sqq. 9. Alii: _adegit_,
+vel: _redegerit_.
+
+212 FRIDERICUS:1 Mirabiles argutiae conflantur a Judaeis non tam
+ignaris, quam pervicacibus, ut perspicua scripturae sacrae loca quasi
+atramento sepiae2 suffusa delitescant3. Caetera videamus.
+
+1. Alii: CURTIUS. 2. Alii: _saepius_. 3. Alii: _deleant_.
+
+CURTIUS:1 Locus est in libro psalmorum2: _Dixit dominus domino meo,
+sede a dextris meis_; quo Christus ipse indominatam Judaeorum
+pervicaciam apte convincit, ut Messiam Deum esse doceret: _Si David_,
+inquit3, _vocat Christum dominum, quomodo filius ejus esset?_ tunc
+enim4 obticuisse scribit.
+
+1. Qui habent antea CURTIUS pro FRIDERICUS, omittunt hîc CURTIUS. 2.
+Psalm. 109 (110), 1. 3. Matth. 22, 40. 4. Addunt alii: _Matthaeus_.
+
+SALOMO: Probabile est, illos obticuisse1, ne ineptire in re tam futili2
+viderentur, primum quia hic psalmus non est Davidis. Sunt enim
+psalmorum auctores decem, quos enumerat R. David Kimchi in hebraicis
+commentariis ad psalmum primum. Hic autem psalmus est ordine CIX, ac in
+fine psalmi LXXII haec verba subjiciuntur: Finis orationum Davidis3. Ex
+quo intelligitur, consequentes psalmos non esse Davidis, nam in eo vim
+argumenti collocarunt, quod haec verba Davidis esse arbitrantur4.
+
+1. Alii: _obmutuisse_. 2. Alius: _subtili_. 3. Addunt alii: _filii
+Isai_. 4. Alii: _arbitrarentur_.
+
+FRIDERICUS: Cur igitur inscribitur psalmus Davidis?
+
+SALOMO: Omnia exemplaria hebraica1 vacant hac epigraphe, ut psalmus
+centesimus trigesimus septimus, tametsi a Latinis inscribitur psalmus
+Davidis, nihilominus quingentesimo2 fere anno post scriptus est, i.e.
+post reditum ab exilio Babylonis, ut illa declarant: _super flumina
+Babylonis_. Sed cum inter decem autores psalmorum David caeteros
+dignitate superaret, inscriptio totius libri tributa ei est, tametsi de
+psalmis centum quinquaginta haud plures octodecim a Davide conscripti
+ferantur. Quanquam si psalmus ille Davidis esset, christiani tamen
+theologi argumentum illud Christi frigere3 tradunt4; quia fieri
+potuisse ajunt, ut Christus Jesus5 Messias futurus Davidem opibus ac
+potentia longe superaturus fuerit.
+
+1. Alii: _Ebraeorum_. 2. Alii: _quinquagesimo_. 3. Alibi: _frigide_. 4.
+Calvinus in harmonia (hom. ev.) in cap. 22 Matth. 5. Alii: _sive_.
+
+CURTIUS: Quae theologorum christanorum auctoritate probantur1,
+unumquemque probare oportet2. Qui3 profecto locis omnibus Christi
+deitatem asserunt et de hoc psalmo Davidis convincunt, vocem Adonai Deo
+soli convenire, ut de Messia tunc futuro illud interpretandum sit.
+
+1. Alius: _Qui ... autoritatem probant, ubique_ etc. 2. Alii addunt:
+_si probant_ etc. 3. Deest in aliis codicibus.
+
+SALOMO: Vox Adonai per ָ 1 creatori tribuitur, per ַ 2 vero creaturae,
+ut grammaticis notum est. At in hoc psalmo nec patach nec kamez
+scribitur: sed hoc modo לְאְדֹנִי, quae vox nunquam creatori tribuitur.
+Ac tametsi psalmi scripti fuissent hebraice sine vocabulis notis, cum
+interpretatio graeca prodiit3, ut ex infinitis locis intelligitur, ac
+potissimum ex psalmo 213 trigesimo et quadragesimo sexto, nihilominus
+tamen ex ipsa prolatione4 nec kamez, nec patach in penultima syllaba
+percipi potest.
+
+1. I.e. kamez. 2. I.e. patach. 3. Alii: _cum interpretatione graeca
+prodiit_. 4. Alius: _interpretatione_.
+
+CORONAEUS: Quis melius psalmum interpretari aut1 scire potuit, quam
+Christus ipse?
+
+1. Alibi: _ac_.
+
+SALOMO: Profecto quam plurima loca in sacris litteris in aliam
+sententiam imperite1 detorta videraus, ut illud: _In omnem terram
+exivit sonus eorum_2, quod apostolis tributum est, cum tamen de
+sideribus et coelis illic agatur. Et illud: _Minuisti eum paulo minus_3
+ab angelo ad Christum referunt, qui tamen, si minor angelis fuisset,
+Deus nullo modo esse potuisset.
+
+1. Alibi: _immerite_, vel: _impie_. 2. Ps. 19 (18), 5. 3. Ps. 8, 6 (cf.
+Hebr. 2, 7).
+
+CURTIUS: Vox מֵאֱלֹהִים significat: a Deo, ut sit sensus: Christum,
+tametsi patri aequalis quoad divinitatem, eo tamen fuisse inferiorem
+sit quoad humanitatem.
+
+SALOMO: Hanc interpretationem funditus evertit uterque Chaldaeus
+interpres, qui vocem hebraicam reddunt1 chaldaice מאלהים i.e. ab
+angelis, quam LXXII interpretes reddunt: παρ᾽ ἀγγέλους, ut ambiguitas
+τοῦ אֱלֹהִים quae in Deum et angelos convenit, omnino tolleretur.
+Agitur enim de hominis2 dignitate et praestantia, cui cum Deus omnia
+subjecisset3, angelis tamen paulo inferiorem fecit. Consimile est
+illud: _Foderunt manus meas et pedes meos_4, quae plane desunt
+Hebraeis5. Sic enim scriptum est: עֲדַת מְרֵעִים הִקִּיפוּנִי כִי סְ
+בָבוּנִי כְלָבִים כָּאֲרִי יָדַי וָרַגְלָי: i.e. _Congregatio impiorum
+offendit me, sicut leo manus meas et pedes meos._ Chaldaeus vero
+interpres Jonathan hoc modo reddidit: _Congregatio impiorum obsedit me,
+mordentes sicut leones, manus meas et pedes meos._ Vox enim כַאֲרִי in
+כַאֲרוּ mutata est, ut David Kimchi copiosissime docet, ut ad manuum et
+pedum confixionem crucifigi6 accommodarent.
+
+1. Alibi: _reddit_. 2. Alii: _hujus_. 3. Alibi: _subjunxisset_. 4. Ps.
+22 (21), 17. 5. Haec quatuor verba omittit alius codex. 6. Alius:
+_crucifixionem_.
+
+FRIDERICUS: Imo verius est, a Masoretis recentioribus verbum כארו in
+כארי mutatum1 esse, propter litterarum affinitatem. Argumento sit, quod
+interpretes LXXII, qui jussu Ptolomaei Philadelphi regis ex Ebraeis
+biblia graeca fecerunt, verbum graecum ὤρυξαν i.e. foderunt, non
+inseruissent pro vocibus ὥςπερ λέων, quae nullam inter se affinitatem
+habent.
+
+1. Alius: _corruptum_.
+
+SALOMO: Agnosco illud utilitatis habere veterem interpretum LXXII
+interpretationem, ut quid in altera mutare licet, in altera non liceat,
+propter hebraicae et graecae linguae dissimilitudinem, ut cum Moses
+scripsisset, Israëlitas annos 430 in Aegypto transegisse, interpretes
+LXXII reddiderunt eundem numerum. Sed quia vox τετρακοσίων similis est
+voci τριακοσίων, plerique trecentos emendari putant oportere, quia vix
+annos 140 in Aegypto 214 transegisse videantur, si aetates cujusque
+colligas1. Nihil tamen immutandum venit, cum hebraicae dictiones
+integrae nullam sui diminutionem patiantur, sed a foederibus cum
+Abrahamo percussis et promissione ei divinitus facta usque ad exitum
+ex2 Aegypto numerus sibi constat, ut omnes intelligant, per Aegyptum
+secretiori sensu intelligi terrestre domicilium. Necesse est igitur, ad
+Hebraeorum fontes3, si quid ambigitur in Graecis, redire. Atque ex eo
+intelligitur, quanta fide et integritate majores nostri sacras litteras
+incorruptas nobis reliquerint. Nam cum antea vocalibus, punctis,
+accentibus ac versuum distinctionibus scriptura vacaret, theologi post
+extremum templi excidium ac potissimum Ben Asser et Ben Naphthali,
+principes4 Masoretarum, libros singulis capitibus, capita versibus,
+versus distinctionibus, distinctiones syllabis, syllabas vocalibus et
+accentibus denotarunt. Nec eo tamen5 contenti, versus omnes numero
+complexi sunt, et libri cujusvis medium designarunt, ne quid usquam
+addi aut detrahi posset, ut librum Geneseos versus 15346 complecti
+notarunt, ac libri medium in his verbis esse: _In gladio tuo vives._
+Idem in caeteris libris fecisse videmus, in psalmis accuratius. In
+quatuor enim libros et illo in capita distinxerunt, et versum, qui
+medius est omnium librorum, notarunt7. Numerus autem versuum quinque
+librorum Mosis est 5845, prophetarum 92948, hagiographorum 86649. Ac ne
+quid additum aut detractum esse videri possit, Ptolomaeus Philadelphus
+sacras tabulas Hebraeorum in graecam linguam transferri maximis
+sumptibus mandavit, trecentis amplius annis antequam10 Jesus
+nasceretur, ad idque conficiendum viros LXXII ex duodecim tribubus
+selectissimos accessere non dubitavit. Accessit etiam triplex
+interpretatio Chaldaica, una Onkeli11, quem Latini Aquilam vocant, qui
+floruit ante secundi templi excidium, altera Jonathanis12, qui a
+Graecis eadem nominis significatione Theodotio detur et floruit ante
+Jesum annos quadraginta duo. Tertia est13 Hierosolymitana, post
+excidium templi, quae fusior est et cum paraphrasi, ut quod in
+scripturis obscure aut14 ambigue dictum erat, planius ac melius
+intelligeretur: ut immerito15 Hieronymus queratur, quaedam loca
+bibliorum, quae deitatem Jesu continebant, ab interpretibus LXXII
+omissa fuisse, ut gratiorem et acceptiorem redderet16 suam, quam
+veterem, a quibus omnia corrasit17, interpretationem. Quae autem ad 215
+historiam pertinent, ut octo versus postremi librorum18 Mosis, a Josua
+scripti traduntur, ut duodecim versus postremi libri Josuae a Samuele,
+qui etiam librum Judicum ex antiquitate majorum collegit et Samuelis
+primum librum usque ad caput vigesimum quintum. Libros autem Regum
+magna sui parte Hieremiam scripsisse ajunt, scilicet duos posteriores,
+uti a majoribus collectos acceperat, ut Esdram librum Paralipomenon19,
+in quibus continentur libri Hananiae, Nathanis et Gadi prophetarum.
+
+1. Cahal cum patre Levi descendit in Aegyptum, vixit autem ille annos
+133. Ejus filius Amram vixit annos 137. Moses, filius Amram, natus erat
+annos 80, cum eduxit populum. Demus, Cahal, cum in Aegyptum descendit,
+annum vigesimum attigisse, et cum genuit Amram, annum 30 explevisse,
+detrahendi erunt anni 100, qui absorbentur in annis Amram, quem si
+demus fuisse annorum 40, cum genuisset Mosen, summa erat annorum 140.
+(Theod. Beza.) 2. Alius: _ab_. 3. Alibi: _fontem_. 4. Alibi:
+_princeps_. 5. Deest in aliis codicibus. 6. Alibi: _1504_. 7. Versus
+medius est in psalmo 77, 35: Deus excelsus redemptor eorum est. 8.
+Alii: _9224_. 9. Alii: _8064_. 10. Alii: _quam_. 11. Alii: _Onkelosi_.
+12. Alii: _Jonathani_. 13. Deest in aliis codicibus. 14. Alibi: _et_.
+15. Alius: _merito_. 16. Alius: _redderent_. 17. Idem: _corraserunt_.
+18. Alibi: _libri_. 19. Vid. postremum (50) caput libri primi
+Paralipom.
+
+FRIDERICUS: Sed cum de sacris litteris agit Salomo, nihil de tabulis
+Novi Testamenti. At vetera Testamenta jubentur valere apertis Novi
+Testamenti tabulis, ut novis pactibus, novis legibus, novis foederibus
+vetera semper cessisse videmus.
+
+SALOMO: Demus illud de testamentis ac foederibus, modo sit idem
+posterioris, qui prioris autor Testamenti, nec falsae sint aut
+suspectae tabulae. At Novum Testamentum Christianorum non est ejus, qui
+prima foedera in monte Horebi scripsit et promulgavit, non coram septem
+testibus puberibus masculis, sed coram sexcentis millibus testium
+praeter foeminas, servos et peregrinos. Novum autem Testamentum,
+qualecunque aut cujusque sit, nemo affirmare potest. In eo tamen tot ac
+tam multa detracta, addita, suspecta, commutata1 videmus, ut lectionum
+varietates habeat plus quam trecentas. Nec tantum litteris aut2
+syllabis aut dictionibus, sed etiam periodis aut integris capitibus
+additis, mutatis, detractis. Argumento sit, quod Epiphanius scribit,
+exemplo Marcionis, Johannis discipuli, duo priora Lucae capita
+defuisse: in quibus tamen ea continentur, quae nusquam ab3 aliis
+scriptoribus prodita fuere, scilicet angeli legatio ad Mariam, partus
+virginis stupendus, magorum ab extremis oris profectio in4 Judaeam,
+stella praeeunte ad ea loca stabulorum, in quibus virgo peperisset.
+Fuit autem Marcio Johannis evangelistae discipulus, vir imprimis
+Christianorum studiosissimus, quippe qui sestertia quadringenta in
+ecclesiam christianam profudit, qui quo propius aberat ab elementis
+reipublicae christianae, eo minus a rerum gestarum veritate potuit
+aberrare. Is ergo totum5 Lucae evangelium ut plane corruptum
+rejiciebat, ut quidem Tertullianus6 scribit.
+
+1. Alius: _subjecta, commentata_. 2. Alibi: _ac_. 3. Alibi: _nunquam
+de_. 4. Alii: _ad_. 5. Alibi: _omnino tum_. 6. Contra Marcionem.
+
+CORONAEUS: Marcioni, haeresiarcharum maximo, fides omnis jure
+derogatur, cum ab isto1 evangeliorum corruptore Manichaei errorum
+fontes ac flumina in universum orbem derivarint, ut non immerito
+Tertullianus scripserit, unam epistolam Pauli ad Philemonem2 falsarias
+Marcionis manus evasisse ob sui brevitatem, quam ab eodem corruptam
+esse querebatur Epiphanius.
+
+1. Alibi: _ipso_. 2. Desunt duo haec verba in alio codice.
+
+216 SALOMO: Nihil ad Marcionis opinionem confirmandam valent illa duo
+priora capita Lucae, nec verisimile est, caeteros evangelistas
+legationem illam coelestem, partum virgineum, stellam magorum ducem1,
+denique res omnium maximas fuisse praetermissuros, cum levissima
+quaeque complectantur ac saepe2 iidem eadem repetant, usque ad
+dysenteriae et haemorrhagiae curationem. Aliud etiam est argumentum,
+duo priora illa capita Lucae scriptis adjecta fuisse, quod tertium
+caput, quasi totius historiae praefatio3, sic incipit: Anno quinto et
+decimo imperii Tiberii Caesaris, Pontio Pilato praeside Judaeae,
+Tetrarcha vero Galilaeae Herode, Philippi fratre Tetrarehae Barcoae et
+Abilenes, sub pontificibus Hanna et Caiapha factum est verbum domini ad
+Johannem etc. Haec initia sunt prophetarum ac historicorum fere omnia4
+communia. Sic enim incipiunt Daniel, Ezechiel, Hoseas, Michaeas,
+Zephanias5, Zacharias, Esdras, quos imitatus Lucas, initium hoc futurae
+historiae fecerat, ut satis perspicuum, duo priora capita alterius esse
+potius, quam auctoris.
+
+1. Alii: _stellas ... duces_. 2. Alii: _saepius_, vel: _saepissime_. 3.
+Alius: _prolusio_. 4. Deest in alio codice. 5. Alii: _Sophonias_.
+
+FRIDERICUS: Particula autem1 δὲ initio posita satis declarat, ad
+praecedentia pertinere2.
+
+1. Deest alibi. 2. Addunt alii: ἔδει δὲ.
+
+OCTAVIUS: Nihil habeo, quod ea de re statuere possim1, sed memini me in
+sacris litteris Alcorani legisse, legationem illam angeli ad virginem
+Mariam et ea, quae de partu virgineo feruntur, plurimum tamen a Lucae
+scriptis discrepantia. Sic enim Gabriel ad Mariam inducitur a
+Muhammede: O Maria, omnibus mulieribus ac viris2 splendidior, purior ac
+jucundior, tibi gaudium summi nuncio, cum verbo Dei, cui nomen est
+Jesus Christus, vir optimus ac sapiens ab universitatis creatore
+mittitur. Ad quem illa: Virum non attigi, Deus aeterne, quomodo pariam?
+Huic angelus: Omnia, inquit, Deo facilia sunt. Ipse filium tuum divina
+virtute augebit, librum legis, verum evangelium3 docebit, coecos et
+mutos curabit, leprosos mundabit, mortuos excitabit, vetus Testamentum
+confirmabit.
+
+1. Alius: _Nihil ea de re statuere possum_. 2. Alius: _Omnibus utrique
+ac mulieribus_. 3. Alius: _librum legiferum et evangelium_.
+
+SALOMO: Fateor quidem, Muhammedem subjecta illa Lucae capita legisse
+forsitan aliter, quam scripta sint1, cum infinita sit scripturarum
+varietas. Sed quod attinet ad particulam autem initio capitis tertii,
+facilius fuit ei, qui duo capita subjecerat, inserere, quam virgineos
+conceptus et partus, repugnante natura, philosophis persuadere.
+
+1. Alibi: _sunt_.
+
+TORALBA: Non tam mirabilis mihi videtur partus virgineus, quam piscium,
+avium, reptilium examina, quae prius demonstrata sunt, sine patre
+repente prodire. Audistis Fridericum narrantem, daemonum ac foeminarum
+concubitus et amplexus foecundos, idque tam usitatum esse, ut non
+tantum 217 Augustinus1 impudentes judicet, qui dubitent, sed etiam
+Thomas Aquinas et caeteri fere theologi communi quadam sententia
+foeminarum partus a daemonibus conceptos ut rem omnium certissimam
+asseverarint, quae a Joanne et Francisco Pico2, philosophorum saeculi
+sui doctissimis, confirmantur. Quae si vera sunt, quid mirum, si virgo
+sine hominis concubitu, angeli officio concepit ac peperit? Accedit
+illud, quod non solum stirpes et animantia pleraque sine ullo semine ex
+intimo terrae ac sinu ac utero prodeunt, sed etiam id ipsum de
+hominibus pingui solo, calore coelesti temperato factum, Anaximander,
+Empedocles, Anaxagoras, Plato ac tota Arabum schola, auctore Avicenna,
+confirmant3; inter historicos auctores Diodorus Siculus, Pausanias,
+Justinus, Strabo, denique Aristoteles4 ipse in eadem sententia fuisse
+videtur, ut omittamus poetas, apud quos nihil frequentius. Quin etiam
+Maro, Varro, Plinius, Solinus, Justinus, Strabo, Columella, Silius
+Italicus5 equas Lusitaniae saepius sine maribus concipere ac parere,
+sed pullos ita natos triennium non excedere tradunt. Incredibilis est,
+inquit Varro, foetura in Lusitania, sed tamen vera, equos vento
+concipere, de quibus Maro:
+
+Ore omnes verso in Zephyrum stant rupibus altis
+Exoptantque leves auras et saepe sine ullis
+Conjugiis vento gravidae, mirabile dictu.
+
+Id quod Homerus antea de Achillis equis scriptum reliquerat. Non igitur
+tam mirabilis videri debet virginis partus.
+
+1. De civ. Dei l. 18. 2. Joh. Picus in positionibus; Franciscus Picus
+l. 4 praelect c. 4. 3. Plutarchus de placitis philos; Plato in
+Protagora, Politico, Menexeno, Critia. 4. Probl. sect. 10 et l. 2 de
+republ. 5. Virgilius in Georgicis, Ovidius in Metamorph. Arrianus l. 3
+de venat. Varro de re rustica. Plinius hist. nat. 1, 30. Solinus cap.
+44. Columella l. 6.
+
+SENAMUS: Demus haec, tametsi rarius accidunt, fieri tamen posse, non1
+repugnante natura; sed contra naturam est, ut Christus natus sit utero
+virginis plane concluso, contra quam Tertullianus scribit, virginem
+patefacti2 corporis lege peperisse, quod omnes theologorum scholae
+coarguere non dubitarunt, quia Dei et hominis naturam in Christo
+unitam3 naturae lege solutam fecerant4.
+
+1. Deest in alio codice. 2. Alibi: _patefactam_. 3. Alibi: _naturae in
+Christo unitae_; vel: _naturam in Christo unitam_. 4. Alii: _fecerunt_.
+
+OCTAVIUS: Ismaëlitae Christum nec Deum nec Dei filium fuisse
+asseverant. Sic enim in sacris Alcorani litteris scribitur: Multi
+mentiuntur, Deum habere filium. Item1: Dic illis constanter, Deum esse
+unum, incorporeum, qui nec genuit, nec genitus est, nec habet quemquam
+sui similem, Jesum virum optimum esse et faciem2 omnium populorum, qui
+etiam Ruach3 dicitur, quod4 ipsi spiritum et ventum Dei interpretantur.
+Illud tamen confitentur, Christum ex virgine natum, cujusmodi plures
+esse putant, quos vulgari sermone Nephlis Ogli, Britanni Merlinos,
+Germani Wechselkinder 218 appellant. Quin etiam in Hispaniola5
+occidentalis Indiae persuasum erat, Concotonem Deum cum foeminis
+concumbere et qui ex eo concubitu nascerentur, duplici corona insignes
+esse. Quae antiquissima opinio veterum videtur fuisse, ut superius
+Toralba disseruit. Sic enim Josephus6: Multi, inquit, angeli Dei
+mulieribus misti contumeliosos filios genuerunt, πολλοὶ γὰρ ἄγγελοι
+Θεοῦ γυναιξὶ συμμιγνύμενοι ὑβριστὰς ἐγέννησαν παιδάς.
+
+1. Azora 121. 2. Alius: _facem_. 3. Alii: _Ruella_. 4. Alii: _quem_. 5.
+Alius: _Hispania_. 6. Josephus libr. 2 Antiquit. Augustinus in c. 2
+Genes.
+
+FRIDERICUS1: Cur Ismaëlitae Christum ex virgine natum Dei verbum et
+spiritum appellant, si tantummodo putant, virum optimum fuisse?
+
+1. Duae hae sequentes Friderici et Octavii interlocutiones desunt in
+alio codice.
+
+OCTAVIUS: Christum quidem prophetis omnibus ac Muhammede longe
+superiorem esse, Ismaëlitae agnoscunt. Sic enim scribitur1 Deum Judaeis
+dixisse, Christum Mariae filium, cui dedimus evangelium, lumen et
+confirmationem Testamenti et rectam viam timentibus Deum, ad vestrae
+legis cumulum et consummatam perfectionem. Item in capite Elmeide:
+designavimus hominum vestigia per Jesum filium Mariae veracissimum
+eique dedimus evangelium, in quo est lux et veritas aperta.
+
+1. Azora 12.
+
+CURTIUS: Si veritatem apertam in eo fuisse fatentur Ismaëlitae, cum
+aperte Christus dixerit1 _Ego principium sum, qui loquor vobis_, cur
+Deum esse negant?
+
+1. Johannis 8, 25.
+
+OCTAVIUS: Haec verba negant a Christo prolata, sed a falsariis
+evangeliorum corruptoribus subjecta fuisse.
+
+SALOMO: Profecto Jesus in synagoga majorum rogatus, cur se Dei filium
+jactaret: _Nonne scriptum est_, inquit, _ego dixi, Dii estis et filii
+excelsi omnes?_1 Quibus verbis expresse2 declaravit et quidem actu
+legitimo, non aliter se Dei filium esse arbitrari, quam caeteros
+mortales. Tametsi dictum illud Davidis אֱלֹהִים אַתֵם vertit Chaldaeus
+interpres: אַנְגְלִי אהין מלאכיא i.e. angeli vos. Deinde idem interpres
+corrupta voce Graecorum אַנְגְלִי usus est, scilicet: Vos quidem
+magistratus ac judices angelis nihilo vos inferiores esse arbitramini,
+omnes tamen ad unum usque ruere necesse est. Haec enim ad principum ac
+tyrannorum acerbam castigationem, non ad laudem dicta sunt, ut putat
+evangelistes.
+
+1. Psalm. 82, 6. 2. Alii: _aperte_.
+
+CURTIUS: Justa quidem oratio Christi est ad Pharisaeos. Ut illis
+eriperet criminandi occasionem, ad apostolos vero conversus: _Vobis_,
+inquit1, _datum est nosse arcana Dei, caeteris autem parabolis_, ut
+scilicet criminationem dilueret2, quae in eo potissimum exstitit, quod
+se filium Dei jactaret. Nam si vulgaris ea fuisset appellatio, qua
+quisque Deum parentem omnium communem agnoscit, inanis erat adversus
+eum accusatio. Fuit igitur in eo generatio quaedam sublimior ac
+divinior filii, qui ab aeterno tempore 219 genitus est, sic enim
+saepius usurpatur, ut hoc differat ab hominibus filio, quo nomine se
+ipsum appellavit, quia verus homo fuit et hominis i.e. virginis filius
+et verus Deus, ab infinita aeternitate a Deo genitus3.
+
+1. Matth. 13, 11. 2. Johannis 9, 16 sq. 3. Matth. 3. 4. 14. 17. 25.
+Marc. 1. 3. 5. 9. 15. Luc. 1. 3. 4. 10. Joh. 8. 13. 14. 17. Rom. 1. 8.
+Hebr. 1. 5. 7.
+
+SALOMO: Si ab aeterno tempore genitus est, originem illam non corpoream
+fuisse oportet.
+
+CURTIUS: Ab aeterno quidem genitus est, incorporea generatione sine
+matre, postremis vero temporibus in utero virginis officio spiritus
+sancti genitus est sine patre.
+
+SALOMO: Cur igitur ubique appellatur filius Davidis et filius Josephi?
+Frustra enim Matthaeus et Lucas stirpem Jesu a Davide usque ad Josephum
+derivarent, nisi filius Josephi extitisset; huc enim pertinet utriusque
+historia, ut illum de gente Juda et quidem de regia stirpe Davidis
+oriundum esse docerent1, alioqui Messias non futurus, ut ex oraculis
+prophetarum intelligitur, scilicet Davidis gentibus ac stirpi Messiam
+deberi. Quin etiam in ipsis Talmudicis libris Messias appellatur David,
+quoniam a stirpe Davidis germinaturus esset.
+
+1. Matth. 8. 12. 13. 26. 29. Marc. 2. 6. 9. 13. 14. Luc. 6. 9. 12. 18.
+
+FRIDERICUS: Certe Suidas1 memorabilem historiam narrat, scilicet Jesum
+sacerdotem a collegio pontificum cooptatum fuisse, propter summam ejus
+eruditionem ac pietatem, et cum originem ejus exquirerent, tum a matre
+tum a propinquis et obstetricibus compertum esse, de virgine a spiritu
+sancto conceptum, prius angelo denunciante, filium Dei futurum, qui
+nasceretur, idque a sacerdotibus in acta publica relatum. Connubia vero
+cum agnatis et gentilibus jubente lege saepius contrahebantur. Itaque
+satis erat Josephi stirpem a Davide dici, ut intelligeretur, Mariae
+uxoris genus ab eadem stirpe deduci. Tametsi plerisque placet, Mariae
+genus ad Leviticam2 et Davidicam gentem pertinere.
+
+1. In voce Ιησους. 2. Alius: _regiam_.
+
+SALOMO: Novum profecto est, foeminas gentem propagare, cum familiae
+finem faciant. Lex autem illa de maritandis ordinibus in eadem tribu,
+omnium fere consensu ac usu diuturno jam antiquata pridem erat, ut
+videmus, avum Davidis sibi despondisse Moabitidem uxorem propinqui
+viduam: ac Jojadam pontificem maximum Leviticae tribus, uxorem duxisse
+de tribu Judae regiae stirpis, quia legi vetanti satis cumulate fiebat,
+si praedia1 ex una tribu in aliam non traducerentur, quae sola fuit
+legis ferendae causa. Quis tandem fabrum regiae stirpis uxorem domum
+duxisse putet?
+
+1. Alibi: _praesidia_.
+
+FRIDERICUS: Etiam regum nepotes ac posteros inopes a pecunia fabrilia
+tractare, quis dubitet? cum nec Dionysio tyranno de imperii culmine1
+dejecto turpe fuerit, quod ludimagister esset, nec filio Persei, regis
+Macedonum, 220 aut2 Jubae regi, quod inter mancipia scribarum
+censerentur. Ita nec mirum debet videri, si posteri Davidis, in
+Chaldaeam exsules abducti, obsequia servilia victoribus praestiterunt.
+
+1. Alibi: _de imperio_. 2. Alibi: _nec_.
+
+SALOMO: At postliminio redeuntes posteri Davidis, quotquot fuere,
+honores senatorios1 adepti sunt. Quanquam Matthaeus et Lucas non modo
+cum historia, sed etiam secum ipsi discrepant, ut alter Jesum a
+Salomone, alter a Nathane2 infinita nominum varietate deducat; uterque
+enim tum a Philone Hebraeo3, antiquitatis auctore optimo, tum etiam ab
+historia sacra plurimum dissident; quod cum4 etiam argutus theologus5
+ferre non posset, aperte scripsit, effici nullo modo posse ex Matthaei
+et Lucae scriptis, ut Jesus a Davide originem traxisse videatur. Ex
+duobus6 enim alterum fieri potest, ut utraque theogonia seu genealogia
+falsa sit, alterum non potest, ut plus una sit vera, cum utraque
+stirpites7 omnino diversas habeat, scilicet Salomonem et Nathanem
+fratres. Illud enim in tanta repugnantia proditum est, ab utroque
+evangelista Boas, Salomonis filium proavum esse Davidis, cum tamen
+inter utrumque intersint anni 3728. Levius est etiam, quod Justinus
+Martyr9 scribit, contra quam10 caeteri sentiunt, Eli fuisse Josephi
+patrem adoptivum. Quod autem ad Suidae historiam attinet, ne Christiano
+quidem ulli praeter Suidam probatur, cum aperte pugnet11 cum omnibus
+scriptoribus evangeliorum. Electionem vero fieri sacerdotum apud
+Judaeos inauditum est, multo minus etiam de stirpe regia. Cui regulae12
+cum derogare conaretur Usias rex ac pontificibus honores praeripere
+obsistentibus repente lepram contraxit, quia genti Aaronis tributum
+erat lege divina sacerdotium, idque extra sortem et suffragium,
+caeteris tribubus ab aditu sacerdotii exclusis.
+
+1. Alibi: _nomen senatoris_, vel: _honores servatoris_. 2. Alius addit:
+_cum_. 3. Lib. 1 de genealogia. 4. Deest in alio codice; alius: _id
+cum_. 5. Calvinus lib. 1 de harmon. 6. Legit alius codex ita: _Ex
+duabus enim lineis non potest ut plus una sit vera, cum utraque
+stirpites omnino diversos habeat, scilicet Salomonem et Nathanem
+fratres_. 7. Alibi: _stipites_. 8. Alii: _368_. 9. Quaest. 131 et 133
+ad orthodox. 10. Alii: _quam_. 11. Alii: _nam ... pugnat_. 12. Alius:
+_legi_.
+
+CURTIUS: Erroris opinione falluntur, qui non vident, nomina propria in
+sacris litteris saepius commutari. Nam qui Azarias rex Judaeorum loco1
+dicitur, idem alibi Ozias appellatur. Item Esdras mox Athiarsatha, mox
+Nehemias, mox2 Malachias vocatur, et qui saepius Artaxerxes, interdum
+Ahasverus et Asverus dicitur. Quare de nominibus minime laborandum est,
+modo rem teneamus, scilicet Christum ad Davidem3 genus referre, sive a
+Salomone vel4 a Nathane ducatur, cum uterque Davidis filius esset.
+
+1. Alius: _Judae uno loco_. 2. Alius addit: _etiam_. 3. Alibi:
+_Davidis_. 4. Alius: _sive_.
+
+SALOMO: Sint haec Matthaei et Lucae μνημονικὰ ἁμαρτήματα, sed urgent
+graviora. Aut enim Josephus est pater Jesu, aut alius. Si non est pater
+Josephus, inanis1 est illa gentilium descriptio a Davide, vel etiam 221
+ab Adamo repetita; sin est natura pater, nec Maria virgo sit, nec alia
+fuerit, quam caeterorum hominum origo. Sin Mariam stirpis Davidicae
+fuisse arbitrantur, de conjugio Josephi argumentum incertissimum2, tum
+quia usu contrario lex antiquata pridem erat, tum etiam quia Maria
+Elisabethae gentis Leviticae cognata vocatur.
+
+1. Alius: _vana_. 2. Alius addit: _est_.
+
+CURTIUS: Tua te, Salomo, argumenta refutant. Nam si antiquata lex erat
+de maritandis ordinibus, quis dubitet Mariam paterno genere a gente
+Levitarum, materno vero a Davide stirpem traxisse?
+
+SALOMO: Sed his omissis1 Messiam in oppido Bethlehem nasci oportuit ex
+oraculis prophetarum. At Jesus natus est in vico Nazaraeo2 regionis
+Galilaeae, quae fluminibus ac imperio divisa erat a Judaea. Hinc
+objectio illa, cum de Jesu ageretur: potestne Nazaretho aliquid boni
+esse?3 quam etiam in Actis confirmat: _Ego sum_, inquit, _Jesus
+Nazarenus, quem tu persequeris_4.
+
+1. Alibi: _missis_. 2. Alibi: _Nazareth_. 3. Joh. 1, 46. 4. Actor. 9,
+5.
+
+CORONAEUS: Vetus est illa objectio1 a theologis jam pridem confutata.
+Quis enim nescit, Josephum et Mariam a Galilaea in Bethlehem oppidum
+concessisse census causa atque illic Mariam peperisse, Nazarenum tamen
+appellatum, quod illic educatus, ubi mater domicilium haberet2? Quin
+etiam Oregines contra Celsum et Justinus Martyr3 stabulum, in quo
+Christus natus est, in antro Bethlehem sua aetate a peregrinis visitari
+consuevisse tradunt.
+
+1. Unus false: _occupatio_. 2. Alibi: _habebat_. 3. In apolog.
+
+SALOMO: Ita quidem existimant1, sed ratio temporis cum historia census
+Augusti convenire nequit. Augustus enim censum illum totius Romani
+imperii fecit anno sui dominatus penultimo, ut est apud Dionem2, quo
+tempore Jesus annum agebat3 quartum decimum.
+
+1. Alii: _existimo_. 2. Lib. 36. 3. Alibi: _attingebat_.
+
+CURTIUS: Descriptio duplex ab Augusto facta est. Sic enim dicit Lucas1:
+primum praeside Lyrorum Cyrenio, et quoniam2 in sua quemque civitate
+censeri oportebat, ob id Josephum e tribu Juda cum uxore Maria in
+oppidum Bethlehem profectum esse.
+
+1. Luc. 2, 1 sqq. 2. Alibi: _quondam_.
+
+SALOMO: Id fieri nequit1, cum ex historia Josephi2 Quintilius Varus eo
+anno praeses esset, non Cyrenius. Idem Josephus scribit, Cyrenium
+Judaeae tantum descriptionem fecisse ac novem annos post Herodem
+mortuum. Et quia3 subtilius ista conquirunt theologi Christiani4, ex
+aetate Jesu colligunt, Quintilio Varo praeside natum esse. Huc accidit,
+quod illa Augusti descriptio civium Romanorum etiam peregrinorum et
+sociorum et vectigalium censum continebat, ut planum5 facit Eusebius,
+qui post Aegyptiacam victoriam censum civium Romanorum factum esse
+scribit, tum in urbe, 222 tum in provinciis. Numerum autem civium
+fuisse 6560000 et Christo nascente 15820000. At Josephus non erat civis
+Romanus, alioquin Pontius provinciae praeses Jesum filium ejus,
+majestatis ac impietatis reum, Romam misisset, ut postea Festus,
+ejusdem provinciae praeses, Saulum civem Romanum (quia pater ejus
+civitatis jus emerat) Romam amandavit. Nec credibile est, si vectigales
+cum sociis censi fuissent, qui imperii Romani finibus continebantur,
+tantam hominum paucitatem futuram, quantam Eusebius ex libris
+censualibus in historiam retulit6. Ei7 tamen, repugnantibus
+historicorum scriptis, vectigalis quoque populos censos fuisse
+concedamus, qui tam acerbus et ineptus censor, qui subditos coëgit
+unquam ex civitatibus et provinciis emigrare census causa? Quodsi
+unquam factum est8, quis parturientes foeminas ad id compulisset? Ac
+tantum abest, ut parturientes eo necessitatis adigerent, ut ne foeminae
+quidem in censum venirent, ut videre est apud Livium9, qui quoties
+civium numerum ex censibus descripsit, haec verba fere subjicit:
+Praeter mulieres10. Ut libro11 septimo: Civium, inquit, qui puberes
+essent, supra centum decem millia, mulierum autem et puerorum
+servorumque et mercatorum et sordidas artes exercentium, si quidem
+Romano12 civi operosam artem tractare non licuit, triplo plus quam
+turbae civili. Nec vero13 Moses duplici censu, quem habuit14, nec
+David, cum populum censeri jussisset, foeminas aut minores annorum15
+viginti complexi fuere. Jam vero, si census causa emigrandum fuisset,
+oportuisset Africae incolas, Romanorum subditos, cum uxoribus ac
+liberis totaque familia in Europam, ubi nati fuerant, et ab Asia in
+Africam traduci, non sine intolerabili molestia ac sumptu, quae nullis
+unquam Romanorum aut populi cujusquam institutis facta legimus, sed ubi
+quisque domicilium habuit16, illic censebatur, et censores coloniarum
+libros censuales Romam transmittere consueverant, ut Livius scribit.
+Quin etiam Caesar ipse dictator17 civium singulas domus urbis Romae
+adiit, quo censum faceret, ut scribit Tranquillus in Caesare. Itaque
+non mirum, si acutiores Christiani theologi nodum istum, quem solvere
+non poterant, secuerunt.
+
+1. Alius: _Id factum negatur_. 2. L. 4 de bello jud. 3. Alius: _qui_.
+4. Beza ad 3, 2 Lucae. 5. Alibi: _plane_. 6. Alibi: _contulit_. 7.
+Alius: _Si_. 8. Alii: _esset_. 9. Libro 2 Florus 1. 27. 10. Desunt haec
+verba in uno codice. 11. Alii: _lustro_. Caeterum haec omnia, usque ad
+verba: quam turba civili, desunt in alio codice. 12. Alibi: _nostro_.
+13. Alibi: _etiam_. 14. Numer. 20. 15. Alii: _annis_. 16. Alibi:
+_habebat_. 17. Alii addunt: _ad_.
+
+FRIDERICUS: Valde subtilis est haec, dicam an futilis, disputatio. Sed
+quaecumque occasio Mariam compulit, ut in oppidum Bethlehem concederet,
+satis constat, illic natum fuisse Christum, cum etiam magi ab oriente
+illuc profecti sunt ad infantulum adorandum, ut antiqua prophetarum
+oracula implerentur1: Reges Arabiae et Sabaeorum dona offerent et
+stella praeeunte perducti juxta stabulum, ubi virgo peperisse
+dicebatur.
+
+1. Esaiae cap. 60, 6.
+
+223 OCTAVIUS: Illud, opinor1, omnibus mathematicis ἀδύνατον videri
+necesse est, ut stella unius stabuli tecto verticalis sit, sed tractum
+plurimorum oppidorum ac regionum continere oportet, quia negant omnes
+theologi Christiani fuisse cometam, sed ἀστέρα i.e. stellam fuisse
+asserunt. Quanquam ne cometes quidem, qui spatio2 immenso abesse a
+coelo stellato, uni civitati, quantacunque sit, verticalis esse possit,
+quin latissimis quoque regionum verticibus immineat.
+
+1. Alibi: _arbitror_. 2. Addit alius: _aëris_.
+
+SALOMO1: Quomodo fieri potuit2, ut novam stellam Deus condiderit, cum
+ab omni opere, post hujus mundi fabricam, conquievisse dicatur? Quasi
+vero angelorum obsequiis ad reges ducendos caruisset3, aut stellam ad
+iter demonstrandum interdiu inutilem minimeque idoneam ac paulo momento
+interituram condidisset.
+
+1. Addit alius: _Sed_. 2. Alius: _qui fieri potest_. 3. Ut Tobiam et
+Habacuc per angelos deduxit.
+
+FRIDERICUS: Tametsi Deus populum per deserta loca deduceret,
+nihilominus igneam columnam creavit, quae populo semper dux itineris
+praeiret.
+
+CURTIUS: Magos eo pervenisse, planum fit ex eo, quod Herodes regem
+futurum metuens ex stirpe Davidis, infantes conquiri ac mactari
+mandavit1. Cum autem caedes impuberum postularetur, omnes senatores
+stirpis regiae ac reliquos praeter2 Semeam interfecit3. Itaque
+Josephus, ut Lucas4 scribit, in somniis admonitus puellum in Aegyptum
+traduxit, ut illud ex oraculo veteri conveniret5: _Ex Aegypto vocavi
+filium meum._
+
+1. Alii: _mandaverit_. 2. Alibi: _propter_. 3. Josephus de bello jud.
+l. IV. 4. Errat autor; scribit enim hoc Matthaeus 2, 12. 5. Oseae 11, 1
+(Matth. 2, 15).
+
+SALOMO: Oseas propheta hoc loco non futura denunciat, sed res duorum
+annorum millibus ante gestas, quam Christus nasceretur, scilicet
+Israëlem ad avitas majorum sedes Deum arcessere voluisse. Sic enim
+appellatur in sacris litteris: _Primogenitus filius meus Israel_1.
+Quanquam absurdum est, ut praenotionem sequatur res futura, quia
+praedictum sit, sed prospicitur ac praedicitur2, quia futurum est, ut
+Julianus Augustus Galilaeis ac Celsus Christianis saepissime
+objecerunt.
+
+1. Exodi 4, 22. Jerem. 31, 9. 2. Alibi: _praedicatur_.
+
+CURTIUS: Jam pridem haec omnia veterum haereticorum sophismata fregit
+autoritas Augustini, Hieronymi, Theophili, Chrysostomi, Cyrilli, ut
+nulla ratione possit evangelicae veritatis clarissima lux talium
+argutiarum caligine obscurari. At vero1 facilius est, stellam ad reges
+deducendos creari, quam solis et lunae cursum Josuae imperatoris
+arbitrio sisti.
+
+1. Alius: _Et_.
+
+SALOMO: Scriptae quidem veteris Testamenti tabulae certissimae sunt,
+certissima illarum testimonia, non modo Hebraeorum, sed etiam
+Christianorum et Ismaëlitarum summa consensione, sed evangelicis
+libris, quos Hebraei et Ismaëlitae merito rejiciuut, quae fides esse
+potest?1
+
+1. Alibi: _possit_.
+
+224 CORONAEUS: Si evangelica testimonia rejicitis, perinde est, ut si
+principia scientiarum negaretis, sine quibus ne geometris quidem ulla
+demonstratio constabit.
+
+OCTAVIUS: Principia scientiarum seu postulata omnibus omnium sensibus
+patent et animis imperitorum perspicua sunt; sed haec, quae contra
+naturam fiunt, quibusnam principiis niti possunt?1 quanquam
+evangeliorum scriptores tot ac tam multis locis a se ipsis dissident2,
+ut infinitum sit, ea persequi. At quod verum sit, plus uno esse non
+potest, caetera igitur falsa sunt. Sic enim Augustinus: Si scriptura,
+inquit, non continet ineffabilem veritatem et aliqua sui parte falsa
+reperitur, non est in ea certa3 fides, ut ei credatur, sed propter
+falsitatem una sui parte compertam tota suspecta habetur. Quum etiam in
+rebus ac rationibus hominum inter homines distrahendis, tabula4, quae
+una sui parte falsum continet, omnino rejicitur.
+
+1. Alibi: _possint_. 2. Alius: _dissentiant_. 3. Alibi: _certe_. 4.
+Alius: _tabulae ... continent ... rejiciuntur_.
+
+CURTIUS: Tantum abest, ut scriptores evangelici1 dissideant inter se,
+ut ex ipsorum concordia sacrae scripturae veritas eruatur. Si quaeris,
+inquit Ambrosius, quid Matthaeus scripserit? id quod Lucas, Marcus,
+Johannes. Quid Lucas? id quod Marcus, Johannes, Matthaeus. Quid Marcus?
+id quod Johannes, Matthaeus, Lucas. Quid Johannes? id quod Marcus,
+Matthaeus, Lucas, ut nullus tam sui similis sit, quam omnes omnium. Si
+quid est, inquit Augustinus2 quod repugnare videatur, nihil aliud, quam
+mendosum codicem, vel interpretem non satis assecutum, vel quod
+scriptum est, non percipi judico3. Idem Chrysostomi judicium de sacris
+scripturis fuisse videmus. Sed quemadmodum dementes putant, et solem
+geminum et triplices se ostendere Thebas, et imperiti rectos coelestium
+orbium cursus errare arbitrantur, cum tamen ipsi densissima caligine
+obruantur, sic quoque accidit iis, qui a recta via deflexerunt, ut4
+alios aestiment errare.
+
+1. Alii: _scripta evangelica_, vel: _scripturae evangelicae_. 2. Ep. 9
+ad Hieron. hom. 1 in Genes. 3. Alibi: _judicio_. 4. Alibi: _alios
+existiment aberrare_.
+
+OCTAVIUS: Quaenam evangeliorum et novarum tabularum tanta esse potest
+convenientia, quantam esse existimas? Cum Julianus imperator, si qui
+transfuga usurpatur1, nullum majus ad refellendos Christianos
+argumentum haberet, quam quod doceret, libros eorum plenos esse τῶν
+ἀντικειμένων, quam reprehensionem ut effugerent Christiani,
+decreverunt2 evangelia quatuor tantum probare, caetera omnia repudiare.
+Nam ex libro, qui inscribitur orthodoxographia et ex ipsius Originis,
+Epiphanii, Hieronymi, Ambrosii auctoritate colligimus, quindecim
+evangelia sacra, scilicet evangelium secundum Marcum, secundum Paulum,
+secundum Basilidem, secundum Matthaeum, secundum Bartholomaeum,
+secundum Lucam, secundum Thomam, secundum
+225 Nicodemum, secundum Johannem, secundum Matthiam, secundum
+Cerinthum, secundum Hebraeos, secundum Aegyptios, secundum Nazaraeos,
+secundum omnes apostolos. Idem acta S. Andreae3. Si tot evangelia vera
+exstitissent, minime rejicienda fuerunt; sin falsa aut inter se
+discrepantia, quaenam fides his aut illis habeatur? cum omnes hos4
+autores inter divinos, praeter Cerinthum et Basilidem, relatos videamus
+a Christianis? Si mendacii et impietatis convicti, cur pro divis
+coluntur5? Si veraces ac sancti, cur eorum scripta ut falsa6
+rejiciuntur?
+
+1. Alius: _appellatur_. 2. Apud Cyrillum libro contra Galilaeos. 3.
+Apud Epiphanium in l. contra haereticos. 4. Alibi: _hi_. 5. Alibi:
+_colunt_. 6. Desunt alibi haec duo verba.
+
+SENAMUS: Ismaëlitas prudentius in hoc genere sibi consuluisse videmus,
+quam Christianos. Cum enim plures libri lectionum varietate inter se
+discreparent, Calipha quidam1 pontifex, Asiae maximus, coactis in urbe
+Damasco theologis ducentis, sacros libros collegit praeter Alcoranum,
+quibus ducentos camelos onustos fuisse legimus, ex quibus sex theologi
+concordibus sententiis totidem libros in unum volumen collegerunt, quod
+Zuna vocant, unde liber florum selectus est, ac ne quid addi aut adimi
+posset in posterum, caeteros omnes praeter emendatum dejici mandavit in
+lacum Damascenum, capitali poena subjecta, si uspiam alius quam ab
+exemplari vel ab exemplo Archetypi descriptus haberetur. Quo quidem
+arcano stabiliendae religionis haud scio an ullum majus habuerint
+pontifices Agarenorum. Alcorani vero, qui manibus teritur, Merbam
+filium Itha, quem auctorem esse plerique putant, qui etiam dicitur
+Elgah, sententias octoginta2 de Alcorano vero detraxisse, ac totidem
+subjecit. Primus autem ordine3 Homari successor recollegit ac distinxit
+Alcorani4 Azoras, qui propterea Alphurcanus in distinctione dici
+coepit. Ac ne humano consilio conscriptus videretur, Deum Azorae primum
+auctorem ciere et a Gabriele Muhammedi datum et carmine scriptum
+asserere non dubitarunt. Ac ne quid de litteris detraheretur, posteri
+typis excudi sanctissime vetuerunt. Quod edictum tanta severitate
+executum, ut cum mercator quidam civitatis hujus Alcoranum in hac urbe
+excudi et Constantinopolim transvehi curavisset, capitis postulatus
+sit; ac nisi legatus Venetorum, qui cum principe Turcarum societatis
+foedere conjuncti sunt, imperitiam typographi excusavisset, quoniam
+infinitis erroribus scatebat, supplicio capitali addictus fuisset, nec
+tamen aliter evasit, quam libris omnibus exustis et dextra manu
+truncata.
+
+1. Alibi: _quidam_. 2. Alius: _octingenta quinque_. 3. Alibi:
+_ordinis_. 4. Alius: _Alcoranum in_.
+
+FRIDERICUS: Cum igitur Alcoranus ille non sit Muhammedis, cui non
+tantum ab re sua otii erat, ut carmine scriberet leges divinas, sed
+merae fictae fabulae vel potius rhapsodia metrica, id enim proprie vox
+arabica Coran significare dicitur, cur tantae auctoritatis est apud
+Agarenos?
+
+OCTAVIUS: Non video, cur alterius, quam Muhammedis Alcoranus 226 dici
+debeat, quod1 ab erroribus librariorum repurgatus, aut versibus
+scriptus sit, cum veteres fere legislatores omnia versibus scriberent,
+ne quid facile addi aut detrahi posset. Sic enim Draco, Solon,
+Terpander, Decemviri legum ferendarum, qui leges duodecim tabularum
+tulerunt, quas Tullius appellat carmina duodecim, ut ab omnibus etiam
+facilitate majore memoriae commendarentur et cum voluptate canerentur.
+Est enim carmen a canendo dictum. Quin etiam historia primis temporibus
+et physica versibus scribi consueverunt, ut Orphei, Hesiodi, Lini,
+Musaei, Parmenidis, Homeri, Empedoclis, Xenophontis2, Pherecydis,
+Thaletis, Davidis, Sibyllarum, Appollinis dicta versibus continentur ac
+potissinmm divinae laudes. Ac tametsi Moses3 unus ex omnibus
+legislatoribus oratione numeris soluta4 scripserit, ne rerum
+gravissimarum pondera numeris inservirent, cantica tamen omnia
+carminibus usurpavit.
+
+1. Alibi: _qui_. 2. Alibi: _Xenophanis_. 3. Deuter. 33. Exod. 14.
+Psalm. 90, qui est Mosis. 4. Alibi: _orationem numeris solutis_.
+
+CURTIUS: Quia fabulae, quo gratiores sint, versibus scribi solent,
+liceat1 Muhammedi fabulas versibus conscribere et uno tantum volumine
+complecti, ne sibi contrarius unquam2 esse possit, evangelica vero et
+rerum a Christo gestarum fides nec versibus scribi decuit, nec ab uno,
+sed a pluribus. Atque utinam evangelia secundum omnes apostolos et
+eadem evangelia, quae modo commemoravit Octavius: secundum Aegyptios,
+secundum Thomam, cui quod incredulus esset, fidem sensibus ipsis fieri
+oportuit, secundum Nicodemum, secundum Matthiam, secundum Nazaraeos
+exstarent, ut veritas magis ac magis eluceret et eadem omnium, quae
+semper fuit, evangelistarum congruentia perciperetur.
+
+1. Alibi: _libuit_. 2. Alibi: _usquam_.
+
+SALOMO: Si quatuor tantum evangelistarum inter ipsos congruitas
+conciliari nullo modo potest a theologis christianis, quantam fore
+putatis, si quindecim illa, quae dixistis, evangelia exstarent? Nam qui
+harmonias evangeliorum scripserunt1, non minus discrepant, quam voces
+quatuor, quae harmoniam nullam efficerent2, nisi contrariae essent.
+
+1. Calvinus et Gabriel a Puteo in TentamineA. Carolus Molinaeus. 2.
+Alibi: _efficiunt_.
+
+A. Tetrameno.
+
+CURTIUS: Saepe videmus falsa veris tanta similitudine convincta, ut
+nulla sit imperitis assentiendi aut dissentiendi nota, acutius tamen
+intuenti nihil in sacris litteris dissentaneum videbitur.
+
+SALOMO: Veterum quidem instrumenta tabularum1 nihil a se discrepant,
+sed novis tabularum legibus2 ita repugnant, ut raro similia utriusque
+loca reperiantur. Novarum autem tabularum inter ipsas discordia primo
+cuique intuenti facile perspicitur ac, ne singulos singulis conteramus,
+ne unus quidem sibi ipsi convenit de rebus iisdem scribenti aut eandem
+historiam bis 227 repetenti3. Nam Lucas4 Pauli comites attonitos ipsius
+casu stetisse scribit, neminem tamen videntes, sed solam hanc vocem
+audientes: _Ego sum Jesus Nazarenus, quem tu persequeris_5. Idem paulo
+post comites Pauli coruscam lucem vidisse, nullam tamen vocem audivisse
+scribit. Quae loca nulli adhuc interpretum6 conciliari potuerunt.
+
+1. Alii: _Veteris quidem instrumenti tabulae_. 2. Alii: _Novi
+Testamenti libris_. 3. Alibi: _in eadem historia bis repetita_. 4.
+Actorum 9, 7. 22, 6. 5. Actor. 9, 5. 22, 8. 6. Alibi: _interpretes_.
+
+CURTIUS: Actiones apostolorum graeca lingua scriptae sunt, dictionum
+autem φῶς et φωνή i.e. lucis et vocis affinitas efficere potuit, ut
+scriptorum1 incuria, qui ab archetypo descripserant, facile alterum
+alterius loco usurparint, ut veteribus Graecis contigit, Apollinis
+oraculum male interpretantibus, cum lucem h.e. φῶς sibi placere
+diceret, ipsi φὼς dici putarunt ὀξυτόνως i.e. hominem, unde2 mos
+mactandorum hominum apud Graecos dicitur inolevisse.
+
+1. Alius: _scriptoris ... descripserat_. 2. Alibi: _inde_.
+
+SENAMUS: Mirabile mihi videretur, si in tanta scriptorum varietate ac
+sectarum, quanta fuit primordio nascentis reipublicae christianae atque
+adeo in ipsis ecclesiae rudimentis, nihil in apostolorum ac
+discipulorum scriptis dissentaneum reperiretur, cum Epiphanius scribat,
+pontifices catholicos quaeri consuevisse, sacram scripturam ab Arianis1
+depravari, ut2 Tertullianus3 acerbe quaestus est: Arianos contra
+praedicare, ab adversariis omnia evangelia scripta corrumpi. Quin etiam
+Origenes4 Marci evangelium erroris5 coarguere non dubitavit; Origenem
+autem Hieronymus ecclesiarum patriarcham ac lumen appellavit; ac
+Rufinus ipse in apologia Origenis scribit, Apellem et Marcionem jactare
+solitos, quam pluribus erroribus evangelia suo studio ac labore fuisse
+repurgata. Idem Marcio, Johannis apostoli comes et discipulus, actiones
+apostolorum, apocalypsin et epistolas Pauli, paucissimis quibusdam
+exceptis, ut suppositias rejiciebat, ut quidem6 Tertullianus7 scribit.
+
+1. Alii: _Arminianis_. 2. Alibi: _et_. 3. De praescript. 4. Contra
+Celsum. 5. Deest in alio codice. 6. Alibi: _idem_. 7. In libro de
+praescript.
+
+OCTAVIUS: Ob eam causam Ismaëlitae Novum Instrumentum penitus
+repudiant, ut a Christianorum veterum1 sectis plane corruptum. Tametsi
+multa peccantur etiam in historia, ut cum Zachariam filium Barachiae in
+templo caesum dixit Christus2, qui tamen caesus non est, sed Zacharias
+filius Jehojadae, pontifex maximus, qui annos circiter 400 antecessit
+Zachariam prophetam, cujus scripta exstant, qui filius Barachiae,
+filius Iddo appellatur, Haggaei prophetae aequalis3, qui cum Zorobabele
+postliminio Hierosolymam rediit, quo tempore templum nondum restaurari
+coeperat4. Alium quoque Zachariam filium Barachiae profert Jesaias5.
+Hic theologi 228 conflictantur inter se, ut ea concilient, quae
+conciliari non possunt. Clemens Alexandrinus, qui ab aetate Christi
+proxime abfuit, Christum uno tantum anno conciones habuisse tradit.
+Epiphanius Clementem reprehendit ac duos annos concionatum testatur.
+Juniores annos quinque ex evangelicis scriptis enumerant6 a baptismo
+usque7 ad ejus supplicium. Tertullianus et Africanus anno trigesimo
+passum arbitrantur, alii quadragesimo, quos refellit Augustinus.
+Quaecunque autem de coena scripta sunt ab evangelistis, ruinam
+minantur, quoniam evangelistae omnes in eo consentiunt, mortuum fuisse
+Christum feria sexta hora nona, coenam vero paschalem ab eo factam
+feria septima incipiente, post solis occasum, ut semper fieri
+consueverat. Ut omittam, capitale fuisse, vetantibus legislatoribus8,
+aliter facere. Ex quo intelligitur, coenam paschalem Christum non
+fecisse nec si voluisset potuisse, cum die sexto ante solis ortum
+comprehensus ac luce sequente supplicio affectus sit. Nihilominus tamen
+in illo coenae instituendae ritu Christiani summam suae religionis ac
+salutis contineri putant. Item tradunt, Christum primo sabbathorum
+resurrexisse, eundem tamen tres dies totidemque noctes in sepulcro
+jacuisse. Sic theologi christiani non modo singuli a singulis, sed
+etiam omnes ab omnibus dissentiunt. Quos ut conciliaret Paulus
+Burgensis, genere Judaeus, feria quinta coenam paschalem fecisse
+scripsit, contra perspicua evangelistarum scripta. Inde mos inolevit in
+ecclesia Romana, coenam feria quinta recolere. Quae opinio non tantum
+testimonio evangelistarum, sed etiam efficacissimis argumentis
+refutatur a recentioribus9, qui agnum paschalem fecisse10 dicunt eo
+ipso die, quo cruci affixus11 est, anno 1. Olymp. 203. die 4. Aprilis,
+Luna 14. d. 6. Contra Mercator, historiarum ac temporum peritissimus,
+anno 4. Olymp. 202. die 13 Martii, feria 6. Lun. 15. mortuum tradit,
+Lucidus feria 6 Aprilis.
+
+1. Alius: _veteribus_. 2. Matth. 23, 35. 3. Alius: _filium Barachiae
+filii Jojadae appellant, Haggaei prophetae aequalem_. 4. Zach. 1, 1. 7.
+Esrae 5, 1. 6, 14. 5. Errat autor et sine dubio scribere voluit:
+_Esdra_ (Esdrae 8, 17). 6. Alibi: _emunxerunt_. 7. Deest _usque_ alibi.
+8. Alius: _sacratis legibus_. Matth. 26. Marc. 14. Luc. 22. Exod. 12.
+Lev. 13. Num. 25. 9. Jos. Scaliger l. 6 de emend. temporum. 10. Alibi:
+_edisse_. 11. Alius: _crucifixus_.
+
+FRIDERICUS: Syllabarum aucupes et qui singulos apices nimis curiose
+consectantur, temporum ac lectionum infinitam varietatem ubique
+comperiunt. Sed qui lotis manibus et sincera mente accedunt, nihil
+dissentaneum vident. Quanquam quo anno, quo die, qua hora quaeque facta
+sint, nihil ad salutem.
+
+OCTAVIUS: Haec igitur, quae leviora putantur, omittamus. Sed quonam
+modo excusari possit, quod apud Johannem legimus, quo tamen nihil esse
+gravius potest1, non video: _Tres sunt_, inquit2, _in coelo, qui
+testimonium perhibent, Pater, Verbum et Spiritus sanctus, et hi tres
+unum sunt._ Hanc periodum antiquis omnibus exemplaribus interpretes
+gravissimi deesse quaeruntur, subjecta Cyrilli pontificis
+Hierosolymorum3 antiquissimi auctoritate.
+
+1. _possit_. 2. Alibi: _1 Joh. 5, 7_. 3. Alius: _Hierosolymitani_.
+
+229 FRIDERICUS: Desunt sane quibusdam exemplaribus, attamen Hispanus1
+Codex eadem vocibus Graecis continet: Ὅτι τρεῖς εἰσὶν οἱ μαρτυροῦντες
+ἐν τῷ ὀυρανῷ, ὁ πατὴρ, ὁ λόγος καὶ τὸ πνεῦμα, καὶ οὕτοι οἱ τρεῖς ἕν
+εἰσι, quae catholicorum omnium consensu probantur.
+
+1. Alibi: _Hispanicus_.
+
+OCTAVIUS: Quis putet, Cyrillum, Hilarium, Ambrosium, Augustinum,
+Hieronymum ac tam multos pontifices, cum Arianos refellerent, locum
+illum tanti ponderis ac momenti fuisse praetermissuros, cum levissimas
+quasque conjecturas, imo etiam syllabas et apices hujus argumenti
+consectari videamus? At ne Johannes quidem illius epistolae auctor id
+omissurus erat, cum ad evangelii scriptionem non prius accesserit, quam
+Cerinthus et Ebio Jesum nihil praeter hominem fuisse praedicarent, ut
+Epiphanius scribit.
+
+FRIDERICUS: At illud est argumentum maximum, Johannem ea tam perspicue
+scripsisse, ut omnem praeciperet dubitandi occasionem.
+
+SALOMO: Johannes, qui1 caeteros evangeliorum scriptores ut aquila
+dicitur superavisse, cum2 in multis sui oblitus videtur, tum in eo
+maxime, quod Jesum antequam moreretur ita loquentem inducit3: _Nemo
+ascendit in coelum, nisi qui descendit de coelo, filius hominis, qui
+est in4 coelo._ At Jesus nondum in coelum ascenderat (si tamen
+ascendit), cum ne mortuus quidem esset.
+
+1. Alibi: _quidem_. 2. Alius: _tamen_. 3. Joh. 3, 13. 4. Alibi: _de_.
+
+CORONAEUS: Optimus quisque theologus1 sic interpretatur, ut utrique
+naturae simul tribuat, quod neutri seorsim conveniret. Alii duplicem
+ascensum fingunt, unum visibilem, alterum invisibilem, de quo agitur
+hoc loco.
+
+1. Calvinus in harmon.
+
+TORALBA: At neque ascensus in coelum Deo convenit, neque homini.
+
+CURTIUS: Utrique naturae convenit, quod seorsim alteri congruere non
+potest. Atque haec solutio latissime patet ad mirabiles Christi
+actiones, quae nec in hominem solum nec in Deum solum convenire
+possunt.
+
+SALOMO: Idem Johannes Jesum ita loquentem inducit1: _Si testimonium
+perhibeo2 de me, testimonium meum non est verum._ Alibi3 tamen plane
+contrarium affirmat: _Dum si testimonium_, inquit, _perhibeo de me
+ipso, testimonium meum est verum, quia scio, unde veni._ Item de
+Christo scribens4: _Mea doctrina non est mea, sed ejus, qui misit me._
+Cur suam appellat, si alterius est? Nam in eo ipso omnem deitatem5 a se
+abjecisse videtur.
+
+1. Joh. 8, 14. 2. Alibi: _perhiberem_. 3. Joh. 5, 31. 4. Joh. 7, 6. 5.
+Alibi: _divinitatem_.
+
+CURTIUS: Alia fuit oratio Christi ad apostolos, alia fuit ad Scribas et
+Pharisaeos, qui sua dicta criminari consueverant, apud quos nihil aliud
+se quam hominem, i.e, phrasi Hebraea et Graeca τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου
+profitetur, 230 at in coetu apostolonim aperte se Dei filium esse et ab
+eo venisse affirmavit.
+
+SALOMO: Idem Johannes1: _Is super quem videtis spiritum descendere, is
+est baptisatus a spiritu sancto._ At Matthaeus bene ac2 penitus Jesum
+Johanni Baptistae fuisse cognitum scribit his verbis3: _Quin potius abs
+te baptizari debeo._
+
+1. Joh. 1, 33. 2. Deest alibi; loco verborum _bene penitus_ alii
+legunt: _ante_. 3. Matth. 3, 14.
+
+FRIDERICUS: Cognitus quidem erat Jesus ut propheta, non autem ut
+aeternus Dei filius, quia nondum audita Dei vox erat: _Tu es filius
+meus dilectus._
+
+SALOMO: Sed quoniam utriusque1 Johannis mentio incidit, jure mirantur2
+etiam theologi christiani, quamobrem Lucas introduxerit Elisabetham
+colloquentem cum Maria, quasi3 foetum, quem utero gestabat, senserit
+eodem visitationis illius momento, cum tamen ante visitationem natus
+esset Johannes? Hanc absurditatem ut Graeci declinarent, visitationis
+illius diem fastis exemerunt, sed eo die festum colunt venerandae
+vestis Mariae virginis, in plachernis4 Syri vero et Graecos et Latinos
+aberrare praedicant ac propterea visitationis festum diebus septem ante
+Johannis Baptistae et hujus ante Christi natalem diebus septem
+collcoarunt.
+
+1. Alibi: _utrinque_. 2. Alius: _merentur_. 3. Alius: _sicut_. 4.
+Alius: _glachemis_.
+
+CURTIUS: Quasi vero dies feriarum, quas colimus, nondum institutos tam
+curiose veteres consectarentur!
+
+OCTAVIUS: Gravius illud est, quod Johannes scribit1, Christum prius
+afflavisse apostolos spiritu sancto, quam ascenderet in coelum, qui
+tamen obtestatur, spiritum non2 venturum, nisi abiret ad patrem3.
+
+1. Joh. 20, 22. 2. Loco duorum horum verborum alibi legitur: _non
+prius_. 3. Joh. cap. 14 et 15.
+
+FRIDERICUS: Hoc ita scriptum est, ut intelligamus spiritum a patre et
+filio prodire1, contra Graecorum opinionem.
+
+1. Alibi: _procedere_.
+
+SALOMO: Solutiones istas non moror, sed miror apostolos toties ac tam
+saepe labi, cum prophetas testes arcessere consueverunt, ut cum
+Matthaeus scribit, Christum triginta nuramis argenteis divenditum
+fuisse1, ut prophetia Jeremiae2 impleretur: _Appretiaverunt_, inquit,
+_pretium meum triginta argenteis_, quae verba nec apud Jeremiam, nec
+apud ulles scriptores veteris instrumenti reperiuntur. Item, ut Messiam
+Deum3 de ligno suspensum iri docerent, illud ex psalmis corripuerunt4:
+_Dicite in gentibus, regnavit a ligno Deus_, ut quidem Justinus Martyr,
+Lactantius, Augustinus, Cassiodorus, Theodulphus, alii aliorum errorem
+secuti scripserunt, quae verba „a ligno“ Ebraeis, Chaldaicis, Graecis
+ac Latinis interpretationibus veterum deesse videmus, non modo in
+libris5 psalmorum, 231 verum etiam in libris Paraleipomenon. Sic enim
+Ebraica legimus: אִמְרוּ בַגוֹיִם יְהוָֹה מָלָךּ, quae LXXII sic
+reddunt: εἴπατε ἐν τοῖς ἔθνεσιν, ὅτι κύριος ἐβασίλευσε, i.e. dicite in
+gentibus, Deus regnavit. Jam vero miracula stupenda sunt a Johanne6
+descripta, quae a reliquis praetermitti capitale videri possit, ut cum
+milites praetoriani Jesum comprehendere conarentur, sola illius voce
+perterritos ac retrolapsos corruisse. Item Lazari resurrectionem tam
+stupendam solius Johannis7 testimonio niti videmus, cum caeteri
+levissimas etiam febrium curationes denotarint.
+
+1. Matth. 27, 9. 2. Non Jeremiae, sed potius Zach. 11, 13. 3. Alibi:
+_ducem_. 4. Ps. 96 (95), 3 sq. 5. Alibi: _libro_. 6. Joh. 16. 7. Joh.
+11.
+
+CORONAEUS: Nec ab omnibus omnia scribi potuerunt, cum nec omnes
+evangeliographi rebus gestis adesse, nec si affuissent scriptis omnia
+complecti, nec si omnia scriptis mandarent, mundus ea capere potuisset,
+ut Johannes ipse scribit, sed ea quae ab aliis vel omissa, vel
+obscurius dicta erant, recognovit, cum postremus omnium ad scribendum
+accesserit et ab ipsa deitate Christi auspicatus fuerit eo tempore, quo
+Cerinthus et Ebio Χριστὸν εἶναι φίλον ἄνθρωπου praedicarent: Tum,
+inquit Epiphanius, Johannes coepit εὐαγγελίζεσθαι.
+
+SALOMO: Non capio, quae deitas in Christo esse potuerit, nam si post
+baptismum spiritu sancto afflari coepit, ut quidem Lucas1 asseruit,
+quonam modo a daemonibus agitatus est, ut modo supra pinnaculum templi,
+mox in montem altissimum subvectus sit? Consimile est illud, quod
+Johannes tradit, Judam apostolum accepto Christi corpore in coena,
+eodem momento a cacodaemonibus correptum fuisse2. At in eodem homine
+bonus et malus daemon simul stare non potuit. Nam cum Saul a Samuele
+rex est initiatus et unctus, ab angelo beari et afflari coepit. Et
+postquam Dei jussa sprevisset, desertus ab angelo coepit a cacodaemone
+agitari3. Jam vero cur tantum anno trigesimo Christus coepit afflari
+spiritu sancto? Nam ex eo planum est, antea spiritu sancto caruisse,
+quem tamen Deum fuisse affirmant.
+
+1. Luc. 4, 36. 2. Joh. 13, 17. 3. 1 Sam. 12. 14.
+
+CURTIUS: Utrumque stare potest, simul a bono daemone eundem agitari
+posse1 et cacodaemonem eundem exerceri2 posse. Argumento sit, quod
+Jobus, mortalium integerrimus, cum a malo genio torqueretur, non
+propterea tamen a bono genio desertus, sed ad breve tempus facta est
+potestas ejus vexandi Satanae, principi mundi hujus, ut probaretur.
+
+1. Alibi: _fuisse_. 2. Alibi: _excoecari_.
+
+SALOMO: Quid divina potestate alienius, quam Deum agitari a daemone?
+Quid item absurdius aut capitalius, quam appellare Satanam principem
+mundi hujus, ut Jesus loquutus1, vel aëris hujus, ut Paulus2 scribit.
+Hic enim Manichaeorum perniciosissimus3 error, qui Satanam rerum
+elementarium et corporum principem efficere tentarunt. Angeli quidem
+232 provinciarum principes ac urbium custodes et praefecti dicuntur in
+scriptura sacra4, Satan5 vero carnifex eorum et minister.
+
+1. Joh. 14, 30. 16, 33. 2. Ephes. 6, 11. 3. Alibi: _perniciosus_. 4.
+Dan. X., 12. 5. Alii: _Satanas_.
+
+CURTIUS: Quando spiritum sancturu legimus Christum afflavisse post
+baptismum, non eo pertinet, ut eum1 antea ipso caruisse putemus, cum
+ipse Deus esset, sed quia tum maxime virtus divina, quae antea
+humanitatis specie contenta delituerat, foras prodire coepit et
+actionibus plane divinis implicari.
+
+1. Alibi: _illum_.
+
+SALOMO: Si spiritu sancto ita caruisset, ut putatur, cur his verbis
+uteretur: _Spiritus sanctus, cum venerit, docebit vos omnia_1? Ex quo2
+intelligitur, ea quae spiritui sancto nota erant, illi fuisse igota,
+aut ea noluisse3 aut non potuisse carissimos discipulos docere, quae in
+Deum nullo modo convenire possunt.
+
+1. Joh. 14, 26. 2. Alius: _eo_. 3. Alibi: _non voluisse_.
+
+CORONAEUS: At in eo ipso Christi deitas elucet, qui tametsi apostolos
+summa caritate complecteretur, eaque1 doceret, quae pro illorum captu
+percipi poterant; arcana tamen diviniora ac sublimiora, nisi Deus illos
+spiritu suo afflavisset, non magis intelligi2, quam colores sine luce
+videri potuissent. Hoc igitur beneficium distulit post suam in coelum
+ascensionem. Atque illud est, quod rex Salomo eleganti allegoria fingit
+de amica interpellante Amasium, i.e. de mente sapientiae avidissima:
+_Trahe me_, inquit3, _post te et curremus._ Ita Christus non obscure
+aut ambigue, sed aperte dixit: _Nemo venit ad me, nisi pater traxerit
+illum._4
+
+1. Alius: _eosque_. 2. Alibi: _intelligere ... videre_. 3. Cant. 1, 3.
+4. Joh. VI., 44.
+
+SALOMO: Nisi evangelia magna vi distorqueantur, negari nou potest,
+Christum multa ignorasse: _Diem_, inquit ille1, _et horam judicii, ne
+angeli quidem sciunt, sed pater ipse solus_, ac propterea spiritum
+Christi diviniorem coelitus evocandum fuisse. Si Jesus erat ipsissima
+patris aeterni sapientia, qui fleri potuit, ut aliquid ignoraret, cum
+ignorationem theologi ab originis sordibus ac peccatis derivari putent?
+
+1. Matth. 24, 36.
+
+FRIDERICUS: Haec ambiguitas bifariam dilui potest1, scilicet filium
+nescivisse judicii diem, ut evulgaret: aliud enim est nescire negative,
+aliud ignorare privative, ut scholasticis verbis utamur, vel quatenus
+homo nescivit, non quatenus Deus. Quo pertinent illa2: _Proficiebat
+aetate ac sapientia._ Item3 didicit per ea, quae passus est, quae ad
+mentem humanam referuntur. Neque tamen Ambrosii sententia probatur, qua
+secundum carnem scientia et sapientia impleri coepisse scribit.
+
+1. Cyrill. l. 9. Thess. cap. IV. 2. Luc. 2, 44. 3. Hebr. 13.
+
+SALOMO: Fames, sitis, dolor, tristitia, metus, formido, consternatio,
+quibus Christus conflictabatur, corpori et animae inferiori communia
+sunt, quae tametsi aliena a sapienti a forti viro dicantur, humana
+tamen esse1 233 fatemur, quia corporis contagionem quandam cum anima
+inferiore significant. Sed scientia, prudentia, sapientia mentis solius
+propria sunt, quae mens, si divinitati conjuncta fuit, nihil potuit
+ignorare, tametsi affectiones humanas illi tribuunt, ejusmodi, ut
+nullum nisi voluntarium fuerit perpessus, quod quidem si verum esset,
+quorsum diceret: _Anima mea turbata est?_2 Cur item in horto supplicia
+deprecanti sudores sanguinis aqua despersi3 diffluerent? cur in haec
+verba prorumperet4: _Pater! si fieri potest?_ An illa Dei vox est? num
+potius hominis dolore et desperatione fracti? Quid extrema illa
+declamatio5: _Deus meus, Deus meus, ut quid dereliquisti me?_ Nonne6
+satis significant hominis abjectissimi vocem et alium a se Deum
+confitentis?
+
+1. Alibi: _ei_. 2. Matth. 26, 38 sqq. 3. Alibi: _respersi_. 4. Alibi:
+_erumperet_. 5. Matth. 27, 46. 6. Alius: _Num_.
+
+TORALBA: Cum Zeno Eleates et Anaxarchus1, variis uterque temporibus, in
+mortario malleis ferreis tyrannorum jussu tunderentur, magno ac forti
+animo dolores acerbissimos pertulerunt, atque etiam verborum2 majestate
+crudelitates omnes aspernati superaverunt. Quis igitur Christum, quem
+totius3 divinae sapientiae fontem appellant, tam abjecti et fracti
+animi fuisse arbitratur?
+
+1. Diog. Laertius in vitis philosophorum. 2. Alius addit:
+_magnanimitate_. 3. Alibi: _toties_.
+
+SALOMO: Memorabilis est historia septem fratrum Ebraeorum apud Josephum
+περὶ αὐτοκράτορος λογιςμοῦ1, qui Antiochi crudelissimi tyranni jussu
+laceratis artubus cum flammis torquerentur, ne porcorum esu contaminati
+legem divinam violarent, non lacrymas, non suspiria ex intimo pectore
+duxisse aut vultum mutasse feruntur, sed invictum animi robur adversus
+omnia tormenta prae se tulisse.
+
+1. 4 Maccab. 7, 6 sqq. (cf. Euseb. hist. eccles. 3, 10). [N.]
+
+TORALBA: Fuit igitur in Christo metus futurae mortis necessarius, aut
+non fuit metus, quia fingit metuere, qui volens metuit. Si non fuit
+metu mortis perterritus, cum tanto ardore et impetu exclamaret, certe
+metum simulavit, cum esset in ejus potestate, non metuere, non angi,
+non dolere, non mori, non cruciari et simulatione quadam inanes illas
+rogationes effudit, ut pater eum crudelissimo supplicio1 liberaret, cum
+nihil pateretur.
+
+1. Alibi: _cruciatu_.
+
+CORONAEUS: Non simulatione fictus, sed erat verus1 metus, verus
+cruciatus, verus dolor, vera mors, alioquin tot loca scripturae de
+acerbissimis Christi doloribus, morte, cruciatu pro generis humani
+salute falsa fuisse fateremur, quasi nihil hominis habuisset Christus,
+si tum nihil pateretur: _Sed tamen oblatus est_, inquit David, _quia
+voluit._
+
+1. Alibi: _vere_.
+
+CURTIUS: In eo tantum quaestio vertitur, an vero metu conflictaretur,
+an omnino metu vacaret? Metu caruisse putant plerique. Sic enim
+Paulus1: _Cum in diebus carnis suae precationes et supplicia omnes
+funderet ad2 illum, qui a morte servare poterat, cum clamore_ 234
+_valido et lacrymis, exauditus est a metu_. Sic enim illa verba; ἀπὸ
+εὐλαβείας interpretantur3, ex Ebraica phrasi4 et praepositione מִן. Est
+enim epistola hebraice primum scripta.
+
+1. Ebr. V, 7 sq. 2. Alibi: _apud_. 3. Beza in cap. V ad Ebraeos. 4.
+Alius: _voce_.
+
+SALOMO: Certe cruciatum deprecabatur et mortem his verbis1: _Si fieri
+potest, transeat a me calix iste_, i.e. cruciatus et mors ipsa
+cruciatum secuta. Si est exauditus, sine cruciatu et morte supplicium
+evasit, si dolorem sentit ac mortem, non est exauditus.
+
+1. Matth. 26, 39.
+
+OCTAVIUS: Ismaëlitae exauditum fuisse constanter affirmant ac Dei
+bonitate hostium manibus ereptum, ex Alcorani Azora secunda, Simeonem
+vero quendam cruci affixum. In qua sententia legimus Hilarium1,
+Simeonem magum, Celsum, Marcionem, qui fatentur quidem cruci affixum,
+nullos tamen pertulisse dolores. _Habuit Christus_, inquit Hilarius,
+_ad patiendum corpus idoneum, sed non ad dolendum, ut telum, ignem et
+aquam penetrans._ At neque Christiani, neque Ismaëlitae Christum
+probant habuisse corpus ἀλλοειδὲς2 καὶ φανταστικὸν, neque enim verus
+homo fuisset, si spectri corpus impatibile ei fuisset.
+
+1. Lib. 1 et 10 de trinitate. Epiphan. contra haereses. 2. In codicibus
+false: αὐγοειδές.
+
+FREDERICUS: Illud quidem est Mahummedis teterrimi perniciosissimum
+figmentum, scilicet Christum supplicio mortis ereptum, ne homines in
+Christi veri Dei ac hominis morte salutari fiduciam ac spem
+collocarent. Oporteret enim omnia omnium1 sanctorum scripta una littera
+inducere. _Mortuus est_, inquit Paulus2, _propter scelera nostra et
+resurrexit propter justificationem nostram._ Mortalem fuisse quis
+ambigere potest, qui hominem fuisse fateatur? At enim resurgens verum
+corpus recepit. Itaque tum apostolis se contuendum praebens, ut verum
+corpus esse doceret: _Spiritus_, inquit3, _carnem et ossa non habet,
+contrectate, videte loca clavorum et vulnerum cicatrices._
+
+1. Deest alibi. 2. Rom. V, 6. 8. 3. Luc. XXIV, 39.
+
+OCTAVIUS: Celsus is, qui septem libros contra1 Christianos effudit2,
+Christi resurrectionem plane similem dicebat resurrectioni Cleomedis
+Astypalaei, quem ex Apollinis oraculo resurrexisse veteres scripserunt,
+nec postea in sepuloro repertum. Idem Celsus3 valde absurdum sibi
+videri scribit, quod unius meretricis testimonio resurrexisse credatur
+is, qui pridie populis spectantibus in cruce mortuus erat.
+
+1. Alibi: _adversus_. 2. Origenes l. 3 contra Celsum. 3. Orig. c.
+Celsum. Lib. III.
+
+FRIDERICUS: Celsum Epicureum fuisse constat; nulla autem est pietatis
+nota melior, quam ab Epicureis irrideri.
+
+SENAMUS: Si ex utero Christus conclusa vulva prodiit in lucem, ut omnes
+Christiani fatentur, si adversariis illum lapidare cupientibus
+disparuit, ut est apud Johannem capite octavo, si aedibus conclusis in
+coetu discipulorum 235 visus est1 ac saepius hominum obtutum ut Gyges
+effugit, si maria sicco pede calcavit, profecto spectrum fuisse aut
+inane corpus habuisse fatendum est, quia verum corpus sive osseum sive
+aëreum nullam penetrationem admittit.
+
+1. Marc. 16. Luc. 14. Joh. 21.
+
+SALOMO: Demus illud, corpora corporum nullam penetrationem pati,
+videmus tamen angelos veris corporibus assumtis, imo et sortilegos
+transvectos saepius apparuisse ac disparuisse, saepe quoque aquis
+subvectos nullis voraginibus immergi potuisse, ut judicibus omnibus
+compertum est, eos tamen veris corporibus indutos constat. Ita quoque
+Jesum verum corpus habuisse et cruciatus acerbissimos ipsiusque mortis
+duritatem cum dolore pertulisse confitendum est. Sed illud me angit,
+cur mortis et supplicii veniam tam ardenti supplicatione flagitaret is,
+qui si Deus esset, nullo negotio a se impetrare potuisset?
+
+CURTIUS: Ut omnes intelligerent, Christum non modo Deum verum, sed1
+etiam hominem verum esse, nec utramque naturam in eo fuisse confusam.
+
+1. Alibi: _verum_.
+
+OCTAVIUS: Ismaëlitae constanter negant, Christum deitatem sibi
+arrogavisse. _Nec rapinam_, inquit Paulus1, _arbitratus se esse
+aequalem Deo._ Atque ejus rei sempiterna testimonia in evangeliis
+exstare videmus. Cum enim quidam Christum compellaret his verbis2:
+_Magister bone!_ Tum ille: _Cur me_, inquit, _dicis bonum, cum nemo
+bonus sit nisi unus Deus?_ Hic non modo deitatem procul a se rejecit,
+verum3 etiam peccatorem se confitetur. Item, cum rogaretur, cur se Dei
+filium appellaret, reposuit illud4: _Nonne scriptum est: Ego dixi, Dii
+estis et filii excelsi omnes?_ Item illud: _Vado ad patrem meum et ad
+patrem vestrum._ Nec satis habuit, se cum caeteris hominibus eadem
+originis societate conjugare, verum etiam cum caeteris Deum unum
+agnoscere omnium communem, nec modo illud, sed etiam sui reditus causam
+subjiciens. _Quia pater_, inquit5, _major me est._ Quo loco
+Tertullianus contra Praxeam: Pater, inquit, alius est a filio quia
+major. Item illud6: _Haec est vita aeterna, ut cognoscant, te unum Deum
+verum et quem misisti, Jesum Christum._ Hic omnem omnino divinitatem
+exuit, ut acutissimis7 quibusque8 theologis placet. Item9: _Qui in me
+credit, non in me credit, sed in eum, qui misit me._ Item: _Pater, in
+manus tuas commendo spiritum meum._ Item: _Pater, quia hoc
+abscondidisti sapientibus_10. Paulus vero locis omnibus Christum
+appellat dominum, sed a Dei appellatione semper segregans:
+_Benedictus_, inquit,11 _Deus domini nostri Jesu Christi_, et cum de
+236 Christo multa scripsisset ad Timotheum, subjicit haec verba
+adversante particula12: _Regi autem seculorum immortali, invisibili,
+soli Deo honor et gloria!_ Item: _Unus est dominus, unum baptisma, una
+fides, unus Deus_13. Item appellat Christum imaginem Dei14, ut Moses
+initio libri originum hominem ad imaginem Dei conditum scribit: res
+autem ab imagine tota natura differt. Item15: _Deus autem pacis, qui
+reduxit a mortuis dominum nostrum Jesum Christum._ Item16: _Gratia in
+vobis17 augeatur per agnitionem Dei et Jesu domini nostri. Item18: Unus
+est Deus, ex quo omnia, et unus Christus, per quem omnia._ Item19:
+_Sciat omnis ecclesia, quod Christum hunc Jesum facit Deus._ Item: _Qui
+custodiunt mandata Dei et fidem Jesu_20. Vox autem domini nihil aliud
+Ebraeis quam doctorem21, paedagogum ac magistrum significat. Itaque
+Lucianus22, Christianam religionem professus, Christum μέγαν σοφιστὴν
+honoris causa vocat, ut Plato Protagoram.
+
+1. Phil. II, 6. 2. Marc. X, 17. Lucae XVIII, 18. 3. Alibi: _veram_. 4.
+Joh. 10, 34 sq. 5. Joh. 14, 28. 6. Joh. XVII, 3. 7. Calvinus; Cap. XX
+Joh. 8. Alibi: _quibusdam_. 9. Joh. 12, 44. 10. Matth. 11, 27. 11. 2
+Cor. 1, 3. 12. Timoth. 6, 15 sq. 13. Eph. 4, 5. 14. Col. 1, 15. 15. 1
+Petri 1, 2. 16. 2 Petri 3, 18. 17. Alibi: _nobis_. 18. 1 Corinth. 8, 6.
+19. Ephes. 3, 10. 20. Apocal. 14, 12. 21. רַב, רַבִּי, רַבוּנִי. 22. In
+Peregrino.
+
+CURTIUS: Quid mirum, si Lucianus Atheorum ter1 maximus Christo, quem
+turpiter ac impie ejuraverat, deitatem eripere conatur? Qui autem
+Christum a Paulo2 Dominum tantum, non etiam Deum, appellari ajunt,
+illud opinor non legerunt: Ex Judaeis est Christus, quantum quidem ad
+carnem, qui est in omnibus Deus laudandus.
+
+1. Alius: _derisor_. 2. Rom. 9, 3.
+
+OCTAVIUS: Haec verba antiquis exemplaribus defuisse testantur Cyrilli
+et Epiphanii scripta, ut illud: Petra autem erat Christus; et infinita
+prope loca, quorum partem maximam Epiphanius denotavit. Sed qui fieri
+posset, ut qui sit Deus, alteri sapientiam, sanctitatem acceptam ferat:
+_Pater_, inquit, _clarifica filium!_1
+
+1. Matth. XX. Marc. X. Joh. V.
+
+FRIDERICUS: Bona fide, Octavi, caetera subjungere oportet: clarifica
+filium claritate, quam habuit prius quam mundus hic fieret! Quis autem
+exstitit prius quam mundus hic fieret, nisi Deus ipse? Hoc igitur loco
+superiora facile diluuntur, quae tamen veteres ad personarum
+distinctionem traxerunt.
+
+OCTAVIUS: Sed juniores theologi veteram dicta refutant, cujusmodi est
+illud: principium qui et loquor vobis; quod veteres ad deitatem referri
+putant oportere. Et illa Jesaiae verba: _generationem ejus quis
+enarrabit?_1 Quae veteres ad deitatem pertinere tradunt. Apertioribus,
+inquit Calvinus2, scripturae locis contentos esse oportuit, ne se
+Judaeis deridendos praeberent. Exceptio enim erat in promtu, prophetam
+de Christo non cogitasse. Idem, quod Petri concionem refellit, qui haec
+verba3: 237 _Excitabit Deus vobis prophetam de fratribus vestris, mei
+similem, ipsum audite_, ad Christum pertinere diceret, qui cum Petrus
+Christum. Mosi similem fuisse praedicat, illi eripit deitatem.
+Muhammedes vero legislator Deum ita loquentem inducit, Azora tertia: O
+Jesu Mariae fili, tu persuades hominibus, ut Dei loco te matremque tuam
+Deos habeant ac venerentur. Ad haec Jesus ita respondit: Absit a me,
+Deum esse mentiar, tu scis, me hominibus semper suasisse, ut te Deum
+meum et suum adorent.
+
+1. Jesaiae cap. 53, 8. 2. Calvinus in Joh. 5 et 8. 3. Deuteron. 18, 15.
+Act. 3, 23.
+
+FRIDERICUS: Aliud est, eripere Christo deitatem, aliud negare, Christum
+se pro Deo gessisse. Publice quidem Dei appellationem rejecit, apud
+suos autem quis et qualis esset aperte declaravit, sic tamen ut divinae
+illius majestatis decus humana imbecillitate ac specie vetaret. Sed cum
+multa de Christi deitate occurrant, tum vero duo gravissima ipsius Dei
+patris de coelo testificantis oracula exstant1: _Hic est filius meus
+dilectus, in quo mihi complacuit, ipsum audite!_ Item illud2: _Et
+clarificavi et clarificabo._ Item illud Thomae clara voce confitentis3:
+_Dominus meus et Deus meus!_ Nam utrumque in Christi persona conjunxit;
+quanquam testimonio Johannis ipsius, qui4 ab intimo Christi pectore
+divinam sapientiam expressit, nullum clarius esse potest. Sic enim5
+auspicatur spiritus sanctus illud evangelium6: _In principio erat
+verbum et verbum erat apud Deum et Deus erat verbum._
+
+1. Matth. 3, 17 et 17, 5. 2. Joh. 12, 28. 3. Joh. 20, 28. 4.
+Desiderantur haec octo sequentia verba in uno codice. 5. Alius: _etiam
+de Christo Jesu_. 6. Joh. 1, 1 sqq.
+
+SALOMO: Tametsi ecclesia nihilo plus et certe minus apud nos ponderis
+habeat, quam apud Israëlitas, nihilominus ea quae Christiani firmissima
+putant divinitatis Christi fundamenta veteribus exemplaribus deesse
+videmus. Nam Epiphanius haec verba1: _Audita est vox de coelo: tu es
+filius meus_ etc., Marcionis archetypo deesse scribit, et illud2: _In
+Christi morte sol obscuratus est_; item illud3: _hodie mecum eris in
+paradiso_; item illud4: _Petra erat Christus_; et illud: _finis legis
+Christus, in salutem omni credenti_5; item illud: _Quaeritis viventem,
+resurrexit a mortuis et totum resurrectionis caput_6. Item illud7: _Ut
+sciatis, quod filius hominis potestatem habeat dimittendi peccata._
+Quid, ducenta circiter loca commemorem, quae Marcionis exemplari
+defuisse Epiphanius denotavit8.
+
+1. Matth. 3, 17. 17, 5. 2. Matth. 24, 29. 3. Luc. 23, 43. Caeterum
+desunt haec verba in uno codice. 4. 1 Corinth. 10, 4. (cf. Exod. 17, 6.
+Psalm. 78, 15 sq. 105, 41. Jesaiae 48, 21. Sapient. 11, 4). 5. Rom. 10,
+4. 6. Coloss. 2, 16. 7. Matth. 9, 6. 8. Alibi: _notavit_.
+
+CURTIUS: Si quid a Marcione haeresiarcha detruncatum, si quid ab
+Arianis detractum, addictum, mutatum, inversum, perversum, an propterea
+fides evangelicis scriptis deroganda venit? Nam ex eo maxime Christi
+deitas colligitur, inquit Theophylactus1, quod peccantibus ignovit, cum
+solius Dei sit proprium, crimen abolere.
+
+1. Alius: _Theophilus_. (Theophylactus in cap. 1. Luc. Cypriani serm.
+de laps.)
+
+238 SALOMO: Illud quidem assentior, atque ita Dei propium esse, ut ne
+angelis quidem tanta sit ab Immortali tributa potestas, ut Rabbi Joseph
+notavit. De omnibus autem impietatis generibus, quae multa sunt, nullum
+detestabilius est, quam homini ab homine illud ignosci, quod in Deum
+peccatur1.
+
+1. Psalm. 130, 4.
+
+CURTIUS: At nihil saepius in sacris litteris occurrit, quam illa
+formula Christi in curatione languentium: _Remittuntur tibi peccata
+tua_1. Et cujus est, mundum judicare, nisi Dei solius proprium? At
+Christo mundi judicium datum esse constat. Quis igitur de illius
+deitate dubitare possit? Quae cum ita sint et cum omnia non modo
+argumenta, sed etiam argutiarum sophismata, divinis oraculis facillime
+diluantur, constanti ac stabili assensione Christi, veri Dei et
+hominis, divinitatem tot ac tam multis seculis confirmatam, sic
+teneamus oportet, ut nunquam nos a suscepta fide divelli patiamur.
+
+1. Matth. 9, 2.
+
+CORONAEUS: Rectissime tu quidem, Curti, sed non satis est docuisse1,
+Christum verum Deum et hominem esse, ut nobis persuasum est, nisi
+intelligamus, quae qualisque sit unio utriusque naturae, quod sequenti
+disputationi relinquitur nobis asserendum.
+
+1. Alibi: _non satis docuisti_.
+
+Quibus dictis singuli, peracta solita1 gratiarum actione, discesserunt.
+
+1. Alius: _cum solita_.
+
+
+
+
+LIBER SEXTUS.
+
+
+Die consequenti tardius solito convenerant, quoniam dies erat Veneris
+jejunio sancta, qua non nisi semel cibum capiebat Coronaei domus. Qui
+tametsi frugalissime viveret propter jejunium, diutius tamen aliquanto
+prandium protraxerat, ut mihi1 tragoediam coeptam perlegere licuerit ad
+extremum, quo Muphtes2, maximus sacrorum antistes ac divini juris
+interpres, pro trium principum caede veniam a Deo precatus expiavit. Et
+cum laudatorio Davidis cantico simul Deo gratias egissent, ut
+consueverant: Vos, inquit CORONAEUS, lautioribus ferculis excepissem,
+si per leges pontificias carnibus vesci licuisset.
+
+1. Alibi: _nisi_. 2. Alius: _Mystes_.
+
+239 SENAMUS: Nunquam jucundius epulari soleo, quam jejuniorum diebus,
+quibus exquisita fercula piscium nobis apponuntur ac poenitentia
+scelerum vescimur cibis, quibus olim reges summa voluptate fruebantur
+i.e. piscibus, cum nulla prope carnium fercula principum mensis
+apponerentur, nisi quis forsan turdos aut lepusculos intulisset, aut
+aprum grandiorem delicatissimis avibus1 plenum, quem equum Trojanum et
+ἐχεδώρον2 appellabant3. Et certe Augustus Caligula, ut natalia ineunte
+imperio magnifice celebraret, totum mare mediterraneum expiscari
+jussit, ut piscium optimorum lactes in urbem inveherentur ac praecipue
+mulli, rhombi, muraenae, siluri, qui mensis cum triumpho apponi
+solebant.
+
+1. Alius false: _civibus_, id quod sine sensu est. 2. Alii: ἀσχεδῶρον.
+3. Athenaeus, l. V. deipnos.
+
+OCTAVIUS: Sunt ista insanientis libidinis argumenta. Quae cum M. Cato
+Censorinus multis ante saeculis prospiceret, eam civitatem1 diutius
+stare posse negabat, in qua pisces bove carius emerentur. Nam veteres
+gregibus et armentis epulas parabant, iis etiam sacra faciebant, nulla
+enim fere piscium sacrificia reperiuntur.
+
+1. Alius: _eam aviditatem_.
+
+CURTIUS: Antiqui ea Diis offerebant, quibus affluebant, ac potissimum
+porrigebant molas, i.e., ut scribit Homerus, ex hordeo, sale et aqua
+confectas, unde1 vox immolandi. Postea porcos caeterasque pecudes
+sacrificare licuit, rarius aves. Accolae maritimi, nautae, piscatores
+maximum quemque thynnum Neptuno mactabant, ut scribit Athenaeus, qui
+mullum Dianae, cytharum Apollini, phocas Mercurio, apros Veneri,
+pompilum2 Marti sacros fuisse scribit. Sed eo processit amentiae3
+Caligula, ut sibi quasi Deo phasianos, rhinocerotas4 et pavones mactari
+juberet.
+
+1. Alibi: _quae_. 2. Piscem quemdam maritimum, quem alibi appellant
+nautilum. Plinii hist. natur. 32, 54. 9, 20 et 47. 3. Alibi:
+_dementiae_. 4. In codicibus: _phaerincopteros_.
+
+TORALBA: Si praestantissimum immortali Deo quoque gratissimum, et quo
+praestantius, eo gratius est donum. Profecto nihil piscium sacrificio
+inter animantia1 gratius debet videri, si puritatem sive2 sanctitatem
+animantis illius, seu morbis omnibus vacua corpora sive vitae
+diuturnitatem spectes, qua caeteris longe praestare mihi videtur.
+
+1. Addit alius codex: _bruta_. 2. Alibi: i.e.
+
+FRIDERICUS: Ego quidem pisces caeteris animantibus puriores esse duco,
+tum quia in elemento purissimo vivunt, tum etiam quod maris puritate
+sordes omnes non modo corporum, sed etiam animorum elui atque expiari
+putantur. Sed quod vitam terrestribus diuturniorem aquatilia ducant,
+vix est, ut mihi persuaderi possit, cum Elephantos centum annos supra
+viginti vivere consuesse proditum sit de Juba rege, rerum naturalium
+acerrimo venatore.
+
+OCTAVIUS: Immo vero Apollonius Tyanaeus elephantum in India vidit, ut
+est apud Philostratum1, qui ab Alexandro Magno ad sua 240 usque tempora
+vitae trecentos annos superarat2. Quod Aristotelis opinioni quodammodo
+congruit; is enim tradit, nullum animal homine vivacius esse post
+elephantum.
+
+1. Lib. 7, in vita Apollonii Tyanaei. 2. Alibi: _superabat_.
+
+FRIDERICUS: Certe vivacissimum esse animalium hominem, ex sacris
+litteris constat, scilicet primos illos humani generis creatores
+nongentos amplius annos vixisse ac nonnullos proxime ad annum
+millesimum accessisse.
+
+SENAMUS: Quid est igitur, quam ob rem diuturna vita tam brevi
+curriculo1 conclusa sit, ut etiamnum Moses2, qui libros originum et
+vitas diuturniores litteris mandavit, conqueratur, hominem robustiorum
+vitam vix ac ne vix quidem octogesimum annum superare.
+
+1. Alibi: _circulo_. 2. Ps. 90, qui est Mosi tributus.
+
+FRIDERICUS1: Scio plerisque Epicuraeis2 libros originum incredibiles
+videri et ea potissimum, quae de hominum diuturna vita prodita fuere.
+At Josephus, antiquitatum interpres optimus3, ut ea, quae Moses
+scripserat, confirmaret, duodecim historias ab omnibus fere populis
+summae antiquitatis ac auctoritatis testes arcessere non dubitavit,
+scilicet Berosum Chaldaeum, Mochum, Hestiaeum, Hieronymum Aegyptium,
+Nicolaum Damascenum, Homerum, Hesiodum, Hecataeum, Hellanicum, Ephorum,
+Theopompum, Acesilaum4, Xenophontem, qui homines aliquot non modo
+quadringentos et sexcentos annos, sed et nongentos excessisse
+prodiderunt. Quin etiam majorum5 nostrorum aetate historicis
+nobilitatus est Miles, qui quod annos 369 explevisset, Johannes de
+Temporibus usurpatur6. At nostra aetate, i.e. 1519, Franciscus
+Aluaresius7 in Aethiopicis scripsit, Marcum Abnuam8 pontificem maximum
+Abyssiniorum, anno centesimo quinquagesimo aetatis nondum senium prae
+se tulisse. Ex quo intelligitur, eos aberrare, qui longissimam hominis
+vitam post aquarum eluviones centum ac viginti circumscriptam fuisse
+putant, cum id tempus9 hominum generi ad poenitentiam ante diluvia Dei
+concessu data esset10.
+
+1. Alius: SALOMO. 2. Alibi: _Epicuraeorum_. 3. Antiq. lib. IV., 5. 4.
+Alius: _Acasiceum_. 5. Alii: _majori_. 6. Alibi: _vocatur_. 7. Alius:
+_Mauretius_. 8. Alibi: _Albanum_, vel: _Atanam_. 9. Alibi: _id_. 10.
+Genes. 6, 3 sqq.
+
+SALOMO: Illud philosophis constat inter ipsos, non modo certum vitae
+tempus omni animantium generi ab ipso conditore circumscriptum fuisse,
+verum etiam singulorum hominum annos, menses, dies, horas, momenta
+definita esse1, quae tum virtutibus augeri, tum etiam flagitiis
+circumcidi sacra oracula declarant, sive in hoc cadaveris gurgustio,
+sive cadaveribus erepti. Sic tamen interpretor, ut hominis spirantis
+vita non excedat annos 969, quoniam Methusala is, qui vitam mortalium
+omnium longissime protraxit, non diutius vixit2.
+
+1. Deuter. 6. 3. Regum 3. Josuae 14. 21. 29. Psalm. 14. 60. 72 et 108.
+Proverb. 6. 15. 28. 2. Alibi: _ulterius non vixerit_.
+
+TORALBA: Vitam hanc diuturnam non naturae vi, sed procuratione 241
+divina primis hominibus tributam fuisse existimo, ad artes et scientias
+constituendas ac praesertim ad coelestium motuum cognitionem.
+
+CURTIUS: Principio quidem ad generis humani propagationem potius, quam
+ad scientiarum et artium investigationem, hominibus vitam diuturnam
+opinor fuisse concessam, postea vero, cum1 longe lateque dissipatum est
+hominum genus, vita brevius contracta est, alioqui terrarum orbis,
+quantus est, populorum vim capere nullo modo potuisset. Sic autem
+natura comparatum est, ut frequentissimi sint partus eorum animantium,
+quorum vita brevior est, et rari foetus eorum, quibus vita fruenda
+diutius conceditur. Videmus enim biennio vitam polyporum definiri, quo
+genere piscium est nullum foecundius. Item lepores, quorum vita septimo
+anno circumscribitur, terrestrium omnium foecundissimi sunt.
+
+1. Alibi: _quam_.
+
+TORALBA: Haec partim vera, partim in conjectura posita sunt. Neque
+enim, opinor, foecunditas leporibus aut polypis tanta1 tributa est,
+quod illis breve curriculum vitae concederetur, sed summa Dei
+procuratione, ut alteri voracium piscium2 alimentis3, alteri
+terrestrium belluarum et hominum venationi et pabulo sufficerent.
+Foecunditatem enim et profusionem seminis sequitur vitae brevitas.
+Rapaces autem alites ac belluas terrestres ac maritimas4 infoecundas
+esse videmus, quae tamen caeteras vitae diuturnitate vincunt, maxime
+tamen aquatiles, neque enim immanis illa balaenarum [ac justi ceti]5
+vastitas, quae interdum est octo jugerum, usque eo excresceret, nisi
+plurium seculorum spatio. Nam Juba Rex in commentariis ad Augustum
+scribit6, balaenam captam tantae magnitudinis, ut trecentos pedes
+latitudinis et sexcentos longitudinis haberet. Nullum autem longaevae
+vitae7 argumentum majus est, quam quod pisces nullis omnino morbis
+corripiantur, praesertim marini.
+
+1. Alibi: _ita_. 2. Alibi: _avium_. 3. Alius: _alimento_. 4. Alibi:
+_marinas_. 5. Desunt haec verba in uno codice; alii legunt: _ac
+mysticeti_. 6. Relatum apud Plinium ex Jubae commentariis l. 32, 1 et
+9, 3. 7. Alius: _longitudinis vitae_.
+
+FRIDERICUS: Certe quidem Fridericus II. imperator Germanus piscem
+Lucium in lacum Helpruntium1 injici curavit2, innexo prius branchiis
+annulo aetatis indice, qui captus est anno 1497, i.e. anno post 267,
+quam in lacum justa magnitudine injectus erat, ea3 tamen vivacissimum
+constabat ac diutius victurum, nisi violenta morte praereptus esset4.
+Ac nostra aetate Cyprini ab avorum memoria usque ad nepotes centum
+viginti annos amplius superarunt. Ut omittam, quod Seneca5 scribit,
+piscem Apolliona6 anno sexagesimo postquam in piscinam grandis illatus
+fuerat exspirasse, duobus ejusdem aetatis superstitibus. Ex quo
+intelligitur7, belluas marinas in aqua salsa puriore et salubriore
+largissimam omnium animantium 242 vitam protrahere. Nec invitus ab
+Aristotelis8 et Theophrasti opinione discedam, quippe qui scripserunt,
+aquatilium quam terrestrium et volatilium vitam esse breviorem.
+
+1. Alibi: _Heilbrunnium_. 2. Munsterus in descript. Gall. de aequalit.
+et Conr. Gesnerus cap. de Lucio. 3. Alibi: _eum_. 4. Alibi: _fuisset_.
+5. Lib. de long. vit. cp. II. 6. Alibi: _Apolloniam_. 7. Alius:
+_intelligo_. 8. Lib. IV cp. 14 de caus. plantar.
+
+TORALBA: Invideo tantam mercedem Aristoteli, quantam ab Alexandro Magno
+accepisse dicitur, i.e. octingenta talenta, ut in re tam perspicua tam
+graviter peccaret.
+
+CORONAEUS: Facit igitur et1 vitae longitudo et explorata valetudo
+piscium, ut alimentis hominum utiliores quam animantia terrestria
+videantur, sed ex his solidiora sunt, quam ex illis alimenta: quae
+ratio fecit, opinor, ut Romani pontifices ciborum delectum et ad victus
+puritatem et ad libidines coërcendas, suis decretis adhiberent,
+jejuniorum diebus et eo potissimum die quo Christus cruci affixus est,
+ut ἀπὸ τῶν ἐμψύχῶν sive terrestrium sive volatilium abstineamus; qui
+religiosiores, etiam a piscibus et somno abstinent, quidam vero horas
+viginti quatuor uno pede nituntur, coelum intuentes; qui
+religiosissimi, non modo abstinent ab his quae diximus, sed etiam collo
+tenus in aquis diem jejunii peragunt, ut accuratius vigilando somnus
+coërceatur. Idem2 Aethiopibus Christianis consuetum esse, Franciscus
+Alvaresius3 scribit, ac potissimum die sexto expiationis,
+προπαρασκεῦης.
+
+1. Alibi: _ea_. 2. Alibi: _Id enim_, vel: _Id etiam_. 3. In
+Aethiopicis.
+
+SENAMUS: Jejunium die sexto Christiani commodius, quam Ismaëlitae, qui
+eundem diem solenni festivitate colunt, cum tamen eo die Muhammedes ab
+hostibus graviter vulneratus sit ac fugatus; melius etiam Christiani,
+qui solennia festa colunt eodem die, quo Christus a morte dicitur
+resurrexisse.
+
+CURTIUS: Primordio nascentis ecclesiae Christiani die resurrectionis
+jejunare consueverunt: die Paschae, inquit Tertullianus, quo publica
+jejunii religio est, merito deponis osculum pacis; postea tamen eo die
+jejunium vetitum est.
+
+SALOMO: Si de generis humani libertate ac salute laetandum omnibus est,
+profecto Christianis exultandum esset eo ipso die, quo libertatem
+animorum ac salutem sibi partam confidunt. Sic enim divina lege
+cavetur1, ut diem illum, quo primogenita omnium animantium caesa sunt
+in universa Aegypto propter Israelitas, et eorum greges, festivis agri
+paschalis epulis jucundissime coleremus, quoniam cladi superstites
+durissima Aegyptiorum servitute liberati sumus. Nullum autem jejunium
+nobis imperatur praeterquam die decimo mensis septimi, ad exsecrationem
+et expiationem nefandi sceleris, quo majores nostri vitulum ad colendum
+sibi conflassent. Illud autem jejunium auspicamur a vespera ad vesperam
+consequentis, quo nec cibum nec potum capere, nec in cubilibus2 jacere,
+nec ullum opus moliri, nec ullis negotiis implicari licet, sed
+peccatorum poenitere, deinde corpore et vultu 243 terram contegente3
+apud Deum misericordem de peccatis confiteri ac nos ipsos affligere
+jubemur. Est enim vox Ebraica תענית (Thaanith) nihil aliud, quam
+afflictio et moestitia. Praeter jejunium illud legitimum expiationis
+indicta sunt jejunia viginti quinque, partim propter occasus illustrium
+prophetarum Mosis, Aaronis, Josuae4, Samuelis, partim propter excidium
+urbis et populi defectionem, quae in libello Tahamith explicantur. Non
+desunt, qui Mosis et Eliae exemplo quadraginta diebus5 jejunant.
+Sanctissimi totum vitae tempus, praeter Sabbatha et Novilunia solennia,
+semel tantum interdiu cibantur, ut de Juditha legimus6.
+
+1. Alibi: _cautum_. 2. Alibi: _cubili_. 3. Alibi: _conspiciente_. 4.
+Addunt alii: _Mariae_. 5. Alibi: _dies_. 6. Judith 5.
+
+CURTIUS: Origenes contra Celsum1 scribit, veteres Christianos quarta
+sextaque die jejunia coluisse, sabbathis vero ac dominicis illud non
+licuisse.
+
+1. Libro V.
+
+OCTAVIUS: Ismaëlitae dictum Empedoclis usurpare consueverunt, scilicet
+a vitiis jejunandum, i.e. νηστεύσαι κακότητος, summa tamen religione
+colunt jejunia Elmeidi, menstrua paschalia jejunia nec nisi post
+occasum solis cibantur. Sunt tamen qui singulis mensibus tria jejunia
+sibi indicunt, sub luna tredecim, quatuordecim, quindecim, quos ipsi
+candidos vocant, quod his diebus luna, copioso lumine aucta, reddit
+animantium corpora multum vegetiora et ad jejunium aptiora. Eadem fere
+ciborum religio, quae Judaeis, nam utrique ab esu sanguinis et suillae
+carnis sibi temperant, ut lex divina jubet.
+
+FRIDERICUS: Multa multis religiosa sunt, quae aliis valde profana aut
+impia aut superstitiosa judicantur. Nam Judaei et Ismaëlitae aeque ac
+veteres pagani velato capite sacra faciunt, ut illa significant:
+
+Purpureo velare comas adopertus amictu1.
+
+Quin etiam religiosum erat flaminibus, aperto capite sub Dio versari;
+ut Saturnus, quia velatus erat, nudo vertice colebatur, Christus1
+tamen2 aperto capite precatur.
+
+1. Virg. Aen. III. 405. 2. Alii: _Christiani ... precantur_. 3. Alibi:
+_tantum_, vel: _autem_.
+
+SALOMO: Sabaeorum quidem1 et Arabum foeminae nudatis corporibus choreas
+agitabant, oriente sole, ut illi gratularentur, et qui sacra faciebant
+Bahali Peori, impudenter pudenda revelabant, quo idolo nullum
+detestabilius divina lege execratur, qua quidem lege pontifex
+sacrificans caput velare jubetur2.
+
+1. Rabbi Moses Rambam l. 1. 2. Levit. 20, 10.
+
+OCTAVIUS: Mos hic omnium populorum, qui religiosius colebant, communis
+erat; nam Prusias Bithyniae rex, operto capite adoratis Curiae
+liminibus divinos senatui honores dicitur exhibuisse. Item1 Lucius
+nescio quis adulator Caligulam, qui se Deum ferebat, adoraturus capite
+obvelato canis in modum circumvolutus, ad pedes principis procidebat.
+
+1. Alibi: _Ita_.
+
+SALOMO: Quid Moses? Audita primum Dei voce, non modo verticem, 244 sed
+vultum quoque operuit, quia verebatur, inquit scriptura sacra, Deum
+intueri. Item Helias cum Dei vocem audisset in eodem monte, quo Moses,
+pallio caput ac vultum obtexit.
+
+CURTIUS: Saepe1 contrariis itineribus eodem pervenitur. Nam ut Asiae
+populis principem intueri nefas habetur et ab ejus conspectu
+discedentem retrocedere oportet, ne illi terga obvertantur, ac velato
+capite alloqui aspectu in terram demisso: ita quoque flagitiosum est in
+Europa, praesente principe2 capita velare, quin etiam ad edicta regis
+Abyssiniorum non modo caput aperire, sed etiam corpus usque ad pudenda
+nudare necesse est. Olim saltatio in sacris faciendis omnium fere
+populorum communis erat, quae nusquam terrarum nunc usurpatur3. Et
+quemadmodum capitale esset apud Genevates et Helvetios in templo
+saltare, quod religiosissime fiebat apud Judaeos; sic enim Davidem
+legimus, cum arcam deduceret, accepta lyra saltasse aliquanto altius4,
+quam uxori Michalae decorum videretur, ac si quis ullum munus altaribus
+sacris oblaturus veniret, hunc alacri gestu saltare mos erat5.
+
+1. Alibi: _Saepius_. 2. Alibi: _pontifice_. 3. Franc. Alvaresius in
+Aethiopicis. 4. 2 Reg. 6, 14 seqq. 5. Rabbi Kimchi in Ps. 42.
+
+SENAMUS: Saltationes et choreas sacris omnium populorum solennes fuisse
+constat. Nec tantum Salii sacerdotes Martis a saliendo dicti sunt, sed
+etiam Jovis ipsius ludis praesultor ad numerum et modum choream.
+agebat1. Et cum senatori cuidam Jupiter in somniis visus esset, qui
+ludos instaurari juberet2, quod praesultor indocte saltaret3, deque ea
+re ter admonitus neglexisset, duorum filiorum morte perterritus senatui
+rem aperuit, qui ludos instaurari jussit. Ex quo etiam planum fit, quod
+ante diximus, etiam paganorum sacra negligentius peracta immortali Deo
+displicuisse, omissa clades et excidia populis invexisse.
+
+1. Plutarchus in Nicia et Alcibiade. 2. Valerius Maximus, Livius,
+Plutarchus, Dionysius Halicarnasseus. 3. Alibi: _saltarat_.
+
+CORONAEUS: Existimo nostros bufones, qui clypeis et gladiis nudi
+saltant, Salios veterum1 omnino imitari vel etiam saltatorem illum, qui
+quod bovem Jovi2 apud Athenienses mactaret3, βουφόνος dicebatur.
+
+1. Alibi: _veteres_. 2. Alii addunt: _Bulaeo_, vel: _Poleo_, vel:
+_potentissimo_. 3. Alibi: _mactarat_.
+
+CURTIUS: Christiani primum nascente ecclesia saltationes sacras
+intermiserunt, ut scribit Justinus Martyr1, quippe qui cogebantur
+nocturna sacra metu suppliciorum obire. Sed Constantino Magno
+dominante, sublato metu, choreas frequentes et choros2 agere coeperunt,
+qui mos nondum ab ecclesia Romana plane desertus est. Nam quae
+processiones ab ipsis appellabantur, saltando fiebant, non ambulando.
+Nec ita pridem cantores duo, qui3 canticum in medio choro incipiunt, ab
+occasu ad ortum, deinde ab ortu in occasum saltabant, tum utrique in
+medio choro, alter quidem Austrum, alter Aquilonem spectans, aliquamdiu
+immoti stabant. Quae ratio fuit4 245 a citharoedo in sacris ludis
+antiquitus observata, ut coelestium orbium ac Deorum in coelis choreas
+agentium motus ipsiusque Terrae matris Deorum stationem imitarentur.
+Illud tamen singulare fuit in Christianis, quod cantores duo in choro,
+ne Diis infernis aut idolis gratulari saltatione viderentur, ut5
+pagani, dextram in coelum attollebant, et quia molestum erat diutius
+elatam dextram habere, baculos argenteos, qui in manum argenteam
+desinebant, gestare coeperunt, ac summis pedum digitis modestius niti,
+ut modestius saltarent. Sed cum imperitis hujusmodi6 sacerdotia ac
+munera quaestuose tribuissent, non amplius saltare, sed deambulare
+coeperunt, inde proverbium de ignaris, qui7 nec canere didicerint8 nec
+saltare. Ita paulatim ambulationes pro saltationibus desertis ab
+ecclesia Romana susceptas videmus.
+
+1. Ad orthodox. qu. 7. 2. Desunt alibi duo haec verba. 3. Alius:
+_quod_. 4. Scholiastes Pindari. 5. Alibi: _aut_. 6. Alius: _hujus
+mundi_. 7. Alibi: _quod_. 8. Alius: _didicerant_.
+
+SALOMO: Moderata saltatio in laudibus divinis efficacissima semper
+nobis visa est, illud enim psaltes lyricus voluit, cum ipse coram Deo
+caneret ac saltaret: _Colite Deum cum timore, exsultate ei cum1
+tremore!_2 Est enim exsultare altius saltare, quia fleri non potest, ut
+qui saltat ac gestit3 animi quadam alacritate erga res divinas, ut non
+etiam ardentissimo Dei amore in eum rapiatur, mente vero tristi Deum
+laudare nefas est. Itaque pontifex Aaron, repentina adhuc filiorum
+morte saucius, sacrum convivium obire recusavit, cum diceret4: _Quomodo
+gratus essem Deo, mente lugubri?_5 et qui laeta mente affectus est erga
+Deum, hunc etiam oportet non modo ab omnibus sceleribus abhorrere,
+verum etiam summa integritate ac innocentia vivere. Ita saepius in
+psalmis occurrit vox illa Selah, quam Symmachus et Theodotion vertit6
+διάψαλμα, Latini interpretationem omiserunt. Nam Chaldaeus interpres
+putat, verbo Selah aeternum significari, quem Origenes et Hieronymus7
+sequuntur. Sed Abraham AbenEsra interpretatur אָמֵן i.e. vere; διάψαλμα
+vero significare mihi videtur distinctionem modulationis et varietatem
+quandam silentio interjecto. David Kimchi Selah vocis elationem
+significare putat, ego vero vocis ac totius corporis subsaltationem
+fuisse video, quam in sanctis canticis usurpare etiamnum solemus, ut
+laetitiam erga Deum et intimi animi gaudium testificemur. Laudationes
+vero divinas non modo saltationibus et canticis, verum etiam omni
+genere instrumentorum ab immortali Deo instituta fuisse, gravissima
+Nathanis et Gadi testimonia declarant, a quibus admonitus David 285
+Leviticae tribus cantores peritissimos ad divinarum laudum modulationes
+adhibuit8, quos partim vocibus, partim fidibus, partim fistulis9
+explicabat, quod ex initio psalmi cujusque facile intelligitur,
+מִזְמוֹר fidibus tantum10, ubi שִׁיר sola voce canebatur, ubi utcunque,
+voces fidibus miscebantur. Interdum tuba cornea, quae Sophar, vel
+metallica, quae Halsopherat 246 dicebatur, adhiberi solebat et
+metaltaim sive cimbala et mahol tibia. Sed quia Judaei aeque ac populi
+australes fidibus magis delectantur11, et aquilonares tubarum ac
+tibiarum sono12, propterea cantica Davidis Psalmos appellarunt. Est
+enim ψαλμός, ut scitis13, carmen fidibus expressum, psalterium autem
+vas in clypei quadrati formam, decem chordis14 aptum. Propria tamen
+appellatione laudes ab Ebraeis appellantur cantica Davidis תְהִלִים, ut
+omnes intelligant, brevissimis quidem precibus, sed laudibus assiduis
+intentos esse oportere. Nihil autem15 frequentius in psalmis occurrit,
+quam vox הַלֵלוּיָה i.e. laudate Deum.
+
+1. Alibi: _in_. 2. Ps. 2, ii. 3. Alibi: _petit_. 4. Alibi: _dicens_. 5.
+Levit. 10, 19. 6. Alii: _vertunt_. 7. Hieronymus in epist. ad
+Marcellum. 8. 1 Paral. XXV, 1 sqq. 9. Alibi: _fibulis_. 10. Alibi:
+_tamen_. 11. Alibi: _delectabantur_. 12. Alius: _sonitu_. 13.
+Aristophanis scholiastes in Avibus. 14. Alibi: _fidibus_. 15. Alii:
+_enim_.
+
+CORONAEUS: Ego vero existimo, ecclesiae Romanae organa1, quae
+Constantinopoli circa annum Christi 700 inventa, fistulis plumbeis
+conflantur, omnium antiquorum instrutmenta musica longo intervallo
+superare, nec satis mirari possum, eos, qui Romanae ecclesiae ritus
+deseruerunt, organorum genus illud penitus abjecisse, cum nihil
+modulatius fieri possit.
+
+1. Ammonius l. IV. et XVI.
+
+CURTIUS: Hoc ideo factum opinor, ne plebs illecebris modulationum
+divinas laudes obliviscatur. Ac propterea Justinus Martyr1 instrumenta
+illa musica puerorum esse ac de templo rejicienda putat, comprobante
+Theodoreto pontifice2, eoque magis, si lingua peregrina utantur
+sacerdotes, quam imperiti non capiunt3, quo nihil absurdius nec ullius
+populi moribus, praeterquam Romanorum, id probari posse opinor.
+
+1. Qu. 157 ad orthodox. 2. Libro de sacrific. 3. Alibi: _capiant_.
+
+CORONAEUS: Id certe casu contigit; cum enim Ebraei, Graeci, Latini et
+caeterae quoque gentes lingua populari Deos colerent, usu tamen
+diuturno factum est, ut antiqua carmina sacrorum Polybii aetate non
+amplius intelligerentur, mutatione scilicet latinae linguae, neque
+tamen usitata carmina propter venerationem antiquitatis ac religionis
+mutare fas erat. Ita quoque ecclesiae Romanae cantica tunc1 a Gregorio
+latine sunt instituta, cum ab omnibus omnia perciperentur, paulatim
+lingua latina peregrinorum undequaque in Italiam adventu et concursu
+mutari et corrumpi coepit, carmina tamen usitata sine gravi incommodo
+mutari nequeunt.
+
+1. Deest alibi.
+
+CURTIUS: Non video, quid incommodi sequatur, pulcherrimas illas Davidis
+laudes linguis omnibus usurpare. Si tamen instrumentis musicis etiam
+sacris utendum sit, ut quidem ex oraculo divino Nathanis et Gadi
+prophetarum jubemur1, fidibus praestaret, quam fistulis plumbeis uti,
+quibus voces sono fistularum confuso tanta vi erumpunt ut verba nullo
+modo percipiantur; soli enim Britanni, opinor, organa fistularum
+plumbearum vocibus musicis miscere consueverunt. At nihil tam necesse
+est, quam psalmos ac laudes divinas ab omnibus intelligi, ut omnes
+erudiantur.
+
+1. 1 Paralip. 25, 1 sqq.
+
+SENAMUS: Mirum mihi saepe visum est, Judaeos, Christianos, Ismaëlitas,
+247 Helveticos, Romanos, Germanos, tanta1 religionum varietate
+discrepantes, in psalmis tamen Davidicis omnes omnino conspirare atque
+iis quotidie gratias immortali Deo gratissimas ubique terrarum agere.
+
+1. Alibi: _tam_.
+
+SALOMO: Non debet illud mirum videri, cum hi omnes unius aeterni Dei
+nomen ac numen se colere nec plures uno esse profiteantur. Laudationes
+autem Davidis ad aeternum Deum omnes spectant, nulla Jovis, Apollinis,
+Dianae, Martis, Herculis, Saturni numina, nihil de Venere et Baccho,
+nihil de Jesu Nazaraeo, nihil de Muhammede aut Maria virgine, nihil de
+myriadibus innumeris1 Divorum, quos sibi Christiani non tam ad
+imitandum, quam etiam ad colendum proposuerant, sed unius sempiterni
+rerum omnium opificis laudes ac gesta commemorantur.
+
+1. Deest alibi.
+
+TORALBA: Quid est igitur, quam ob rem1 in tanta populorum
+innumerabilium multitudine soli2 Christiani Christum pro Deo cum
+infinita divorum multitudine laudant, precantur, adorant, qui tamen
+Deum unum mundi conditorem prae se ferunt?
+
+1. Alibi: _ac_. 2. Desunt haec novem sequentia verba in aliis
+codicibus.
+
+FRIDERICUS: Quia1 Christus non alius est quam Deus ipse, aeternus Dei
+filius.
+
+1. Alibi: _Qui_, vel: _Si_.
+
+OCTAVIUS: Si Christus idem est, quod1 Deus aeternus, cur Petrus in
+concione ad populum his verbis utitur2: _Sciat totus domus Israël, quod
+dominum et Christum hunc Jesum fecerit3 Deus?_
+
+1. Alibi: _qui_. 2. Actorum II., 36. 3. Alibi: _fecit_.
+
+FRIDERICUS: Hac oratione Petrus naturam humanam a divina distinguit, ut
+homo Jesus a Deo sit factus et quatenus Deus ab aeterno genitus a
+patre, sic utraque natura in uno Jesu coaluit, ut Dei et hominum
+mediator esset, quia mediator unius esse non potest1, Deus autem unus
+est.
+
+1. Gal. 3, 20, et 1 Timoth. 2, 5.
+
+TORALBA: In natura quidem universa quoties ex duabus naturis inter se
+repugnantibus1 tertium quoddam ab utraque diversum conflatur, perit
+utraque natura propter conflationem formarum. Si ergo in una Christi
+natura coalescit simul humana ac divina forma, utramque perire oportet,
+et ex utraque tertium quoddam et diversum ab utraque conflari, ut ex
+aqua et melle videmus hydromel componi, corrupta utriusque natura.
+
+1. Alibi: _repugnatis_.
+
+CORONAEUS: Natura duplex in Christo sic copulatur, ut non sit confusa,
+sic distinguitur, ut non sit divisa.
+
+OCTAVIUS: Cur ergo1 Athanasius in libro de incarnatione non duas in
+Christo naturas, sed unam tantum agnoscit?
+
+1. Alibi: _vero_.
+
+CORONAEUS: Ne quis putet, Christi divinam esse adorabilem, non item
+humanam. Ac propterea Gregorius Nazianzenus et Cyrillus1 duas 248 in
+Christo naturas agnoscunt. Sed quia post humanitatis assumtionem facta
+divisio non est, una et eadem esse praedicatur.
+
+1. Libro 9 cp. 31 in Joh.
+
+CURTIUS: Quod1 Toralba de forma naturali ad divinam traduxit, non
+congruit2 metaphysica tractantibus ad physica trahere disputationem.
+
+1. Alius: _Quid_. 2. Alibi: _convenit_.
+
+TORALBA: Christus quatenus homo physicae subjectum est, metaphysicae
+vero, i.e. theologiae, argumentum verum et quidem1 proprium Deus est.
+Si ergo naturalibus omissis de Deo disputandum sit, nihil profecto est
+in universa natura, quod de Deo affirmari queat, sed omnia commode
+negari, quia quicquid est praeter Deum, aut substantiam aut accidens
+esse oportet2, Deus autem neutrum est, nec ullus est naturae conceptus
+Deo et creaturae communis, quia nihil una voce de finito vel infinito
+dici potest, nec ullum genus est infinitum aut indifferens ad finitum
+et infinitum. Itaque cum de rebus omnibus quaeri soleat, quid sit? de
+Deo quaeritur, quid non sit? Ex quo sequitur, theologos omnes, qui Deo
+substantiam aut hypostasin aut personam tribuunt, impropie loqui. Quae
+res impulit Simplicium3, ut primam omnium causam diceret nomine vacare,
+i.e. τοῦ παντὸς αἰτίου, ὑπὲρ πάντα ὄντος τὰ ὄντα, οὐδέν ἐστιν ὀικεῖον
+ὄνομα. Proclus vero Academicus Deum ob id ineffabilem esse scribit,
+i.e. ἄῤῥητον, quia unus est, vel ut Parmenides ἀγράμματος. Et cum multa
+de Deo dicantur improprie, ipse tamen dici non potest ac ne cogitari
+quidem. Sed qui minus inepte loquuntur, essentiam aeternam appellant,
+eamque unam, puram, simplicem et ab omni corporum contagione4 liberam,
+infinitae bonitatis, sapientiae, potestatis. Atque in eo Academici,
+Stoici, Peripatetici cum Ebraeis et Ismaëlitis conveniunt quodammodo,
+quasi proprium5 illud in omnium hominum animis ac mentibus ipsa natura
+insitum6 esse videatur.
+
+1. Alibi: _quodammodo_. 2. Dionysius Areopagita de divin. nomin., Moses
+Rambam l. 3. 3. In libro de singulari Deo. 4. Alius: _concretione_. 5.
+Alius: _principium_. 6. Pro quatuor his antecedentibus verbis alibi
+legitur: _institutum_.
+
+SALOMO: Ebraei decem habent1 nomina Deo in sacris litteris tributa,
+epitheta vero LXXII omnia creatori cum2 creaturis quodammodo communia
+praeter sacratissimum nomen tetragrammaton, quod sui proprium esse
+dixit, scilicet יהוה, i.e. aeternus, quia nihil praeter Deum est3
+aeternum. Hujus unius cultum, caeteris omnibus repudiatis, quemque sibi
+proponere debere contendimus. Caetera quae tum in coelo, tum in
+elementis ac mundi totius compage cernimus, tum etiam beatas mentes
+cadaveribus superstites et angelos utriusque naturae, sensibus hominis
+abditos, colere ac ullis precibus ac veneratione prosequi nefas esse
+arbitramur, ac multo magis nefarium ulli creaturae4 Deum incorporeum
+copulare5.
+
+1. Alibi: _Hebraeis decem sunt_. 2. Alius: _ac_. 3. Alii: _potest
+esse_. 4. Alibi: _nefandum ullam creaturam_. 5. Alibi: _computare_.
+
+SENAMUS: Ego veteres Jovem a tetragrammato duxisse opinor, propter
+utriusque nominis similitudinem.
+
+249 SALOMO: Qui Jova aut Jehova pro sacro nomine יהוה pronunciant,
+hujus linguae vim non tenent. Neque enim ratio Ebraeae linguae patitur
+nomen illud ita pronunciari. Ac tametsi vocabulis subscriptis saepius
+יְהוָֹה legamus, fallunt tamen qui sic legi putant oportere, nec
+intelligunt, majores nostros, qui primi vocales litteris affixerunt1,
+arcanum illud reddidisse varietate scribendi, mox יְהוָֹה, mox יְהֶוה.
+Cur autem abdiderint arcanum illud, causa est in promtu, quod lege
+divina capitali supplicio plectendus est2, qui diserte nomen illud
+denuntiarit3. Itaque nunquam nomen illud in ore habemus, sed nomine
+Elohim vel Adonai uti solemus, quoties in sacra scriptura legentibus
+occurrit.
+
+1. Alibi: _affinxerunt_. 2. Levit. 24, 6. 3. Alii: _denuntiavit_.
+
+CURTIUS: Mei sensus, Salomo, cum tuis sensibus congruunt, nec alia mihi
+mens est, nisi quod Deum illum opificem ac moderatorem rerum omnium
+humanam naturam induisse persuasum habeo, ut hominum scelera morte sua
+expiaret. Caetera Deorum inania1 ac divorum numina nihil moror, ac2 ne
+angelos quidem, qui proxime ad immortalis Dei numen accedunt, ullis
+precibus aut3 veneratione coli volo.
+
+1. Alibi: _Caeteros Deorum inanium_. 2. Alius: _at_. 3. Alibi: _ac_.
+
+CORONAEUS: Ego vero duodecim fidei Christianae capita cum Curtio
+amplector, ac praeterea1 corporis ac sanguinis Christi sacrificium
+expiatorium, tum etiam angelorum ac divorum mentes sacris rogationibus
+eliciendas censeo, ut Deum propitium habeamus, item purgatorios ignes,
+quibus animorum labes ex animis eluantur.
+
+1. Alibi: _propterea_.
+
+OCTAVIUS: At1 ista ratione populus Deorum innumerabilium cum immortali
+Deo admittatur necesse est.
+
+1. Alibi: _Ac_.
+
+CORONAEUS: Caetera quidem suis quaeque locis. Sed illud prius Salomoni
+persuaderi oportet de Christi deitate, quo si persuasus erit, facile
+Octavium et Toralbam in suam sententiam adducet.
+
+SALOMO: Istud quidem Toralbae difficilius quam meis popularibus
+persuaderi posse video, quoniam multa constanter credimus, quae
+philosophi omnino repudiant, ut Lyricus ille de nostris1 loquitur:
+_Credat Judaeus Apella, non ego2._
+
+1. Alibi: _nobis_. 2. Horatius.
+
+TORALBA: Ut pervicacis animi est, perspicuis argumentis acquiescere
+nolle, ita summae levitatis, temere omnibus omnia assentiri. Non desunt
+etiam, qui minutorum theologorum multitudine nos obruere conantur, sed
+non ego credulus illis1, vel ut Siculi pastoris2 oratione utar: ἐγὼ δέ
+τις οὐ ταχυπειθής. Ecquis enim est tam angusti animi et ingenii, cui
+probari possit, Deum aeternum post sexcenta millia saeculorum, imo post
+infinitum tempus incorporeum fuisse, eundem tamen non ita pridem coelo
+delapsum in mulierculae intimis visceribus novem menses delituisse, tum
+carne, ossibus 250 ac sanguine concretis indutum ac natum utero clauso,
+paulo post etiam turpissimo supplicio affectum ac terra conditum
+revixisse et3 corpoream illam molem, antea coelo invisam, illuc
+vexisse? Quod haec tam nova tamque insignis mutatio in Deum cadat,
+omnes Ebraeorum et Ismaëlitarum populi, omnes4 philosophorum familiae
+constanter negant. Imo gravis illa et coelestis vox obstat: _Ego Deus
+aeternus et non mutor._5 Quae verba non modo ad essentiam pertinent,
+verum etiam ad ea, quae illi accidere putantur.
+
+1. Alibi: _ullis_. 2. Theocriti. 3. Omittuntur haec novem sequentia
+verba in alio codice. 4. Alius: _omnis ... familia_. 5. Jes. XLIV, 6.
+
+SENAMUS: Salomoni caetera quidem assentior, sed illud1 non capio, si
+Deus etiam2 mentis habitu immutabilis est, cur toties irasci et
+placari, toties poenitere facti dicatur?
+
+1. Alius: _illum_. 2. Alius: _ratione_.
+
+SALOMO: Ista quidem oratio est quasi parentis optimi cum infantibus
+balbutientis, ut cum Deus Samueli dixisset1, se pigere Saulis, quod
+regem eum2 renunciari jussisset, eodem tamen capite haec verba
+subjicit3: _Deum facti nunquam poenitebit, quia non est homo, ut ulla4
+facti poenitudine ducatur5._ Aut enim illa tanta Dei mutatio in
+hominem, sive assumtio hominis Deum facit meliorem aut deteriorem,
+alterum dicere scelus, alterum cogitare nefas est. Nam cum ab infinita
+temporis aeternitate optimus maximus fuerit6, melior aut beatior scipso
+fieri non potuit, alioquin optimus et beatissimus antea non fuisset.
+Deteriorem factum esse, tanta sui status ac conditionis conversione
+fateri oportet7, quo nihil capitalius cogitari potest.
+
+1. 1 Sam. XV, 11. 2. Alius: _illum_. 3. 1 Sam. 15, 29. 4. Alibi:
+_nulli_. 5. Alius: _poeniturum dicatur_. 6. Alibi: _fuit_. 7. Alibi:
+_cogeretur_.
+
+CORONAEUS: Nec melior nec deterior factus est, ac ne mutatus quidem ab
+illo, qui semper antea exstiterat, qualis semper futurus est. Consimili
+fere argumento Proclus1 mundum aeternum statuebat, ne si principium
+ortus haberet, Deus ab alta quiete ad motum, ab otio ad negotium
+excitatus videretur.
+
+1. Philoponus in libris, quos adversus Proclum scripsit.
+
+SALOMO1: Illud quidem constat ex abditis legum divinarum arcanis, Deum
+perpetua mundorum creatione ac recreatione gaudere nec quicquam sub
+sole novum esse2, quod antea non fuerit, nec fuisse, quod non sit
+futurum, nec propterea Deum sui status ullam pati conversionem aut
+mutationem, sed eundem humanae naturae copulatum et carneam massam
+induisse, non ita pridem, i.e. paulo ante saecula quindecim3, non modo
+contra Dei naturam et essentiam est, verum etiam contra suae majestatis
+decus.
+
+1. Omittitur in aliis. 2. Eccles. 1, 9. 3. Deest in alio codice.
+
+FRIDERICUS: Incredibile quidem est incredulis, sed iis quos divinus
+intellectus afflaverit1, facillime2 persuaderi potest.
+
+1. Alibi: _afflavit_. 2. Alius: _facile_.
+
+251 OCTAVIUS: Certe graecae et latinae initio nascentis ecclesiae
+christianae non ita difficile fuit persuadere, ex homine Deum fieri,
+quippe qui Deorum et hominum amplexus et puerperia ita crediderunt, ut
+non modo agrestibus et imperitis hominibus, sed etiam Graecorum et
+Romanorum1 disciplinarum omnium laude florentibus quasi certissimum
+quiddam et exploratissimum haberetur. Argumento sit nobilis historia2
+de Mundo, cive Romano, qui summa pietatis specie sacerdotum detestabili
+lenocinio matronae pudicissimae stuprum intulit, cui persuasum erat
+aeque ac marito, Herculem ipsum in templo, ad stirpis divinae
+propagationem, cum ea concubuisse. Comperta fraude, quam Mundus celare
+non potuit, Tiberius Augustus templum solo aequari et sacerdotes
+ultricibus flammis exuri jussit. Itaque nihil mirum, si Christum, qui
+vitae integritate ac miraculorum multitudine clarus exstiterat, de Deo
+ac virgine natum paganis, consimili3 Deorum generatione jam imbutis,
+persuaserunt.
+
+1. Alius: _Graecis et Romanis_. 2. Josephus in Antiq. jud. lib. 18 et
+4. 3. Alibi: _consimilium_.
+
+SENAMUS: Certe puerperia Deorum ac Dearum non modo θεογονίαν, verum
+etiam imperatoribus et pontificibus Romanis mirabiles ἀποθεώσεις
+invexerunt: quas Bessario Cardinalis cum Romae fieri vidisset1, veterum
+divorum historias valde sibi suspectas esse praedicabat.
+
+1. Alibi: _vidissent_.
+
+TORALBA: Imperitis illa non persuaderi, eruditis potuisse miror. Nam si
+cognitis extremis media non propterea cognoscuntur, etiamsi fuerint
+essentiali causarum ordine cohaerentia, quis Christum, quem ex humana
+divinaque natura constare dicunt, animo percipere queat, cum Deus
+homini nullo naturae ordine cohaerere ac multo minus quam coelum terrae
+uniri possit?1
+
+1. Alibi: _potuerit_.
+
+CORONAEUS: Veteres Academici hominem coelestis et elementaris mundi
+vinculum esse tradunt ac propterea solum ex omnium animantium genere ad
+Dei similitudinem et imaginem conformatum. Quae cum ita sint, quis
+naturae ordinem turbari putet, si Deus homini uniatur in Christo?
+
+TORALBA: Comprehensio infinitae rei est infinitum quoddam1, quod
+naturae finitae congruere nequit. Neque enim verum est, quod theologis
+quibusdam video placuisse, scilicet mentem humanam infinitorum
+intelligibilium successionum capacem esse, oportet enim mentem
+hominibus aeternam aut certe sempiternam esse suapte natura, contra
+quam superius demonstratum est. Quodsi mens humana ne cogitatione
+quidem Deum infinitum assequi possit, qui fieri possit2 ut infinitam
+Dei essentiam capere eique actu et re ipsa uniri queat?
+
+1. Alius: _quiddam_. 2. Alius: _potest_.
+
+FRIDERICUS: Quod humanae mentis imbecillitas assequi non possit,
+Christi mirabiles actiones et stupenda facta praestant.
+
+252 OCTAVIUS: Si miracula Deos faciunt, quid obstat, quin maximus
+quisque magus Deum se ferat? Quid enim sortilegi non moliuntur? Quid
+sagarum turba non1 facit? Cujus tam2 perspicacis oculos non
+perstringit? Testes svmt magi Pharaonis, Orpheotelestae, Medea, Circe,
+Cleomedes Astypalaeus, Apollonius Thyanaeus. Atque hic tanta
+prodigiorum varietate mirabilis exstitit, ut veteres illum non modo
+ipsi Christo, verum etiam omnibus Christianorum Diis longe anteferrent.
+Is enim dicitur a mortuis complures excitavisse, morbos populares
+sedavisse, saepe moribundos curavisse, saepius futura praedixisse,
+saepe daemones sua praesentia fugavisse, semper ab esu animantium,
+quamdiu vixit, abstinuisse, eruditione ac sapientia3 clarissimus
+exstitisse4, sapientiae praeceptis divinissimus fuisse, verbo lamias
+frequentes abegisse, Ephesum exitiali peste liberavisse, paenulatum5
+senem lapidibus obrui jussisse, obrutum detegi, detectum leonem mortuum
+demonstravisse, annos 140 in terris vixisse, et ex ipso Dianae templo
+in coelum abreptum ascendisse, ab ipsis arboribus curvato cacumine ac
+voce diserta loquentibus salutatus esse, denique ab universa Graecia et
+Asia pro Deo habitus fuisse memoratur. Profecto tanta laudum
+contentione6 acceptus est ab antiquis, ut ex ejus7 statuis oracula
+quasi ab ipso Apolline peterentur. Nec tantum paganis, sed etiam
+Christianis clarus et admirabilis exstitit, atque inprimis Hieronymo et
+Justino Martyri8, quod maris tempestates, ventorum impetus, murium
+populationes, incursiones ferarum istius Apollonii dictatis prohiberi
+tradit9.
+
+1. Deest alibi: _non_. 2. Alibi: _etiam_. 3. Alius: _doctrina_. 4.
+Desunt alibi haec quinque antecedentia verba. 5. Deest in aliis
+codicibus. 6. Alibi: _consensione_. 7. Alii: _ipsius_. 8. Philostratus
+Lemnius. Justinus Martyr qu. 245 ad orthodox. Hieron. ad Rufinum. 9.
+Alibi: _tradunt_.
+
+FRIDERICUS: Multa quidem Philostratus de Apollonio, sed ea tantum quae
+a Damide audierat, Damis item ab Apollonio ἀκροάσει1 ἐκ τῶν ἄλλων
+ἀκροαμάτων. Ea tamen octo libris ab Eusebio Caesariensi ut fabulosa
+refelluntur2. Hic autem magia quam doctrina fuit clarior, cum velare
+sagarum in modum et vincula ferrea daemonum ope perrumpere consuesset,
+ac propterea Domitiani Augusti jussu depilatus ac nudus causam dicere
+coactus est, cum reus magicae impietatis argueretur3.
+
+1. Alii: ἀκροάματα. 2. Alibi: _referuntur_. 3. Alibi: _teneretur_, vel:
+_haberetur_.
+
+OCTAVIUS: Videtis tamen istius magi tantum valuisse miracula, ut
+aliquot saeculis pro Deo coleretur et Christianis objiceretur,
+Apollonium rerum gestarum miraculis longe superiorem Christo fuisse;
+fuit enim Christo1 fere aequalis aut non multo junior2.
+
+1. Alius: _Christi_. 2. Alius idem: _minor_.
+
+SALOMO: Foecundissima profecto fuit aetas illa magorum ubertate et
+copia; nam praeter Apollonium peperit etiam Dositheum, Theudam, Judam
+Galilaeum, Simonem Magum, qui divinitatis nomina et opinionem sibi
+asseruerunt1. 253 Quin etiam in Arabia quidam magus2 cum se pro Messia
+ferens quam plurimos stupendis prodigiis ad se pellexisset, rex Arabum
+rogavit, quo miraculo se probare Messiam vellet: Caput meum, inquit,
+truncari jube, tum ni reviviscam, ne Messiam me arbitrere. Rex accepta
+conditione caput hominis spectante populo amputari jussit, nec3 revixit
+tamen.
+
+1. Alibi: _asseverarunt_. 2. Moses Rambam in epistola ad astrologos. 3.
+Alibi: _non_.
+
+CURTIUS: Tanta fuit amentia dicam an impietas multorum, ut non modo
+deitatis famam sibi vindicarent, verum etiam Deum ipsum de coelo
+praecipitem deturbare conarentur, ut olim conjurati coelum conscendere
+fratres. Quin etiam Heraclides Ponticus1 Pythiacos sacerdotes pecunia
+corrumpere non dubitavit, ut se Deum esse praedicarent, ac serpentem in
+feretrum, quo elatus est, imponi jussit. Sed fraude comperta, non
+qualem se vellet, sed qualis erat, judicatus est. Talem quoque fuisse
+tradunt Psaphonem Africanum2, qui aviculas haec verba proloqui
+docuerat: _Psapho Deus est_; deinde volare patiebatur. Sed omnes omnium
+fraudes Simon Magus superare videtur, quia portentis ac prodigiis
+famosissimus non modo a mortuis plures excitavit, sed etiam se ipsum in
+frusta concisum tertio die erexit, atque ita sublimis in aëra sublatus
+est, populo Romanorum ac principum spectante corona, eoque prorupit
+hominis istius impudentia, ut se Deum appellaret, ac in hunc mundum3
+venisse jactabat, ut qui ab angelis corrupti4 fuerant, emendaret et
+eos, qui in se crederent, ab interitu sempiterno, non meritis
+cujusquam, sed sua gratia servaret.
+
+1. Laërtius in Heraclidis vita. 2. Clemens Alexandrinus, Irenaeus,
+Justinus Martyr. [Philosophumena Origenis. N.] 3. Alius: _modum_. 4.
+Alii: _quae ... corrupta_.
+
+FRIDERICUS: Qualem igitur exitum habuit, nisi quod ex aëre sublimi
+dejectus praecipiti casu crepuit!
+
+SENAMUS: Si casu crepuisset, cur senatus populusque Romanus, cur
+collegium pontificum annuente imperatore statuas ei cum inscriptionibus
+divinis erexisset? Nam ejus statua inter utrumque Tiberis pontem,
+imperante Claudio Augusto, collocata hunc titulum prae se ferebat:
+Simoni Mago Deo, quam Justinus Martyr1 se vidisse confitetur. At in
+Deorum numerum nemo referri poterat sine senatusconsulto, ut
+Tertullianus de Christo scribit, scilicet Tiberium imperatorem ad
+senatum scripsisse, cum suffragio sui praerogativa, de Christo, ut
+inter Deos censeretur. Noluit Senatus vel quia non probabat2, vel quia
+pigebat, hominem Judaeum supplicio affectum in albo Deorum inscribi.
+Tiberius tamen, ut est apud Tertullianum, in sententia mansit. Ex quo
+intelligitur, Simonem Magum rerum gestarum et miraculorum stupendorum
+magnitudine Christo videri clariorem.
+
+1. In apolog. I. 2. Alibi: _nihil probaverat_.
+
+OCTAVIUS: Nemini dubium est, quin magus ille caeteros praestigiorum
+vanitate1 superarit, haec tamen omnia daemonum ope facta esse, quis 254
+non videt? Nihil autem mirabilius videtur, quam a mortuis excitari2 et
+in sublime ferri, utrumque tamen necromanticis usitatissimum est. Nam
+Apollonius3 ab extrema4 Aethiopia et5 Nili fontibus Romam brevi delatus
+est, quo se imperatoris Domitiani jussu acciri sciebat, inde momento
+Corinthum et ex Smyrna6 Ephesum. Item Pythagoras7 a Thuriis Metapontum
+advolavit, nec aliam ob causam Romulus in Deorum numerum relatus est,
+quam quod in coelum, exercitu et senatu spectante, sublatus ab hominum
+conspectu disparuisset. Idem Aristaeo8 Proconnesio, idem Cleomedi
+Astypalaeo contigisse, veteres historici scripto prodiderunt9. Hos
+omnes sortilegorum impietate ac scelere obligatos fuisse constat.
+
+1. Alibi: _varietate_. 2. Alius: _mortuos excitare_. 3. Philostratus l.
+VI. 4. Pro his duobus verbis legitur alibi: _ex_. 5. Addit alius: _a_.
+6. Alibi: _exinde_. 7. Dionysius Halicarnass., Livius, Plinius l. VII,
+Plutarchus in Romulo. 8. Alibi: _Anithaeo_. 9. Plinius, Hugo
+Floriacenus de comit. Martyr.
+
+CURTIUS: Ita quidem si daemonibus seipsos sponte1 mancipaverint, sed
+interdum divino concessu viri pietate atque integritate clarissimi
+exercentur et cruciantur, ut de Jobo dictum est, item de Christo, qui
+tametsi totius pietatis ac divinitatis exemplar esset, a daemone tamen
+in templi pinnaculum, inde in montem transvectus est, ut de illius
+virtute ac praestantia periculum proderetur; sed explorata Christi
+constantia, pietate, divinitate cacodaemon fractus discessit. Itaque
+Christus jam inquit2: _Princeps mundi hujus ejicietur foras, nullum
+triumphum de me laturus._
+
+1. Alibi: _sponte se_. 2. Joh. 12, 31.
+
+CORONAEUS: Ut simia purpura induta, sic magus, qualemcunque se ferat,
+sibi semper similis futurus est. Nam Vespasianus imperator etiam arti
+magicae deditissimus fuisse dicitur et Christum imitari voluisse, in
+prodigio coeci a nativitate, cui visum dedit, oculis sputo ac luto
+leviter oblitis, spectante populi Alexandrini corona; sic enim
+Tranquillus et Tacitus historicorum probatissimi scripserunt1. His
+etiam artibus addictissimum fuisse Neronem Plinius scribit. Sed ad
+veram religionem dijudicandam argumentum certius nullum est, quam quod
+Gamaliel praescripsit2. Cum enim Christiani apostoli a magistratibus et
+pontificibus impietatis postularentur, quod Christo divinitatis aliquid
+tribuerent, Gamaliel ad populi concionem: _Attendite_, inquit, _ad ea
+quae decreturi estis; antea exstitit quidam Theudas, qui cum multa de
+se jactaret ipso, 400 circiter discipulos ad se pellexit, non multo
+post tamen cum toto comitatu caesus est. Alius item impostor Judas
+Galilaeus, qui plebem aliquamdiu seduxerat, tandem cum suis omnibus
+prostratus est. Nolite igitur in homines istos saevire. Nam si est ab
+hominibus haec disciplina, brevi dissolvetur, si a Deo, frustra illius
+voluntati obsisteremus!_ Hac oratione persuasi pontifices 255 apostolos
+periculorum metu liberarunt. Quid enim profuit Apollonio, quid Simoni
+Mago, quid Cleomedi Astypalaeo, quod a mortuis se ipsos excitavissent?
+Quid3 Empedocli, quid Romulo, quod in coelum abrepti fuisse feruntur?
+Sed cum Christi doctrina toto terrarum orbe divulgata sit, ac jam
+saeculis amplius quindecim, renitentibus populis ac principibus,
+altissime radices egerit nec ullis suppliciis aut tormentorum
+crudelitate aboleri potuerit, nullis haereticorum innumerabilium
+flatibus everti, quis dubitet, quin omnium religionum optima sit ac
+divinissima?
+
+1. Tranquillus in Vespasiano. Tacitus histor. IV, 83. 2. Act. V, 34
+sqq. 3. Omittuntur haec cetera interlocutoris verba in alio codice.
+
+SALOMO: Nihil renitente Deo fieri posse confido, nec dubito, quin omnes
+religiones, quae Deum auctorem non habent, tandem aliquando sint
+interiturae; sic enim majores nostri quasi communi consensu testatum
+reliquerunt.
+
+SENAMUS: Adversus Deum immortalem nulla temporis diuturnitate
+praescribi potest, ut olim Themistocles Athenis1 ac M. Cato Censorinus
+pro concione populi Romani dixisse feruntur2. Nam qui sola vetustate ac
+diuturnitate religionis praestantiam metiuntur, paganorum religionem
+optimam esse declarant, cum jam inde usque a Belo et Nimrodo annorum
+fere quatuor millibus toto terrarum orbe claruerit3 atque his etiamnum
+temporibus apud Indiae populos orientales floreat. Illis enim sol,
+luna, sidera, ignes, boves, elephantes, statuae mortuorum hominum pro
+Diis coluntur. Nec ita pridem apud Americanos4 occidentalis Indiae
+populos altaribus daemonum homines mactabantur. Et quidem avorum
+memoria in Brasilia5 regione viginti amplius hominum millia eodem anno
+sacrificari visa sunt. Quo nihil usitatius Amorrhaeis et Ammonitis
+fuisse legimus, neque his tantum, sed etiam Latinis, Graecis, Germanis,
+Gallis, Afris. Ac tametsi Darius Persarum rex vetuisset edicto,
+Carthaginienses humana carne vesci et humanas hostias immolare; atque
+item eo foedere, quod Gelo percussit cum Carthaginiensibus ad Himeram6,
+uno capite cautum sit, ne Poeni deinceps humanas hostias sacrificarent,
+nihilominus cum ab Agathocle jussi7 essent, ut Deos sibi propitios
+redderent, ducentos nobilium liberos Diis mactarunt8. Ac ne Romani
+quidem ipsi ab humanis sacrificiis abstinuerunt, ante Cornelii Lentuli
+et P. Crassi consulatum. His enim consulibus cautum est, ne amplius
+humano sanguine litaretur. Galli vero non ante desierunt, quam dominatu
+Tiberii9, qui primus hoc vetuit. Si tanta impietas toto terrarum orbe,
+tot saeculis, religiosissima visa est, quis temporum diuturnitate
+religionis veritatem probari posse putet?
+
+1. Alibi: _Atheniensis_. 2. Plutarchus in Themistocle et Catone
+Censorino. 3. Alibi: _claruit_. 4. Alius: _Americos_. 5. Alius:
+_Messina_, id quod forte emendandum esset: _Mexicana_. [N.] 6. Alius
+false: _Smyrnam_. 7. Alii: _victi_. 8. Justinus in historiis. Plinius
+h. nat. l. 7. Cicero pro Fontejo. 9. Addit alius: _Augusti_.
+
+CORONAEUS: Paulatim haec impietas omnis sublata est et christiana 256
+religio in utramque Indiam longe lateque dissipata, ut nunc iisdem
+finibus quibus solis cursus contineatur, quod verae religionis maximum
+est argumentum, i.e. catholicae Romanae ecclesiae, quam utraque India
+sponte suscepit.
+
+CURTIUS: Optimae religionis argumenta posuimus in ecclesia vera, veris
+tabulis, veris oraculis, veris rationibus, vera pietate; non in
+temporis diuturnitate, aut immensitate regionum, aut ceremoniarum
+multitudine, aut numero Deorum. Ac forsitan cum utraque India commodius
+ageretur, si christianarum sectarum, quae plurimae sunt, simplicissimam
+ac purissimam, i.e. Helveticam, Hispani eo detulissent1. Praeclari
+quidem illi, quod deterrimas hominum mactationes sustulerunt, quod
+ἀνθρωποφαγίαν crudelissimam vetuerunt, quod execrandas inferias
+daemonibus fieri prohibuerunt, quod statuas daemonum dejecerunt, sed
+probare non possum, quod idola idolis commutarunt.
+
+1. Alibi: _deduxissent_.
+
+OCTAVIUS: Cum Franciscus Pizarrus intimos Indiae Peruvianae recessus
+nostra aetate penetrasset, incolae Deum praeter solem nullum fere
+adorabant1. Et cum Franciscanus quidam ad Christum oratione sua
+pertrahere Athabalibam2 regem et a cultu solis revocare conaretur,
+illudque saepius ingereret3, Christum pro generis humani salute mortuum
+esse, hic Athabaliba: Itane vos, inquit, Deum mortalem et supplicio
+crucis affectum colitis? At ego Deum illum immortalem ac sempiternum
+(solem indigitans) non suspensum adoro. Et quemadmodum post aeterni Dei
+majestatem nihil sole admirabilius in hac rerum omnium universitate,
+nihil praestantius, nihil divinius, non mirum est, si omnes ubique
+terrarum populi solem adorare necdum plane destiterunt4. Ac siquidem
+ulla idolatriae excusatio est, minus certe peccant, qui pulcherrimum
+illud divinae majestatis simulacrum, quam qui hominem mortuum adorant,
+ut Christiani; sed ab hac superstitione jam pridem Asia et Africa pene
+tota, magna pars Europae recessit, Muhammedis saniorem ac meliorem
+amplexata disciplinam, quae jam mille circiter annos floret et florebit
+aeternum. Quantum vero antiquitati religionum tribuere debeant
+Christiani, docuit religio antiquissima paganorum. Quis enim hoc
+tempore non admiretur, Jovem nescio quem Cretensium tyrannorum
+parricidiis5, incestibus, ac stupris delibatum hominem, toto6 terrarum
+orbe pro Deo, tot annorum millibus creditum atque adoratum fuisse?
+
+1. Alius: _nullum coluerunt_. 2. Alius: _Atabalippam_. 3. Alius:
+_urserit_. 4. Alibi: _desierunt_. 5. Desunt sex haec sequentia verba in
+alio codice. 6. Idem alius: _isto_.
+
+SALOMO: Semper excipiendi sunt Israëlitae1, qui non solum monstrum
+illud scelerum, Jovem inquam, exsecrati, sed etiam eorum, qui in tanta
+superstitione acquieverant, miserti pro iis in templo sacratissimo
+quantum licuit expiaverunt apud Deum immortalem, quem unicum ab orbe
+condito ad haec usque tempora colendum nobis majores nostri
+proposuerunt. Ex 257 quo intelligitur, Israëlitarum2 religionem
+antiquitate, veritate, constantia, caeteris3 omnibus longe superiorem
+esse, quae nec Jovem nec Christum nec Muhammedem, sed Deum aeternum sui
+auctorem habet. Quam quidem religionem olim amplexaturi sunt omnes
+terrarum populi, ut Deus ipse apud Jesaiam contestatur, gentes omnes
+tandem aliquando sacra facturas Deo Israëlis4.
+
+1. Alius: _excusandi ... Ismaëlitae_. 2. Alius idem: _Ismaëlitarum_. 3.
+Alius; _veteribus_. 4. Jesaiae 60, 1 sqq. 66, 23.
+
+FRIDERICUS: Putasne, Salomo, Deum immortalem tot annorum millibus
+passurum fuisse, ut Christus ab omnibus pro Deo coleretur, nisi Deus
+esset?
+
+SALOMO: Eadem ratione atque iisdem argumentis daemonum atque
+demortuorum hominum cultus in Deum regeri oportebat, si temporum
+diuturnitate ac decursu1 annorum veritatem religionis metiri fas esset.
+At istam impietatem Deus clara voce exsecratur: _Perditio_, inquit2,
+_tua ex te, salus autem ex me est, Israel!_3
+
+1. Alibi: _discursu_. 2. Hos. XIII. 3. Deest hoc verbum in aliis.
+
+TORALBA: Exitium hominum hominibus ipsis, non creatori tribuendum sic
+interpretor, quod homines a lege naturae, quae unius aeterni Dei cultum
+continet, sponte discesserunt et errore cognito ad officium revocari
+non patiuntur. Et quidem intuenti mihi Christianorum cum Ismaëlitis et
+paganorum inter ipsos infinitam prope sectarum varietatem, nulla
+veritatis certior norma videtur, quam recta ratio, i.e. suprema naturae
+lex1 hominum mentibus ab immortali Deo insita, qua nihil stabilius,
+nihil antiquius, nihil melius fieri ac ne cogitari quidem potest. Et
+cum hac lege naturae ac religione vixerunt2 Abel, Sethus, Henochus,
+Noëmus, Jobus, Abrahamus, Isaacus, Jacobus, qui summam pietatis,
+integritatis ac justitiae laudem gravissimo testimonio Dei aeterni,
+quem unum coluerunt, retulerunt3, ea inquam religione nullam ex omnibus
+video meliorem et antiquiorem.
+
+1. Alibi: _lege_. 2. Alibi: _vixerint_. 3. Alius: _consecuti_.
+
+CURTIUS: Si naturae leges sequimur, christiana religio maxime omnium
+naturae consentanea videri debet, quia non alium nobis ad colendum et
+imitandum proponit, quam Deum illum aeternum, mundi parentem, qui ad
+salutem hominum hominis naturam assumserit.
+
+CORONAEUS: Video nos ad quaestionem, quam pridie hujus diei
+proposueramus, de unione et conjugatione utriusque naturae, scilicet
+divinae et humanae, sensim delapsos1, quae propter argumenti dignitatem
+diligenter a nobis est explicanda.
+
+1. Alibi: _dilapsos_.
+
+TORALBA: Sed priusquam de utriusque naturae, divinae et humanae,
+conjunctione disseramus, explicandum illud est, an necesse fuerit ad
+humani generis salutem, Deum aeternum carne convestiri? Nam si nihil
+necesse fuit1, longe facilior est exitus disputationis de unione
+utriusque naturae.
+
+1. Alibi: _non necesse fuerit_.
+
+258 FRIDERICUS: Cur facilior?
+
+TORALBA: Quia nihil statuendum est in natura universitatis, quo non1
+posito nihil perfectionis desit universitati ac summae felicitati2. At3
+nihil perfectionis vel summo bono vel universitati deerat, antequam
+Deus hominem, ut vultis, induisset. Igitur Deus frustra sanguine
+concretum hominis exuvium induisset, quia nihil erat necesse.
+Pluralitas enim natura nunquam admitti debet, nisi necessaria. Illud
+autem in universa natura perpetuum est, nec deesse necessaria, nec
+abundare superflua.
+
+1. Deest in alio codice. 2. Aristot. libr. 1. phys. 3. Alibi: _Ut_.
+
+CORONAEUS: At prius Toralba demonstravit, potestatem divinam ita
+liberam esse, ut nulli subjungatur necessitati1. Potuit igitur Deus ea,
+quae non fuere necessaria, facere2, itaque restaret illa quaestio: an
+Deus voluerit3, quod potuit.
+
+1. Alius: _potestati_. 2. Deest in alio codice. 3. Alius: _noluerit_.
+
+TORALBA: Deum noluisse personam divinam producere1 argumento
+efficacissimo planum est, quod scilicet creatura sola potest esse et
+non esse, non item persona divina, quae ab aeterno tempore fuit, ante
+id omne, quod esse potuit. Igitur Dei voluntas fuit producere creaturam
+tantum, non etiam personam divinam increatam2, quia theologos inter
+ipsos illud convenit, duas tantum personas productas ab una producente
+ut3 ab auctore. Quod argumentum ut declinarent quasi scrupulum4,
+necessariam productionem in Deo acutissimi quique theologi posuerunt5.
+
+1. Desunt in alio codice proxima haec triginta sex verba. 2. Addit idem
+codex: _corpus creatum assumere patet_. 3. Alius: _et_. 4. Alius:
+_scopulum_. 5. Scotus quaest. 6 in prolegom. sentent. l. 1.
+
+CURTIUS: Ista quidem nimis argute ac subtiliter, cum arcana Dei inquiri
+quidem, non tamen inveniri possint nisi ab eo, cui declaraverit1 Deus
+ipse2. Sed ex iis, quae facit opifex, satis intelligitur, quid
+voluerit3. Itaque magister sententiarum4: Pater, inquit, in divinis
+genuit filium, non necessitate, cum non cadat in Deum necessitas aut
+coactio, non voluntate, cum5 non cadat in Deum mutatio: dicitur tamen
+Deus genuisse filium voluntate praecedente aut antecedente, quasi prius
+voluerit6 aut postea genuerit, ut haeretici posuerunt. Haec ille.
+
+1. Alius: _declaravit_. 2. Rom. 5 et 9. 3. Alibi: _noluerit_. 4. Lib. 3
+distinct. 6. 5. Desunt sequentia haec duodecim verba in alio codice. 6.
+Alibi: _noluerit_.
+
+TORALBA: De duobus tamen alterum1 necesse est, quia tertium nihil est
+ac2 ne cogitari quidem potest, quin3 personarum productio divina quadam
+voluntate aut necessitate facta sit. Quod si neutrum exsistit4,
+sequitur, nullam in essentia divina, sui natura simplicissima,
+personarum productionem esse potuisse.
+
+1. Alii: _alterutrum_. 2. Alibi: _at_. 3. Alius: _quam_. 4. Alii:
+_exstitit_, vel: _sit_.
+
+FRIDERICUS: Omissa divinae potestatis ac voluntatis disputatione, quae
+mentis humanae imbecillitatem excedit, his utamur rationibus, quae ad
+259 humanum captum propius accedunt1. Si cuiquam obtigerit ea facere,
+quae uni tantum Deo conveniunt, hunc profecto Deum esse fateamur. At
+uni mortalium omnium, Christo, obtigit aequalis Deo potestas, essentia
+eadem, summa2 sanctitas, admirabilis sapientia, bonitas infinita. Hunc3
+igitur Deum confiteri oportet.
+
+1. Alibi: _accedant_. 2. Alibi: _divina_. 3. Alius: _Tunc_.
+
+TORALBA: Si verum antecedens, profecto necessarium erit consequens. Sed
+illud assumitur, quod concludi oportet. Itaque a destructione
+antecedentis sequitur ruina consequentis, quoniam creatura creator esse
+non potest, igitur Christus, cum verus homo, vera creatura fuerit, sui
+ipsius creator esse non potuit. Neque enim natura permittit, neque
+ratio admittit, ut, qui ab alio est, sit idem ipse, a quo est. At
+Christus est creatura tum ratione carnis, quia conceptus in utero
+foeminae, tum ratione animae creatae, ut Christiani theologi
+confitentur, tum ratione productionis secundae personae, quae primam
+sequatur necesse est. Non potest igitur idem, qui creatus est, creator
+esse, et quemadmodum caetera quidem, quae lucida sunt, ab ipsa luce
+solis splendorem ac lucem habent, nihil tamen horum aut lux aut sol
+esse potest: sic etiam angeli, sidera, mentes humanae virtutis ac lucis
+intellectualis participes sunt, Dii tamen ut sint, nullo modo fieri
+potest, quia principium aliud suae originis habent. Sic enim Plato
+divinus a solis, Dionysius ab ignis similitudine ad Dei cognitionem
+quodammodo manuduci rectissime judicarunt.
+
+FRIDERICUS: Quis ambigit Deum, quatenus creator sit, creaturam esse non
+posse, sed quoniam in uno Christo natura duplex est, etiam in eo
+contradictoria simul vera sint oportet, ratione diversâ. Christus,
+inquit Damascenus1, est creatus et increatus, patibilis et impatibilis,
+creator et creatura propter idiomatum communicationem.
+
+1. Ep. 50 et 97.
+
+CORONAEUS: Labyrinthum inexplicabilem video nos subire ac prope dixerim
+praecipitium profundum. Melius enim ex ipsius Christi actionibus, qui
+qualisque fuerit, quam ex argutiarum subtilitate intelligitur, i.e. ex
+vitae instituto, sanctitate, doctrina, miraculorum stupendorum
+multidudine atque ex ipsius Dei immortalis testificantis voce, quae
+mortalium nemini contigisse videmus.
+
+SALOMO: Quae fuerit vitae sanctitas in Christo, quis affirmare potest,
+cum ex apostolorum scriptis appareat1, illum cum sceleratis et
+meretricibus familiare contubernium2 habuisse. Et quidem Origenes
+scribit3, hanc Celsum scribendi occasionem adversus Christianos
+arripuisse, quod Barnabas Christi discipulus in epistola quadam ad
+catholicos diceret, Christum discipulos sceleratissimos ac nequitia
+ipsa nequiores sibi ascivisse. At sapientum omnium summa confessione
+nihil gravius praecipitur4, quam a sceleratorum 260 consensu,
+contubernio, convictu quam longissime recedere, quod psaltes lyricus
+principio laudationum: _O beatitudo_, inquit5, _illius qui non abiit in
+consilium impiorum et in via peccatorum non stetit et in consessu
+derisorum non assedit._6
+
+1. Matth. 9 et 11. Marc. 11. Luc. 5. 6. 15. 19. 2. Alius: _commercium_.
+3. Libr. 1. contra Celsum. 4. Eph. 5. Rom. 1. 5. Psalm 1, 1. 6. Alii:
+_cedit_, vel: _stetit_.
+
+CURTIUS: Id quidem crimini dabatur Christo, quod cum flagitiosis ac
+sceleratis conversaretur, quam criminationem honesta oratione
+refellens1: _Non veni_, inquit, _vocare justos, sed peccatores._ Quam
+vero innocenter vixerit, satis Pilatus Pontius praeses declaravit, cum
+diceret, nullam sibi accusationis causam compertam esse, quam ob rem
+illum damnaret2, dicitur tamen verberibus caesum populo ad spectaculi
+fructum exhibuisse, ut quacunque ratione accusatores ad commiserationem
+excitaret. Quod cum obtinere nequiret, majestatis crimen, quod sibi
+propter Christum ingerebatur, metuens, tandem morti addixit.
+
+1. Matth. IX., 13. Luc. V. VI. XV. XIX. 2. Joh. XIX, 8 sqq.
+
+OCTAVIUS: Ita quidem theologi christiani, sed in eo peccant, quod non
+intelligunt, Romanorum moribus supplicio affici consuevisse neminem1,
+quin prius verberibus ac fustibus caederetur. Prodigia vero Christi
+tribus fere generibus continentur, scilicet resuscitatione duarum
+foeminarum, (nam de Lazaro nemo praeter Johannem testificat), ejectione
+daemonum et curatione aliquot morborum. Postremum est, quod super aquas
+deambulasse et in coelum abreptus esse dicitur.
+
+1. Dion. Halicarn. l. II. VI. et VII. Tranquillus in Nerone.
+
+SENAMUS: Omittis, Octavi, primum omnium ac solenne prodigium1
+μεταμορφώσεως aquae in vinum, cum exhaustis cantharis reliqui nihil
+esset.
+
+1. Joh. 2, 1 sqq.
+
+SALOMO: Commodius mihi facturus fuisse videtur, si ad sobrietatem
+convivas assuefecisset. Haec omnia tamen atque his multo plura Simonem
+Magum, Apollonium et innumerabiles id genus facere ac saepissime ex
+aridis stipitibus vinum forma, colore, odore, sapore elicuisse. Galenus
+vero, ubi agit de hermetica medicatione, miratur, quamplurimos curari
+aliter non posse, quam si certissimam habeant fiduciam salutis, qui
+curari cupiant. His enim verbis utuntur sortilegi: _Crede et sanaberis,
+fides tua te salvum fecit._1
+
+CURTIUS: Inanes et pudendas Judaeorum calumnias, qui Christum daemonis
+ope et opera uti criminabantur, efficacissimis argumentis refutans
+ipse: _Si a daemonibus_, inquit1, _daemones fugerentur, daemonum vim
+atque potentiam brevi ruituram videretis_, non aliter quam familiae et
+imperia quaeque maxima bellis intestinis collapsa dissipantur.
+
+1. Matth. 9, 22. Marc. 5, 34. 10, 52. Luc. 7, 60. 8, 48. 17, 19. 18,
+42. 2. Matth. 9, 33 sqq.
+
+SALOMO: Argumentum istud levissimum esse experientia diuturna
+saepissime comprobavit. Nihil enim frequentius, quam a daemonibus
+obsessos 261 magorum verbis liberari, aut levi contactu, aut circulo in
+fronte descripto, aut susurro in aurem illato. At saepius daemones
+obsistere aut reniti simulant; sed Polycrates1 hanc simulationem
+refutans: Mali daemones, inquit, faciunt sponte, quod inviti facere
+videntur, et simulant se coactos vi exorcismorum, quos fingunt in
+nomine trinitatis, eoque illudunt2 hominibus, donec crimine sortilegii
+poena damnationis involvunt. Haec ille. Item Leo Afer de magis
+Africanis scribit, saepissime daemones a sortilegis fugari circulo in
+fronte. Quanquam daemonum ejectiones plus nocuisse, quam profuisse
+videmus. Ut cum daemones e corporibus exirent, misit eos Jesus in
+greges porcorum, quos daemones eodem momento praecipites egerunt in
+aquas, non sine magno domesticae rei ac publico detrimento. Non aliter
+dives quidam nobilis sortilegus apud Anglos, cum in Belgio Hispanum
+daemoniacum liberaret, misit in armenta boum, quae seipsos mutuis
+vulneribus contrucidarunt, pastoribus etiam occisis, deinde a
+magistratu ad supplicium conquisitus disparuit.
+
+1. Lib. II, c. 14. 2. Alius: _tradunt_.
+
+FRIDERICUS: Sed Christus vitae sanctitate ac integritate mirabili omnes
+omnium criminationes facile refellit, quanquam Josephum, Mathatiae
+filium, testem omni exceptione majorem, rejicere non possunt, sic enim
+de Christo scribit: quasi de homine sapientiae studiosissimo, si
+hominem appellare fas est.
+
+SALOMO: Caput illud Josepho tributum est, sed adjectitium esse et
+brevitas ipsa et scribendi ratio docet. At Josephus, Gorionis filius,
+qui eandem quam ille historiam scripsit et iisdem temporibus, ne verbum
+quidem ullum de Christo, quia scilicet hebraice scripsit, nec Latini
+potuerunt, nec Graeci hebraicae veritatis fidem imperitia linguae
+hebraicae violare.
+
+TORALBA: Quando curationes morborum, ejectiones daemonum, suscitationes
+mortuorum, volatus in aëre sublimi caeteraque id genus sortilegis
+usitata sunt, non modo ad deitatis probationem, sed etiam ad impietatis
+conjecturam magnum habent argumentum.
+
+OCTAVIUS: Ismaëlitae Christo non deitatem quidem, sed divinitatem
+tribuunt, ut Mosi, Heliae, Samueli, quin etiam his omnibus et Mahummede
+majorem fuisse summaque vitae sanctitate, doctrina singulari ac pietate
+floruisse confitentur.
+
+CURTIUS: Quae igitur pervicacia est, quem tot ac tantis virtutibus,
+tanta divinitate claruisse, quem denique Messiam fuisse fatentur, eidem
+eripere deitatem. Illud enim verissime mihi videor esse dicturus,
+Christum edicto omnium brevissimo principum ac magistratuum omnium
+edicta, decreta, leges complexum fuisse, hoc scilicet1: _Alteri ne
+feceris, quod tibi fieri nolis._ Quod Alexander Severus imperator tanti
+ponderis ac momenti 262 existimavit, ut pro edicto perpetuo promulgari
+juberet2. Ac primus quidem exstitit, qui Christum in larario sibi
+proposuit pro Deo colendum.
+
+1. Luc. 6. 31 (Matth. 7, 12). 2. Lampridius in Alex.
+
+CORONAEUS: Quanta vis esset doctrinae Christi, imperator ille
+declaravit; cum enim educatus esset una cum Heliogabalo sobrino et cum
+eo simul adolevisset, hic tamen flagitiorum ac foeditatum omnium
+sentina, ille virtutum omnium heroicarum singulare decus.
+
+SENAMUS: Si Alexander huic edicto paruisset, neminem meritis suppliciis
+affici pateretur, nec lictores judicata exsequerentur, quia nec judices
+nec lictores se crucibus affigi1, ac ne verberibus quidem caedi
+vellent. Consimile aliud edictum Christi: _Quaecunque vultis, ut
+faciant vobis homines, eadem facite illis._2 Opes enim et honores sibi
+tribui ac suis voluptatibus ab omnibus indulgeri cupiunt omnes, quibus
+tamen sine flagitio et scelere obsequi nemo potest.
+
+1. Alii: _affici_. 2. Matth. VII, 12.
+
+CURTIUS: Vetant leges1 legibus fraudem fieri, ac verborum apices
+consectando2 in contrariam sententiam detorquere et, quae de virtutibus
+dicuntur, ad vitia convertere.
+
+1. Alibi: _Jurisconsulti_. 2. Alius: _consecando_.
+
+FRIDERICUS: At illud quanti est, quod Christus unus inter tot et tam
+multos legislatores, principes, philosophos ab omni injuriarum ultione
+non tantum abstinere, verum1 etiam pro inimicis vota facere suasit2.
+
+1. Alii: _imo_, vel: _sed_. 2. Matth. V, 44. Luc. VI, 27. Alibi:
+_jussit_.
+
+SENAMUS: At Davidem locis omnibus ac prophetas ipsos inimicis mala
+omnia precari videmus. Aut igitur Christus, aut illi gravissime
+peccant, qui tam contraria edicta fingunt, quae nulli theologi
+conciliare queunt. Quis autem tot et tam multos prophetas impietatis
+accuset? Sic enim David adversus inimicum: _Constitue super eum
+peccatorem, et diabolus stet a dextris, cum judicatur exeat
+condemnatus, et oratio ejus fiat peccatum. Fiant filii ejus orphani et
+uxor ejus vidua, et non sit qui miseretur pupillis ejus, et in una
+generatione exscindatur nomen ejus!_ Et ad extremum illud subjicit:
+_Haec merces eorum, qui detrahunt mihi._1
+
+1. Num. X. fin. Ps. 47.
+
+SALOMO: Certe Davidem ac prophetas de hostibus Dei potius, quam de suis
+ultionem reposcere videmus. _Surge domine_, inquit Moses, _et
+dissipentur hostes tui!_1
+
+1. Psalm. 68, 2. Numer. 10, 35.
+
+SENAMUS: Hic quidem aperte contra hostes Dei, sed infinitis prope locis
+prophetae suorum hostium interitum cupidissime expetunt, ut superiore
+psalmo, postquam execrabilem in modum inimicis imprecatus esset: _Haec
+merces_, inquit, _eorum qui detrahunt, non qui Deo, qui Christo
+detrahunt, sed mihi._
+
+SALOMO: Nemini dubium est, quin prophetae sanctissimi ac summae
+pietatis et integritatis viri perniciem suis inimicis optent ac
+precentur, non 263 aliam ob causam, quam ut doceant ab omni injuria
+atque ultione esse abstinendum, et uni Deo ultionem relinquendam; vetat
+enim lex divina privatas injurias ulcisci, sed earum ultionem Deus ipse
+deposcit. Est autem ejus orationis, qua ultionem a Deo repetimus, haec
+utilitas, ut illum integritatis ac innocentiae testem habeamus et ab
+injuria inferenda ultionis specie abstineamus1. _Quoniam_, inquit
+Hieremias, _ultio Dei est._2 Sed ferendum non est, quod Lucas3 divinae
+legi fraudem facere videtur his verbis: _Dictum est antiquis, diliges
+proximum tuum et odio habebis inimicum tuum._4 Haec postrema verba
+nusquam in lege divina aut ullis prophetis reperiuntur, sed interdictum
+plane contrarium. _Ne oderis_, inquit lex5, _odio intestino quenquam,
+sed aperte illum increpa._ Item: _Ne sis injuriarum memor, ne ulciscare
+te ipsum._ Nec vero est majus et melius antidotum adversus vindictae
+furentis libidinem et ultionis cupiditatem, quam6 in ipsius Dei sinum
+effundere totam, qui nullam nisi justissimam ultionem accepturus est.
+At novus legislator, ut legibus divinis derogaret: _Si quis_, inquit7,
+_maxillam dextram palma caedat, obvertito illi sinistram, et ei qui
+tunicam rapuerit, concedito quoque pallium, nec vim vi repellas_, quod
+tamen omnibus divinis et humanis legibus semper licuit ac licebit, vim
+injustam a capite honesta ratione propulsare. Illud etiam minus
+ferendum, qui proximum appellaverit fatuum, reus sit incendii
+gehennae8; quae interdicta non modo sapientibus, sed etiam Juliano
+imperatori9, qui religionem christianam a se desertam oppugnavit, tam
+absurda visa sunt, ut ea libris provulgatis omnino repudiaret. Nam si
+legibus istis, quas christiani principes ac magistratus jam pridem
+valere jusserunt, ulla vis esset, nusquam innocentiae contra vim
+improborum locus relinqueretur, sceleratis in bonos omnia, bonis contra
+in sceleratos nihil liceret.
+
+1. Levit. 19. Deuter. 32. Ezech. 9 et 25. 2. Jerem. 50, 15. 3. Apud
+Matthaeum potius reperiuntur haec verba. 4. Matth. 5, 43 sqq. 5. Levit.
+19, 17. Ezech. 9 et 25, 10 sqq. 6. Alibi: _sed_. 7. Matth. V, 39 sq.
+Lucas VI, 29. 8. Matth. V, 22. Lucas VI. 9. Apud Cyrillum.
+
+SENAMUS: Longissime abest Aristoteles1 ab illa Christi sententia, quin
+etiam scribit, eos, qui ultionem non2 reposcant, sibi ipsis injuriam
+inferre.
+
+1. L. V. Ethic. 2. Deest in alio codice.
+
+FRIDERICUS: Julianus quidem apostata nimis impudenter ac impie Christi
+doctrinam calumniatus est, cum diceret: Latronibus ac sicariis
+impunitatem a Christo proponi, nec cuiquam ullos hostium impetus
+propulsare licere. Aliud enim est, officia perfecta tradere, aliud
+mediocritatem1 officiorum tueri. Quis enim legibus omnibus se
+innocentem profiteatur? Et ut sit aliquis, quam augusta est innocentia,
+ad legem bonum esse2, quam multa pietas, humanitas, justitia, fides
+exigunt, quae extra tabulas publicas 264 sunt. Nam vim illatam vi
+propulsare, bestiis quidem est, et eorum qui ab ira sibi nequeunt
+temperare, sed patienter injuriam ferre ac pro caedentibus vota facere,
+consummatae et perfectae justitiae est, quam Christus, Davide et
+prophetis omnibus superior, hominum generi patefecit. Id autem planum
+facit oratione sua Jobus3. Cum enim multa de sua justitia dixisset,
+illud etiam4 subjecit: _Si gaudium_, inquit, _percepi ex infortunio
+inimici mei et exsultavi cum malum ei obvenisset; sed ne verbo quidem
+malum ei sum imprecatus._5 Haec illa est consummatae justitiae summa
+laus, quam Jobo Deus ipse gravissimo testimonio tribuit.
+
+1. Ita omnes. 2. Seneca l. II de benef. 3. Alii: _Job_. 4. Alius:
+_enim_. 5. Jobi 31, 29.
+
+CORONAEUS: Haec certe disciplina Platonis decreto quodammodo congruit.
+Sic enim Plato: μᾶλλον ἀδικεῖσθαι ἤ ἀδικεῖν. Tritum est illud: Parum
+abest, quin Academici fiant Christiani! Neque tamen si quis pallium
+eripienti tunicam non concesserit, reprehensione dignum putaverit
+legislator Christus, cujus doctrina, non edicta prodita sunt, sed prius
+jacturam vir integerrimus patietur, quam ictibus aut litibus
+experiatur. Ex quo intelligitur, Christi doctrinam, non vulgarium
+philosophorum ac legislatorum, sed consummatae sapientiae et
+integritatis verum archetypum esse.
+
+OCTAVIUS: Demus illud, quod Salomo non concedit, Christi doctrinam
+eximiam, vitam sanctissimam, clarissimam nominis sui famae
+existimationem, miranda denique non magica, sed plane divina fuisse.
+Demus etiam id quod Azora quarta scriptum est, Christum pro caeteris
+omnibus prophetis spiritum clarissimum ac divinissimum habuisse, haec
+tamen omnia cum in hominem cadere possint, non video quid sit,
+quamobrem Deum fateri debeamus. Et quidem multo clariores fuere tum
+doctrina, tum vitae sanctitate, tum miraculis Moses, Helias, Samuel,
+Josua, qui non haec terrestria Christi miracula magorum1 fere communia
+fecerunt, sed qui maria diviserunt, fluminum cursus cohibuerunt, coelum
+quominus plueret clauserunt, clausum precibus aperuerunt, solem ac
+lunam2 suis sedibus immobiles reddiderunt; Helias item et Henochus non
+dubia testium fide post mortem, sed ante mortem divina potestate ab
+hominum conspectu abrepti fuerunt, quos tamen pro Diis habere ac colere
+impietatis esse Christiani confitentur.
+
+1. Alii: _majorum_, vel: _majores_. 2. Additur alibi: _horas_.
+
+CURTIUS: Christum prophetas istos longissimo intervallo superare,
+argumentum est illud potissimum, quod omnia omnium prophetarum oracula
+in Christum ut in scopum diriguntur, nec magis illi coelestia prodigia
+quam Mosi, quam Josuae, quam Heliae defuerunt. Quin etiam in illa
+visione montis Thabor Moses et Helias hinc et illinc triumphanti
+Christo adstiterunt1, quibus praesentibus Dei vox audita de coelo est:
+_Hic est filius dilectus, in quo mihi complacui, ipsum audite!_ Cum
+Heliam et Mosem jubet audire Christum, an illis exaequandum aut
+comparandum 265 putavit? Jam vero cui mortalium unquam morienti sol
+mori et obscurari amisso splendore visus est, nisi Christo, neque enim
+per naturam id fieri poterat, cum in ipso meridiei momento id
+contigerit, luna e diametro soli opposita, ut verissime dictum sit a
+Dionysio Areopagitarum senatore: aut Deus naturae patitur, aut naturae
+ruinam minatur! Hujus autem eclipseos admiranda prodigia Phlego
+Trallianus Adriani Caesaris libertus 4 anno 2202 Olympiadis, i.e. 18
+Tiberii Augusti contigisse scribit. Quibus ea confirmantur, quae
+Matthaeus 27, Marcus 15, Dionysius Areopagita in epistolis, Eusebius
+historicus in demonstratione evangelica, demonstratione undevigesima,
+Origenes contra Celsum, Suidas in verbo Dionysius, Tertullianus in
+Apologetico de solis illius deliquio meridiano scripserunt.
+
+1. Matth. 17, 1 seqq. 2. Alius: _240_; alius: _210_.
+
+SALOMO: Ut apotheosin Thaboritanam illam, non satis dignam quae refelli
+mereatur, omittam, graviter peccatur in historiam ab illis solaris
+deliquii inventoribus; annus enim 4. Olymp. 2201, quem Phlego notavit,
+penultimus est Neronis, Silio Nerva et Julio Attico consulibus, 32
+circiter annos post Christi supplicium, ut ex ipsis Romanorum fastis et
+Olympiadum circulis, quae M. Varro, Dionysius Halicarnasseus,
+Cuspianus, Sigonius, Onuphrius, Mercator, Funccius summa cura ac
+diligentia sic conjunxerunt, ut neminem dubitare patiantur. Hanc autem
+Phlegonis eclipsin, quae post annos 322 contigit, cum Christus mortuus
+est, ordinariam ac naturalem in synodo solis ac lunae, non in objectu,
+quod isti volunt, secuta est, clades illustrium senatorum, quos Nero
+interfici jussit, Thraseam, Senecam, Pisonem, caeteros et parricidia
+matris et utriusque uxoris, paulo post civilia bella ac tres eodem anno
+imperatores Romanorum3. Illud etiam ad errorem istorum convincendum
+accedit, quod solem in piscium sidere tunc fuisse tradunt, id quod
+fieri nullo modo potuit, cum paschalis victima nunquam immolaretur,
+nisi luna 14. mensis Nisan, quo sol sidus arietis subire solet4.
+
+1. Alius: _200_; alius: _210_. 2. Alius: _35_. 3. Alius: _ac trium
+eodem anno imperatorum Romanorum_. 4. Exod. 12, 6 sqq.
+
+CURTIUS: Cur igitur Dionysius Areopagita ad Polycarpum scribens
+Apollophanem sophistam coarguit his verbis1: _Nescio_, inquit, _quo
+spiritu afflatus ad divinationem prorupisti, Apollophanes, quod una
+mecum aspiciens eclipsin solis, contra naturae ordinem, tempore Christi
+patientis, conversus ad me dixisti: hae praclarae sunt vicissitudines
+rerum divinarum!_
+
+1. Dionys. epist. 7.
+
+TORALBA: Omissa temporum ac scriptorum controversia rationibus
+perspicuis inquiramus, Christus Deus sit necne? Nam si generis humani
+auctor est et servator, profecto Deum esse oportet. Si Deus non est, ne
+hominum quidem servator esse potest.
+
+CURTIUS: Necessarium profecto argumentum, quo argute refelluntur 266
+Ariani, qui si quem generis humani servatorem confitebantur, eundem
+tamen Deum esse negabant.
+
+SALOMO: Nihil saepius in sacris litteris admonemur, quam ab unius
+aeterni Dei potentia salutem pendere omnium1: _Ego Deus aeternus et
+praeter me non est alius._ Item: _Redemtor noster Jehovah, Zebaoth
+nomen ejus._ Item: _Ego Deus aeternus solus salvator, qui solus mortem
+inferre et a morte solus eripere possum, nec alius est a me._ Item:
+_Ego Deus aeternus, qui deleo iniquitates tuas propter me._ Non dixit:
+propter Jesum filium, supplicio afficiendum, aut: propter Messiam
+futurum, illud autem ineffabile et sacratissimum numen יהוה aeternus
+nulli creaturae communicabile esse, utriusque religionis theologi
+confitentur. Si ergo servatoris dignitas ei congruit,2 cui nomen illud
+sanctissimum divina lege tributum est, quonam modo illud mortali3
+creaturae conveniret?
+
+1. Jesaiae 30 et 42. Jerem. 43. 45. 47. 31. 32. Genes. 16. Exod. 6. 20.
+29. Psalm. 7. 49. Ezech. 32. 2. Rabbi Moses 1. 2. Calvinus c. 1.
+harmon. in Psalm. 83. 3. Alibi: _divinae_.
+
+FRIDERICUS: At illud ipsum nomen Jesus seu Jehovah1 servatorem
+significat, eique maxime datum est, quia genus humanum servaturus
+esset, itaque Paulus non obscure aut ambigue scripsit, uni Christo
+inditum esse nomen Jesu2, quo audito3 omne genu flectatur coelestium,
+terrestrium ac infernorum. Item:4 _Non est aliud sub coelo nomen datum
+hominibus, in quo oporteat servari._ Item tanto praestantior angelis,
+quanto excellentius est nomen adeptus.
+
+1. Jehosua. 2. Luc. 1. 2. Phil. 2, 10. 3. Alibi: _edito_. 4. Acta 4,
+12. Hebr. 1, 4.
+
+SALOMO: At quid ista? Cum nomen Jesu et Jehovah1 vulgaria sint ac
+communia, nusquam tamen ineffabile nomen יהוה? Itaque argutus quidam
+theologus2 christianos veteres magistros jure coarguit, quod illa
+verba: _Non est aliud nomen sub coelo_ etc., sic interpretantur, ut
+servandi majestas inter creaturas soli Christo conveniret: _Quoniam_,
+inquit, _homines in coelum conscendere nequeunt._ Quae reprehensio
+probabilis est, nec tamen reprehensioni congruit solutio, sed quia
+incongruum est existimare, vim et praestantiam generis humani ulli
+creaturae communicari posse, cum soli Deo tantum conveniat. Petrus
+autem in concione populi Christum a Deo factum praedicavit3. Clemens
+etiam, proximus Petri successor in eodem pontificatu, de quo Paulus
+ipse laudabile testimonium tulit, librum promulgavit, qui ἀναγνωρίσμος
+inscribitur, ubi Jesum creatum fuisse scribit, Eunomium secutus.
+
+1. Jehosua. 2. Calvinus in c. 14. 12 Actorum. 3. Actorum 4, 10 sqq.
+
+CURTIUS: Jesum etiam1 creaturam fuisse fatemur, quatenus corpore ac
+mente constat, conceptum in utero virginis, genitum, educatum, mortuum,
+267 sepultum, neque quatenus est creatura servator dicitur, sed
+quatenus creator. Tametsi ad pariendam hominibus salutem humano corpore
+usus est. Ac tametsi Deus simul et homo sit, non tamen divina essentia
+cum humana mente confusa est, neque alteri naturae altera concreta aut
+mista2, sed quodammodo utraque utrique copulata sub unam et eandem
+Christi hypostasin.
+
+1. Alibi: _quoque_. 2. Alius addit: _nec tamen omnino altera divulsa_.
+Alibi pro mista legitur: _infinita_; pro _divulsa_ alibi: _dimista_.
+
+SENAMUS: Dubitavi saepe, quid esset, quam ob rem Petri Lombardi aetate
+verum erat hoc enunciatum1: Deus assumsit humanam naturam ut
+indumentum; nihilominus tamen falsum et haereticum postea esse coepit,
+quia indumentum corpori non copulatur, at humanam naturam divinae
+copulari credunt.
+
+1. Scotus l. III. dist. dicit, hoc enunciatum haereticum esse coepisse
+post Lombardi aetatem.
+
+TORALBA: Nulla dualitas, inquit Dionysius, principium esse potest, sed
+et unitas dualitatis initium est1. Quod si utraque natura, scilicet
+divina et humana, non est in unum et idem concreta, nec altera penitus
+ab altera discreta, certe copulata dualitas erit, cui opus est vinculo
+quodam ac nexu, quoniam illae duae naturae majore intervallo a se
+invicem distant, quam contraria, quae sub eodem genere continentur. At
+infinitum et finitum eodem genere coërceri nequeunt nec ulla copula
+possunt uniri. Nam eorum, quae uniuntur, ratio quaedam est, infiniti
+autem in finitum nulla, ex quo sequitur, utramque naturam ab utraque
+avulsam esse. Nam si utraque confusa esset, utramque perire oporteret,
+ac tertium quoddam ex utraque constituendum, ut superius demonstratum.
+Quodsi natura divina simplicissima est, nullam omnino compositionem
+ferre potest, alioquin ajentia et negantia simul esse vera aut simul
+esse falsa oporteret de una et eadem re.
+
+1. Desunt haec sex antecedentia verba in uno codice.
+
+FRIDERICUS: Utramque naturam uniri docuit Christus, cum diceret: _Ego
+et pater unum sumus._1
+
+1. Joh. 10, 30.
+
+OCTAVIUS: Ariani dictum illud ad concordiam et mutuum utriusque
+consensum pertinere contendebant, ut illud quoque1: _Pater, da ut sicut
+ego et tu unum sumus, ita isti in nobis unum sint; alioquin apostoli
+ipsi Dii fuissent._ Item illud: _Qui plantat, et qui rigat, unum sunt._
+Item2: _Qui adhaeret domino, unus spiritus est._ Quam Arianorum
+interpretationem etiam christiani theologi probant.
+
+1. Joh. 17, 20 sq. 2. 1 Corinth. 6, 17.
+
+SENAMUS: At Hilarius nos ipsos cum Christo unum et idem esse affirmat,
+non tantum adoptione et consensu, sed etiam naturâ.
+
+CURTIUS: Ea sententia omnium judicio repudiatur, omnes enim Dii essemus
+et impeccabiles, si ejusdem naturae et essentiae cum Christo.
+
+CORONAEUS: Id quidem plerique arbitrantur fieri assumtione corporis 268
+Christi sacramenti ope, cum ejus caro et sanguis cum nostra miscetur,
+mens etiam ejus et divinitas credentibus communicatur1.
+
+1. Erasmus paraphr. in Lucam.
+
+TORALBA: Non capio, quaenam unio creatoris cum creatura fieri possit,
+cum Dei natura simplex et incorporea sit, non multa nec multiplex nec
+mutabilis. Quid si multiplex non sit, quomodo triplex erit? Nam
+quicquid cadit in naturam, scindi necesse est. Aut enim, inquit
+Evagrius, natura patris, filii et spiritus sancti simplex est aut
+composita; non hoc, illud igitur. Si simplex, numen etiam expers est.
+
+CORONAEUS: Nemo Deum triplicem esse putat, trinum quidem in unitate et
+unum in trinitate fatemur, triplicem aut duplicem negamus.
+
+TORALBA: Si trinitas est in divinitate, pluralitas est in deitate,
+numeralis enim distinctio, non essentialis, quia posito binario, non
+sequitur ternarius. Quare distinctio numeralis, cum ab unitate
+receditur, efficit deitatis divisionem, et compositio numerosa
+corrumpit simplicitatem deitatis. Illud etiam absurdius sequitur, quod
+Dei potestas, quae est infinita, solvitur ac debilitatur numerali
+divisione. Nam vis ac potestas cujusque rei eo major est, quo magis
+unita in sese, et eo debilior, quo longius ab illa unione simplicissima
+discedit. Quare cum sola unitas sit omnipotens, nec quicquam
+simpliciter aut absolute unum sit praeter Deum, sequitur trinitatem non
+esse omnipotentem.
+
+CURTIUS: Numerus non refertur ad essentiam, sed ad hypostasin
+personarum, nec dividitur essentia divina propter hypostaseos personae
+cujusque divisionem.
+
+SALOMO: Si Deus trinus esset, cur Moses coacta populi concione
+orationem sic auspicatur: _Audi Israël, Deus noster Deus unus est!_1
+Cur in re tanti ponderis et momenti omisisset epitheton illud tam
+necessarium _trinus et unus_? At ne quis dubitaret, ut prospiciebat
+futurum, litteras grandiores in extremo primi ac postremi verbi
+apposuit, contra scribendi usum, hoc enim unde nisi ut planum faceret
+omnibus, nec infinitos esse Deos, nec plures uno esse posse, in quem
+nullus numerus cadat.
+
+1. Deuter. 6, 4.
+
+CURTIUS: Argumenta, quae a negantibus ducuntur, fere sunt captiosa, non
+dixit: est trinus, ergo non est trinus, nihil ex eo sequitur.
+
+TORALBA: Nulla videtur argumenti fallacia, cum1 altero posito alterum
+excludi sit necesse est. Nam qui dicit _Unum_, excludit _trinum_,
+alioquin contraria simul vera sunt, unius et ejusdem ratione2, scilicet
+Deus unus est, Deus non est unus. Illud ab3 omnibus theologis
+christianis usitatum est, Deum efficere non posse, ut contraria eadem4
+ratione simul vera sint, non quod ulla sit impotentia Dei, sed quod
+subjectum incapax sit affirmationis simul et negationis. Nec illud
+Plato voluisse videtur 269 in Parmenide, ubi de Ente et Uno
+copiosissime disserit, quam ut doceat, unum illud naturae principium
+simplicissimum esse, nec praeter unitatem quicquam admittere posse.
+Xenophanes item et Melissus, qui libros etiam de Ente et Uno
+scripserunt, nihil aliud voluerunt, quam rerum omnium principium
+unitatem simplicissimam esse. Eadem Pythagoreorum vox est. Finis,
+inquit Jamblichus, totius contemplationis est, attollere mentem a
+multitudine ad unitatem: τέλος πάσης θεωρίας, τοῦ ἕνος θεορητικὸν
+ἀνάγειν ἑαυτὸν ἀπὸ πληθοῦς ἐς τὸ ἕν. Itaque Academici cum Dei proprium
+nomen inquirunt, appellant τὸ ἓν, τὸ ἀγαθὸν, τὸ ἀλήθες, τὸ ἁπλοῦν, i.e.
+unum, bonum, verum, simplex, quem Proelus vocat ἓν θείων ἐνάδων
+ὑποστατικόν, unum divinarum unitatum fundamentum.
+
+1. Alibi: _cur_. 2. Alibi: _rationis_. 3. Alius: _autem_. 4. Alibi:
+_ejusdem_.
+
+CORONAEUS: Nullam video in his enunciatis contradictionem: Deus est
+unus, Deus non est unus; quia non ratione ejusdem, primum enim ratione
+essentiae, alterum ratione personarum. Nec vero in ipsa ratione
+personarum aliud est trinitas, quam unitas, omnipotens, non divisa, non
+composita, non numerabilis, sed suapte natura simplicissima. Etiam si
+essentiae ratione unus est, ratione personarum trinus.
+
+TORALBA: Igitur duas ὑποστάσεις subesse necesse est, quoniam de uno et
+eodem subjecto dici non potest creator et creatura, mortale et
+immortale, sempiternum et fluxum, stabile et caducum, genitum et
+ingenitum. Oportet enim motum, nexum, qualitatem, quantitatem, corpus
+denique Deo aeterno copulari.
+
+FRIDERICUS: Non fit unio corporis humani cum natura divina, sed naturae
+divinae cum mente humana.
+
+TORALBA: At fieri non potest, ut quae uni1 tertio uniuntur, inter se
+uniantur, et quae una sunt, eadem inter se sunt eadem, ex2 ipsis
+philosophiae principiis et decretis. Igitur si divina mens humanae
+menti unitur, et humana meus corpori, divinae mentis et corporis eandem
+unionem fore necesse est. Hoc absurdum, illud igitur quanquam fleri
+nullo modo potest, ut mens humana cum aeterno Deo eat3 in unum, cui nec
+mens humana est ὁμοούσιος, ac ne ὁμοιούσιος quidem, nec infinita,
+quanto minus divinam naturam humano corpori misceri putabimus.
+
+1. Alibi: _una_. 2. Additur alibi: _se_. 3. Alius: _coëat_.
+
+SALOMO: Certe Moses Rambam graviore blasphemia putat obligari, qui Deo
+corporeum quiddam inesse arbitratur, quam qui colit idola.
+
+FRIDERICUS: Cur nobis theologos thalmudistas, christianae religionis
+eversores, opponis, qui Christo deitatem, Deo rationem, memoriam,
+veritatem, quas cum homine quodammodo communes habet, modis omnibus
+eripere conantur?
+
+CURTIUS: Salomonis et Toralbae hunc video scopum esse, ut Dei naturam
+ac trinitatis arcana rationibus et argumentis assequantur, fide opus
+270 est: ad ea, quae sola fide nituntur, si rationem aut
+demonstrationem adhibeas, nihilo plus efficies, quam si cum ratione
+insanire velis. Itaque Plato1, vir divinus, cum de Deo quicquam
+scribere metueret, quod ab ejus majestate esset alienum, credi jubet
+iis, quae a majoribus prodita fuerant, sine ulla demonstratione. Quod
+etiam Aristoteles affirmat his verbis: προςήκει ἐμπειρῶν καὶ
+πρεσβυτέρων ἢ φρονίμων τοῖς ἀναποδείκτοις2 φάσεσι καὶ δόξαις οὐχ ἥττον
+τῶν ἀποδείξεων. Quare nec probare possum Eusebii, Galatini, Augustini,
+Eugubini scripta, e quibus Mornaeus demonstratioues evangelicas promere
+conatur. Non enim prospexerunt, scientiam et fidem, quam infusam
+appellant, simul stare non3 posse.
+
+1. In Timaeo. 2. Alius: ἀποδείκτοις. 3. Alii: _nullo modo_.
+
+TORALBA: Valeat illud quidem inter Christianos, sed prospiciendum est,
+quid philosophis, quid paganis, quid Epicuraeis, qui fidem infusam aut
+evangelium respuunt, responderi possit, ne illis idem objiciatur, quod
+olim Julianus imperator Galilaeis, eos scilicet ad omnia argumenta
+physica, demonstrationes nihil aliud in ore habuisse praeterquam illud:
+πιστεύσον. Praestabilius est igitur, cum philosophis, quid ratio
+possit, experiri, quam vadimonium deseruisse videri. Nam si essentia
+sive ὀυσία illa, quae pater est, filius sit: idem sibi pater est et
+filius, idem genitus et ingenitus.
+
+FRIDERICUS: Unus est ingenitus pater, unus filius ab aeterno tempore
+genitus.
+
+TORALBA: Si non est idem genitum et ingenitum, diversa est patris et
+filii substantia.
+
+FRIDERICUS: Essentia unum et idem, non hypostasi.
+
+OCTAVIUS: Cur ergo in concilio Toletano decretum est, solum verbum
+carnem factum, solum hominem induisse? Nam ex eo sequitur, paternam
+essentiam non eandem esse cum essentia filii.
+
+FRIDERICUS: Illud admonendi sumus, aliam esse hypostasin ab essentia,
+quae ab imperitis confusa densissimam hac in disputatione caliginem
+pepererunt.
+
+TORALBA, Si pater genuit Deum, aut se Deum genuit aut alium Denm,
+tertium nihil est. At nulla res seipsam gignit, nec sui ipsius causa
+esse potest. Ac tametsi Platonici saepius usurpant illa de Deo:
+αὐτόγονος, αὐτοτελὴς, αὐτογενὴς, αὐτοφυὴς, nihil tamen aliud
+significatur, quam Deum aeternum sua scilicet potentia, natura,
+majestate, beatitate contentum, nihil alienis opibus egere. Non autem
+putandum est, quicquam a se ipso gigni. Ob id enim Plutarchus Deum
+antiquissimum esse scribit, quia sit ingenitus, πρεσβύτατον θεὸν εἶναι,
+ἀγέννετον γάρ. Ex quo sequitur, aeternum id esse non posse, quod
+genitum sit. Et quidem Hilarius scribit1, id quod nascitur, non fuisse
+antequam nasceretur.
+
+1. Libr. 12 de trinitate.
+
+271 CURTIUS: Igitur argumento a contrariis sequitur, id semper fuisse,
+quod ab aeterno tempore genitum est, ut de filio credimus.
+
+TORALBA: Si quid seipsum genuisset aut fecisset, id quod gigneretur et
+quod gigneret, imperfectum esset, quoniam oporteret totum non esse, ut
+gigneretur a seipso. Si enim esset, non fieret, quia jam esset; si non
+existeret, non gigneret, quia non esset. Igitur Deus de se ipso non
+genuit filium seipsum. Quo fit, ut alius sit a patre, non relatione
+personarum, sed tota substantiae ratione. Quod Christus aperte his
+verbis comprobans: _Alius est_, inquit, _qui me misit pater._1 Quod de
+homine dici non potest, qui nondum erat homo, quum mitteretur.
+
+1. Joh. 5, 23. 12, 45.
+
+FRIDERICUS: Argute quidem et subtiliter, sed utramque argumenti partem
+negat Augustinus1, negat Lombardus2, et recte: Neque enim sequitur,
+inquit Scotus3, si sol murem generat, igitur se murem, aut alium murem
+a se, sed alium qui est mus.
+
+1. Libr. 7 de trinit. 2. Libr. 1 dist. 4. 3. Libr. 1 dist. 4.
+
+OCTAVIUS: Augustinus igitur sui oblitus est: Pater, inquit, ut haberet
+filium de seipso, non minuit se ipsum, sed ita de se alterum generat,
+ut totus maneret in se, esset in filio tantus, quantus est solus. Quae
+certe implicant contradictionem cum superioribus, quoniam tota natura
+dissentanea sunt idem et alterum. Item alibi: Deus cum verbum genuit,
+id quod est ipse genuit; Deum autem, inquit Basilius1, μήτε παρ᾽
+ἑαυτοῦ, μήτε παρ᾽ ἑτέρου γεγονέναι2, neque a seipso, neque ab alio
+gigni.
+
+1. In symb. libr. contra Eunom. 2. Alii: γένεσθαι.
+
+FRIDERICUS: In eo ipso Lombardus Augustinum refellit, ubi substantiam
+Dei filium scribit genuisse. Aut filius, inquit Lombardus, de
+substantia patris, aut de nihilo conditus est; non hoc, ergo illud, aut
+omnino alius est Deus.
+
+OCTAVIUS: Lombardus huic argumento subjicit haec verba1: Vehementer nos
+ista movent, quae quomodo intelliguntur, mallem ex aliis audire, quam
+tradere. Alterutrum tamen confiteri necesse est: Si de substantia
+patris filium genitum dicamus, erit idem Deus aut alius Deus, et
+utrumque absurdum est. Neque vero sunt duae filiationes, ut theologorum
+verbis utamur, sed una filiatio Dei aeterni, tum ad Deum filium, tum ad
+hominem. Itaque posteriores theologi Lombardum refellunt, quod negavit
+substantiam a substantia gigni, cum veteres theologi sic sentiant:
+Pater, inquit Tertullianus, tota substantia est, filius autem derivatio
+totius et portio.
+
+1. Libr. 3 dist. 8.
+
+TORALBA: Nihil a Deo tam alienum, quam partem ei tribuere aut detrahere
+portionem, cum sua natura nullas partes habere possit, alioquin corpus
+esset et quidem dividuum, contra quod superius demonstratum est.
+Absurditas autem veri et falsi certissimus est judex1, cum eo 272
+deducimur, ut quod per naturam fieri non possit, confiteri, aut de
+suspecta sententia decedere cogamur.
+
+1. Alii: _index_.
+
+CORONAEUS: Igitur omnia quae fiunt praeter naturae cursum ac tenorem,
+quae multa sunt, a Toralba superius allata, etiam absurda videri
+oportet.
+
+TORALBA: Multa quidem non ordinario aut consueto naturae cursu
+feruntur, non tamen pugnant cum natura divina.
+
+CURTIUS: Cum nihil proprie et apposite de Deo dici possit, sed omnia
+commode negari, frustra his enunciatis utitur Toralba, Deus est
+substantia, quia Deus nullis accidentibus subjungitur et substat, quod
+substantiae maxime proprium.
+
+TORALBA: Pater essentiae nomen est, aut actus, si actus, profecto
+filius creatus est, si essentiae nomen est, filius tota substantia
+alius est patre.
+
+CURTIUS: Aliud argumentum est Aëtii, cui tametsi Basilius1 non
+respondeat, utrumque tamen inficiatione subvertitur, quia patris vox
+relationem tantum significat.
+
+1. Orat. V.
+
+OCTAVIUS: Scribit Epiphanius, Aëtium trecenta argumenta collegisse
+contra Christi deitatem, quae partim extant, vix ullum tamen est
+efficacius eo, quo a junioribus adversus Hilarium et Athanasium
+concluditur1. Cum enim Deum Deo genitum, lumen de lumine acceptum
+dicerent: Christus, inquit, ex sese Deus est, non ex alio. Nam si habet
+ab alio2, ut Deus sit, Deus esse nequit. Cui argumento non video, quid
+responderi possit.
+
+1. Hilarius l. 6 de trin. Athanasius in symb. 2. Alibi: _uno_.
+
+FRIDERICUS: Superius dictum est, non alium esse Deum, qui a patre
+genitus est. Neque enim in divinitate pater causa efficiens est filii,
+sed causa essentiae quae ab efficiente plurimum aufert1.
+
+1. Damasc. l. 4 phys.
+
+TORALBA: Si Christus est Dei filius, est ejusdem essentiae, aliquando
+genitum esse oportet; si genitus est aliquando, fuit tempus illud, quo
+nondum erat, quod quidem originem ac tempus principii habuisse
+declarat.
+
+CORONAEUS: Hoc argumentum Augustinus1 et Hilarius2 sic diluunt, ut
+patrem agnoscant, aeternum sine auctore, filium etiam aeternum, sed non
+sine autore, ut calor ab igne, lux a sole. Christus, inquit
+Tertullianus3, a patre prodiit, ut radius a sole, rivus ex fonte,
+frutex e semine.
+
+1. L. 1 de trin. 2. L. 12 de trin. 3. Adv. Praxeam.
+
+TORALBA: Effectio saepe cum causa concurrit, ut lux ipsa, nec prior est
+nec posterior sole, sed nunquam sunt eadem, cum sol sit substantia, lux
+autem accidens, quod de patre et filio dici nullo modo potest. Nam si
+quid nascitur ut sit, tempus antecedere oportet, quo nondum erat. Ex
+quo sequitur, filium aut nondum fuisse genitum, aut si genitus est,
+aeternum non esse1.
+
+1. Alii: _esse non posse_.
+
+273 FRIDERICUS: Jam diximus patrem esse causam essentialem filii et
+principii, ut Augustinus, Hilarius, Gregorius Nazianzenus, Basilius
+confitentur, sed patrem aeternum aeternae cujusdam effectionis. Nec
+video, cur in eo haerere debeamus.
+
+OCTAVIUS: Cur ergo magister sententiarum ita haesit, ut exclamet hunc
+in modum: Hoc humanum sensum excedit et intelligentiam mundi, quae non
+capit ratio.
+
+TORALBA: Imo ratio, quae divina lux est, uniuscujusque menti insita,
+videt, sentit, judicat, quod1 rectum, quod pravum, quod verum, quod
+falsum.
+
+1. Alius: _quid ... quid ... quid ... quid_.
+
+FRIDERICUS: Ita quidem eas res, quarum capax est. Sed Deus aeternus ac
+infinitus humanae mentis gurgustio capi nequit, quia impervestigabilis,
+divinissimus, supremus, i.e., ut elegantioribus Theophrasti verbis
+utamur, ἀναισθητὸς, θειότατος, ὑπερβατός.
+
+SALOMO: Illic1 agit Theophrastus de Deo, hic autem agitur de homine
+Jesu, neque enim pro argumento sumendum id, quod concludendum est,
+nempe2 Jesum esse Deum. Nam Deus non obscure aut ambigue, sed sua voce
+declarans, quis esset: _Ante me_, inquit, _non est Deus et post me non
+erit._ Item: _Ego primus exstiti et postremus ero._3 At christiani
+theologi confitentur4, personam creatam esse et antequam hominem
+induisset in utero foeminae, personam habuisse filii, quis dubitet, an
+filius sit creatura? Non igitur creator, non Deus.
+
+1. Alius: _Illis_. 2. Alius: _scilicet_. 3. Jes. 48, 12. 4. Scotus l.
+1. dist. IV.
+
+OCTAVIUS: Magister sententiarum1 negat, personam filii constare ex Deo
+et homine, ut ex partibus; deinde subjicit2: Inexplicabilis est istius
+unionis ratio, negat tamen utramque naturam misceri, et idololatriam
+vocat adorare corpus et animam Christi, quoniam, inquit, corpus et
+anima Christi creaturae sunt. Eadem est Philippi Melanchthonis3
+sententia.
+
+1. Lib. II. dist. 9. 2. Libr. III. dist. 90. 3. Contra Stancarum.
+
+CURTIUS: Uterque recte, quoniam Ephesina Synodus decrevit, Christum una
+λατρείᾳ1 colendum esse.
+
+1. Alii: _latria_.
+
+OCTAVIUS: Si non est confusa utraque natura unione hypostatica in
+Christo, non debuit cultus confundi, ut cum creatore creatura
+misceretur ac simul coleretur, cum sacrilegio proximum sit, putare
+patrem et filium singularem Deum esse, ut inquit Hilarius, in patre et
+filio duos credere impium, ac tertium nihil est.
+
+FRIDERICUS: Si quis est, qui subtilius ista exquirat, nec tamen penitus
+intelligat, cogitet ea, etiamsi1 certissimis demonstrationibus
+nitantur, saepius tamen percipi non posse. Ἀντίχθονας2 esse omnes
+theologi et 274 philosophi praeter Augustinum et Lactantium
+confitentur, idque tum perspicua minimaque dubia demonstratione, tum
+etiam experientia diuturna exploratissimum, nemo tamen id cogitatione
+persequi potest, ut Moses Rambam3 acutissimus philosophus confitetur,
+ut mirum videri non debeat, si Lactantius et Augustinus astrologos ut
+imperitos et insanos irriserint, qui ista crederent. Quin etiam
+Augustini autoritate adacti4 plerique theologi haereticos esse
+judicarunt, qui ἀντίχθονας esse arbitrarentur. Inter quos quidem
+Vigilius quidam episcopus Salisburgensis a pontifice maximo quasi
+haereticus damnatus est, quod ita sentiret A.C. 7455. Quanto minus
+igitur divinae naturae unionem cum humana percipiemus. Itaque Hilarius
+ipse, eloquentia atque eruditione clarissimus: Extra sermonem est,
+inquit6, quod exigitur, extra sensum non enunciatur, non attingitur,
+non tenetur. Idem paulo post7: Mihi in sensu labes est, in
+intelligentia stupor, in sermone silentium. Idem, Deum ex uno, non
+portione, non sectione, non diminutione, non derivatione, non
+protensione, sed incomprehensibili modo esse. Quid Justinus Martyr?
+Unitas in trinitate et trinitas in unitate nascitur8, id quomodo sit9,
+nec alios scrutari velim, nec ipse mihi satisfacere possum, cum arcanos
+sermones sordida lingua enunciare nefas existimem. Si igitur tantos ac
+tales viros piget, rem omnium sacratissimam vel primoribus attingere
+digitis, quid nobis faciendum putemus?10
+
+1. Alii: _etiam quae ... nituntur_. 2. Alii: _Antichtonas_. 3. In ep.
+contra astrologos. 4. Alius: _adducti_. 5. Aventinus annal. l. III. 6.
+Libro I. de trin. 7. Libro VI. cod. 8. Alibi: _nescitur_. 9. Alius:
+_fiat_. 10. Alius: _putamus_.
+
+OCTAVIUS: Non scio atque haud miror1, an major obscuritas sit de
+spiritu sancto, quem Athanasius2 et Chrysostomus3 a patre et filio
+procedere scripserunt, cum tamen in conciliis Graecis anathematis poena
+sit ei, qui hoc crediderit. Et quidem Damascenus: Spiritum sanctum
+inquit, a patre procedere, in filio quiescere dicimus. Quam opinionem
+cum inter discrepantium varietatem Johannes agnomento Scotus conciliare
+nequiret: Quis, inquit, Damascenum, Basilium, Gregorium Nazianzenum,
+Gregorium theologum, Justinum Martyrem, Cyrillum haereseos damnaret?
+Quis etiam Hieronymum, Augustinum, Hilarium, Ambrosium, Latinos omnes
+erroris coargueret? Alterutros tamen aut etiam utrosque insigniter labi
+ac decipi necesse est.
+
+1. Alius: _Non miror atque haud scio_. 2. In symb. 3. In epistolam ad
+Corinth. cp. 12.
+
+FRIDERICUS1: Ecclesia occidentalis catholica, symbolum Athanasii
+secuta, spiritum sanctum ab utroque prodire confitetur. Quia nec
+genitus est, inquit Augustinus, nec ingenitus, nec sint duo filii, si
+genitus, aut duo patres, si ingenitus, et consequenter duo principia2,
+duo sunt innascibiles, ut eorum verbis utamur.
+
+1. Alibi: CORONAEUS. 2. Addit alius: _si_.
+
+OCTAVIUS: At magister sententiarum hanc Augustini sententiam sic 275
+refutans: Quis, inquit, hoc explicare potest? Nam si ingenitus est,
+spiritus erit sine principio, ac duo principia futura sunt; si genitus,
+erunt duo filii et inter se fratres; si ex filio genitus, jam nepos ex
+filio patri futurus est.
+
+FRIDERICUS: Ut ergo ambiguitas illa dilueretur, Latini commodius ab
+utroque spiritum producere tradunt.
+
+TORALBA: Processio illa spiritus a filio, qui patrem habet autorem et
+generis principem, valde dissimilis est et inaequalis ei quae a patre,
+qui nullum habet auctorem. Sed cur potius processio spiritus quam
+generatio1, aut cur potius generatio filii, quam processio, cum trium
+sit una et eadem essentia? Profecto consimiles sunt illae Scoti2
+argutiae, cum patrem et filium scribit unum spiratorem, non tamen unum
+spirantem, sed duos spirantes.
+
+1. Desunt alibi quatuor haec antecedentia verba. 2. Libr. I.
+sententiar. dist. 12.
+
+CORONAEUS: Ad haec utcunque1 intelligenda patefacit aditum Hilarius,
+cum trinitatem soli, radio, luci comparavit.
+
+1. Alibi: _utrumque_ vel: _utraque_.
+
+TORALBA: Nullo modo rei propositae congruit illa comparatio, cum radius
+et lux ipsa sunt accidentia, sol vero corpus, substantia constans, at
+illi ὁμοουσίους ajunt tres personas. Praeterea Deo nihil accedere aut
+decedere potest. Denique si gigni, sive procedere, sive derivari filium
+et spiritum sanctum a patre dicamus, infinitum ab infinito manare
+confitendum erit, quae absurditas est omnium maxima1. Cum enim
+quaeritur, cur Deus Deum facere non possit, nihil aliud responderi
+potest, quam infinitum ab infinito decerpi non posse. Itaque laudatur
+Anselmus, qui rogatus a discipulo, cur hominem impeccabilem Deus non
+fecisset: Quoniam, inquit, Deum facere non potuit2. Ex quo sequitur,
+absurdum esse illud enunciatum: „Deus factus est homo“, quia Deus in
+hominem mutaretur et homo in Deum, utrobique enim est actio et passio.
+Jam vero inexplicabilis est talium enunciatorum complexio, deitas sive
+aeternitas est ingenita quatenus pater, genita vero quatenus filius,
+nec genita nec ingenita quatenus spiritus sanctus, quae de una et eadem
+essentia nullo modo dici potest.
+
+1. Aristoteles l. II. phys. 2. Scotus l. III Sentent. dist. 7.
+
+CORONAEUS: Si res inter se comparatae usquequaque convenirent, non
+esset rerum similitudo, sed res ipsa. Quare Basilius1 aliter atque
+Hilarius tribus solibus trinitatem comparat, ut a re ipsa propius
+abesset.
+
+1. Ep. 15. contra Eunomium.
+
+OCTAVIUS: At Hieronymus1 sacrilegium vocat, tres in Deo substantias
+collocare, cum tamen nihil apud Hilarium2 frequentius reperiatur, quod
+juniores theologi mirantur. Quin etiam Hilarius3, cum scripsisset
+aeternitatem esse in patre, reprehensus est a junioribus. An, inquit
+ille, hoc ab Hilario dictum est, ut Christo eripiat deitatem?4.
+
+1. Ad Damascenum. 2. Libr. de trin. 3. In harmonia c. XIII. 4. Calvin.
+l. 1. institut. cp. 13.
+
+FRIDERICUS: Hoc Hilarium noluisse testatur ipsa repetitio frequens 276
+in ejus scriptis, Christum esse Deum, sed Graeci commodius ad
+personarum distinctionem verbo hypostaseos utuntur.
+
+OCTAVIUS: At Hieronymus in voce hypostaseos venenum1 latere suspicatur.
+Et quidem Paulus alio sensu videtur uti hac voce, ubi spiritum sanctura
+appellat characterem hypostaseos patris.
+
+1. Alii: _vere unum_.
+
+TORALBA: Hypostasis est accidens aut substantia, tertium nihil est, et
+Deo nihil accedere potest, igitur substantiam esse oportet. Sin
+hypostasin pro essentia accipiamus, tres erunt essentiae aut tres
+substantiae in Deo, quia unicuique personae suam hypostasin singularem
+tribuunt.
+
+CURTIUS: Essentiae verbo accidens aut substantia significatur, neque
+enim scholastici hoc enunciatum: „filius est de patris essentia“,
+perinde accipiunt ac illud: „est de patris substantia“, quia hoc modo
+filius patri consubstantialis exprimitur, illo non item. Hypostasis
+autem personis tribuitur, ne tres in unam et eandem confusae videantur,
+cum sit quaedam cujusque personae proprietas, alteri non
+communicabilis.
+
+OCTAVIUS: Cur igitur primo capite confessionis Augustanae vox personae
+ullam partem aut qualitatem significare negatur, sed id quod proprie
+subsistit? Nam proprietas personarum est ea, ut pater a se ipso
+potestatem habeat, non ab alio, ut voluit Augustinus1; filius vero non
+a se ipso, sed a patre. Idem quoque tradit, patrem sine principio, sine
+auctore, filium vero non sine principio, sed a patre essentiam habere.
+Quis autem serio putet, hunc Deum esse, qui ortus sui principium,
+essentiam, potestatem alteri ferat acceptam? Ac ne quis illud Augustino
+aliud cogitanti excidisse arbitraretur, apertius repetens2: Pater,
+inquit, a nullo habet, ut Deus sit, filius autem, ut Deus sit, habet a
+patre. Idem quoque Basilius scribit3.
+
+1. Libro III. de trin. c. 12. 2. Ep. 66. 3. Epist. 15. cont. Eunom.
+
+TORALBA: Si filius originis suae primordia patri debet, aeternus esse
+non potest. Nam si pater genuit filium, gignendi finem simul fecit aut
+semper gignit (ut videtur iis, qui ad Christum referunt haec verba1:
+_Ego hodie genui te_), imperfecta semper est filii generatio. Sin
+gignere desiit, etiam aliquando coepit; si coepit gigni filius, non est
+aeternus, non est infinitus, non est Deus.
+
+1. Psalm 2, 7. cf. Actor. 13, 23 et 33. Hebr. 1, 5. 5, 5.
+
+CORONAEUS: Eodem revolvimur, illud enim cogitandum, non tres aeternos,
+non tres infinitos, non tres Deos, sed unum Deum aeternum, infinitum,
+personarum tamen varietate distingui, ac proprium quoddam personae
+cuique convenire1, ut cum Lombardus negat, spiritum principium esse,
+nisi ad creaturas.
+
+1. Alii: _convenitur_.
+
+SALOMO: Igitur ante annorum sex millia spiritus sancti nullo modo
+principium erat, cum nihil adhuc creatum existeret. Atque ob id
+Macedoniani 277 spiritum creaturam appellabant, quem1 Christiani ex
+symbolo2 Deo coaeternum et Deum asseverant.
+
+1. Addit alius: _tamen_. 2. Symb. Athanas.
+
+FRIDERICUS: Haec verba magistri sententiarum ad relationem et
+nominationem personarum, non ad essentiam referuntur.
+
+OCTAVIUS: Si spiritus habeat a patre et filio principium, cur
+Athanasius, Chrysostomus1, Augustinus2 tres esse coaequales et
+coaeternos affirmant?
+
+1. Ep. 1. ad Corinth. cp. 12. 2. Lib. V. de trin.
+
+CURTIUS: Recte illi quidem propter essentiam coaeternam, personarum
+vero relatione pater filio natura prior dicitur ac major, quo pertinet
+illud: _Pater major me est._1
+
+1. Joh. 14, 28.
+
+SALOMO: Imo spiritum patre et filio superiorem faciunt Matthaeus,
+Marcus, Lucas1, qui quae peccantur in patrem et filium, ignosci
+affirmant, quae vero peccantur in spiritum sanctum, ignosci negant. At
+cum Moses Deum placare conaretur, aut se de libro vitae deleri2, en
+divina vox ad illum: _Qui peccaverit in me_, inquit3, _hunc ego de
+libro vitae delebo._ An filium et spiritum sanctum, si patri aequales
+essent, praetermissurus fuisset? Nullum etiam trinitatis argumentum
+exstat in lege divina, at ne in prophetis quidem vestigium ullum.
+
+1. Matth. 12, 31 sq. Marc. 3, 29. Luc. 12. 10. 2. Ita omnes; unus codex
+legit: _ut se deleret_. 3. Psalm. 69, 29.
+
+CURTIUS: Quid ais, Salomo! An non1 ullum caput, ulla pagina antiqui
+foederis prophetarum, ubi non aliud sacrosanctae trinitatis vestigium
+compareat?2
+
+1. Alii: _est_. 2. Alii: _comperiatur_.
+
+OCTAVIUS: Certe Martinus Lutherus, cum multa de supplicationibus
+Romanis, tum vero carmen hoc vulgatum delere non dubitavit: _sancta
+trinitas, unus Deus, miserere nobis!_ quia trinitas Deus esse non
+potest, cum sit foeminea vox, secundae intentionis, ut dialectici, vel
+collegii, ut juris consulti loquuntur1, qui collegium de tribus
+personis definiunt; at nec in ullum collegam conveniunt, quae de toto
+collegio dicuntur. Itaque Origenes, quem Hieronymus magistrum
+ecclesiarum appellat, trinitatis verbum supra modum execratur, ac
+τριονύμων sectam supra modum acerbissime insectatur2. Quin etiam
+Rufinus ejus interpres scribit, multa, quae ab Origene contra
+trinitatem scripta fuerant, a se correcta fuisse. Sed cum bona Rufini
+venia dictum sit, non decuit interpretem correctoris officio fungi, nec
+mirum videatur, si Origenes3 corruptus eadem quae Athanasius interdum
+scribere et vocem ὁμοούσιος, quae nondum exaudita erat, usurpare de
+filio videatur. Eadem licentia Cypriani epistolis suppositus est
+Tertulliani liber de trinitate, ut monuit Rufinus4.
+
+1. Leg. Neratius de V. S. 2. Prologo libri περὶ ἀρχῶν. 3. Cap. 11 et 12
+in libr. Numerorum. 4. In Apolog. Origenis.
+
+CORONAEUS: Tametsi verbum trinitatis sive triadis in sanctis litteris
+278 inusitatum videamus1, nihilominus baptismum fieri oportere legimus
+in nomine patris, filii et spiritus sancti, et quidem proximus
+apostolis Justinus Martyr librum scripsit περὶ ἁγίου καὶ ὁμοουσίου
+τριάδος.
+
+1. Alius: _videmus_.
+
+OCTAVIUS: Libellum hunc esse supposititium, ratio perspicua temporum
+convincit. Floruit enim M. Aurelio principe, cui apologiam nuncupavit.
+At in quaestionibus CXXIV ad orthodoxos libri illius quaerit auctor,
+cur eversa et fracta sit superstitio paganorum, cum tamen aetate
+Justini maxime floreret. Verbum autem ὁμοούσιος primum sub Constantino
+principe usurpare coeperunt, ducentis circiter annis post aetatem
+Justini. Eadem licentia prodiit in vulgus missa D. Jacobi Graece
+scripta, in qua sanctae trinitatis, apostolorum, confessorum, virginum
+ordines ac voces saepius ingeruntur, cum tamen is Jacobus excepto
+Stephano primus martyrium passus sit. Consimilis est missa Chrysostomi,
+in qua Chrysostomus ad Chrysostomum preces fundit1, quo quid ineptius?
+
+1. In fine missae Graece expressae.
+
+CORONAEUS: Eodem igitur morbo omnes omnium libri laborarent! Sed ne
+videar Testamenti Novi tabulis aut interpretibus niti, aut theologis,
+permulta in veteribus tabulis sacrosanctae trinitatis mysteria latent.
+Et quae ab aliis1 copiose perscripta, levissime attingam, ut illud
+Deuteronomii2: _Quae gens est, quae audiverit vocem Deorum viventium_
+i.e. אלהים החיים, ubi plurali verbo Deum unum significat. Item illud
+Josuae3; אלהים קדשים i.e. Dii sancti, pro Deus sanctus. Item4: _Si
+domini ego, ubi est timor meus?_ Item5: _Faciamus homines ad imaginem
+nostram._ Et paulo post: _Faciemus adjutorium simile sibi._
+
+1. Petrus Galatinus. Augustinus Eugubinus c, 5. 2. Deuter. 5, 24. 3.
+Josuae 24, 19. 4. Maleach. 1, 6. 5. Genes. 1, 26. 2, 18.
+
+SALOMO: Vox אלהים pro אלוֹה saepissime usurpatur. Sed Chaldaeus
+interpres Jonathas, quoties ad Deum unum refertur, fere singulari verbo
+explicat, ut apud Malachiam usus est voce chaldaea רבוך, ut planum sit,
+nusquam de trinitate cogitasse prophetam. Id enim: _Faciamus hominem_,
+ad angelos conversio est. Hos enim1 humanae creationis ministros
+placuit adhiberi, ut elementis et elementariis rebus ad hominem
+confirmandum necessariis uterentur, quibus natura divina vacat.
+
+1. Alibi: _quos_.
+
+CURTIUS: Cur igitur in convalle Mamre tres apparuerunt Abrahamo, tamen
+sermo est unius ad unum?
+
+SALOMO: Illud est arcanum; Deus enim sedere dicitur inter vel super
+Cherubim, quoniam duorum angelorum, qui proxime ab ejus majestate
+obstant, officiis ac ministeriis orbem moderatur, quod Zacharias1
+eleganti visione declarat. Unde vetus illud de Abrahamo jactatur: Tres
+vidit et unum adoravit. Quo ex loco omnia, quae de Deo plurali voce
+enunciantur, explicari facile possunt.
+
+1. Zach. 4, 1 seq.
+
+279 FRIDERICUS: Cur igitur Rabbi Simeon Johai filius in libro Zohar,
+quem arcanorum thesaurum vocant, haec verba: _Audi Israel, Deus dominus
+noster Deus unus est!_ trinitatis significare mysterium affirmat? Nomen
+enim אלהים filio tribuit, nomen יהוה geminatum patris et spiritus
+sancti.
+
+SALOMO: Locus hic a Galatino et junioribus decerptus et laceratus
+quibusdam praebuit occasionem, ut filii et spiritus sancti voces
+subjicerentur. Cur enim sanctissimum1 nomen יהוה spiritui, non filio,
+qui dignitate praestat, tribueretur, aut cur locus ille veteribus
+tabulis, quo Dei natura simplicissimae unitatis declaratur, trium
+Deorum sive personarum adjunctione conturbaretur?
+
+1. Alius: _sacratissimum_.
+
+CURTIUS: Illud tamen a Jesaia, ter vocem illam קָדֹש repetente,
+confirmatur: Sanctus, sanctus, sanctus. Item psaltes lyricus יהוה,
+אלהים, אל i.e. Deus, Deus varietate vocum apud Ebraeos idem prope
+significantium. Item alibi1: Benedicat nos Deus, Deus noster, benedicat
+nos Deus! quid aliud quam sacrosanctae trinitatis mysterium est? Quin
+etiam ab Aegyptiis veteribus principium rerum appellantibus triplex
+erat repetitio, ut Damascenus Platonicus scribit.
+
+1. Psalm. 67, 7 sq.
+
+SALOMO: Oportuisset igitur sextilitatem1, quam trinitatem colere, quia
+praeter tria illa Sanctus, sanctus, sanctus sequuntur quoque tria Dei
+nomina: Deus, dominus, Zebaoth, contra vero dualitatem, quoties duo
+nomina Dei occurrunt; Deus Zebaoth aut Eloha Zebaoth.
+
+1. Alii: _pluralitatem_.
+
+FRIDERICUS: Sed pergamus Salomonem obruere vi argumentorum! Josephus
+Castilionaeus et Jeremias1, filius Halcanae, nomen litterarum duodecim,
+scilicet אב בנ רוח הקדוש i.e. pater, filius, spiritus sanctus, tria in
+uno et unum in tribus contineri interpretantur.
+
+1. Alius: _Nehemias_.
+
+SALOMO: Facile est, alienis nominibus subjectis libros pervulgare, ut
+libri magorum nomine Salomonis editi. Quin etiam trinitatis
+propugnatores Zoroastrem et Orpheum, magorum parentes, ab infernis
+locis arcessere non dubitant atque etiam Jamblichum ipsum, qui conscius
+impietatis, ne capitali supplicio periret, exsorbuit venenum. Plenus
+est his autoribus Galatini liber et Augustinus Eugubinus. Nam quae
+Galatinus hausit partim ex sacris litteris, partim ex libris
+Talmudicis, partim ex illa porta tenebrarum potius quam lucis, non
+conversa, sed perversa, non correcta, sed detorta ac pro seriis
+suscepta sunt, quae ad ironiam trinitatis scripta fuerant. Argumento
+sit, quod cum serio theologi Ebraei de Jesu scribant, ne appellari
+quidem dignantur, sed epitheto תֹלְדוֹת suspendiosum1 contumeliose
+denotant.
+
+1. Deest in aliis codicibus.
+
+CURTIUS: Adjungamus Philonem Ebraeum1, philosophiae laudibus ac rerum
+divinarum scientia clarissimum. Sic enim de mysterio trinitatis: 280
+Duo sunt, inquit, primo Deus et verbum, principium et finis voluntatis.
+Quid clarius dici potest?
+
+1. In tract. de mundi opificio, et in libro de agricult., et in caput
+secundum Geneseos.
+
+SALOMO: Sit verbum, sit voluntas in Deo, quid ad tres personas? Idem
+Philo mundum vocat filium Dei, secundo genitum, primogenitum vero
+exemplar ipsius mundi, i.e. ἀρχέτυπον. Non magis tamen ineptum sit,
+exemplar Deum appellare, quam exemplum aut verbum Dei Deum vocare, ut
+Johannes1 verbum Dei Deum esse scribit, non minus incongrue, quam qui
+sapientiam Dei Deum esse putant. Iidem tamen creatum esse tradunt ex eo
+Salomonis: _Ab initio et ante saecula creata sum._2 Nec vident, ex eo
+sequi, filium sive sapientiam creaturam dici. Et certe Tertullianus3,
+ut doceret Jesum creaturam esse: Audis, inquit, sapientiam creatam
+esse. Item: Lex Dei nihil est aliud, quam verbum ore Dei prolatum et
+creatum, quae eadem ratione Dei filius ac Deus dici deberet. Et quidem
+Valentiniani verbum Dei sive filium prolatione patris natum
+affirmabant, item spiritum sanctum mox amorem, mox etiam voluntatem Dei
+vocant, quae essentia, natura, tempore verbum antecedunt. Ex quo
+intelligitur, verbum coaequale et coessentiale patri non esse. Ac cum
+displiceret Augustino Eugubino4, verbum Dei filium appellari, emendavit
+vel potius corrupit locum Philonis5, ac pro νόμου λόγον scripsit,
+repugnantibus omnibus typographorum exemplis. Consimile est illud, quod
+intelligens, intellectum et intellectionem i.e. ומששל, משכל, שכל
+trinitatis esse ajunt, ut amantem, amorem et amatum. At fieri nullo
+modo potest, ut equus qui intelligitur et amatur, idem sit cum homine
+qui eum mente percipit ac intelligit, nisi accidentia substantiis,
+coelestia terrestribus, supera inferis misceantur.
+
+1. Ev. Joh. 1, 7. 2. Proverb. 8, 22. 3. Contra Praxeam ex cap. 8.
+Proverb. 4. De perenni philosophia. 5. In libro de mundo.
+
+FRIDERICUS: Quicquid est in Deo, id totum est essentia ipsius, nihil ei
+accidit, nihil decedit, ac propterea et verbum et cogitatio Dei et Deus
+rectissime a Johanne filius appellatur.
+
+TORALBA: Quis tam inepte disseret, ut quae foras ab homine procedunt
+edicta, leges, actiones, verba, essentiam hominis esse arbitretur? Quae
+etiamsi1 cum creatore eadem sint, creatoris et creaturae nullum
+discrimen esse oportet, nam quae uni sunt eadem, inter se sunt eadem.
+
+1. Alibi: _quodsi_.
+
+CURTIUS: Cum Johannes dicit, verbum Dei filium esse, non vocis
+prolationem intelligit, sed intimam ejus essentiam, sapientiam,
+cogitationem. Huc enim illa spectant: _Et verbum erat apud Deum._1 Nam
+quod Tertullianus2 filium Dei creatum dixit, errore lapsus est, quod
+sapientiam Dei, quam filium Dei vocant, creatam arbitraretur. At
+Basilius3: Essentia Dei, inquit, semper fuit, nec unquam genita est,
+i.e. ἡ γὰρ αὐτοῦ σοφία οὐκ ἐγένετο, ἀλλ᾽ ἦν ἀεί. Nam si creata fuisset
+sapientia, tempus exstitisset, 281 quo nondum erat, quanquam Salomo
+scribit, ante saecula fuisse. Itaque omissis interpretibus, a quibus
+errores manare solent, audiamus Salomonem4 sua verba resonantem. Sic
+enim scribit: _Ab aeterno ordinata sunt, ab initio, ab antiquis
+terrae._ Alioqui si creata fuisset, sequeretur Deum sine sapientia
+prius exstitisse, quod non minus absurdum aut impium est, quam patrem
+sine filio cogitare.
+
+1. Joh. 1, 1. 2. Contra Praxeam. 3. Contra Eunom. 4. Proverb. 8, 23.
+
+CORONAEUS: Cum igitur sacrosanctae trinitatis mysteria tot scripturae
+locis perspicua sint, adhibeamus etiam ad philosophos erudiendos
+philosophorum antiquissima decreta.
+
+FRIDERICUS: Certe Proclus Academicus, tametsi libros1 duodeviginti
+adversus Christianos scripsit, nihilominus tamen tria principia
+fatetur: bonum, mentem et animam. Numenius2 primum appellat patrem,
+secundum creatorem, tertium opificem. Amelius3 quoque triplicem facit
+opificem, sive mentos tres, sive tres reges, scilicet eum qui est, qui
+habet, qui aspicit. Trismegistus tamen ut antiquitate, sic
+perspicuitate caeteros superavit: Deus, inquit, qui est intellectus,
+vita, lux, androgyne genuit verbum, qui alius est intellectus,
+fabricator omnium rerum, et cum verbo spiritum, Deum igneum. Item
+Plotinus libro περὶ τριῶν ἀρχικῶν ὑποστάσεων: Tres sunt, inquit,
+ὑποστάσεις, unum sive bonum intellectus et anima mundi, de quibus non
+ante disserendum quam sacris rite peractis et tranquilla mente. Quin
+etiam Theophrastus libro de mundo ad Alexandrum, qui falso tribuitur
+Aristoteli, arcanum trinitatis denotavit, cum in aeterno Deo
+principium, medium et finem collocaret.
+
+1. Cf. Suidas. 2. Alius addit: _vero_. 3. Alius false: _Amelus_.
+
+CURTIUS: Ex omnibus paganorum monumentis, quae ad trinitatis mysterium
+afferri possant, vix ullum est illustrius aut nobilius oraculo, quod
+Heraclides Ponticus in templo Serapidis scriptum fuisse narrat, his
+verbis:
+
+Πρῶτα θεὸς, μετέπειτα λόγος καὶ πνεῦμα σὺν αὐτοῖς,
+
+i.e. Principio Deus est, tum verbum, his spiritus una est. Congenita
+haec tria sunt, cuncta haec coëuntia in unum.
+
+OCTAVIUS: Istud oraculum ex eadem officina christiana prodiisse non
+dubito, ex qua prodierunt consimilia, quae pridie allata sunt ex
+Apolline.
+
+TORALBA: Caetera quidem Academicorum scripta, quae refutatione minus
+egent, omitto, quia ὀυδὲν1 πρὸς ἔπος. Sed quisquis tandem fuerit
+Trismegistus ille, quem et Isidis magistrum et Aegyptium scriptorem
+omnium post Mosen antiquissimum esse Isidis statuae inscriptio et ratio
+temporis2 cogit confiteri. Qui vero libri Trismegisti nomine
+circumferuntur, non nisi graece exstitisse, cum latine redderentur,
+planum est, et auctorem ex junioribus Academicis plura3 Platonis
+decreta descripsisse. Nam qui minus fabulantur, libros ei tribuunt
+36525, Jamblichus vero 110004, et quae 282 ex illis libris excerpta
+fuere a Jamblicho, Plotino, Proclo, Cyrillo, modis omnibus dissimilia
+leguntur ab iis, quae in Pimandro et Poëmate scripta legimus. Quae
+autem ad trinitatis argumentum allata sunt a Friderico, ad verbum
+descripta videntur, non tam a Trismegisto, quam ex epistola Platonis ad
+Hermiam et Dionysium, ubi Deum universitatis principem facit, secundam
+vero intelligentiam a prima creatam i.e. mentem mundi totius, tertiam a
+secunda, quam mundi animam Platonici5 omnes interpretantur, quartam a
+tertia, atque ita deinceps ad extremam mentem. Peripatetici vero mentes
+omnes ab eodem principio simul derivari tradunt. Sed utramvis
+sententiam sequamur, necesse est, ab uno principio caetera omnia manare
+ac propterea composita, creata, fluxa, caduca judicari. Quoniam, inquit
+Plotinus,6 omne quad non est primum, non est simplex, πᾶν γὰρ τὸ οὐ
+πρῶτον οὐχ ἁπλοῦν.
+
+1. Alii: μηδὲν. 2. Alius: _temporum_. 3. Alii: _pura_. 4. Alii:
+_110000_. 5. Platonici in Timaeum. Jamblichus in lib. de myst. l. III.
+Plotinus de anima. Leo de amore. 6. In libro g. Prognost.
+
+FRIDERICUS: Quid tum? Neque enim in trinitate quicquam tempore prius
+aut posterius, sed tantum ordine relationis, nec minus est creator
+filius quam pater, aut spiritus sanctus quam uterque. Id autem
+significatur prîmo verbo libri originum בְרֵשִּׁת ברָא i.e. in
+principio creavit pater, filius et spiritus sanctus, nam vox ברא tribus
+litteris tres personas innuit, scilicet אב, בן, רוּח patrem, filium,
+spiritum sanctum, quod ex arcanis sanctis Ebraeorum et Kabbala
+diviniore promi non negabit Salomo, et ex verbo ברשת litteris
+commutatis, transpositis, compositis, sejunctis haec verba conflari:
+pater per filium principium finem creavit, caput, ignem, fundamentum
+magni hominis foedere bono. לב saepe pro טב accipitur. Juvat enim
+Ebraeos suis pugionibus et gladiis jugulare.
+
+SALOMO: Quis non videt, ex iisdem litteris diversissimas sententias
+fingi posse? Nunquam enim majores nostri Kabbalae genus istud valde
+probarunt. Ac multo probabilius esset, ex nomine tetragrammato
+quaternitatem comminisci, quam trinitatem, ut Basilides evangelista,
+cujus sententiam Noëtiani ac Lombardus ipse, sententiarum magister,
+secuti videntur, ut Johannes Abbas scriptum reliquit, quod praeter
+personas tres quartam subjecerunt, quam ὑποκράτορα1 vocabant. In qua
+sententia fuisse videntur Pythagoraei, qui sanctam quaternitatem jurare
+consueverant, i.e. τὴν ἁγίαν τετρακτύαν, quam tetragonali pyramide
+mundorum multa millia continere denotabat Timaeus Locrensis. Et quidem
+magistri sententiarum de quaternitate efficax et arguta ratio aut
+statuit quaternitatem, aut trinitatem evertit, quia duabus rationibus
+producentium duas productorum opposuit, scilicet rem generantem, rem
+genitam, rem spirantem, rem nec genitam, nec generantem, nec spirantem.
+Cui opinioni aptius convenirent quatuor rotae totidemque animalia
+divinae visionis2 et illa Dei vox ad Mosen, 283 divina nomina quater
+repetentis, scilicet3: _Deus patris tui, Deus Abraham, Deus Isaac, Deus
+Jacob._
+
+1. Alii: ὑποπάτορα. 2. Ezech. 1, 15 sqq. 3. Exod. 3, 6.
+
+OCTAVIUS: Principio nascentis ecclesiae christianae cum veteres Dii
+paganorum de antiqua possessione divinitatis deturbarentur, unus tantum
+Deus a Christianis colebatur. Sed cum imperator Constantinus Magnus
+templa Deorum concludi jussisset, Christo deitas tributa est in synodo
+Nicaena, non sine acerrima pontificum inter se dissidentium
+contentione. Nihil tamen adhuc de spiritus sancti deitate decretum
+erat, ac ne mentio quidem ulla in symbolo, nec Deus credebatur, ut
+Gregorius Nazianzenus scribit1. Quin etiam Arianorum sententia, quae
+Christum inter creaturas statuebat, tantum valuit, ut octo conciliis
+Tyri2, Sardis, Mediolani, Smyrnae, Seleuciae, Nicaeae, Tarsi, Arimini
+habitis, ac praecipue synodo Ariminensi, in qua sexcenti pontifices
+coaluerant, confirmata fuerit3. Ac tametsi vigesimo post anno deitas
+Christi restituta fuerit concilio Constantinopolitano, nihil tamen de
+tertia persona quisquam suspicatus4 erat, ut Deum novum fabricaret, nec
+de trinitate ullum verbum, sed tandem anno Christi 430 spiritus sanctus
+in numerum Deorum relatus est Ephesina synodo et sequentibus5, quibus
+subrogata sunt symbolo Nicaeno aliquot capita de spiritu sancto,
+scilicet: Credo in spiritum sanctum sine ulla Dei appellatione, quo
+minus recentis Dei novitas offensionem religiosis auribus praeberet. Ex
+quo intelligitur, Athanasium, qui sub Juliano Caesare florebat, symboli
+vulgaris auctorem esse non potuisse, nisi centum triginta annos aetatis
+explevisset. Omitto quod Graecus homo, solus omnibus dissentiens,
+spiritum ab utroque, scilicet patre et filio, procedere6 diceret,
+contra poenam anathematis, conciliis graecis subjectam, quod aliunde
+spiritum quam a patre derivari arbitraretur.
+
+1. Ep. II. ad Chelidonium. 2. Desunt sequentia haec novem verba in
+aliis codicibus. 3. Sozomen. ad a. 363. l. III. cp. 19. 4. Alibi:
+_supplicatus_. 5. Niceph. libro XIV, 34. Tres autem sunt synodi Ephesi
+coactae. 6. Alius: _prodire_.
+
+FRIDERICUS: Non tamen1 propter hominum coetus aut disputationes
+Christus coepit aut desiit Deus esse, nec item spiritus sanctus, sed
+quae ab haereticis in dubium revocabantur, altissimis sapientum
+decretis confirmata fuerunt. Et certe memorabile est, quod in
+ecclesiasticis historiis proditum legimus de duobus episcopis2, qui cum
+Nicaeni concilii decretis subscribere noluissent, a mortuis excitati,
+re planius comperta subscripserunt.
+
+1. Deest in alio codice. 2. Niceph. Callist. l. 2. c. 13.
+
+OCTAVIUS: Sacris litteris, inquit Chrysostomus, potius quam angelis de
+coelo vel resurgentibus hominibus credendum. Et quis tam stupidus aut
+demens reperiatur, qui daemonibus arte magica pellectis et Manibus
+necromantica impietate evocatis credendum putet, cum impietates illae
+magicae non solum divinis, sed etiam humanis legibus prohibeantur
+capitali poena. Et si ulla esset, quae esse nullo modo potest, in
+Christo deitas, 284 talium sacrilegorum ac daemonum assertione penitus
+everteretur. Illud autem1 pontificibus Romanis usitatum est, cum
+aliquem in divorum numerum inscribi volunt, Manes ope νεκρομαντείας
+evocare, unde mirabiles ἀποθεώσεις ac daemonum praestigia sequuntur,
+quibus imperitis conceptam πολυθεότητος opinionem confirmant.
+
+1. Alii: _a_.
+
+CORONAEUS: Quae a pontificibus Romanis religiose fiunt, bona fide
+interpretari debemus.
+
+CURTIUS: Daemones etiam, si evocati adessent, non dubito quin Christi
+veri Dei nomen ac numen revereantur, cum in terris viventem ac
+spirantem metuerent ac timerent, quanquam quoque Sibyllarum
+antiquissima vaticinia Jesum Dei omnipotentis et Mariae virginis filium
+apertissime declaraverunt, multis ante saeculis, quam nasceretur, quae
+testimonia ab Eusebio et Lactantio Firmiano prodita videmus, ne1 sim
+infinitus in illis enumerandis.
+
+1. Alibi: _nec_.
+
+OCTAVIUS: Quid mirum, cum Proba Falconia Christi vitam ab ipso Marone
+conjunctis centonibus descriptam reliquerit posteritati? Sed iniquum
+est, bibliorum majestatem Sibyllarum et Orpheotelestarum versibus
+foedissime conspurcari, cum saepius demonstratum sit, Sibyllas daemonum
+contubernio infames esse ac semper fuisse.
+
+CORONAEUS: Satis abundeque factum opinor, si cuique argumentis,
+demonstrationibus et auctoritate satisfieri potest, Jesum Dei filium ab
+aeterno tempore genitum Deum esse et una cum patre et spiritu sancto
+deitatem in unitate essentiae ac unitatem in personarum trinitate
+tueri.
+
+SENAMUS: Mihi quidem, qui de rebus divinis omnia omnibus assentior,
+satis ac plus etiam quam satis est; sed adhuc restat quaestio multo
+difficilior, etiamsi demus ante quindecim saecula personam1 filii patri
+coaequalem fuisse et coaeternam, quanam ratione humanam carnem
+assumserit? Deinde si demus, divinam essentiam foeminae uterum et
+viscera subire voluisse, quid ad generis humani redemtionem necessarium
+esset? Nam si Deus humanum genus servare et omnibus sceleribus expiare
+potuit, sine hominum aut humanae carnis ope, caede ac sanguine
+cujusquam, nihil necesse fuit, filium a coelestibus illis sedibus in
+terras delapsum foeminae viscera subire, deinde utero clauso egredi et
+in ipsa aetatis flore acerbissimis cruciatibus ac suppliciis addici,
+cum solo nutu omnia omnium scelera diluere facile potuisset2. Id enim
+frustra pluribus tentatur, quod paucioribus confici possit3.
+
+1. Alius ita: _personam divina ratione humanam carnem assumsisse_. 2.
+Alius: _posset_. 3. Alius: _queat_.
+
+OCTAVIUS: Alius modus, inquit Augustinus1, Deo non defuit homines2
+redimendi, ac tametsi quis putet Deum ita decrevisse, nulla tamen
+necessitas eum obligaret ad sua decreta exsequenda. Itaque nec
+antecedens nec consequens necessitas ulla fuit, quamobrem Deus
+vilissimam hominis carnem 285 indueret, ut turpi morte caderet, quoniam
+vel angelus vel alius homo satisfacere potuit oblata hostia, quam Deus
+gratam habuisset, quia non plus est oblatio, quam quanti Deo collibuit
+illum aestimare. Quodsi quis dicat, neminem ab originis labe purum
+fuisse, Deus id quoque praestare potuit, ut quisquam ab omni scelerum
+contagione purus nasceretur, quod de matre Christi praedicant
+recentiores3, qui in Synodo Tridentina4 contra veterum sententiam,
+scilicet Anselmi, Bernhardi, magistri sententiarum, Thomae Aquinatis,
+Augustini, Hieronymi, decreverant.
+
+1. Lib. 3. de trin. 2. Alius: _hominis_. 3. Scotus, qui primus in ea
+sententia fuit, lib. 3, dist. 8. 4. Canon. 5. sess. 5.
+
+TORALBA: Illud quidem valde mirum mihi videtur, tot ac talium virorum
+mentes beatissimas ab ecclesia Romana nunc impietatis ac haereseos
+damnari.
+
+CORONAEUS: Ecclesia labi non potest, quia1 nondum haeresis erat saeculo
+Bernhardi et Lombardi.
+
+1. Alius: _atque_.
+
+TORALBA: Quod verum sit, nullis temporum conversionibus falsum esse
+potest.
+
+OCTAVIUS: Ne in his haereamus! Poterat Adamus erga Deum amore singulari
+veniam mereri, quia multo praestabilior est amor erga Deum, quam omnes
+oblationes ac victimae, quas ex creaturis percipere potuisset1. Quid
+igitur tanta rerum conversione, tam crudeli supplicio innocentissimi
+hominis opus erat?
+
+1. Scot. l. 3. dist. 19.
+
+CURTIUS: Etiamsi nulla Deum necessitas ad agendum impellit, sic tamen
+ei placuit. Cur autem ei placuerit inquirere scelus, disputare nefas
+est.
+
+CORONAEUS: Negat Ambrosius1, profundam immensitatem arcanorum Dei
+exquiri oportere; mihi tamen voluntas Dei semper exquirenda, non autem
+cur hoc vel illud voluerit? At si ullam2 de voluntate divina
+conjecturam capere fas est, quid illum impulerit, ut naturam humanam
+susciperet ac supplicio contumeliosissimo caderet, ea potissimum causa
+videtur, ut nos a vitiorum foeditate ad virtutes revocaret. Sic enim,
+quantum a sceleribus abhorreat, intelligimus. Deinde, ut homines ad
+ejus amorem ardentius inflammaret, quos majore quam angelos dignitate
+ac praestantia cumularet.
+
+1. L. 1. c. 4. de vocat. gent. 2. Alibi: _nullam_.
+
+TORALBA: Id quidem Christianis et imperitis facile, philosophorum certe
+nemini persuasum iri opinor, Deum aeternum infinitis saeculorum
+myriadibus immutabili natura semper exstitisse, eundem tamen non ita
+pridem de naturae sublimi excellentia deturbatum, humani sanguinis
+concretionem ac novam formam induisse, ut acerbissimos cruciatus ac
+mortem turpissimam ab iniquitatis carnificibus sustineret, resurgeret,
+ac corpoream molem, ossibus, carnibus, ligamentis, humoribus ac pulpa
+concretam, in coelum, ubi nunquam antea visa erat, subveheret.
+
+FRIDERICUS: At Justinus Martyr, Athenagoras, Basilius, Origenes, 286
+uterque Gregorius, Cyrillus, Augustinus philosophiae studiis ac
+disciplinis clarissimi exstitere, item Boëthius, latinorum
+philosophorum decus, qui etiam de trinitate libros scripserunt; et
+consequentibus saeculis innumerabiles, Albertus Magnus, Philoponus,
+uterque Picus Mirandulanus, Scotus, Thomas Aquinas, qui Peripateticos
+veteres disserendi subtilitate longe superarunt, trinitatis symbolum
+amplexantur. Quod etiam divina mens passa fuerit, nemo theologus unquam
+putavit, praeter Eutychem, haereseos damnatum.
+
+OCTAVIUS: Si Deus passus et mortuus est, naturam divinam passam et
+mortuam confiteri necesse est. Et Tertullianus1 his utitur enunciatis:
+Nonne Deus vere mortuus est?
+
+1. Contra Praxeam.
+
+CURTIUS1: Non sequitur, divinitatem pati, quia divina mens abstractum
+quoddam est, Deus vero Christus concretum. Nam cum Sabellius
+praedicaret, Deum patrem induta specie humana filium dici coepisse, et
+cum in apostolorum2 coetum delaberetur, spiritum sanctum (ne si aliter
+sentiret, naturam divinam tripartito dividere putaretur), haereseos
+damnatus est, quod personarum nullum adhiberet distinctionem. Nestorius
+vero naturam divinam ab humana sejunxit omnino, cum ita conciones
+haberet: Noli gloriari Judaea, non enim Deum cruci affixisti, ac suam
+sententiam in Ephesina synodo acerrime defendit. Ejusque sectatores
+Flavianum Constantinopolitanum3 pontificem verberibus caesum ejecerunt.
+Tametsi loquendi ratio in Chalcedonensi concilio mutata est, ne
+deinceps diceretur: Natura divina passa est aut mortua, sed Deus natus,
+passus, mortuus est, ut in concreto diceretur, quod alteri4 tantum
+naturae conveniret in abstracto, quam loquendi figuram idiomatum
+communicationem appellarunt, ac vicissim Jesum immortalem, aeternum,
+omnipotentem propter deitatis cum humanitate conjugationem. Mediatoris
+vero nomen aut regis aut sacerdotis ita definierunt, ut nihil aliud
+quam officia significarent. Itaque de sententia utrique depulsi sunt,
+et qui5 naturam divinam ab humana penitus sejunxerunt et qui6 utramque
+confuderunt. Unionem tamen utriusque naturae in Christo fieri fatemur,
+sed incomprehensibili mentibus humanis ratione.
+
+1. Alius: CORONAEUS: 2. Alibi: _angelorum_. 3. Alius:
+_Constantinopoleos_. 4. In alio: _alibi_. 5. Alii: _quod_. 6. Alii
+iidem: _quod_.
+
+TORALBA: Nihil a natura divina, quae a mundi contagione libera est,
+alienius quam concretio. Quodsi ex duabus illis naturis tertiam fieri
+demus1, Deus sic2 concretus erit; sin utramque ab utraque penitus
+avulsam, i.e. si divina mens humanae menti non sit mista, Christus
+nihil aliud quam homo futurus est.3
+
+1. Alibi: _facere debemus_. 2. Alibi: _tamen_. 3. Alius: _erat_.
+
+FRIDERICUS: Ita quidem si Deus ab homine Christo plane disjunctus erit,
+nec ulla copula cohaerebit, sed aliud est unum uni misceri et confundi,
+aliud copulari et conjungi.
+
+287 TORALBA: Concreta semper unum efficiunt, copulata vero non magis in
+unum coëunt, quam oleum et aqua eodem vasculo infusa. At mirari saepe
+subiit disputatio Lutheranorum, quos Ubiquitarios vocant, et
+Helvetiorum, qui Sacramentarii appellantur,1 et Catholicorum, quos
+Papistas appellant. Ubiquitarii proprietatem non egredi subjecto
+confitentur, verbi gratia omnipotentiam, ut pinguius loquamur,
+omniscientiam, omnipraesentiam congruere humanae naturae, non per se,
+non essentialiter, non formaliter, non subjective, (his enim verbis
+utuntur) i.e. non esse de carnis essentia aut accidentibus: easdem
+tamen proprietates divinas carni realiter convenire. Quaenam magis
+contraria, quam haec sibi fingi possunt? Nam quicquid de re aliqua
+dicitur, id ipsum est substantia aut accidens, tertium nihil est.
+Sacramentarii hominem Christum ubique esse per deitatem, carnem autem
+ipsius neque per se, neque per deitatem. Hoc libenter discam ab illis,
+quaenam carnis humanae deitas fingi possit? Ubiquitarii hominem
+Christum et humanitatem omnipotentem esse ajunt, hominem autem non
+etiam humanitatem esse aeternam. At rebus abstractis aeterna multo
+magis, quam concretis convenient. Hoc etiam absurdius: Christi corpus,
+inquit Brentius,2 quod Hierosolymae omnibus spectantibus de cruce
+dependebat, etiam Romae simul praesto erat cum deitate. Quid hoc? Nam
+si caro Christi reapse ubique est omnipotens ac omniscia, certe caro
+est Deus aeternus, nec tamen erit caro vera i.e. humana, quod utrique
+negant, praeter Eutychem et Schwenckfeldium. Aliter Catholici, qui
+corpus Christi ubique esse negant, fatentur tamen pluribus in locis
+simul et eodem momento esse posse. At non ubique et pluribus in locis
+eodem tempore et simul, sunt ἀντιστρέφοντα, nec Christus magis duobus
+quam omnibus locis simul esse potest. Quodsi Christus ascendit in
+coelum, non est ubique, ac ne multis quidem in locis, aut si erat
+ubique, non ascendit nec descendit unquam. Neque etiam naturam humanam
+ubique extensam esse volunt.3 Corpus enim illius ubique totum esse, non
+habens partes extra partes, sed partes omnes in omnibus, i.e. ut
+planius intelligatur, pedes in cerebro, manus in visceribus,
+nihilominus tamen humanitatem ubique esse negant; at humanitas
+abstractum quiddam est, homo vere concretum. Cur igitur ab his et illis
+concluduntur? Quia metuunt, ne duae illae naturae, divina et humana, a
+se invicem divellantur, nisi corpus Christi fuerit ubique. Oportuit
+igitur simul et semel in utero, in cruce, in coelo, in praesepio
+visibile, invisibile, verum et phantasticum corpus esse; quae quis
+aequo animo ferre aut patienter audire queat? Jam vero confitentur,
+divinitatem ab atheo in hostia consecrata non sumi, etiamsi corpus
+Christi ab eo devoretur et calore ventriculi conficiatur, igitur in eo
+ipso utramque naturam divelli confitentur. 288 Nam Ubiquitarii non
+solum animam Christi, sed etiam carnem deitati conjunctam esse
+affirmant, quod Sacramentarii negant. Ubiquitarii fingunt, proprietates
+deitatis humanitati reapse communicari, non autem proprietates
+humanitatis deitati; cur tam varie? cum unum et idem ὑποκείμενον esse
+fateantur, imo unam et eandem hypostasin, quae aut utrumque, aut
+neutrum admittat oportet.
+
+1. Alius: _usurpantur_. 2. De personarum unione p. 12. 3. Gabr. Biel l.
+IV. c. 12. qu. 1.
+
+CORONAEUS: Omnes illae ambiguitates tolluntur, si teneamus id, quod M.
+Tullius Cicero scripsit, nihil esse in animis concretum, nihil mistum.
+Quanto magis igitur concretio a natura divina rejicienda venit?
+Interdum tamen in Christo dicitur concretio πρὸς τί, propter naturae
+duplicis mirabilem et humanis mentibus incomprehensibilem unionem, in
+una et eadem hypostasi, quam Hilarius quodammodo similem esse scribit
+unioni mentis humanae cum corpore, a quo tamen Academici, Stoici,
+Peripatetici avulsam nec corpori concretam admittunt.
+
+TORALBA: Si igitur mens humana simplex est ac penitus a corpore
+abstracta, nefas est, ullam in natura divina concretionem arbitrari, si
+utraque natura est ab utraque avulsa et divisa, i.e. copulata divina
+mens cum humana mente, ut nunquam in unum et idem coëant, Christus
+nihil aliud erit, quam homo, qui Deo adhaerebit, ut optimi cujusque
+mens integerrima ac Dei amantissima Deo adhaeret,1 quo pertinet illud:
+_Mihi adhaerere Deo bonum est._2
+
+1. Alius: _adhaerebit_. 2. Ps. LXXII, 28.
+
+FRIDERICUS: Toralba philosophorum1 ponderibus res divinas exigi putat
+oportere, nec arbitratur Christum Deum esse. Neque enim si sciret
+perspicuam rei veritatem, subtilitate argutiarum oppugnaret, ut Paulus
+Judaeos ac gentiles suos excusans: _Si Deum_, inquit,2 _cognovissent,
+nunquam dominum gloriae cruci affixissent._
+
+1. Alibi: _ratiocinationum_. 2. 1 Corinth. 2, 8.
+
+SALOMO: Videre mihi videor Caligulam Augustum legatos Judaeorum urbana
+quadam ratione excusantem, cum diceret, viros bonos ac valde simplices
+sibi videri, non enim reputare, Caligulam Deum esse.1 Itaque quoque
+Fridericus nostrorum simplicitatem2 excusat, quod fabri filium non
+arbitramur Deum esse.
+
+1. Philo de legatione ad Caligulam. 2. Alibi: _felicitatem_.
+
+OCTAVIUS: Non video, cur Ismaëlitis irasci debeamus, quod Christum
+mortuum esse inficiantur, quod manibus hostium ereptum putant, cum
+Christiani fateantur, deitatem pati nihil posse.
+
+CURTIUS: Nullum fraudis arcanum majus a Muhammede excogitari potuit, ut
+Christo deitatis opinionem et humanae salutis curam eriperet, quam quod
+supplicio affectum esse negat, ne quis in ejus morte salutis spem ullam
+collocaret aut de humano genere quicquam meritus esse videatur.
+
+289 TORALBA: Frustra mortis Christi meritum1 praedicatur, si nihil
+mereri potuit. At Christus mereri non potuit, cum semper fuerit in
+summo felicitatis culmine collocatus et optimo fini, hoc est aeternae
+deitati, convinctissimus, ut quidem illi jactant. At ne angelos quidem
+aut beatas mentes mereri dicimus, quia praemium illis datum minus esset
+merito, cum tamen praemia Deus semper tribuit meritis ipsis majora.
+Majus autem praemium adipisci nemo potest, quam coeleste regnum, quam
+Dei fruitionem, quae omnia illis obtigerunt. Ita Christus optimo fini
+conjunctus mereri nihil potuit; nam si mereri potuisset, etiam errare,
+peccare, labi potuisset, quia mereri nemo potest, qui semper in eo
+statu est, ut si velit peccare, non possit2; Christum autem, si maxime
+vellet, peccare tamen nullo modo potuisse ajunt. Postremo infinita
+praemia merito Christi finito darentur, quia meritum Christi,
+quantumcunque est, finitum sit oportet, cum ejus cadaver mortuum sit,
+non etiam mens humana Christi, natura vero divina nihil penitus passa
+fuerit. At peccata sunt infinita ut hominum infinitorum. Quod si
+hominis tantum supplicio peccata dilui potuerunt, nihil necessum fuit,
+Christum mori.
+
+1. Alius: _merita_. 2. Scotus lib. III. dist. 18.
+
+FRIDERICUS: Deum quidem nulla necessitate ad hominum scelera expianda
+naturam humanam induisse dictum est, sed quoniam ita decreverat, ita
+fieri necesse fuit, non Dei quidem intuitu, sed hominis ipsius, nam
+Christus ut homo mereri potuit. Atque eo pertinent ea, quae saepe in
+sacris litteris occurrunt: _Oportuit Christum pati_; item: _Oportebat
+haec fieri_; item: _Expedit unum hominem mori._1
+
+1. Marc. 8, 31. Matth. 16, 21. Lucas 9, 22. 17, 25.
+
+SALOMO: Si necessum fuit, Jesum supplicio affici, quid est, quam ob rem
+Christiani majorum nostrorum crudelitatem accusant, quae tamen1 humano
+generi peperit salutem?
+
+1. Alii: _quod totam_ vel: _cum tamen_.
+
+FRIDERICUS: Quaedam mala male dicuntur, quaedam bona bene, quaedam mala
+bene. Sed hoc bonum a Judaeis male dicitur, profuerunt enim inviti tum
+maxime, cum nocendi voluntatem impiam haberent.
+
+TORALBA: Istud quidem est, opinor, τὸ ἐξ ἀρχῆς, quoniam illud ipsum
+assumitur pro argumento quod erat in quaestione; prius enim
+discutiendum fuit, an illud a Deo decretum esset?
+
+CURTIUS: Si evangelicis et apostolorum scriptis ea, quae summa esse
+debet, fides tribuenda sit, nihil frequentius reperiatur1, quam illud
+statutum fuisse, Deum scilicet hominis amictu fragili indutum iri, ut
+genus humanum ab interitu sempiterno liberaret. Quae novarum tabularum
+ac evangelii auctoritas oraculis nititur certissimis ac divinissimis
+veterum tabularum ac prophetarum.
+
+1. Matth. 8, 17. Lucas 2, 28. Joh. 2, 18 sqq. Marc. 6, 34. Ebr. 9, 15.
+1. Cor. 15, 22 sqq.
+
+SALOMO: Ubinam vero1 tam multa oracula tam diu delituerunt?
+
+1. Alii: _verbi gratia_, vel: _igitur_.
+
+290 CURTIUS: Permulta quidem huc atque illuc dispersa, nullum tamen
+aeque perspicuum est, ut Danielis1, qui non modo Messiam interficiendum
+divino afflatu praedixit, sed etiam annos, menses, dies, momenta sic
+notavit, ut non tam calamo tragoediam scripsisse, quam rem ipsam
+penicillo depinxisse, et quae Jesaias2 trecentis circiter annis ante
+adumbrarat, coloribus perspicuis illustrasse videatur. _Virum_, ait
+Jesaias, _aspectu contemptibilem, qui aegritudines ac imbecillitates
+nostras pertulit, quem nos arbitramur a Deo percussum et afflictum.
+Ipse graviter vulneratus est propter improbitates nostras, et attritus
+propter flagitia nostra, supplicia quae nos luere decuerat, imposita
+illi fuere, ac livoribus ejus curati sumus. Idem sicut ovis ad
+mactationem deducta non aperuit os suum, sed ad supplicium raptus est.
+Generationem ejus quis enarrabit? Cognitione sui multos justificabit,
+justus servus meus, quorum flagitia ipse sustinebit._ Et eadem
+Zachariae verbis confirmantur ac Hieremiae versibus3: _Spiritus_,
+inquit, _oris nostri Christus dominus captus est in peccatis nostris._
+
+1. Danielis 8 seq. 2. Jesaias cap. 53. 3. Zach. 12, 10. Jerem. 23, 5
+sq. 32, 15 sq.
+
+SALOMO: Hic certe locus, quem potissimum ex omnibus urgent Christiani
+et in quo plerique1 haeserunt, nihil ad Messiam, nihil ad filium Dei,
+multo minus ad Jesum pertinet, neque idem filius Dei, sed servus ab
+Esaia vocatur. Et quidem falsum et absurdum esset, quod pontifices
+Romani solenni carmine pridie paschatis2 usurpant: O rem mirabilem! ut
+servum redimeres, filium tradidisti. At Jesaias appellat servum, non
+filium. Quomodo agitur ista cohaerebunt? Videmus autem in sacra
+scriptura complures Messias, scilicet Mosen, Josuam, Jephtem, Gedeonem,
+Samuelem, Davidem, Saulum, qui omnes Messiae vocantur, nullum tamen ex
+his pro expiatione populi supplicio affectum. Nec tamen dubito, quin
+Deus ob unius integerrimi et innocentissimi civis virtutem interdum
+totam civitatem ac regionem absolvere velit, eoque forsitan pertinet
+Jesaiae dictum, cui consimile est illud Salomonis3: _Oppidum_, inquit,
+_angustum et in eo pauci cives, quod a rege potentissimo cinctum est
+obsidione, aggestis undequaque substructionibus ac turribus maximis ad
+ejus expugnationem. In qua tamen civitate egentissimus quis ac
+sapientissimus exstitit, qui oppidum ab excidio servavit, nec civium
+quisquam suspicatus est, i.e. unius interdum civis integritas et eximia
+virtus ac probitas quanquam ignoti ac ignobilis, totam civitatem ab
+ultione4 et ira Dei potentissimi regis, a bello, a fame, a popularibus
+morbis servavit._ Quod autem attinet ad Hieremiae 291 versum, vulgaris
+interpretatio ab ebraica locutione plurimum differt. Sic enim ad
+verbum: _Spiritus narium nostrorum unctus dominus captus est in retibus
+eorum, quae nihil ad Jesum._
+
+1. Alibi: _plurimum_. 2. Alii: _Pascha_. 3. Eccles. 9, 14 sqq. 4.
+Alibi: _ustione_.
+
+FRIDERICUS: Quam belle detorta haec oracula videmus, quanquam Salomonis
+haec interpretatio tota ratione differt ab interpretatione Rabbi
+Davidis Kimchi, qui hunc locum non quidem ad Messiam, sed ad populum
+Israëlem referendum putat, quasi populus Israel pro flagitiis aliorum
+populorum expiaret; sed huic interpretationi repugnant haec verba:
+_Vulneratus est pro peccatis populi Dei_;1 quomodo enim populus Dei pro
+populo Dei trucidatus esset?
+
+1. Jesaias 53, 5.
+
+SENAMUS: Julianus Augustus ut Christi supplicium expiatorium
+extenuaret,1 Aesculapium Jovis filium humanam naturam induisse scribit,
+ut corporeis morbis perinde mederetur atque Plato aegritudini animorum,
+non tamen ut pro generis humani incolumitate caederetur. Et certe
+bonorum caedem Deus ingenti calamitate ulcisci, sceleratorum vero
+suppliciis totam regionem ab exitio servare consuevit. Itaque
+Athenienses2 die Aprilis septima duos homines totius regionis
+sceleratissimos per omnia civitatis loca circumducebant, ac septies
+arborum infelicium ramis ac fustibus caesos, iisdem lignis exurebant,
+cineribus etiam in mare disjectis. Et quoniam id singulis annis pro
+solenni voto fiebat, ad scelera civium expianda, diem illum κάθαρμα
+vocabant. Nec aliter Galli veteres ad Tiberium usque flagitiosos ac
+perditos homines ad Aras Laetas3 provinciae (quod oppidum ejus nominis
+ad haec usque tempora floret) lignis, statuis et colossis ingenti
+magnitudine fictis4 inclusos exurebant, ut aliorum scelera expiarentur.
+
+1. Alibi: _existimaret_. 2. Pausanias in Atticis. 3. Alii:
+_Araselatas_. 4. Alibi: _pictis_.
+
+TORALBA: Aequius erat, sui quemque sceleris poenas a seipso reposcere,
+ut Herodotus1 veteres Aegyptios fecisse scribit. Tantisper enim bos
+mactabatur, multitudo populi scapulas nudata caedebatur, qui mos ab
+Aegyptiis et Amorrhaeis ad Thessuatas2 et Hieronymitas dimanavit. Sic
+quoque Camari3 sacerdotes Bahalis, fuligineis vestibus amicti,
+tantisper dum sacrificaretur hostia, seipsos gladiis ac pugionibus
+dilacerabant. Quem morem Aegyptiorum non satis percipiebat Xenophanes,
+cum verberationes istas intuens: Si Deos, inquit, esse creditis hos,
+qui lugetis? Sin homines fuisse putatis, cur illis sacra facitis? Id
+enim fiebat ad sceleris cujusque expiationem. Argute tamen hominum
+dementiam insanam castigabat, quod homines demortuos pro Diis colerent.
+
+1. Herod. V, 2. 2. Alius: _Jesuitas_. 3. Alibi: _camari_.
+
+SALOMO: Id fere perpetuum est, sceleratos pro suis, ac saepe quoque pro
+bonorum peccatis expiare, bonorum1 vero mactationem pro impiis fieri,
+plane inauditum. Nos2 quidem sacrarum sortium diem mense Februario, 292
+quem Latini expiatorium et purgatorium interpretantur, quotannis
+recolimus, quasi sors a Deo jacta fuisset, utrum aequius videretur,
+flagitiosissimum ac superbissimum Ammanum,3 an Mardochaeum virum4
+optimum, cum universa Israelitarum gente interire et, sortibus quasi ex
+urna ductis, Deo ipso urnas movente, Ammanum sorte ductum, foedissimo
+supplicio affectum, pro Israelitis expiavisse. Sic enim Salomo impium
+pro justis expiaturum scribit. Cum enim Moabitidis meretricula populum
+Dei ad cultum Bahalis Peoris libidinum illecebris pertraxisset, populus
+ingenti clade affectus est,5 nec ante clades cohibita, quam Pinehas
+sacerdos, hastam vibrans, Israelitam cum Moabidite conjugatum nefario
+complexu transfixisset, testante Deo, posteros Pinehae sempiternum
+sacerdotium habituros, quod impiorum caede iram suam placavisset. Non
+aliam ob causam lex jubet,6 parricidam ab altaribus sacris divelli ac
+palam jugulari, ne tota civitas exscindatur, quoniam saepe ob unius
+impietatem inultam in omnium improbitates animadvertitur. Cum enim
+Achas7 praedam execratam rapuisset, exercitus Dei fugatus est ab
+hostibus, Deo ipso testante, propter unius flagitium id contigisse.8 Ex
+quo intelligitur, Deum supplicio sceleratorum placari, bonorum vero
+caedem injuria petita ulcisci. Quae cum ita sint, quis putet, Deum
+optimum maximum optimi atque integerrimi viri supplicio delectatum?
+
+1. Alius: _boum_. 2. Alius ita: _More quidem sacrarum litterarum
+testium diem_ etc. 3. Alius: _Hamananum_. 4. Alius: _civem_. 5. Numer.
+25, 7 sqq. 6. Deuteron. XIX, 11 sqq. 7. Alius: _Achan_. 8. Josua VIII,
+22 sqq.
+
+FRIDERICUS: Quandoquidem Salomo legibus divinis nos oppugnat, legibus
+retundi debet. Lex autem divina vetat,1 hostias pecudum sibi offerri,
+quae vel maculosae vel scabiosae vel languidae vel claudae vel oculis
+aliove membro captae sunt. Ex quo intelligitur, si sceleratorum justa
+supplicia Deo grata sunt, non tamen sceleratorum victimis delectari.
+
+1. Numer. 15, 3 sqq. Levit. 22, 20 sqq.
+
+SALOMO: Divina lex hoc sibi vult, oblationes Deo ingratas esse eorum
+qui claudicant in lege Dei exequenda, qui coecutiunt ad indigentium
+inopiam, qui surdi sunt ad voces afflictorum.
+
+CURTIUS: Cum igitur omnes homines flagitiosi sint, improbi, maculosi,
+lepra superbiae impuri, nec ullus unquam praeter Christum immaculatus
+exstiterit, in quem velut in agnum purum et omni ex parte candidum ad
+immolationem omnia omnium scelera superponantur, haud mirum, si hanc
+sibi gratissimam hostiam Deus immolari voluerit.
+
+OCTAVIUS: Si hominum aut pecudum caedibus flagitia aliena expiarentur,
+cur Deus toties et tam saepe1 execratur eos, qui sua scelera
+sacrificiis ac sanguine ablui confidebant?
+
+1. Psalm. 4. 40. 50. 51. Oseae 6. 1. Sam. 1. 2. 3. Jerem. 7. Ebr. 9. 2.
+Joh. 1.
+
+FREDERICUS: Ut Judaei monerentur,1 sacrificia cruoris2 umbram et
+imaginem fuisse illius aeterni sacrificii, quod Christus pontifex
+omnium maximus pro totius universitatis incolumitate oblaturus erat. Et
+certe Philo 293 Ebraeus cum inquireret, cur relegatis reditus in
+patrias sedes interclusus sit, quoad pontifex maximus mortuus esset,
+hunc pontificem non hominem futurum, sed Dei verbum ab omnibus peccatis
+purum interpretatur, cujus pater sit Deus aeternus, mater vero sapien
+tia. Quibus verbis acu rem tetigisse videtur, Jesum3 scilicet
+pontificem illum futurum, qui sua morte genus humanum in avitas
+coelestium sedes revocaturus esset.
+
+1. Alius: _admonerentur_. 2. Alius: _crucis_. 3. Alibi: _ipsum_.
+
+SALOMO: Qui fieri potest, ut Philo de morte Jesu cogitaverit, tanquam
+de pontifice animarum, qui ante occiderat, quam Philo pubertatem
+attigisset? Aut cur Jesum illum recens mortuum ne suo1 quidem nomine
+tot ac tam multis libris dignaretur? At ne quis sanguine peccata dilui
+posse arbitraretur, Michaeus2 vates in haec verba prorumpens: _Num_,
+inquit, _dabo primogenitum meum pro expiatione sceleris aut fructum
+ventris mei pro hostia peccati animae meae? Indicavi tibi, o homo, quid
+bonum sit et quid Deus de te exquirat, scilicet facere judicium,
+diligere benignitatem et humilem te praebere Deo tuo._ Itaque Abrahami
+obsequio ac voluntate eximia contentus, filium, quem jusserat mactari,
+vetuit,3 quae tamen hostia integerrima atque innocentissima Deo
+gratissima futura videretur, si humano sanguine placari vellet.
+
+1. Alibi: _nescio_. 2. Michae 6, 7 sqq. 3. Genes. 22, 1-49.
+
+OCTAVIUS: Quanto minus caede Christi filii Deus aeternus oblectaretur?
+an non potius detestabile hoc sacrificium execraretur? Nam cum Salomo
+abominatur eos, qui, bonis tenuium et egentium ereptis, partem in
+victimas conferunt, perinde facere scribit, ut si pater filium
+immolaret; ut planum faceret, nihil execrabilius Deo futurum, quam si
+filium suum sibi carissimum quisquam immolaret. Id autem absurdius est,
+Deum hominibus iratum a se ipso ultionem exigere, non aliter quam si
+quis vulneratus graviter vindictam non ab hoste, sed a seipso
+deposceret, ac veluti desperatus suspendio vitam finiret.
+
+CORONAEUS: Christi mors non solum ad expianda scelera improborum
+proficit, sed etiam, ut a flagitiis eo libentius abstineamus, cum
+intelligamus, immortali Deo scelera impiorum tam displicuisse, ut
+carissimum sibi filium mortem foedissimam ob aliena peccata luere
+velit. At non tantum Christi pretiosissimus cruor hominum generi
+sempiternam peperit salutem, verum etiam crucis ipsius simulacrum
+improbos genios repente fugare ac pestes aërias deturbare quis nesciat?
+Nam Juliano, daemones interroganti, cur fugerent, confiteri non
+dubitarunt, se admirabili signo crucis fugatos esse, ut quidem
+scriptores ecclesiastici1 prodiderunt. Ut non immerito ecclesia Romana
+soleat usurpare carmen illud: O crux ave, spes unica, auge piis
+justitiam reisque dona veniam!
+
+1. Nicephorus Callistius. Cyrillus. Gregorius Nazianzenus.
+
+CURTIUS: Haec quidem a Coronaeo pro ea qua imbutus est religione,
+praeclare dicuntur, non video tamen, ut truncus ligneus veniam scelerum
+294 indulgere cuiquam possit, sed his, opinor, terriculamentis
+cacodaemones imperitos obligare et1 a Dei cultu avertere consueverunt.
+
+1. Desunt haec sequentia Curtii verba in aliis codicibus.
+
+SALOMO: Sed exanimis crucibus omissis, ad crucifixum ipsum redeamus,
+non modo in quo, sed etiam a quo salus in omne genus humanum dimanare
+putatur. Aut enim morte illius mortuorum aut viventium aut eorum, qui
+tunc nascituri erant, flagitia sunt expiata, cedo quorum sint?
+
+FRIDERICUS: Omnia omnium peccata Christi morte purgata sunt et eorum
+qui venturum crediderant et qui venientem exceperunt et qui mortuum
+sincera mente coluerunt.
+
+OCTAVIUS: Nullus, opinor, pontifex tantae fuit impietatis, ut futura
+scelera ignosci putaret. Nam quid aliud esset, quam scelerum omnium
+deterrimam proponere impunitatem. Itaque Paulus praeterita quidem
+peccata Christi morte obliterata scribit1, non tamen futura.
+
+1. Rom. 3, 25.
+
+SALOMO: At ne praeterita quidem Christi supplicio fuisse diluta,
+constat lege divina, quae inanis fuisset, si usque ad Christi tempora
+venia dilata esset et inania Dei promissa, quibus toties pollicetur1,
+se poenitentibus propitium fore. Cum autem solenni die jejunii Deus
+jubet de peccatis confiteri ac poenitere, subjicit haec verba: Eo die
+expiabuntur omnia peccata vestra, ac mundi eritis ab omnibus flagitiis
+vestris. Nam si quae flagitia decipi voluisset, (ut Romani pontifices
+robustioris impietatis scelera ad indulgentiam sibi referri jubent,
+indicta poena pontificibus minoribus, si graviorem cognitionem sibi
+assumant) si quae scelera2 in Christi futuri adventum, distulisset, non
+erat in lege ferenda omissurus; sed nihil excepit. Ac si quis putet,
+prophetas antiquos ad majores nostros in legis interpretatione minus
+fuisse diligentes, cognoscite, si placet, eorum doctrinam. Si enim
+statuunt, peccata quidem adversus leges jubentes poenitentia primum3
+expiari4, puta si quis egentem non juverit5, cum facile posset; qui
+vero contra legem vetantem peccaverit, puta qui nomen alterius injuria
+violaverit, poenitentia quidem peccatum sustineri, die tamen
+expiationis aboleri. Sed si sceleris poena fuerit capitalis, ut
+adulterium, poenitentia rursus et expiationis die peccatum suspendi6,
+castigationibus vero, quae tum a judicibus, tum a Deo irrogantur, si
+judices ultionem dissimulaverint, penitus obliterari, eoque pertinere
+dictum illud7: _Visitabo plagis et verberibus peccata eorum et
+flagellis scelus eorum._ Quod si quis Dei nomen sacratissimum
+contumelia laceraverit, poenitentia primum, deinde expiationis die,
+post etiam castigationibus suspendi ac tandem die occasus aboleri.
+Poenas tamen flagitio debitas praeclaris actionibus omnino dilui, aut
+certe 295 nimia fatentur, praesertim religione erga Deum, pietate
+adversus parentes, caritate in egenos;8 ex quibus perspicuum fit, ad
+hominum impietates expiandas inutilem fuisse Jesu mortem. Haec autem
+copiosissime a nostris explicantur, qui tamen in eo sibi conveniunt,9
+nullum esse tam immane flagitium, quod diuturna poenitentia et
+praeclaris virtutum actionibus non eluatur.
+
+1. Deuteron. 32. Psalm 77. 78. 98. Jer. 5. 31. 36. 50. Amos 7. Psalm
+129. Exod. 30. Levit. 33. Psalm 24. 64. 102. Levit. 16. Numeri 23. 29.
+2. Alibi: _affirmant_. 3. Alii: _sola_. 4. Levit. 16. Jerem. 3. 5.
+Alibi: _paverit_. 6. Alii: _sustineri_. 7. Psalm. 89, 33. 8. Ezech. 18.
+Daniel 12. 9. In libr. Talmud.
+
+CORONAEUS: Imo vero inania sunt opera, inanes actiones et
+supplicationes nostrae sine pretiosissima illa Christi morte. Et
+quoniam tanti beneficii, tantae salutis memoriam latinis versibus non
+satis pro dignitate assequi potui, graecis hymnis sanctius id me
+consequi posse speravi1: i.e. Christe, Dei filiorum flos tenelle,
+aeterne sacerdos, super mundos circumvolutos invectus, dominator campis
+aetheriis, ubi potestatis tuae robur est defixum, indeque omnia
+despicis et praeclaris auribus audis. Tua super mundum ac coelum
+sidereum aurea supereminet ingens aeterna potestas, qua elatus tuo te
+splendore excitans perennibus rivis foves animum infinitum. Qui
+producis informans materiam incorruptibilem, quam generatio
+circumvagatur, quoniam formis illam obligasti, ex eademque mente
+fluxerunt origines sanctorum regum, qui te circumstant, potentissime!
+ex te nati, legationibus profecti ad te legatorum genitorem tuamque
+potentiam2 feruntur. Ad haec quoddam tertium regum genus creasti, qui
+tuas laudes continuate celebrant. Tu morte vitam, optime, mortalibus
+dedisti.
+
+1. Graeca verba in omnibus, quos contulimus, codicibus adeo corrupta
+sunt, ut ea plane haud enucleanda omittere mallem. 2. Alibi: _tuaque
+potentia_.
+
+OCTAVIUS: Graecis dedit ore rotundo Musa loqui, nobis non licet esse
+tam disertis. Neque enim versibus Latinis haec reddi posse puto, non1
+si Veronensis ille vir2 reviviscat,3 qui ex uno versu heroico sexaginta
+se fecisse jactavit.
+
+1. Alibi: _etiam_. 2. Alius: _vester_. 3. Julius Caesar Scaliger.
+
+SALOMO: Egregia quidem ista laus, si non ab homine ad hominem
+proficiscatur. Sed si verum est, Christi morte vitam dari et peccata
+dilui, cur poenitentiam, cur scelerum confessionem, cur etiam
+satisfactionem christiani pontifices ab improbis exigunt? Aut quid
+magis divina lex ab homine exquirit? Quare auriculari Romanorum
+confessione non potuit perniciosius cogitari, sive quod homini ab
+homine flagitia remitti putant, quae summa erga Deum impietas est, sive
+quod ea persuasione licentia flagitiis omnibus, proposita veniae spe,
+indulgetur, sive quod robustissimae quaeque impietates semper silentur,
+sive quod conscientia1 desperationem affert iis, quos pudet foedissima
+quaeque peccata confiteri, quae si sciantur, capite luenda sunt, sive
+quod ad sceleratissima expianda pontificem maximum adire necesse sit,
+sive quod tyrannis faciles aditus ad proscriptiones et crudelitates
+aperiantur.
+
+1. Alii: _veniae_.
+
+CORONAEUS: Ego vero sic statuo, confessione auriculari nullum esse 296
+adversus omnia flagitia efficacius amuletum. Quis enim graviter peccare
+ausit, qui sciat, nullam, nisi de scelere admisso confiteatur, veniam
+sperandam1. Et quidem Indos et Peruanos ante Hispanorum adventum rudes
+adhuc2 et solis cultores ista confessione apud sacerdotes uti
+consuevisse, testis est historia Indorum3, quin etiam capitale esse
+apud illos sacerdoti, scelera divulgare.
+
+1. Addit hoc loco alius codex: SALOMO. 2. Addit alius: _siderum_. 3.
+Alius hoc loco addit nomen interlocutoris: SALOMO.
+
+CURTIUS: Cum daemonibus inservirent, cui dubium esse potest, quin etiam
+hunc morem ab iis didicerint et expresserint, ut ab hominibus, non a
+Deo veniam peterent ac sperarent? O mirabile improbitatum amuletum!
+scilicet ipsi Deo tot saecula antea ignotum, ut homines a flagitiis
+coërceantur? At eo processit impietas, ut etiam sine poenitentia,
+solius sacerdotis verbo atrocissima quaeque scelera plerumque
+obliterari putent. Poenitentia vero quanta sit ad veniam adipiscendam,
+docet1 Manasse rex Judaeorum eleganti ac efficaci oratione ad Deum.
+_Tu_, inquit, _poenitentiam infinita bonitate decrevisti, ut eos ab
+interitu servares, qui justissimis legibus ac judiciis fuissent
+perituri._
+
+1. Alius: _docuit_.
+
+FRIDERICUS: Christi mors ea scelera non expiavit, quae jam pridem
+poenitentia vel justa ultione prius vindicata fuerant, nec eorum
+peccata, qui1 nullam futuri Messiae spem conceperant, nec item eorum,
+qui oblatam a Christo salutis recuperandae medicinam repudiarunt, sed
+qui beneficium Christi gratuitum acceperunt2, ii non modo culpam, sed
+levissimas effugiunt poenas omnium improbitatum.
+
+1. Alius _quae_. 2. Alius: _receperunt_.
+
+OCTAVIUS: Profecto decretum illud valde perniciosum mihi videtur, ut ex
+fiducia, quam de Christi supplicio flagitiosissimus quisque temere
+accipiat, peccatorum veniam adipisci mereatur. Nam quid aliud est,
+quam, tanta flagitiorum impunitate omnibus proposita, viam latissimam
+ad omnes impietates audacissimo cuique munire?1
+
+1. Alius: _aperire_.
+
+FRIDERICUS: Christi mors potissimum necessaria fuit humano generi ad
+expurgandam1 teterrimam originis labem.
+
+1. Alius: _depurgandam_.
+
+TORALBA: Si peccatum nullum est nisi voluntarium, ut quidem omnes
+theologi1 confitentur, peccatum originis nullum esse potest, quia nulla
+est in nascente peccandi2 voluntas. Quod si ita est anxia de trinitate
+disputatio, ac multo difficilior de incarnatione divinitatis, item de
+ascensione Dei hominis in coelum ac de caeteris id genus divinis ac
+naturae legibus valde contraria diluuntur.
+
+1. Augustinus, l. 1. de libero arbitrio. Lombardus l. III. 2. Alibi:
+_peccati_.
+
+CURTIUS: Ut nullum sit originale peccatum, fieri nullo modo potest,
+quia nihil frequentius in Veteris et Novi Testamenti tabulis reperitur.
+
+SALOMO: Non dubito, in eo Adamum peccavisse, non quod poma 297 vetita
+decerperet, ut vulgus puerili errore opinatur, sed quia mentem, ab
+intelligibilium rerum contemplatione abductam, cupiditatum ac sensuum
+illecebris inescari et obrui pateretur. Sic enim Ebraeorum theologi
+acutissimi1 mulieris appellatione sensus corporeos, mariti vero nomine
+intellectum significari ajunt, ut serpentis verbo voluptatem, quae
+quasi serpens corporis latebras subire ac meatus omnes sensuum et
+orificia tentare, vim tamen praecipuam dentibus exserere et in ventre
+reptare solet. Sed utcunque peccavit Adamus, cur peccatum illud ad
+posteros innocentes redundaret? aut si vitia transferantur ad posteros,
+virtutes quoque transferri necesse est, ac multo magis quam vitia, cum
+in universa natura bona malis semper fuerint potentiora, ut superius
+demonstratum est. At omnes philosophi aeque ac theologi2 diuturna
+experientia duce compertum habuerunt, nullas parentum virtutes ad
+posteros traduci. Non poterunt3 igitur transfundi peccata, cum sit
+eadem contraria disciplina, ex quo sequitur, nullum esse originale
+peccatum.
+
+1. Philo legg. alleg. I. II. III. de Mos. II. de gigantibus. Rabbi
+Ruben in libro Aboth Nathan c. 16. [N.] 2. Aristotelis Ethic. Plato in
+Menon. Scotus sentent. l. II. 3. Alius: _possunt_.
+
+CORONAEUS: Ista quidem fuit Pelagii haeresis,1 jam pridem theologorum
+summa consensione repudiata et conciliorum decretis explosa, nostraque
+aetate Tridentini concilii2 summa autoritate fracta ac rejecta. Sic
+enim decretum est: Eum qui peccatum Adami ad posteros propagatum negat,
+aut ei solum nocuisse aut corporeas tantum imbecillitates transfusas
+aut aliter quam Christi morte aboleri potuisse3 putat, anathema esto.
+Quae dicta Pauli verbis ac sententiis nituntur. Quemadmodum enim ait
+Paulus:4 _Mors imperium habuit ob unius peccatum, ita unius morte
+gratia latissime propagatur ad salutem._ Cur etiam quereretur David his
+verbis:5 _Ecce in sceleribus conceptus sum et in peccatis concepit me
+mater mea._
+
+1. Augustinus l. XI. de nupt. et l. II. contra Pelag. 2. Sess. V. c. 2.
+3. 5. 3. Deest in alio codice. 4. Rom. 5, 17 sq. 5. Psalm. 51, 7.
+
+OCTAVIUS: Manichaeorum haeresis est, inquit Augustinus,1 peccatum
+originis defendere.
+
+1. Augustinus l. II. de nupt. c. 19 ad Valerian.
+
+FRIDERICUS: Hic innuit Augustinus haeresin Manichaeorum, qui ab
+aeternitate infinita duo bonorum et malorum principia posuerunt, Deum,
+inquam, bonorum et Deum malorum aequa potestate, in qua haeresi
+diutissime Augustinus haesit, illud enim1 est peccatum. Sed ne quis
+putet, Augustinum originis humanae labem negare, pleni sunt ejus libri,
+plenae epistolae originis peccato. Sic enim adversus Pelagium: Omnes
+homines, inquit, originis peccato tenentur.
+
+1. Alius: _non_.
+
+TORALBA: Si plus auctoritati conciliorum, quae tamen ab Helvetiis et
+Germanis rejiciuntur, quam rationi tribuamus, nullus disputationi,
+nullus 298 demonstrationi locus futurus est, sed omnia temere assentiri
+oportet, quia Augustinus, quia Hieronymus, quia Scotus, quia Galatinus1
+dixit. Sed obsecro rationibus et argumentis perspicuius disseratur. Nam
+qui Pelagii2 sententiam omnium verissimam pejus3 tueretur, vidi
+neminem. Subtilius igitur omnia hujus quaestionis argumenta, si placet,
+discutiantur, cum ab ea innumerabilium quaestionum fructus explicentur.
+Quid enim est peccatum originis, nisi quia mater in conceptu paterve4
+plus aliquando5 libidini ac voluptati, quam decuit, indulsit? Ut ita
+sit, cur filio fraudi futurunt sit?
+
+1. Ep. ad P. Diaconum. 2. Alius: _Pelagio_. 3. Alius idem: _prius_. 4.
+Alius: _patri_. 5. Alius: _aliquanto_.
+
+CURTIUS: Nonne rationi consentaneum est, quando ratione1 Toralba2
+contendit, ut filius haeres parentum obligatione teneatur? Id enim3
+Plutarchus, quantumvis paganus, naturali aequitati consentaneum esse
+scripsit.
+
+1. Alibi: _Nonne ratio consentanea est, quando ratione etc._ 2. Deest
+in alio codice. 3. Alius: _etiam_.
+
+OCTAVIUS: Debita quidem haereditaria lui1 oportere concedo, sed quis
+unquam audivit, scelerum ultionem aut exactionem poenarum ab haeredibus
+repeti?
+
+1. Alius: _solvi_.
+
+SALOMO: Legibus divinis disertissime cavetur, ne filius parentum ulla
+culpa teneatur, idque saepius repetitum videmus1.
+
+1. Deuter XIV, 4. Reg. II, 2 et 4. Paralip. II, 25. Ezech. XVIII.
+
+CORONAEUS: Non modo labem originis Christi cruore delebilem, sed etiam
+privati cujusque sceleris poenas a posteris repeti1 testatum habemus.
+
+1. Alius: Deum _repetiisse_.
+
+SALOMO: Sua quisque fraude plectitur, non aliena. Nam cum Israëlitae
+conquererentur, majores nostros uvas acerbas degustavisse1, Deus clara
+voce populum contestatur2, suam cuique integritatem profuturam, vitia
+cuique sua, non aliis, nocitura. Quod autem sui nominis hostes ulturum
+minatur tertia quartaque progenie, hanc recipit interpretationem
+theologorum consensu3, ut si scelestum parentem sequatur filius nequam,
+hunc nepos, ni sit patre et avo melior, tunc Deus, parentum, avorum et
+proavorum memor, ultionem ita persequetur4, ut nulla deinceps eorum
+posteritatis memoria sit futura et5 penitus a stirpe deleantur, sui
+vero cultorum et amantium etiam6 millesimam progeniem amplexaturum
+jurejurando spopondit, ut omnes intelligant, quanto Dei misericordia
+major sit acerbitate. Neque tamen posteros patitur parentum
+improbitatem luere, sed sua quemque, non aliena poena tueri.
+
+1. Addit alius: _ac filiorum dentes obstupuisae_. 2. Ex. XX. Deuter. I,
+4. 3. Rabbi Salomo, Rabbi Levi in Exod. 10. Abraham Aben Ksra in cap.
+2. de cal. 4. Alii: _perseiquuntur_. 5. Alius; _sed_. 6. Alius: _in_.
+
+FRIDERICUS: Cur igitur denunciatum est Heli pontifici maximo, de
+posteris suis neminem senem aut locupletem futurum, propterea quod
+filiorum impietatem inultam reliquisset?
+
+299 SALOMO: Non est hoc, punire posteros, qui nondum nati erant, et
+qui, ne nascerentur, prohiberi potuissent1, sed minus beare. Consimile
+est illud Davidis propter caedem Abneris, quem Joabus nefarie
+trucidarat, gravi exsecratione imprecantis, ut esset in ejus posteris
+inopia, ulcus, lepra, hoc est Joabi posteros2 minus beari. Et quoniam
+nihil carius3 esse potest, quam sui cuique liberi, nihil quod ardentius
+amari possit, propterea Deus gravissimas minas addit, scilicet injurias
+sibi allatas in tertiam usque generationem ulturum. Summa tamen Dei
+beneficia4 recordari fas est, quia praestat ad breve tempus nasci,
+florere, vivere, quam nullo tempore nasci, et loripedem esse, quam
+nunquam exstitisse.
+
+1. Alii: _prohibere potuissent_. 2. Alius: _Jacobi posteros_. 3. Alius
+sine dubio false: _clarius_. 4. Alibi: _summi ... beneficii_.
+
+FRIDERICUS: Sed agitur de peccati labe originaria, ab Adamo1 ad
+posteros transfusa, quam pagani ipsi confitentur; quo pertinet illud
+lyrici:
+
+Nam vitiis nemo sine nascitur, optimus ille est,
+Qui minimis1 urgetur2.
+
+1. Alibi: _Abrahamo_. 2. Alius: _nimis_. 3. Horatius. Sat. I, 3, 69.
+
+TORALBA: Ista liceant poëtis. Certe qui naturam ullius sceleris
+incusant, non in seipsos1, sed in naturae parentem2 scelus regerunt,
+quo nihil fieri capitalius potest. Quis enim peccat in eo ipso, quod
+declinare nequit? An vero peccatum ullum fingi potest, nisi summa
+peccantis voluntate susceptum?3 At utroque vacat infans, nec bona
+expetere, nec mala declinare potest, nec effugere, ac ne perspicere
+quidem, quae sibi natura insita essent. Nullum igitur infanti peccatum
+imputari potest. At ubi nulla est culpa, nulla debet irrogari poena.
+Quae cum ita sint, nihil est quam ob rem filius ab aeterno tempore
+genitus sit, aut cur incredibilis ac stupenda illa incarnatio Dei fingi
+debuerit, frustra denique Christus pro expurganda originis macula
+supplicium passus esse putatur4.
+
+1. Alii: _seipsis_. 2. Alius idem: _natura parentum_. 3. Scotus l. II.
+dist. Sentent. dist. 30. Augustinus de lib. arbit. l. III. 4. Alius:
+_putetur_.
+
+FRIDERICUS: Ista quidem philosophis incredibilia, nova, ficta et
+inaudita sunt, sed cum Pelagius rationibus a philosophis petitis
+uteretur, ut peccatum originis nullum esse demonstraret, Hieronymus
+philosophorum haereticorum patriarchas nominavit. Nam si philosophorum
+argutiis assentiamur, fidem ac pietatem ejurare oportet, quanquam
+argumentum illud levissimum est, cum originis labes illa non sit ab
+infante, sed ab Adamo profecta, qui sciens peccavit, cum ab usu
+rationis sponte descivit. Radix autem quocumque colore semel imbuta1,
+stipitem, ramos, folia, flores, fructus eodem imbuit sapore, odore,
+colore, veneno. Ita fit, ut hominis natura funditus eversa nullam
+ullius boni aut virtutis scientiam habere videatur. _Quis_, inquit
+sapientiae magister2, _dicere audeat, mundum est cor meum? purus sum
+sceleris?_ Quanto verius est illud3: _Omnis homo mendax, i.e._ 300
+_peccator! Nam si dicam_, inquit ille, _nos peccato vacare, ipsi nos
+seducimus._ Salus autem uno verbo denunciatur: _Crede et salvus eris!_
+
+1. Alius: _infecta_. 2. Proverb. 1, 10. 3. 1 Joh. 1, 8.
+
+OCTAVIUS: Quorsum ista, nisi ut improbi, qui levissima fide coelum se
+rapturos confidunt, foedissimo voluptatum omnium coeno volutati naturam
+accusent et in Deum ipsum naturae1 parentem improbitatum omnium causas
+effectrices desperata virtute regerant? Nam ut omnes jam adulti recta
+via deflexerunt, illa tamen de infantibus intelligi possunt, sed de
+iis, qui judicio suscepto ac sponte a naturae legibus aberrarunt. Et
+vero quis Illyricum theologum ferat, cum originis peccatum intimam
+animorum substantiam pervadere et ab ipso diabolo procreari ac
+transformari scribit, idque sola fide obliterari? Capitalis ista quidem
+vox esse mihi videtur2. Quid igitur Paulus voluit, cum diceret3: _Nos
+eramus natura filii irae_; nisi originis labes illa significatur?
+
+1. Deest in alio codice. 2. Alius addit: FRIDERICUS, ita ut huic
+sequens interlocutio tribuatur. 3. Ephes. 5, 5. Coloss. 3, 6.
+
+TORALBA: Omittamus hominum auctoritatem ac necessariis argumentis
+disseratur! Quis enim laudem et vituperationem mereatur ex iis, quae a
+natura ipsa contraxit? Quis non potius commiseratione, quam ulla poena
+dignus videatur? Nos quidem piget coecorum ac miseret surdorum, qui sic
+nati sunt, at istos non miseret infantulorum. Jam vero quis putet, non
+modo ante partum primi parentis scelere nos obligari, verum etiam
+scelus illud tantum ac tam grave esse in ipsis infantibus, ut Deum
+foeminae uterum subire, carnis humanae conceptionem pati ac supplicia
+mortis teterrimae perferre necesse fuerit, ut scilicet puellos1
+innocentissimos tanta sceleris immanitate liberaret?
+
+1. Alibi: _pullos_.
+
+CORONAEUS: Audite Cyprianum1 theologum ac martyrum suae aetatis facile
+principem: Mori plane timeat, inquit, qui ex aqua et spiritu non
+renatus gehennae ignibus mancipatur. Quibus verbis ne infantes quidem
+ipsos excepit. Baptismo vere maculam illam originis penitus aboleri
+confidimus, quia sanguinis Christi baptismus aquae infusione
+significatur.
+
+1. Lib. III. de mortal.
+
+TORALBA: Si sanguine Christi fuso labes originis omnino abstersa erat,
+quid opus Christi supplicio? Quanquam saepius admiratus sum baptizandi
+ritum. Quaerit sacrificulus ab infante1 vagiente, utrum baptizari velit
+necne? Quorsum haec?
+
+1. Alius: _sacrificus ab infantulo_.
+
+CORONAEUS: Propinquorum ac parentum fides aeque proficit1 ac si
+puellus2 ipse responderet: _Assentior._
+
+1. Alius: _perficit_. 2. Alibi: _pullus_.
+
+OCTAVIUS: Absurdum mihi videtur, quod parentum fides infantulo vagienti
+prosit ad eluendam originis labem, quam ab ipsissimis parentibus
+contraxisse affirmant.
+
+301 CURTIUS: Ea vis est effusi sanguinis e pretiosissimis vulneribus
+Christi Dei et hominis, cujus lavacro irrigati sunt parentes.
+
+SALOMO:1 At Paulus2 Christi necem ad eluenda tantum peccata praeterita
+profuisse scribit. Frustra igitur, qui post Christum nati sunt, ullam
+in ejus supplicio fiduciam habent. Jam vero si parentes vestri lavacro
+sanctiore et cruore Christi servatoris expurgati omnino fuere, qui
+fieri potuit, ut rursus labem illam pestiferam ad posteros traducant?
+
+1. Alius: OCTAVIUS. 2. Rom. III. IV. quod notandum.
+
+CURTIUS: Non sic eluitur baptismo vel cruore Christi, ut non resideat
+insita peccati radix in ipsis cupiditatum latebris et involucris.
+
+TORALBA: At longius Christiani progrediuntur, neque enim labem tantum
+originis, sed etiam alia quaeque peccata Christi morte dilui
+arbitrantur. Vel enim1 levissima quaeque delicta, quae errore
+imprudentibus exciderunt, vel a scientibus nullo errore contracta, vel
+robustiorum improbitatum scelera ignoscuntur. Leviora quidem2 prius
+lege divina demonstratum est sola poenitentia deleri, graviora autem,
+puta adulteria, stupra, caedes, veneficia, parricidia, sortilegia,
+idolatria, contumelia nomini Dei illata, poenas habent divinis et
+humanis legibus constitutas, quae post Christi mortem frustra
+decernerentur,3 si falsarius, si fur, si adulter, si parricida
+exciperent apud praetores ac judices talium quaestionum, se baptizatos
+esse, ac fide constanti persuasum habere, omnia flagitia, tum
+praeterita tum futura, Christi pretiosissimo cruore dilui. Si igitur a
+vivis aut mortuis justa scelerum supplicia exiguntur, inane est illud
+beneficium, inanis Christi mors ad scelerum impunitatem.
+
+1. Alius: _igitur_. 2. Alius addit: _ut_. 3. Alibi: _discernuntur_,
+vel: _decernentur_.
+
+CORONAEUS: Baptismus quidem propter Christi supplicium diluit omnem
+originis labem, ac tametsi libido et cupiditas, peccati fames
+relinquitur, nemini tamen baptizato nocere potest, si modo ratione duce
+obsistere velit, ut sanctionibus Tridentinae synodi cavetur.1
+
+1. Can. 3. sess. 5.
+
+FRIDERICUS: Concilia quatuor, scilicet Nicaenum, Constantinopolitanum,
+Ephesinum, Chalcedonense, quae et Gregorius1 pontifex maximus perinde
+habet ut evangelia, respuere nolim, nec principum aut pontificum, qui
+affuerunt aut praefuerunt, potestatem elevare.2 Caetera vero concilia,
+quibus pontifices ambitiosa decreta fingere ac nova refingere3
+consueverunt, probare non possum. At enim Gregorius Nazianzenus aperte
+scripsit,4 se nullius unquam synodi felices exitus vidisse, i.e.
+μηδεμίας συνόδου τέλος ἑωρακέναι χριστόν. Et certe Nicolaus Panormi
+pontifex, ecclesiae Romanae cultor maximus, conciliorum autoritatem
+extenuans: Plus, inquit, vel simplici laico, scripturam sacram
+profitenti, quam toti concilio credendum. Tutius est igitur, in eo
+genere Augustini sententiam probare, sic enim ille ad Maximianum: 302
+Neque ego5, inquit, Ariminensi Synodo, quae Arianam sectam probavit,
+neque Nicaena teneor, sed auctoritate sacrorum scriptorum nitimur6,
+i.e. prophetarum, apostolorum, martyrum, quibus originis peccatum summa
+consensione probatur.
+
+1. Lib. 1. cp. 24. 2. Alius: _enervare_. 3. Alius: _figere ...
+refigere_. 4. Ep. 42 ad Procop. 5. Alius: _nego_. 6. Alii: _nitamur_,
+vel: _utamur_.
+
+TORALBA: Ne, obsecro, conciliabulorum aut levium scriptorum atque
+imperitorum hominum auctoritate rationis aut intelligentiae nostrae
+lumen extingui aut obrui patiamur.
+
+CURTIUS: Sed quibus, Toralba, rationibus res divinas ac sanctissima
+patrum antiquissima decreta, tot saeculis confirmata, evertere te posse
+confidis?
+
+TORALBA: Si peccatum actuale Adami non tantum peccanti nocuit,
+quantamcunque1 poenam pertulerit2, sed etiam in omnes posteros
+transfusum est, aut a corpore in corpora, aut ab animis in animos, aut
+ab utroque in utrumque transfundi oportuit. At corpus ipsum nullius
+peccati3 coargui potest, alioquin bruta quoque ipsa peccarent. Sin
+peccatum omne a voluntate et rationis lapsu proficiscitur4, summa
+theologorum christianorum consensione profecto peccatum originis5 in
+animis infantium esse non potest6, cum planum sit inter Christianos,
+Ismaëlitas et Ebraeos, omnes omnium animas a Deo mundissimas ac
+purissimas creari et creatas illabi momento in corpus humanum. Quodsi
+mens a Deo pura proficiscatur, unde labes ad infantis animam irrepere
+potest? Quae ratio fecit, ut sententiarum magister ad stuporem usque
+miraretur, undenam labes illa derivaretur? Non peccat, inquit, qui
+creat animam, non peccant parentes, qui progenerant corpus, cum id
+universae naturae consentaneum sit7. Per quas igitur rimas inter tot
+innocentiae praesidia peccatum penetrare potuit?8 At ne Aristoteles
+quidem hominis mentem semine traduci putavit, extrinsecus infundi, ut
+satis aperte declarat his verbis: Λείπεται τὸν νοῦν μόνον θύραθεν
+ἐπεισίεναι καὶ θεῖον εἶναι μόνον. Ego τὸ θύραθεν interpretor θεόθεν,
+οὐρανόθεν, ὑψόθεν, divinitus, coelitus, superne.
+
+1. Alibi: _quantumcunque_. 2. Alius: _damnumque ipse pertulit_. 3.
+Alius: _At corporis ipsius nullum peccatum_ etc. 4. Alius:
+_proficiscatur_. 5. Alius: _originale_. 6. Petrus Lombardus. Thomas
+Aquinas. Scotus. Albertus. Durandus. 7. Libro de generatione mentem
+extrinsecus ingredi scribit et hanc solam esse divinam. 8. Haec
+antecedentia undecim verba desunt in alio codice.
+
+SALOMO: David Kimchi et Rabbi Saadias cum interpretantur illa verba1:
+formans spiritus in medio ejus, tradunt animam a Deo formari in ipsa
+corporis perfectione. Idque confirmat non modo Rabbi Moses Aegyptius2,
+sed etiam cum Christianis et Ismaelitis theologis Stoici conspirant,
+repudiata opinione Platonicorum, qui a Deo quidem animas prodire
+fatentur, sed initio mundanae originis omnes simul ac semel conditas
+fuisse ac vicissim corpora subire putant.
+
+1. Zach. cap. XII, 1. 2. In epistola contra astrologos.
+
+303 TORALBA: Si tamen verum esset, quod Epicureis videtur, animos
+hominum aeque ac bestiarum cum ipso semine traduci, quodque necesse est
+confiteri, si originis peccatum admittamus, oporteret peccata in
+infinitam vim ac multitudinem excrescere et ad posteros omnes derivari.
+Hoc autem absurdum esse, experientia atque usus, rerum omnium magister
+optimus, cogit confiteri. Videmus enim Josiam1 nepotem. Manassis,
+crudelissimi tyranni, qui principes suae gentis omnes impietate
+superaverat, pietate ac justitia paucissimos sibi pares, superiorem
+habuisse neminem. Quodsi anima non traducitur semine, sed divinitus
+delapsa diffunditur in corpus, nulla peccati originis macula fingi
+potest.
+
+1. 2 (4) Regum 21, 24 sqq. 22, 1 sqq. 1 Chronic. 33, 25 sqq.
+
+FREDERICUS: Fatemur quidem, animas non traduci semine, sed carnis
+contagione conspurcari, propter arctissimam corporis atque animae
+conjunctionem. Quaeris, inquit Augustinus1, culpam in pueris, invenies
+ex carne traductam. Eadem est Petri Lombardi et eorum, qui ab ejus
+schola profecti sunt, sententia.
+
+1. Ad Bonifacium epist. 25.
+
+TORALBA: Hoc ipsum est rustice philosophari, cum hoc ipsum sit contra
+naturam, ut materia in formam, h.e. ut corpus agat in animam. Est enim
+materia patibilis, forma vero actuosa. Et quidem Augustinus1 ipse ex eo
+naturae decreto concludit, nullam esse corporum in mentes actionem.
+
+1. In cap. 2 Geneseos.
+
+CURTIUS: Quoniam Augustini verbis utitur Toralba, ejusdem auctoritate
+facile refellitur. Sic enim Augustinus1: Firmissime teneas et
+nullatenus dubites, eos, qui sine baptismo de hoc saeculo transeunt,
+aeternis suppliciis puniendos, quae verba de Cypriani2 scriptis
+descripsisse videtur.
+
+1. Cap. 3. enchirid. 2. De mortalitate.
+
+OCTAVIUS: Idem tamen eodem libro negat, infantes sine baptismate
+mortuos ullas perferre poenas, quia nullam sensuum delectationem
+gustarunt1. Ex quo sequitur, nullum esse peccatum originis, si nulla
+poena irrogatur, nec ullam fuisse causam, cur putemus Christum tam
+acerba supplicia pro peccato Adami ad posteritatem transfuso, quod
+nullum est, perpeti debuisse ac sapienter Muhammedem hominibus
+persuasisse, nunquam Christum supplicio affectum fuisse, ut inveteratam
+ac penitus insitam Christianorum mentibus opinionem de salute humano
+generi parta ob Christi supplicium refutaret, ut deinceps ab hominis
+spe ad immortalem Deum fiducia traduceret.
+
+1. Idem sentit Petr. Lombard. lib. II. dist. 34.
+
+FRIDERICUS1: Nullam tamen poenam putas infantum animabus infligi,
+quibus omnino divinae visionis spes est erepta?
+
+1. Duae hae sequentes interlocutiones et Friderici et Octavii desunt in
+alio codice.
+
+OCTAVIUS: Cur igitur infantum Herodis jussu caesorum festa coluntur
+Christianis, quasi divorum, nisi Dei1 visione fruerentur?
+
+1. Alius: _divina_.
+
+FRIDERICUS: Quoniam Christi sanguine abluti censentur, ut martyres
+innumerabiles, qui prius caesi sunt, quam baptizari potuissent.
+
+304 OCTAVIUS: Si martyres supplicium excusat, quominus baptizari1
+licuerit, cur infantes morbus ac mors praematura non excusabunt, cum
+saepe gravius crucientur qui morbo, quam qui gladio cadunt?
+
+1. Desunt haec antecedentia octo verba in alio codice.
+
+CURTIUS: Quia nec morborum nec gladiorum ictus, sed causa martyrem1
+efficit.
+
+1. Alius: _martyrium_.
+
+OCTAVIUS: Non video, quid lotiones illae aquae lustralis momenti
+habeant in baptismo, praeterquam quod sacerdotes sordes corporis, nec
+tamen omnes, levissime abluunt. Quanquam si baptismus salutem parit,
+etiam nolae tinnientes ac naves, quas baptizari saepissime et inditis
+nominibus, aquae lustralis aspersione et unctione, plerumque vidistis,
+salutem adipiscerentur.
+
+FRIDERICUS: Ea baptismi vis est, ut sordes humanae originis peccati
+penitus eluantur, quibus sublatis restituatur hominibus illa, quam
+Adamus originis suae principio habuit, justitia et integritas.
+
+OCTAVIUS: Si ablutio illa lustralis aqua, oleo, sale ac sputo condita,
+tantum naturae dedecus eluit, quid amplius Christi mors efficere
+potuit? Quamvis Christiani pontifices non sibi constant, qui peccatum
+illud Adami mox execrantur, quod in universam ejus posteritatem
+manarit, mox tamen necessarium fuisse ajunt. Hoc enim carmine solenni
+pridie paschatis utuntur: O necessarium Adami peccatum, quod Christi
+morte deletum est! Cur scelus illud tam detestabile dicitur
+necessarium? aut si necessarium, cur detestabile est?1
+
+1. Deest in alio codice.
+
+CORONAEUS: Dicitur necessarium, quia sapientia divina, quae falli non
+potest, multis ante saeculis praevisum erat.
+
+TORALBA: Istud quidem omnibus, qui ullam sensus partem habent,
+miserabile videri debet, innumerabiles animas angelorum officiis ac
+divina bonitate creari et ab ipso puritatis fonte derivari, creatas
+corporibus illabi,1 illapsas cordium2 labem carnis contagione momento
+contrahere, sine ulla concretione animorum, contractis sordibus, quae
+alioquin indelebiles putantur, aquae aspersione levissima expurgari ac
+justissimos fieri infantes, qui sensu carent. Cum tamen videmus,3 lotis
+et illotis, Christianis aeque ac4 caeteris omnibus, eadem esse vitiorum
+instrumenta,5 nec procliviores alios aliis honesta prosequenda aut
+turpia declinanda, sed uti quisque paganus aut Christianus doctrina
+ornatus6 sit, et ad verum decus a puero educatus, ita virtutibus
+excellere et praestare, eoque magis, si praestantia quaedam vis
+animorum quibusdam insita sit, quales accepimus Aristidem justum,
+Themistoclem, Socratem, Periclem, Phocionem, Rutilium Torquatum,
+Papirium Cursorem, Fabios, Scipiones, Catones, quos viros! Inter
+philosophos plurimi 305 quoque magna virtute atque integritate viri,
+quibuscum nulli Christiani sunt conferendi! Nec immerito Erasmus:
+Parum, inquit, abest, quin dicam: Sancte Socrates, ora pro nobis! Et
+quidem Julianus Augustus Socratem capitis damnatum scribit, cum pro
+aeterno Dei cultu propugnaret, ut qui angelum vitae ducem ac magistrum
+haberet. Quis igitur adeo desipit, ut naturalia bona in hominibus
+propter primi parentis lapsum corrupta, supernaturalia vero penitus
+exhausta fuisse putet? Sic tamen magister ipse sententiarum7 ex
+opinione Augustini scribit.
+
+1. Alius: _illi_. 2. Alius: _sordium_. 3. Alius: _videamus_. 4. Alibi:
+_atque_, omisso verbo _aeque_. 5. Alius addit: _atque incrementa_. 6.
+Alii: _a doctrina subordinatus_. 7. L. 1. dist. 32.
+
+CORONAEUS: Qui subtilius ista disserunt, nullam justitiam infantibus
+ope lotionis sacrae restitui, sed reatum modo tolli tradunt, nec
+infantes justitiae debitores esse, ut Adamus, qui acceptam originis
+primordio justitiam dicitur deseruisse, non labe originis, quam nullam
+habuit, sed actuali peccato. In caeteris labem originis elui, reliquas
+vero peccati scintillas ac fomites1 restare. Sic enim Augustinus2:
+Sunt, inquit, in baptismo peccata deleta, sed non plane exstirpata.
+
+1. Alius: _fortes_. 2. Lib. II. de libero arbit.
+
+TORALBA: Haec certe opinio singularis probabilior est, quam eorum, qui
+justitiam atque integritatem originis infantibus baptismate restitui
+arbitrantur, qui tamen dicuntur innocentes, quia nullam justitiae aut
+injustitiae partem combiberunt1. Sed hoc habet haec sententia
+incommodi, quod peccati fomitem in carne relinquit, cum tamen sit in
+sens2, in appetitu sensitivo. Ac inter utrumque plurimum interest, quia
+voluntas imperat corpori dominatu herili3, appetitus vero dominatu
+civili ac liberali. Qua quidem ratione nulla caro traduci potest,
+fomite conspurcata. Et recte quidem Anshelmus4 scribit, non magis
+semine quam sanguine animam conspurcari ac sordidari. At in puris
+naturae causis delectatio propria est sensitivi appetitus et in
+subjecto delectabili.
+
+1. Alius: _combibunt_. 2. Desunt duo haec verba in alio codice. 3.
+Desunt tria haec sequentia verba in alio codice. 4. C. 6 et 7 de
+conceptu virginis.
+
+CURTIUS: Demus id quidem; sed sine originis macula non esset immoderata
+vis illa voluptatis, uti est.
+
+TORALBA: Igitur post baptismum semper esset moderata, quod falsum est.
+Neque enim1 est in potestate appetitus sensitivi non delectari, nec in
+eo est modus delectationis, sed quantum potest, appetitus delectatur in
+eo, quod summopere delectabilis est. Quid igitur addere potest libido
+supra id, quod in summo voluptatis gradu sensum oblectat?
+
+1. Alii: _vero_.
+
+CORONAEUS: Si appetitus illi ratione1 non regerentur, nihil homo
+differret a judicio ferarum.
+
+1. Alius addit: _duce_.
+
+TORALBA: Quid? imo feras videmus semper naturae legibus obsequi.
+
+SALOMO: Tota haec disputatio de originis labe, quae nulla esse mihi
+videtur, a primoribus christianae religionis initium duxit. Ut enim 306
+animos imperitorum ad se traherent, supplicium sui magistri atque
+autoris salutare medicamen exstitisse peccatis expiandis persuaserunt,
+et ne peccandi licentiam deinceps addere1 viderentur, posuerunt, Adami
+peccatum, quod in ipso resedit, in infinitam posteritatem propagari
+eique poenas sempiternas deberi, quibus omnes in solidum tenerentur.
+Haec2 errorum semina longe lateque per hominum mentes serpere
+coeperunt, quia totum hominem ista contagionis labe corruptum fuisse
+judicabant, ut nec recte quisquam agere ac ne cogitare quidem, aut
+ullam justitiae partem posset adipisci. Quin etiam putarunt, animantes
+bestias propter Adami peccatum obsequii naturalis, quod homini antea
+praestare consueverant, jugum excussisse, quo nihil ab historia sacra,
+nihil a rei veritate potuit alienius cogitari. Nam post aquarum omnium
+diluviones3 Deus Noachum4 bono ac forti animo esse jussit,5 se omnibus
+bestiis hominis terrorem incussisse. Hinc illam hominis inter caeteros
+animantes praestantiam ac dignitatem et in feras quoque belluas
+dominatum quendam eximium psaltes lyricus6 supra modum extollit, ne
+quis tam absurde imperium ex Adami lapsu hominibus in bestias etiam
+ereptum arbitretur.
+
+1. Bucerus in cap. 4. ad Rom. et cap. 2 Conf. August. 2. Alii: _Hinc_.
+3. Desunt haec quinque antecedentia verba in alio codice. 4. Alius:
+_Noëmum_. 5. Genes. 7, 1 sqq. 6. Psalm 8, 7 sqq.
+
+CURTIUS: Quorsum igitur divina illa Adami historia, lapsus, comminatio,
+castigatio, tam diserte sacris litteris testata ac consignata?1
+
+1. Gen. 3, 1 sqq.
+
+SALOMO: Non vides, Curti, elegantem ac divinam esse allegoriam?1
+Quisque sibi est Adamus et quaecunque Adamo contigerunt, eadem
+contingunt in omnibus, qui sensuum illecebris ac voluptatis praeter
+modum lascivientis cupiditate ac suavitate delectantur, et qui in illa
+sensuum suavitate bonorum extremum, in doloribus vero et aerumnis
+adeundis malorum finem posuerunt. Et quemadmodum dicitur Adam ad se
+rediisse et resipuisse i.e. a sensuum oblectatione ad intelligibilium
+rerum contemplationem revertisse, i.e. ligno vitae frui, quam Salomo2
+veram sapientiam interpretatur, deinde Sethum plane divinum hominem ad
+sui ipsius imaginem progenuisse: sic nobis accidit, cum aberrantes a
+recta via, in sordibus ac coeno libidinum immersi, tandem aliquando
+emergimus et in rectam salutis viam regredimur. Ac tametsi Deus Adamo
+praedixisset, hunc moriturum cum fructu arboris prudentiae boni et mali
+indicem degustavisset, non praeterea tamen aeterna morte damnavit, sed
+uti Deus misericors est, ita quoque poenas semper irrogat peccatis ac
+legibus leviores. Quin etiam3 Adamo salutarem medicinam indicavit, cum
+diceret: Fortassis vitae lignum decerpet et vivet in aeternum.
+
+1. Philo Ebraeus Allegoriar. leg. Leo Ebraeus de amore. 2. Proverb. 3,
+12 sq. 3. Alius: _enim_.
+
+FRIDERICUS: Salomo suis se retibus involvit; non1 vides, ligno 307
+vitae salutare crucis lignum aperte significari, in quo summam salutis
+spem collocare debemus?
+
+1. Alius: _num_.
+
+SALOMO: Haec interpretatio non magis congruit verbo quam rotunda
+quadratis. Est enim vox Ebraica עצ, qua fructus, non lignum
+significatur. Et quemadmodum Adamo resipiscentia peperit salutem
+aeternam, ita cuique licuit et semper licebit, ope divina, quae deesse
+nemini potest, a pravis cupiditatibus ad rectam rationem, a sensibus ad
+intelligibilia redire ac vitam illam salutarem ac sempiternam adipisei
+sine ulla bestiarum aut hominum caede ac mactatione.
+
+OCTAVIUS: Me quidem istius opinionis indignitate et peccati ficta
+propagatione commotum, divina mens nescio quomodo afflavit, ut flebiles
+Phaleucos flebili querimonia Christianorum effunderem:
+
+Humani generis querelas
+Coelestis pater audiit1 gravate
+Excusantis originem malorum,
+Quod primi vapulet parentis ergo,
+Quodsi nunc redivivus a sepulcris
+Surgat, sic proba diluet2 nepotum:
+Tandem absistite criminatione
+Inani violare dignitatem
+Meam, qui generis parens et auctor
+Humani meliore stirpe cretus
+Filios docui viam salutis,
+Virtutes docui scientiasque
+Doctrinam quoque liberaliorem,
+Quam primus didici Deo docente3:
+Quod defleximus a via magistri
+Pellecti illecebris cupiditatum,
+Istud fragilitatis est fatemur,
+Sunt haec lecta suaviora poma
+Non ab arbore delectationis4.
+Sed a sensibus eruditiores
+Facti, ad poma libidinum fovenda5
+Nec non ad Veneres cupidinesque,
+Deserta meditatione mentis,
+Quae tamen moribunda languisset6,
+Nisi tunc revocaret7 a magistro
+Ad verum decus ideae supremae,
+Ut coelestia cogitatione
+
+308
+
+Quasi pabula veriora mentis
+Ducerem. Hoc sapientiae latentis
+Arcanum exhibet arborum figura.
+Hic me cultus amoris ac timoris
+Divini cumulavit ac beavit.
+Hinc cadaverum usibus carentem
+In altissima templa collocavit.
+O incredibilem stuporem eorum,
+Qui tot Iliadas sibi malorum et
+Contigisse suis calumniantur,
+Quod8 fructus vetiti sapore linguam
+Oblectarimus9 et palata gustu.
+Nec patris facinus nocet nepoti,
+Nec parentibus acta liberorum,
+Quo10 minus pariant sibi salutes
+Divinisque opibus fruantur ipsi.
+Fraude quisque sua, furore quisque
+Suo plectimur, ac bono beamur.
+
+1. Alius: _audit_. 2. Alius: _diluat_. 3. Alibi: _ducente_. 4. Alius:
+_delicatiore_. 5. Alibi: _fruenda_. 6. Alius: _tandem moritura
+languescit_. 7. Alius: _revocaretur_. 8. Alius: _Qui_. 9. Alius:
+_Oblectavimus_. 10. Alius: _Qui_.
+
+SALOMO: Haec mea quoque sententia est. Nam qui fieri potuisset, ut Abel
+immortali Deo tam gratus haberetur, si labes aeternas atque
+indelebiles1 maculas foeditatis parentum ab utero contraxisset? Cur
+tanta laus pietatis, integritatis, justitiae ab ipso Deo tribuitur
+Noacho, Henocho, Jobo, Mosi, Samueli, Eliae, si parentum peccatis ita
+contaminati essent, ut non aliter expiari potuerint, quam si Deus
+hominem induisset, ac turpissimo supplicio damnatus moreretur? Si
+scelus illud originis hominem a Dei conspectu arcuisset, quod nulla
+infantis miselli culpa contrahi potest, cur Mosi spiranti ac viventi
+Deus ipse de facie, ut dicitur, ad faciem et quasi amicus amico
+colloqueretur?2 Cur etiam Abrahamum nostrae gentis principem tot ac
+tantis beneficiis cumulavisset, ut propter eum populis omnibus divinae
+bonitatis fontes aperiret, si conspurcatum tanta tamque funesta labe
+judicasset?3 Num potius tot ac tanta bona illi divinitus obtigerunt,
+quod mortales omnes singulari erga Deum amore et fiducia superaret?
+Quod non in credulitate quadam inani et in praemiis humanis spem rerum
+suarum, sed unius Dei aeterni bonitate ac potentia collocaret. Cur
+denique Deus tot ac tam multis prophetis,4 si ab ipsa origine scelerati
+essent, se contuendum ac fruendum praebuisset? Quae visio et fruitio
+divini vultus carne contectis, quam illi pollutissimam putant, obtigit,
+quanto minus exuvio carnis detracto frui licuit? At Christiani fingunt,
+sanctissimos illos heroas apud inferos atque adeo in ipsis terrarum
+profundissimis ac densissima caligine squalentibus 309 locis tria
+quatuorve annorum millia delituisse, nec μέγαν ὄλβον καταγεύσαι5 prius
+potuisse, ut de Tantalo Pindarus scribit, quam Jesus mortuus6 et ad
+inferos delapsus illos ex immanibus et teterrimis carceribus ereptos in
+coelum manu duxisset. Inferos enim Tertullianus7 fossam definit, in
+ipsis terrae visceribus ac profunditate abstrusam, non autem mundum
+hunc sublunarem, ut Origenes existimavit, quamquam in descensu
+inferorum omnes fere ab omnibus dissentiunt. Discrepantia tamen multo
+major est, quam quod Lazari, fame ac inedia consumti ac mortui, animam
+ab angelis in Abrahami sinum et complexum subvectam tradunt
+evangelistae, Jesu nondum mortuo.8 Abrahamum vero ad rogationes et
+suspiria mali divitis obsurduisse, cum apud inferos cruciaretur atque
+his eum9 verbis increpuisse: _Inter vos_, inquit, _et nos hiatus ingens
+intercedit, ut neque hinc ad vos, neque illinc ad nos aditus patere
+possit._ Paucis tamen post mensibus Lazari animam de sublimi coelestium
+loco in foetidum et semiputre cadaver relapsam, ut pristinis mancipata
+carceribus iterum Lazarus moreretur. Qui tot ac tanti errores ab ea
+peccati originis concepta opinione dimanarunt.
+
+1. Alibi: _incredibiles_. 2. Exod. 33, 1 sqq. 3. Genes. 15 et 22. 4.
+Exod. 3, 24. Num. 12, 14. Jos. 5. Jes. 6. Ezech. 1, 10. 5. I.e. summam
+felicitatem gustasse. 6. Alibi: _mortuos_. 7. L. 1. de anima. 8. Luc.
+16. 20 sqq. 9. Alius: _illum_.
+
+FRIDERICUS: Si capita singula refutare velim, longius evagari
+oporteret,1 quam vestra patientia ferre possit. Ac tametsi disputare
+prohibentur2 mathematici adversus eos, qui scientiarum quamvis
+certissimarum principia labefactant ac convellunt, ita nec adversus
+Salomonem aut Toralbam disputandum esset, quippe qui in dubium revocant
+christianae religionis fundamentum et ab radice3 omnia convellunt,
+scilicet peccati originalis in posteros propagationem. Si tamen erroris
+opinione fallimur, quid est cur Esdras4 tam ardentibus querelis
+exclamavit: _O Adam, quid fecisti, quod non in tuum unius casum
+redundavit, sed in nostrorum quoque, qui ex te orti sumus!_ Nam unus
+hic locus a principe gentis Judaeorum Esdra omnibus omnium haereticorum
+ac Pelagianorum argutiis satis abunde facere potest. Nemo tamen
+Christianorum arbitratur, originale dedecus illud tantum esse, ut
+hominem ab intuitu divinae lucis segregare debeat. Caetera quae de
+carceribus patrum ante Christi mortem feruntur, neque decretis ullis
+comprehensa et in arcanis divinae scientiae posita, curiosius scrutari
+nefas est. Illud modo teneamus, morte Christi labem illam originalem
+elui atque emendari.
+
+1. Alius: _oportet_. 2. Alius: _prohibent_. 3. Alius: _absurde_. 4.
+Lib. IV, cap. 7, 48.
+
+SALOMO: Neminem latere opinor, duos posteriores libros, qui Esdrae
+tribuuntur, inter sacras litteras non censeri ac ne inter ea quidem,
+quae Hieronymus1 ἀπόκρυφα vocat. Ac siquidem talibus libris ulla fides
+esset, multo commodius sapientiae libro crederetur, qui inter ἁγιόγραφα
+recensetur, 310 ubi autor Salomonem Regem ita loquentem inducit2:
+_Eram_, inquit, _puer bono ingenio praeditus, bonam sortitus indolem,
+imo bonus ipse cum essem, corpus incontaminatum adeptus sum._ Hic
+Salomo ex matre prius adultera conceptus erat, nihilominus tamen puram
+eum animam, purum corpus induisse testatur.
+
+1. In prologo Galeato. 2. Sapi. 8, 9 sqq.
+
+FRIDERICUS: Quanti sint ea scripta, satis indicat auctor Jesus Sirach,
+qui pro suo Salomonis regis nomen subjecit. At quanto verius pater
+Salomonis1: _Ecce_, inquit, _in flagitiis conceptus sum, et in peccatis
+concepit me mater mea._ Quanto verius etiam Jobus2: _Quasi_, inquit,
+_mundus erit, de impuro semine conceptus._
+
+1. Psalm. 51, 7. 2. Jobi 15, 14.
+
+SALOMO: Demus illud, matrem in concipiendo peccavisse, quod tamen
+christiani theologi1 negant, quoad partum sit impura mater, impurus
+foetus, an propterea peccator tantisper infans? Ac ne sol quidem ipse
+nec angeli puri sunt apud Deum, non tamen propterea peccati originalis
+labem contraxerunt.
+
+1. Petrus Lombardus II Sentent. et Scotus ib.
+
+OCTAVIUS: Summa disputationis est, Adamum a peccato resipuisse, ut
+quidem omnes confitentur, nec peccatum illius ad posteros fuisse
+propagatum, cum Caini parricidium modis omnibus gravius esset, quod
+tamen in eo ipso resedit nec manavit ad nepotes. Neque vero Adamus ob
+id mortuus est, quod ab intelligibilium rerum contemplatione ad
+sensibilia delapsus fuerit, qui etiamsi in illa, in qua creatus fuerat,
+innocentia atque integritate vitae perstitisset, moriturus tamen erat.
+Nam qui Henochum et Heliam mortuos fuisse negant, quanquam ab Adamo
+genus duxerant, falluntur. Quod enim divinissimis illis hominibus
+supplicium atrocius contingere potuisset, quam cadavere sempiterno
+concludi?1 Sed divina potestate viventes adhuc et spirantes abrepti
+fuere, ne propter summam integritatis ac virtutis opinionem pro Diis
+colerentur. Sic quoque Mosen mortuum Deus sepelivisse dicitur2, sic
+tamen ut mortalium nullus sciverit ubinam. Nec profecto Adami
+posteritatem, si esset immortalis, mille terrarum orbes caperent.
+Quemadmodum igitur innocentia non fecisset immortale cadaver, ita nec
+peccatum fecit ut mortale esset.
+
+1. Genes. 5, 18 sqq. Sirach 44, 16. 49, 16. 1 Regum 17-19. Sir. 48, 1.
+4. 18. 2. Deuter. 34, 6 sqq.
+
+CURTIUS: Haec pugnare videntur cum Pauli sententia1: _Per unum
+hominem_, inquit, _peccatum in mundum intravit, unde mors secuta, et
+per alterum justificatio ad vitam._ Item2: _Ab Adamo usque ad Mosen
+mors regnavit in illis quoque, qui non peccaverunt, propter Adami
+transgressionem._
+
+1. Rom. V, 17 sqq. 2. Rom. 5, 14.
+
+SALOMO: Quod ad legem usque a Mose promulgatam Paulus protulit imperium
+mortis, satis significat, in lege illa certissimam hominum salutem 311
+extitisse. Idem Paulus appellat1 legem Mosis sanctam et sancta jussa,
+et legis adjutores legis actionibus justificari scribit.
+
+1. Rom. 7, 12. 1 Tim. 1, 9.
+
+CURTIUS: Perspicua sunt Pauli decreta, nec quenquam sua sententia
+dubitare patiuntur, scilicet ob unius hominis peccatum mortem in orbem
+irrepsisse, quae omnes oppressit usque ad Mosen; quod non de morte
+cadaveris dictum est, sed de morte animorum, qui sempiternis poenis
+illigantur; deinde oblata salus est ex lege, quae jussa legis
+exequentes salutem adepturos aperte declarat. Sed quoniam nemo fuerat
+aut futurus sperabatur, qui satis legi facere posset, propterea
+efficacibus argumentis Paulus conficit, legis actionibus justificari
+potuisse neminem. Hinc illa manant: _Lex iram operatur. Nemo justus
+erit de operibus legis. Evacuati estis a Christo, qui ex legibus
+justificamini. Lex neminem ad perfectionem adducit. Lex a Mose data
+est, gratia vero per Jesum Christum_,1 quem locum sic interpretatur
+theologus quidam,2 ut nec veritas, nec ulla gratia in lege Mosis fuisse
+videatur.
+
+1. Rom. 4, 15. Gal. 2, 16 sqq. 5, 4 sq. Ebr. 9, 14. 28. 1 Joh. 5, 37.
+2. Calvinus in 1 Joh. 5, 37.
+
+SALOMO: Quis unquam fuit tantae impietatis atque amentiae, ut divinae
+legis majestatem ita proculcaret? At quoties David exclamat: _Omnia
+mandata tua veritas!_1 Quin etiam Paulus ipse scribit, eos, qui legem
+ipsam exequuntur, legis actionibus justificari.2 Idem Christum frustra
+mortuum declarat, si ex lege justificamur.3 Quod autem gratia, vita,
+salus legem amplectantibus proposita sit, millies repetitum legimus:
+_Hoc fac et vives, haec est tua vita, haec tua salus est._ An illa Dei
+promissa pro mendaciis habemus? Quid? Sapientissimus Salomo4 legem
+divinam appellat lignum vitarum, scilicet praesentis ac futurae vitae,
+אצ חיים. Et certe cum divina quaedam ac coelitus infusa vis olim me ad
+divinae legis laudes inflammaret, haec adolescens carmina profudi:
+
+Purpureo mammas qui sugitis ore tumentes,
+Unde sibi pater altitonans sua cantica promit,
+Tum vos qui linguas didicistis habere solutas,
+O pueri, molles animis teneraeque puellae,5
+Dicite6 divinos sacrosanctae legis honores!
+Et vos, puberibus qui primum existis ab annis,
+O adolescentes, semper decet ore diserto
+Dicere divinos sacrosanctae legis honores.
+Vos etiam strenui juvenes, et robore corpus
+Et fortes animos plenis jam viribus aucti,
+Dicite divinos sacrosanctae legis honores!
+
+312
+
+Et quibus acta prior cum laude maturuit aetas,
+Illustresque humilesque viri, matresque pudicae,
+Dicite divinos sacrosanctae legis honores!
+Quosque graves annis aetas jam fracta caducis,
+Urget ac occasum, precibus devota sacratis,
+Dicite divinos sacrosanctae legis honores!
+Vos itidem, quibus est sapientia summa tributa,
+Munere coelesti, ut vultus spectare latentes
+Sanctae scripturae liceat formamque venustam,
+Dicite divinos sacrosanctae legis honores!
+Angelici properate chori, quibus addidit alas
+Pagina sancta leves, distinctas ordine triplo,
+Ut doceat motus celeres ad jussa paratos,
+Dicite divinos sacrosanctae legis honores!
+Et vos flammiferi splendentia sidera coeli,
+Quae regis magni nutu componitis orbem,
+Dicite divinos sacrosanctae legis honores!
+
+1. Psalm 119, 86 (151). 2. Rom. 7, 8 sq. 3. Gal. 2, 4 sq. 4. Proverb.
+3, 18 cf. Jes. 30, 4. Deuter. 28, 30. Num. 14. Levit. 27. 5. Duae hae
+antecedentes strophae desunt in alio codice. 6. Alius idem: _Dicere_.
+
+CORONAEUS: Haec divina carmina legem divinam decent1 et eos, qui legem
+exsequuntur.2 Sed quis umquam hoc praeter unum Christum praestitit? Ob
+id enim Paulus legem appellat paedagogum ad Christum, qua veluti
+manuducimur ad ipsum; ut non immerito Justinus Martyr3 quaerat, quid
+sit lex? Praenunciatum4 evangelium! Quid est evangelium? Lex impleta!
+
+1. Alibi: _docent_. 2. Alius: _legi obsequuntur_. 3. Quaest. c. 1, ad
+Orthodox. 4. Alius: _pronunciatum_.
+
+SALOMO: Cur ergo ad legem amplectandam legislator omnes ordines
+excitans, ingentibus praemiis propositis, ad extremum populi concione
+coacta, jam moriturus hanc orationem haberet: _Ecce1 tibi proposui
+vitam et bonum, mortem et malum._2 Idem paulo post: _Contestor hodie
+coelum et terram, me tibi vitam et mortem, beatitatem et exitium
+proposuisse. Elige igitur vitam, ut vivas tu et liberi tui, scilicet
+Deum ames obediasque voci ejus adhaereasque illi, quoniam ipse est vita
+tua._3 Cum autem leges de rebus omnibus clara voce tulisset et
+quaecunque ad Dei cultum, ad mores conformandos, ad cupiditates
+coërcendas, ad tuendam hominum inter homines societatem, denique omnia
+maxima, media, minima, quae ad sacrificia, vota, ritus, expiationes
+pertinent, disertissime tradidisset, an omissurus fuerat praecipuum
+illud, quod a vobis jactatur, humanae salutis caput, scilicet unius
+hominis ac Dei supplicio humani generis peccata atque illam quam utero
+contraxerant originis labem, post annorum millia expiatum iri? Quis 313
+putet, eum qui de tota sanctuarii structura, de cortinis, de vestibus,
+de fibulis, de claviculis deque ciborum omnium delectu tam diligenter
+et studiose cavisset, rem tanti momenti ad salutem adipiscendam fuisse
+omissurum? Cum igitur in lege divina salus divina posita sit, frustra
+Christus aut quisquis alius sua morte salutem pollicetur4, ut homines a
+virtute5, a pietate, ab integritate, a legis observantia, a vero
+aeterni Dei cultu seducat ad inertiam, ad vitia, ad hominum mortuorum6
+impiam adorationem, quasi non in hominis cujusquam potestate positum
+exsequi divina jussa et liberum exsequendae legis arbitrium, Adami
+scelere posteritati ereptum fuisset.
+
+1. Alius addit: _inquit_. 2. Deuteron. 30, 15. 3. Deuter, 40, 19. 4.
+Alius: _polliceatur_. 5. Alius: _virtutibus_. 6. Deest in alio codice.
+
+CURTIUS: Quis dubitet, quin Adamus suo scelere liberum arbitrium, sibi
+divinitus tributum, amiserit ac posteris quoque eripuerit?
+
+CORONAEUS: Ita quidem Augustana confessione decretum, in eamque
+sententiam quamplurimos nova religione imbutos homines convolare,
+contra quam ecclesiae Romanae sententiis omnibus decretum videmus. Et
+vero quid a judicio ferarum differt homo, si voluntas ei praeripiatur?
+
+FRIDERICUS: Male quidem agendi voluntas Adamo non est erepta, sed bene
+agendi. Nonne inquit Paulus: _Quod volo bonum, hoc non ago, sed quod
+nolo malum, hoc facio?_1
+
+1. Rom. 7, 19 sqq.
+
+TORALBA: Expendite, cedo1, quid Paulus velit. Si enim illi assentiamur,
+nec bene nec male agendi locus ullus homini relinquitur, nec etiam ulla
+praemia bonis aut ulla peccatis supplicia constituere oportebit. Quis
+enim arguat necessario peccantem?2 Quis vel minima mulcta dignum putet,
+cum scelus nisi voluntarium, imo nisi spontaneum nullum esse possit?
+Sin flagitiosos jure plecti confitemur, quia liberam agendi voluntatem
+haberent, qua quidem lascivientibus cupiditatibus frena injicere ac
+sideribus ipsis, ut ait ille3, superiores esse queant, quae tandem ista
+sententia est, hominem usu rationis, i.e. libera voluntate, penitus
+exuere, quanquam voluntas dici nullo modo potest, si cogatur, ac
+propterea legibus soluti sunt, quosvis aut justus metus aut furor
+impulit ad actionem.
+
+1. Alius: _quaeso_. 2. Augustinus l. III de libero arbitr. 3. Ptolem
+ni. _centiloquo_.
+
+CORONAEUS: Ego quidem sic statuo, eos, qui liberum bene agendi
+arbitrium hominibus adimunt, sceleribus suis latebras quaerere, ac
+flagitiis omnibus portas aperire fatalemque Stoicorum necessitatem,
+omnium theologorum ac sapientum sententiis profligatam vel jugulatam,
+revocare. Inde illa paradoxa, quamplurimos sempiternis ignibus
+addictos, qui si maxime cupiant, nihil boni tamen moliri possint,
+quosdam vero sic ad salutem destinatos, ut si maxime velint, improbi
+tamen fieri nequeant.
+
+TORALBA: Hic quidem ἀργὸς λόγος ignavorum ac inertium hominum, non tam
+rationibus, quam risu debet explodi, ut quidem Academicus Stoicum 314
+illum, an uxorem duceret liberorum causa, dubitantem elusit hac
+ratione: Ad quid uxorem domum ducas? Nam si liberos suscepturus es,
+etiam sine uxore suscipies.
+
+SALOMO: Ut uno errore posito innumerabiles consequuntur, ita ex
+originis peccato, quod nullum est, Christiani1 liberam bene agendi
+voluntatem eripi, tum ex eo mortales suppliciis sempiternis obligari
+arbitrantur. At frustra leges jubent et inania forent divina promissa
+praemia, si leges divinas exsequi non sit humanae potestatis ac ne
+voluntatis quidem.
+
+1. Addunt alii: _homini_ vel: _hominibus_.
+
+CURTIUS: Ita quidem praeclare, sed non video, qua ratione liberum
+arbitrium hominibus tribuatur post Adami lapsum, cum ne ante lapsum
+quidem liberum haberet. Nam si praescientia divina falli non potest,
+necesse fuit Adamum peccare. Deus autem non modo dicta factaque, sed
+etiam omnes omnium cogitationes longissime prospicit, nec unquam falli
+potest. Consequens est igitur, nos bene vel male agere non voluntate,
+sed necessitate, nec ullam liberi arbitrii potestatem cuique unquam
+fuisse.
+
+SENAMUS: Tametsi Deus velut de specula sublimi prospicit, viatorem in
+latronum manus venturum, cum a recta via deflexit, non tamen propterea
+id futurum esse oportet, sed potius quia id futurum esse Deus
+prospexit. Ex quo intelligitur, nou necessario evenire, quae Deus
+praevidit.
+
+CURTIUS: Si Dei providentia sequeretur res humanas, ut tu quidem,
+Sename, putas, aeterni Dei praescientia ab hominum opinione mutabili ac
+fallaci dependeret, quod absurdum est. Nam ut scientia rei praesentis
+se habet ad praesentia, sic Dei providentia sese habet ad futura. Jam
+vero id quod scio, nunc necesse est ipsum esse. Igitur praescientia
+futuri aeque necessaria est in Deo, qui nunquam opinatur, quo posito
+liberum arbitrium perimi necesse est. Alioquin si providentia Dei non
+sit necessaria, fallax est ejus opinio, quod vel cogitare nefas.
+Frustra igitur turpia declinamus, aut prosequimur honesta.
+
+TORALBA: Non video, qui Aristoteles Stoicorum argumentis satisfaciat;
+nam ut futura contingentia potuerint aliter atque aliter evenire,
+divina tamen praescientia excidere non potest1, quia rem prospicit non
+ut futuram, sed ut praesentem, cum omnia Deo sint praesentia, nilul ei
+praeteritum, nihil futurum esse potest, omnia tamen homiuibus sunt
+libera. Nec2 a tua voluntate providentia pendere videatur, ut mutabilis
+sit, sed tuas quoque mutationes prospicit futuras, nec propterea
+liberum arbitrium cuique est aderatum. Qua quidem ratione omnibus
+fatalibus Stoicorum argumentis satisfactum opinor.
+
+1. Alibi: _possunt_. 2. Alius: _ne_.
+
+SALOMO: Ego nec Stoicorum argutias, nec Peripateticorum rationes
+expendo, sed divinae legis oracula. Moses enim, coacta populi concione,
+contestatus est coelum ac terram, se populo vitam et mortem
+proposuisse. 315 Elige, inquit, vitam, ut vivas. Haec scripta,1 prolata
+sunt duobus millibus annorum post Adamum ac totidem millibus ante
+Christum. Ad quid populus vitam eligeret, si ad sempiternum supplicium
+destinatus esset, aut si nullam eligendae salutis potestatem haberet?
+Aut quam ob rem divinis legibus omni studio intentum vellet hominem,
+quem re ipsa suppliciis aeternis destinavisset? Inutilis labor,
+ridicula praecepta2 Dei, promissa ejus inania, spes inanis, inane
+studium, inanes virtutum actiones, omnis denique pietas hominis, quem
+isti reprobatum arbitrantur. Item falsum esset illud, quod Deus creavit
+hominem, eumque arbitrio suae voluntatis permisit, legibus ei
+patefactis: _Si volueris_, inquit,3 _mandata servabis et ipsa servabunt
+te. Ignem et aquam tibi proposuit, ad utrumvis manum porrige, vita et
+mors, simul bonum et malum, homini sunt proposita, utrumvis ei
+placuerit, consequitur._ Haec ille. Item Ezechiel:4 _Da eis edicta mea,
+quae qui facit, vivet in illis._ Et quidem Deus Mosi pro populo poenam
+deprecanti ac petenti, ut se potius de libro vitae pateretur reduci,
+reposuit illud:5 _Qui peccavit in me, hunc ego de libro vitae delebo._
+Sic autem in universum psaltes lyricus: _Omnes_, inquit, _in libro tuo
+scribuntur._6 Item: _Deleantur_, inquit, _de libro viventium._7 Denique
+ut uno verbo argutiae futiles refellantur, Dei voce exclamantis:
+_perditio tua ex te Israel, salus vero tua ex me est._8
+
+1. Addunt alii: _dicta_. 2. Alius: _edicta_. 3. Ecclesiastici (Sirach)
+15, 15 sq. 4. Ezech. 20, 11. 5. Exod. 20, 13. 6. Psalm. 139, 16. 7.
+Psalm. 69, 29. 8. Oseae 13, 9.
+
+OCTAVIUS: Ex his sequitur, Deum omnes homines salvos fieri velle et ad
+sui cognitionem perduci.1
+
+1. Tim. 2, 4.
+
+CURTIUS: Hunc locum Octavius ex evangelicis scriptis, si fatetur, mutuo
+accepit, si negat, furtum est.
+
+FRIDERICUS: Imo sacrilegium!
+
+SALOMO: Oportet rem sacram e sacro loco invitis custodibus surripi,
+quanquam quicquid utile est in apostolorum ac discipulorum scriptis,
+quantumcunque est, ex majorum nostrorum litteris ac libris excerptum.
+Id autem, quod Paulus scripsit: _vult omnes salvos fieri_1, plerosque
+impulit in errorem, quasi voluntate2 imperiosa Deus3 hoc jussisset,
+cujus imperio et voluntati, quia nihil obsistere potest, consequens
+esset, exitio periturum neminem. Quod cum christiani theologi absurdum
+putarent, ne quid inepte a Paulo scriptum videretur, sic
+interpretantur4 illa verba, ut Deus velit omnes salvos fieri, qui salvi
+fiunt, eadem ratione qua dicitur, illustrare hominem venientem in hunc
+mundum, i.e. quemcunque illustrat. Sed praestaret, illa verba Pauli et
+Johannis una litura5 inducere, quam sic interpretari.
+
+1. 1 Tim. 2, 4. 2. Alibi: _voce_. 3. Alibi: _Dei_. 4. Petr. Lomb. Sent.
+II. dist. 46. 5. Alius: _litera_.
+
+316 SENAMUS: Ut Deus ad aeterna supplicia designarit quenquam,
+priusquam nasceretur, mihi persuaderi non potest, cum apud Ezechielem1
+aperte scripserit, se impiorum exitio nunquam delectari, quanto minus
+innocentissimos infantes ad caedem, ad gehennam, ad aeterna tormenta
+destinaret.
+
+1. Ezech. 33, 11. cf. 18, 23.
+
+SALOMO: Utrumque igitur absurdissimum, alios quidem ad aeternam vitam
+sic comparari1, ut si maxime velint, perire nequeant, alios autem a Deo
+sic repudiari, ut nullis virtutibus, nulla integritate ad salutem
+perduci possint. Cognoscite, quaeso, non hominis cujusquam, sed aeterni
+Dei vocem ad prophetam: _Dic_, inquit2, _populo huic, cum homini justo
+dicam: vives, isque integritate et justitia fretus ad scelera se
+converterit, nulla prioris integritatis aut virtutum suarum memoria
+futura est, sed in flagitiis suis plane morietur. Rursus si homini
+flagitioso dicam: certissime peribis, is tamen ab impietate ad
+integritatem deflexerit, superiorum impietatum obliviscar, ut salutem
+consequatur._ Atque illud est, quod saepius diximus, omnes libro vitae
+ac beatorum albo conscriptos esse, nisi sua sese improbitate deleri
+patiantur. Quod autem psaltes lyricus3 optat, ut impii de libro vitae
+deleantur, fieri non potuisset, nisi prius impii in beatorum albo
+inscripti fuissent. At etiam Deus saepissime decretas suo judicio
+poenas omnino eluit aut minuit. Cum enim denunciasset David, totam
+regionem popularibus morbis funestatum iri, cum tamen in urbem
+Hierosolymorum angelus Dei gladium exertum intentaret, Deum poenitere
+coepit ac pigere tantae stragis, itaque angelum caede abstinere
+jussit4.
+
+1. Alius: _comparatos_. 2. Ezech. 3, 20 sqq. 3. Ps. 69, 29. 4. 2 Par.
+21. 2 Sam. 24.
+
+CURTIUS: Si Deus a se repulit neminem, cur Jacobum dilexisse, fratrem
+autem odio persecutum esse videmus1, antequam nascerentur?
+
+1. Rom. 9, 13.
+
+SALOMO: Haec verba „_antequam nascerentur_“ Paulus ut pleraque alia
+subjecit. Neque enim apud prophetam1, quem Paulus dicit auctorem, ista
+leguntur. Nam duodecim duces ac populos armisque ac legibus florentes,
+in posteris Esau excitavit2. Item uno capite legis: _Idumaeum_, inquit,
+_non abominabere, quia frater tuus est._3 Ac tametsi per desertissima
+ac aridissima loca Idumaei rogantibus Israelitis aquas pretio
+denegarent, vetuit Deus eis nocere aut eorum agros invadi. Sed cum
+nepotes ac posteri populum Israelem exscindere conarentur ac daemonibus
+mallent quam immortali Deo sacrificare, tum Deus odio justo illos
+persequutus est. Huc enim pertinent Malachiae dicta, qui circiter
+septimo et decimo saeculo scripsit post Esavi mortem. Et quidem si Deus
+alios aliis anteferat, hos quidem opibus, illos dignitate, plerosque
+formae 317 excellentia4, quosdam roborata5 valetudine, alios judicii
+praestantia, nonnullos imperii majestate aut pontificatus honore
+decorare, denique paucissimos quosdam in coeleste domicilium sibi
+adoptare velit, quis quo jure sibi querendum putet, si plus minusque
+his, quam illis tribuit? _Dicetne argilla figulo: cur me fecisti sic?_
+Hoc enim sermone Esaias6 docet, sua quemque conditione7, divinitus sibi
+concessa, contentum8 esse oportere.
+
+1. Malach. 1, 2 sq. 2. Gen. 36, 15 sqq. 3. Deuter. 23, 7. 4. Alius:
+_diligentia_. 5. Alius idem: _explorata_. 6. Jesaias 45, 9. cf. Rom. 9,
+21. 7. Alibi: _devotione_. 8. Addunt alii: _quemque_.
+
+FRIDERICUS: At1 cum omni aetati, omni ordini, omni sexui patet porta
+salutis, quoniam non tantum homines, quos orbi terrarum praefecit,
+verum etiam creaturas omnes, complectitur summa caritate. Illud autem
+„_Esau odio habui_“ non eo pertinet, ut Deus ex utero quenquam oderit,
+sed ut minus amare, minus etiam beare hos, quam illos intelligamus.
+Quis enim vel momento subsisteret, si Deus illum odio persequeretur?2
+
+1. Alii id omittunt atque sequentia verba antecedenti interlocutori
+tribuunt. 2. Alius: _prosequeretur_.
+
+CURTIUS: Haec quaestio1 de praedestinatione ac repudiatione, deque
+libero arbitrio nobis est cum Romanis theologis disputanda. Sed ad
+Salomonem redeamus.
+
+1. Alibi: _quae_.
+
+CORONAEUS: Non modo cum ecclesia Romana, sed etiam cum Hebraeis et
+philosophis omnibus, praeter Stoicos, disputatio vobis est. Erubescant,
+inquit Origenes1, qui negant, in homine liberum arbitrium inesse.
+
+1. In cap. 5 Deuter.
+
+SALOMO: Moses Rambam in epistola, quam adversus astrologos scripsit:
+Omnes, inquit, theologi confirmant, hominem liberum salutis arbitrium
+habere. Deinde subjicit haec verba: Magnam propterea gratiam immortali
+Deo habemus.
+
+CURTIUS: Ne propositam quaestionem deseramus, an scilicet quisquam
+legis actionibus possit salutem adipisci, etiamsi libera arbitria
+cuique darentur honesta prosequendi et turpia declinandi. Nego tamen,
+legibus divinis satisfacere quenquam potuisse praeter Christum, a quo
+praesidia salutis petenda ac speranda sunt, ut lege Mosis jam antiquata
+nos absolveret1, deinde legibus veteribus solutos, in unius sui morte
+ac sanguinis effusione fiduciam omnem collocare doceret. Cum enim
+detestabilium hominum exsecrationes legislator Moses complecteretur,
+postremo capite hanc2 subjicit: _Exsecratus esto, qui non exacte
+praestiterit verba legis, ut ea exsequatur._3 Ad quae respondebit
+universus populus: Esto! Unde Paulus colligit, eos, qui in legis
+actionibus salutem posuerunt, huic exsecrationi subjacere, quasi nullus
+unquam divinis legibus innocens exstiterit4.
+
+1. Matth. 5, 20 sqq. 2. Alibi: _haec_. 3. Deut. 28, 15 sqq. 4. Phil. 3,
+9 sqq.
+
+OCTAVIUS: Cur igitur Paulus gloriatur, se in justitia legis
+irreprehensibilem 318 fuisse? Nam ex eo sequitur, nihil ei mortem
+Christi profuisse, sed pro eo Christum hanc exsecrationem pertulisse,
+cum in cruce pependit. _Factus est_, inquit Paulus1, _exsecratio et
+maledictum, ut nos eriperet exsecrationi et maledicto._
+
+1. Gal. 8, 10, 13.
+
+SALOMO: Saepe deprehenditur verba legis et prophetarum Paulus truncare
+vel augere vel plane in alienam sententiam interpretari. Exsecratio
+divinae legis his verbis concepta est: אָרוּר אֲשֶׁר לֹא יָקִים
+אֶת-דִּבְרֵי הַתּוֹרָה הָזּׁאת1 i.e. _execratus esto, qui rata non
+habet verba legis hujus, ut ea exsequatur._ Vox enim יָקִּים significat
+_confirmare, ratum habere_, ut Jonathan et Onkelos Chaldaeus uterque
+interpretantur. Id autem Hieremias apertius explicat: _Execratus_,
+inquit2, _esto qui non audierit verba foederis, quod percussi cum
+majoribus vestris._ Quae interpretatio tota sententia differt a Pauli
+verbis. Hic enim exsecrationem imprecatur iis, qui non impleverint
+legem, quod nusquam in lege divina scriptum reperias, sed is habetur
+exsecrabilis, qui nec audit legem divinam nec foedus ratum habet. Hinc
+etiam alius error manavit, ut plerique putent, eum, qui vel ab uno
+capite legis aberraverit, omnibus legibus reum teneri. Sic enim Jacobus
+in epistola scribit3, quam tamen Eusebius et Hieronymus4 a sacris
+litteris rejecerunt. Ἰστέον, inquit Eusebius5, ὡς νοθεύεσθαι, cum de
+hac epistola statuerit uterque. Et quidem qui bovis alieni furtum
+fecisse convictus erit, quinque boves, qui ovem, quatuor oves
+restituere lege divina jubetur, qui autem non convictus, sed sponte
+furtivum bovem reddit, adjecta tantum quinta parte pretii, quia
+poenituit facti, peccatum ignoscitur, qui autem moechatur, occidit aut
+quid aliud peccavit, deinde moerore ac poenitentia vitae ante actae
+ductus, priora scelera virtutum actionibus rependit, in ea conditione
+est, ut nihil deliquisse videatur, sed poenitendo legem ipsam
+explevisse, ut quidem6 superius Ezechielis auctoritate confirmatum est.
+Nam si verum esset, quod Paulus scribit, neminem unquam praeter
+magistrum suum satis legi facere potuisse, neminem legis actionibus
+perfectionem adeptum, insigni mendacio David obligaretur, cum ita Deum
+contestatur7: _Legem tuam custodivi, a lege tua non aberravi, a
+mandatis tuis non declinavi._ At sui mendacii Deum ipsum testem cieret.
+Adulterium tamen homicidio cumulaverat8, sed quia poenituit, partim
+etiam facti poenas dedit, veniam adeptus est. Id enim est legi obedire,
+legem exsequi, legi parere, denique legem implere. Falsum est autem,
+legibus omnibus reum teneri, qui vel in unam commiserit.
+
+1. Deuter. 27, 26. 2. Jerem. 11, 3. 3. Jacob. 2, 10. 4. Cap. 2 in
+Catal. 5. Lib. II cap. 23 in Catal. 6. Alius: _id quod_. 7. Psalm. 118,
+14 sqq. 8. Alibi: _cumulavit_.
+
+CURTIUS: Certe, si legum actionibus justificaremur, non autem beneficio
+319 Christi, _nulla omnino est gratia_, inquit Paulus1, _et frustra
+Christus, humani generis redemptor, mortuus est._ Item: _Gratia Dei
+salvati estis, per fidem, non ex vobis, ne quis glorietur._2 Item: _Ut
+justificati istius gratia haeredes simus._3 Item: _Sine me nihil
+potestis facere._4 Quid igitur per te ipsum merearis, si nihil per te
+ipsum sine Christo praestare possis? Infinitum sit, omnia Augustini
+aurea dicta in hanc sententiam colligere. Omnes homines, inquit,
+naturalem potentiam in Adamo perdiderunt et liberum arbitrium peccando
+amiserunt. In qua sententia vides fuisse hos viros: Ambrosium5,
+Chrysostomum6, Hieronymum7, Gregorium8, Bernhardum9, Augustinum10.
+
+1. Gal. 2, 21. 2. Eph. 2, 9. 3. Tit. 8, 7. 4. Joh. 15, 5. 5. Epist.
+ult. ad Demetr. l. 1. cap. 7 de Caino et Abel. et in Exod. l. 1. cap.
+5. L. 12 de voc. Gent. 20 ad pop. Hom. 9. 6. Ad Demetriad. 7. In Ezech.
+12. 8. De libero arbitr. 9. Serm. 2 et 15. 10. De libero arbitrio s.
+Homil. 7.
+
+OCTAVIUS: Si testium ac theologorum multitudine et doctrinae
+praestantia dimicandum est, ego doctoribus istis addam Ismaëlitarum
+theologos et quidem Christianis omnibus longe clariores, Solymam1,
+Zeidum, Odmannum, Homarum2, Balarem, Abacherimum, Calbanum,
+Zepheninium, Elsarinum, Azebaram, Achemulam3, Abaniphanum, Elfaridum4
+ac innumerabiles alios, qui toto pene terrarum orbe legem Muhammedis
+divulgarunt atque homines a caligine densissima ad clarissimam unius
+aeterni Dei lucem et cultum revocarunt. Qui tametsi virtutibus ex
+praeclaris actionibus plurimum, plus tamen divinae bonitati ac
+beneficientiae tribuendum arbitrantur ac selectos quosdam esse ad
+salutem, caeteros ad exitium designatos arbitrantur.
+
+1. Alii: _Scalidum_ vel _Halymum_. 2. Alius: _Pomarum_. 3. Deest in
+alio codice. 4. Alius: _Elsaridum_.
+
+FRIDERICUS: Non video cur theologorum christianorum clarissima lumina
+cum ista Mahummedanorum fece debeant comparari.
+
+SENAMUS: Si autoritati plus tribuatur quam rationi, cur non etiam
+Verrii Flacci libros de jure pontificio, et quae veteres Jovis mystae
+ac theologi, quae iterum Camarim Bahalis et Sabaeorum sacerdotes libris
+ritualibus prodiderunt, arcessere possimus?
+
+TORALBA: Si pergitis auctoritatibus agere, ego philosophorum familias
+omnes excitabo, qui eruditionis ac doctrinae praestantia minutos istos
+theologos facile vincant, sed praestat sensibus ipsis et perspicuis
+rationibus argumentari.
+
+SALOMO: Ita quidem, nisi in rebus obscuris et ambiguis, in quibus mens
+humana nullos exitus reperire potest. Jam certe tragoedos multari
+oportet, qui θεον ἀπὸ μηχανῆς et oracula divina audire ex ore
+prophetarum et libris sacris, quos non modo Ebraeorum, sed etiam
+Christianorum et Ismaëlitarum theologi jam pridem sua quisque religione
+comprobarunt.
+
+320 FRIDERICUS: Tantum abest, ut innumeratos Arabum et Judaeorum
+errores, qui suis se virtutibus ac legum actionibus, quasi fortissimo1
+praesidio, justitiam adipisci posse confidunt, exaudiam, ut ne Curtii
+quidem mihi opinio comprobari possit, in eo quod salutis summam a fide
+pendere arbitratur, tametsi pluribus id video placuisse. Nam si fide
+nostra justi sumus, nihil gratia cuiquam proficit, quoniam id totum,
+quantumcunque est, quod credimus, totum inquam nostrum est. Nihil actio
+decerpit ex illa assensione, quia nisi ab animi liberi summa assensione
+pendeat, fides esse desinit. Verius est igitur, nos ipsa justitia
+Christi, veri Dei et hominis, justos fieri, quicunque ad Deum
+accesserunt.
+
+1. Alii: _munitissimo_, vel: _tutissimo_.
+
+CORONAEUS: Videtur Augustinus1 inter utraque medium2 ferire, cum
+statuit, praeclaras actiones, quae fidem antecedunt, nihil proficere,
+sed eas, quae fidem sequuntur.
+
+1. Qu. 76 et 85. 2. Deest in alio codice.
+
+TORALBA: Illud quidem prorsus ab omni ratione alienum mihi videtur,
+nuda assensione confiteri, Christum pro generis humani salute supplicio
+affectum, ut immanium flagitiorum non modo veniam, sed etiam summam
+justitia et integritatis laudem adipiscatur. Aristidem vero justum,
+Solonem, Lycurgum, Socratem, Chilonem,1 Phocionem, Platonem, Camillum,
+Fabricium, Scipiones, Catones, Rutilios,2 Papirios, qui ob virtutes
+eximias immortale decus mortalium omnium judicio adepti sunt, quasi
+sceleratissimos ac funestissimos sempiternis inferorum flammis ac
+suppliciis crudelissimis torqueri et cruciari.
+
+1. Alii: _Philonem_. 2. Deest in alio codice.
+
+FRIDERICUS: Aut damnati sunt aut aeternis inferorum suppliciis, quibus
+mortales omnes primi parentis fraude obligantur, erepti et servati. At
+sine servatore servari vel salvi fieri non possunt; igitur sempiternis
+cruciatibus addictos esse, aut ut mitius agatur cum iis, qui virtutibus
+heroicis claruerunt, in teterrimis ac retrusis terrarum cavernis,
+densissima caligine obsitos coerceri oportet.
+
+OCTAVIUS: Profecto ne Christianis quidem, qui modo aliquid judicii
+habent, haec probari puto. Nam si qua virtus hominem Deo gratissimum
+efficere possit, non fides ac inanis credulitas de Christi morte, sed
+constans in Deum aeternum fiducia praestat, et qui sic affectus est, ut
+neque in seipso neque in praemiis1 humanis spem ponat rerum suarum,
+hunc oportet, singulari quadam Dei amore flagrantem, verae2 felicitatis
+suavissimos decerpere fructus. Haec illa fides est, vel potius
+singularis erga Deum fiducia, quae virtutes omnes amplexa fovet ac
+tuetur.
+
+1. Alius: _rebus_. 2. Alius idem: _vitae_.
+
+SENAMUS: Ego praeclaris quemque actionibus beari statuo, et quo quisque
+majore erga Deos religione, pietate in patriam, caritate in propinquos,
+benignitate erga egentes, justitia in omnes exstiterit, eo beatiorem
+321 ac immortali Deo, tametsi Deos peregrinos bona fide ac justo errore
+colat, gratiorem futurum. Quid enim aequius, quid naturae magis
+consentaneum, quam maxima iis praemia decerni, qui maxime de republica,
+de parentibus, de propinquis, de tenuibus, denique de toto genere
+hominum mereantur? Quoniam de immortali Deo mereri nihil ac ne gratias
+quidem pro sua erga nos beneficientia habere possumus.
+
+CORONAEUS: Ego vero semper assentior sanctissimis ecclesiae Romanae ac
+potentissimis Tridentinae synodi decretis, quibus anathematis
+exsecratione urgentur ii, qui fidem sine operibus et qui opera sine
+fide justificare putant. Quid vero vates ille1 ex oraculo divino
+exclamat? _Justus est, fide vivit!_2 satis declarat, justis, non
+injustis fidem profuturam, alioqui daemones et sceleratissimi quique
+inani credulitate de morte Christi coelos raperent.
+
+1. Hab. II, 4. 2. Alius: _Justus e fide vivit_.
+
+CURTIUS: Quoniam in justificatione salutis summa consistit, nihil
+opinor accuratius nobis disserendum est.
+
+FRIDERICUS: Cum imperialibus comitiis Ratisbonae coactis Carolus V.
+imperator de principum Germanorum consensu sex utriusque religionis
+theologos rectissimos1 adhibuisset,2 ut Romanorum et Germanorum
+religionis controversias componerent ac parati3 simul coirent, a capite
+justificationis humanae auspicandum putaverunt. In qua disputatione cum
+tres Augustanae confessionis theologi Pflugium, Fabrum et Groppeum
+Catholicos in suam sententiam pertraxissent et cardinali Contareno,
+Romanae sedis legato, idem persuasissent, scilicet hominem sola fide,
+nullo suo merito beari, Eckius vero, unus e Catholicis, tanta in
+collegas ira exarsit, ut pontifices ac principes catholici ab eo
+persuasi Carolum V. coëgerint, disputationem solvere, vigesima post die
+quam inchoata fuerat, idque potissimum Azoti, Hispanici theologi
+veteratoris,4 oratione adducti, cum diceret, brevi futurum, ut
+ecclesiae Romanae majestas collapsa difflueret, quoniam in praecipuo
+religionis capite tot saeculis se de via deflexisse confiterentur. Et
+versutissimus homo Germanis, quos ut barbaros et rudes irridebat,
+similitudinem lignatoris proposuit, ligna findentis, a quo primum
+exiguam fissuram fieri, deinde impulso ferreo cono5 repente trabem in
+partes dissilire docebat. Qua similitudine pontificii6 adducti
+perniciosissimam hanc disputationem dissolvere principes coëgerunt,
+Contarenus vero cardinalis, Venetorum patriciae gentis dictissimus, qui
+Lutheranis assentiri dicebatur, non sine maxima veneni suspicione paulo
+post interiit. Deinceps ecclesiae Romanae antistites modis omnibus
+antiquas caerimonias ac veteres ritus augeri ac tueri proposuerunt, ne
+latum quidem unguem ab ecclesia primitiva discessisse viderentur,
+tametsi 322 plerosque pigeat tot ac tantarum ineptiarum ac praesertim
+reliquiarum, lactis inquam virginei, cujus infinita copia tot saeculis
+nondum exaruit; pudet referre caetera, quae vobis quam mihi ipsi
+notiora sunt.
+
+1. Alibi: _doctissimos_. 2. Acta conventus Ratisb. Sleidan. ad a. 1530.
+3. Alius: _jurati_. 4. Alius: _visitatoris_. 5. Alibi: _cuneo_. 6.
+Alius: _pontifices_.
+
+SALOMO: Male jactis fundamentis, quaecunque super exstruas, uno ruunt
+et eodem momento. Cum enim christianae religionis autores a vero1 Dei
+cultu deflexissent et homines mortuos pro immortali Deo sibi colendos
+proposuissent, ne supplicium illud suo Deo jure a magistratibus illatum
+videretur, humano generi salutare ac necessarium fuisse praedicarunt.
+Ac tantum abest, ut supplicio Christi aut crudelitate erga eum justitia
+mortali cuiquam parta sit, ut ea fide Christianorum quam longissime a
+vera religione discedatur. Huic errori proximum est, quod omnes
+theologi2 Christiani et Agareni actionibus virtutnm aut fide aut
+utrisque justificari posse opinantur, non modo apud homines, sed etiam
+apud Deum immortalem. Nam saepe fit, ut sceleratissimus quisque apud
+Deum habeatur justissimus hominum opinione. Sed ut Deus hominibus
+eriperet arrogantiam et supercilium,3 clara voce contestatur: _Nemo
+viventium_, inquit, _coram me justificabitur._4 Quae vox viventium non
+modo ad homines pertinet, sed etiam ad angelos. Id autem apertius
+confirmatur his verbis: _Num justior erit homo suo conditore?_5 Ecce in
+ministris suis non reperit stabile opus, et angeli sui vesani sunt,
+impuri coeli, immundae stellae, si cum eo conferantur. Et quo minus
+ambigeretur, id saepius repetitum legimus; deinde subjicit: Quanto
+longius a consummata perfectione aberrant, qui luteas domos incolunt,
+homines a luto concretos innuens. Item: _Quis purus esset de muliere
+natus?_6 At ne clarissima sidera quidem coram Deo pura sunt, quanto
+minus frivoli ac futiles homines, qui quasi vermiculi putres censeri
+possunt. Hic me rapit impetus, de admirabili Dei majestate ac
+sanctitate cogitantem:
+
+O quis erit sceleris purus? quis crimine liber
+Ante Deum? cui sol obscuro squallet amictu!
+Mundities illi tanta est, ac tantus in ore
+Majestatis honos, ut ei nitidissima quaeque
+Aligerum facies tabe polluta7 notetur.
+O ter sancte parens!8 o non violabile numen
+Aeternae mentis, cujus tam augusta potestas!
+
+1. Alius: _veri_. 2. Deest in alio codice. 3. Alius: _superbiam_. 4.
+Psalm 51 (52) 2. 4. 5. Jobi 4, 9. 15. 6. Jobi 25, 4. 5. 7. Alius:
+_maculis labefacta_. 8. Alius: _pater_.
+
+TORALBA: Haec quoque Salomonis sententia philosophorum sanctiorum
+decretis explicatur, quaecunque scilicet materiae concretionem ullam
+habent, impura esse, ut merito Porphyrius1 dixerit, nihil esse
+materiale,2 quod immortali Deo pollutum non sit, i.e. ὀυδὲν γὰρ ἔνυλον,
+ὁ μὴ τῷ ἀνωτάτῳ 323 θεῷ εὐθὺς ἀκαθάρτον. Non quod3 ullum sit in ipsa
+materia malum aut vitium, ut plerique philosophi arbitrantur,
+quodκακοποιόν τι appellant, id enim superius falsum esse demonstratum
+est; sed quoniam materia a4 summa illa puraque divinae naturae
+substantia quam longissime abest, quia fluxa, quia labilis, quia
+caduca.
+
+1. Περὶ ἀπωλείας τῶν ἐμψύχων. 2. Alius: _immateriale_. 3. Alius:
+_quia_. 4. Alii: _in_.
+
+CURTIUS: Nec justitiam Deo parem exigimus in homine, ac ne fore quidem
+speramus, homines enim Deos esse oporteret, sed quantum humana vita ac
+natura ferre potest. Ac tametsi homines non tantum materiae
+concretione, verum etiam illa, quam saepe diximus, originis macula ac
+propriis sceleribus conspurcantur, gratia Dei tamen propter Christum,
+Deum simul et hominem penitus emundantur1, ut quodammodo justi
+videantur.
+
+1. Alibi: _emendantur_.
+
+SALOMO: At gratia Dei et beatitate multo majore fruuntur angeli, qui ab
+aeterno Deo propius absunt, qui tamen puritatis ac justitiae scintillam
+erga Deum nullam ferunt.1 Itaque cum Noacho2 summam justitiae atque
+integritatis laudem ipse Deus tribueret,3 subjecit illud in suo genere,
+i.e. strabo inter luscos. Quae cum ita sint, quis jure assentiatur
+Johanni tam confidenter scribenti: _Scimus_, inquit, _quod si Deus
+apparuerit, similes ei futuri simus, et quisquis hoc sperat, purificat
+seipsum, sicut Deus purus est._4 At ne Adamus quidem, si in collata
+sibi divinitus integritate ac innocentia, quanta maxima in homine esse
+potest, perstitisset, propterea justus apud Deum haberetur. _Deus
+solus_, inquit ille, _justus est, ac praeter eum alius nemo._5 Si nemo
+integer, nihil purum, nihil mundum, non sol ipse, non angeli, qui
+proxime ad immortalis Dei numen accedunt, nitidi sunt, tota illa de
+hominis justificatione disputatio, an a fide pendeat, an vero ab
+actionibus honestis, an ab utrisque, an etiam ab unius Dei gratia plane
+inanis est, cum in hominem justificatio cadere non potest. Multo etiam
+levius est, quod illam summam integritatem non Dei, sed hominum
+ponderibus exigi putant oportere. Qui vero justitiam se suis actionibus
+adepturos confidunt, audiant ad hominem omnium gravissimo testimonio
+laudatissimum acerbam reprehensionem, qua nititur Elihu: _Si justus es,
+quid tum?6 aut7 quid ad Deum tua seu turpia seu laudabilia facta?_
+Aliis quidem aut tibi ipsi profueris aut nocueris, nihil tamen Deo
+accedit aut decedit.
+
+1. Ita omnes. 2. Alii: _Noëmo_. 3. Gen. 6 et 7. 4. 1 Joh. 3, 2. 5.
+Eccles. (Siracid.) 18, 2. 6. Job. 35, 7. 7. Alius: _an_.
+
+TORALBA: Si nihil boni mereas agendo bene, nullam quoque poenam male
+agendo ferre debes. At superius dictum est, actiones uniuscujusque
+justissimis ponderibus exigi oportere.
+
+OCTAVIUS: Ismaëlitae Christianos potissimum virtutis actionibus,
+pietate inquam, justitia, caritate, fortitudine, temperantia, longo
+intervallo 324 superare mihi videntur, quod ita instituti sunt ac
+imbuti, ut summam salutis in virtutum actionibus positam confidant.
+Omnium tamen teterrimi sunt, qui missarum vi, quas pecuniis
+promereantur, improbitates omnes dilui arbitrantur, aut qui salutem in
+sola fide collocarunt, quae sane1 opinio in perniciem rerum publicarum
+longe lateque redundat.
+
+1. Alius: _certe_.
+
+CORONAEUS: Ab hac sententia abhorrui semper, ac profecto leges omnes
+divinas ac humanas pessum ire oporteret, si nulla rerum praeclare
+gestarum praemia1, nulla supplicia peccatorum exstarent. Ac cur2 Deus
+Abrahamo diceret: _Per memet ipsum juravi, quia fecisti hoc, benedicam
+tibi et propter3 te populis omnibus._4 Non dixit: Singulariter ac
+gratis propter me tibi benedicam, sed: ob id quod fecisti. Item:
+_Quisquis laudibus me cumulavit, ego illum honoribus cumulabo._5 Item:
+_Reddet homini secundum justitiam suam._6 Item: _In observandis
+mandatis tuis retributio multa._7 Item: _Noë, Job, Daniel sua justitia
+liberarunt animas suas._8 Item: _Peccata tua eleemosyna redime._9 Item:
+_Vidit Deus opera eorum, qui conversi sunt, et misertus est eorum._10
+Item: _Nonne benefacio ei, qui recte ambulat?_11 Infinitus sim, si
+omnia loca recenseam, quibus aperte declaratur, ex ipsis operibus
+quemque praemia suppliciave laturum.
+
+1. Alibi: _merita_. 2. Alibi: _ad quid enim_. 3. Gen. 22, 16. 4. Alius:
+_in_. 5. Psalm. 8, 6. 6. Hiob 34, 11. 7. Proverb. 13, 13. 8. Daniel 9,
+5 sqq. 9. Psalm. 51, 3. 10. Jesaiae 55, 7. 11. Psalm. 84, 12. 28, 10.
+
+FRIDERICUS: Officio nulla merces debetur. Qui juste vivit, si1 tamen
+ullus est, sed nullus est, nihil nisi ex officio agit. Igitur qui juste
+vivit, nulla mercede dignus est; est enim contraria officio merces. At
+qui scelerate quid agit, contra officium facit; qui contra officium
+facit, poenam meretur; igitur scelerati jure plectuntur, nec tamen
+justi, si qui sint, ulla praemia merentur. Ac propterea Christus, Deus
+verus et homo, cum ad salutem homines cohortatur: Cum feceritis,
+inquit, omnia quae fieri oportet, tum dicite: servi inutiles sumus,
+sive quod ex officio id debemus, sive quod nulla penitus ad Deum
+utilitas ex his actionibus derivatur. Nulla igitur justitia cuiquam ex
+actionibus praeclaris comparari potest.
+
+1. Desunt haec sedecim sequentia verba in aliis codicibus.
+
+SALOMO: Concedo illud, ex actionibus, quantaecunque sint dignitatis,
+justum fieri neminem, multo minus ex inani credulitate in Jesum
+mortuum, sed ex honestis actionibus ab aeterno Deo quemque beari, et
+quo quis justius et honestius vixerit, eo beatiorem et immortali Deo
+fore gratiorem. Omnes enim creaturae ac daemones quoque beantur plus
+minusve pro largientis effusa bonitate, aut suscipientis capacitate,
+aut respuentis oblatam lucis affluentiam indignitate. Aliud est enim
+beari, aliud justificari, quae, 325 a theologis christianis confusa aut
+panim perspecta, graves in hac disputatione tam obscuritates quam
+errores pepererunt. Nam si nulli nisi justi bearentur, nemo bearetur
+unquam. At omnes creaturae beantur, nulla tamen justificatur, nulla
+tamen caret immunditia ac impuritate. Quarum rerum differentia confusa
+ut planius intelligatur, fingamus verbi gratia, regem potentissimum
+equos celeres servis dono dedisse, alios quidem aliis praestantiores,
+pro sua erga quemque benevolentia, ut quemque plus minusve dilexerit,
+ea tamen lege, ut omnes in stadio currant, recusantibus vero aut cursum
+detrectantibus metu vel inertia, equos ademtum iri, proposita capitis
+poena ei qui alterius equum violarit aut socium supplantarit, quo minus
+curreret, aut furto dicto domino equum averterit. Currentibus etiam
+praemia varietate dissimilia proposuisse, scilicet aerea, argentea,
+aurea, vestes pretiosasque gemmas, eoque praestantiorem cuique
+mercedem, quo quisque citius metam attigisset; peracto cursu regem
+praemia quae promiserat, et iisdem legibus, quas dixerat, bona fide
+dedisse; qui cursum detrectaverant, ut inertibus equos ademisse,
+caeteros qui non solum currere noluissent, sed etiam aliis impedimento
+fuissent, aut equos abegissent, persequi jussisse, comprehensos
+supplicio addixisse, num dicemus, merita quemque praemia tulisse?
+
+CURTIUS: Sic opinor.
+
+SALOMO: Cur ita? Cum rex servis nihil deberet, quippe sui essent, quos
+pro suo jure sine ullis praemiis ad cursum cogere, vendere, necare1
+potuisset2.
+
+1. Alibi: _vetare_. 2. Alius: _possit_.
+
+FREDERICUS: Demus illud, sed quoniam promisit, fidem fallere contra
+decus et dignitatem esse judicaret.
+
+SALOMO: Debitum igitur est, non quia Deus debitor sit hominis, homo
+creditor quasi suo jure praemia reposcat, sed quia dignitas
+promittentis agitur in pollicitatione rerum earum, quas promisit,
+etiamsi nullo jure deberet. Quodsi equites illi, qui graviter ac
+strenue cucurrerunt, honeste quia sunt educati, non modo gloriam sibi
+nullam arrogabunt, sed etiam eleganti oratione regi praemia largienti
+gratias agent, victoriam illi acceptam ferent, tum quia servos educarit
+et ad cursum non modo instruxerit, verum etiam equos citatissimos et ad
+cursum adeundum velocissimos donarit. Quanto magis immortali Deo nos
+omnia ferre accepta debemus, quod de nihilo nos creavit, quod corpus et
+mentem dedit, bene currendi leges praescripsit ac docuit, currentes in
+stadio virtutum adjuvit, labentes sustinuit, lapsos saepius erexit,
+erectos ad metam perduxit. Sic enim sapientiae magister oratione
+eleganti1; _Noli_, inquit, _coram rege superbire!_ Quod alibi apertius
+his verbis: _Noli te justificare ante Deum, ab eo enim nostra salus
+dependet._ Cum Jobus, mortalium omnium Dei judicio, integerrimus,
+graviter quereretur, quod cum justissime ac sanctissime semper
+vixisset, 326 attamen ingenti calamitatum omnium multitudine
+premeretur, Elihu collegarum et amicorum errores coarguens, quod illum
+suo merito ac peccatorum conscientia plecti dicerent, graviter
+disseruit ac docuit, Deum injuriam afferre nemini. Ac tametsi Jobus
+summa semper integritate vixisset, Deum tamen quae sua erant quaeque
+Jobo fruenda precario dederat, suo jure repetere ac vindicare potuisse,
+scilicet opes, liberos, servos, aedes, salubritatem, imo etiam mentem
+ac vitam ipsam, idque sine injuria cujusquam. Cum tandem ejus
+constantiae ac fortitudinis periculum fecisset, ea quae repetiverat
+Jobo abundanter ac cumulate rependit, opes inquam, greges, armenta
+duplicavit, uxorem etiam liberorum foecunditate beavit, denique vitam
+ejus cum exploratissima corporis ac mentis incolumitate in annos centum
+quinquaginta propagavit2. Sed hoc ad summum felicitatis fastigium3,
+quod sese illi fruendum ac visendum dedit, in quo quidem non
+justificationis aut justitiae, quae homini contingere non potest, sed
+beatitatis humanae summa consistit. Postremum illud admonendi sumus,
+justitiae decus nullum clarius esse, quam eorum qui toto mentis impetu
+Deum amant ejusque edicta exsequuntur, nulla sperata mercede, tametsi
+certo sciant, nunquam bonis defuturam.
+
+1. Ecclesiastici (Siracid.) 10, 29. 11, 4. 2. Jobi 42, 10 sqq. 3.
+Alius: _praecipuum vero_.
+
+CURTIUS: Praeclara et ista quidem, nisi Salomo a capite aberraret, cum
+Christum inficiatur Deum esse, qui non ex debito, sed ex gratia omnibus
+praemia largiatur, qui sanguine originis maculas et omnia omnium
+flagitia solus abstergat. Nam ex eo, quod Salomo omnes homines
+injustos, impuros, immundos etiam ab utero prodire confitetur, labem
+originis quodammodo agnoscit.
+
+OCTAVIUS: Si peccatum est in homine, quod a conditoris sui puritate et
+sanctitate quam longissime abest, angelos etiam et sidera, quae impura
+sunt apud Deum, originis peccato dicemus obligari. Quae si absurda
+sunt, et ea quae ex his sequuntur, absurda videri necesse est, eoque
+absurdiora, quo minus illa imperfectio perfici potest, nisi creatura
+Deus fiat. Ex quo efficitur, Christum si mortuus esset, quod Ismaëlitae
+constanter negant, immunditiem illam seu labem originis, ut libet
+appellare, curaturum1 non fuisse ac ne potuisse quidem, si maxime
+voluisset: non etiam si Deus fuisset, ut Christiani fuisse credunt,
+quoniam quod genitum sit, mundum ac purum fieri non potest. Multo minus
+id quod de muliere genitum sit, ut Christus, nisi de creatura quasi
+fiat creator, quod ne Deus quidem facere potest.
+
+1. Alii: _creaturum_.
+
+CORONAEUS: Prospiciendum est, ne quid nobis excidat, quod sit alienum a
+majestate divina. Neque enim comprobare1 possum haec scholasticorum
+decreta, quae impietatem sapere mihi videntur, scilicet Deum non 327
+facere posse Deum, non posse contradictoria simul et semel vera
+efficere. Verius ac temperantius dici decuit, opinor, creaturam non
+posse Deum fieri, neque enim creatoris potestas imminuitur ob creaturae
+ac subjecti debilitatem ac impotentiam. Non igitur impotentia Deo
+tribuitur2, quod nec homines, nec ne angeli quidem justi sint aut
+fuerint unquam aut futuri sint olim, sed quia nec angelica nec humana
+creatura perfectae ac consummatae justitiae capax est, multo minus
+divinae illius praestantiae ac puritatis, quam ne cogitatione quidem
+attingimus, at ne bonum quidem illud, quod optimus quisque cupit,
+efficere aut praestare potest, ut Paulus de scipso queritur3.
+
+1. Alii: _probare_. 2. Alius: _tribuatur_. Alius: _Dei creatur_. 3.
+Rom. 7, 19.
+
+SALOMO: Nihil divina lege jubetur, quod praestare si velis, non facile
+possis. Ac miror, Paulum, quem tanti fecisti, hoc scripsisse, cum alibi
+jactet et glorietur1, se justitia legis irreprehensibilem fuisse. Quis
+vero tam crudelis legislator exstitit unquam, qui, quod fieri non
+posset, suis imperaret? Ac si quis uspiam exstitit adeo2 crudelis, quam
+scio neminem, illud tamen de legislatore omnium optimo ac mitissimo
+sentire scelus, cogitare nefas, dicere capitale est. _Gustate_, inquit
+ille, _et videte, quam suavis est Deus!_3 Ac tantum abest, ut quicquam
+quod fieri nequeat imperet, ut reum faciat totius legis, qui ab uno
+capite aberraverit4; ut etiam is, qui omnia praecepta5 legis violaverit
+et poenitentia ductus ad honesta persequenda redierit, omnium
+improbitatum veniam consequatur. _Non prius_, inquit David6, _differam,
+confitebor de peccato7 quod tu jam ignoveras._ Contra quid Paulus8?
+_Recognoscite quaeso, si volentes_, inquit, _peccaverimus, post
+acceptam veritatis cognitionem, nulla restat amplius hostia pro
+peccatis, sed formidabilis expectatio9 judicii et ignis vehementis10,
+qui nos devorabit._ Videtis, ut ne confessioni quidem aut poenitentiae
+locum homo iste relinquat. Et sunt qui legem divinam christiana putant
+acerbiorem, nec ipsi a vero deflexisse mihi videntur.
+
+1. Phil. 3, 9 sqq. 2. Alius: _tam_. 3. Psalm 34, 9. 4. Alius:
+_aberraret_. 5. Alius: _capita_. 6. Psalm. 32, 5. 7. Alibi: _peccata_.
+8. Ebr. 10, 26 sqq. 9. Alius: _expiatio_. 10. Alius: _vehementia_.
+
+SENAMUS: Hic unus Pauli locus est, qui multos in salutis1 desperationem
+adduxit. Nec defuerunt, qui hanc ad Ebraeos epistolam non modo Pauli
+esse negarent, sed etiam rejicerent omnino.
+
+1. Deest in alio codice.
+
+FRIDERICUS: Ego rejiciendam non puto, cum summa conciliorum consensione
+probata sit, sed ὑπερβολικῶς scriptum opinor hunc locum ad improbatoram
+terrorem, cum omnibus scripturae locis venia poenitentibus1
+proponatur2. Nec verum, a Deo quicquam juberi, quod fieri3 non possit.
+Sic enim Cyprianus4: Qui dicit, Deum impossibilia imperare, maledictus
+328 esto. Haec ille5. Sed tanta est imbecillitas humanae fragilitatis
+et cupiditatum impotentia, ut advocato et mediatore Christo, vero Deo
+et homine, semper egeamus. Is autem, abrogatis morte sua bestiarum
+sacrificiis ac ritibus veteribus Judaeorum, quasi vepribus expurgatis,
+viam reddidit multo faciliorem et planiorem, novarum tabularum, quibus
+omnia flagitia diluuntur, promulgatione. Itaque peccatores ad se
+convocans et quasi ad epulas invitans: _Venite_, inquit, _ad me omnes,
+qui onerati estis, ego reficiam vos; jugum meum suave est et onus meum
+leve._
+
+1. Alius: _petentibus_. 2. Jerem. 7, 7. 3. Alibi: _aut prohiberi_. 4.
+In serm. de bapt. Petr. Lomb. dist. 39. l. 3. 5. Alius: _Haec illius
+vox est_.
+
+OCTAVIUS: Non video, Christum lege ulla jussisse aut imperandi
+potestatem habuisse, ac multo minus leges a Deo latas abrogavisse. Id
+autem his verbis aperte declaravit: _Non veni, leges solvere, sed
+adimplere._1 Veteris enim summa legis est in duabus decalogi tabulis,
+quas Christus non magis abrogare voluit aut potuit quam naturae leges,
+cum nihil aliud duabus tabulis quam naturae lege aequissima
+contineatur, ut superius demonstratum est. Non satis mirari possum,
+quid sit, quam ob rem Martinus Lutherus decalogum nihil ad Christianos
+pertinere affirmabat, nisi quod judicabat, Christianam legem stante
+decalogo stare nullo modo posse.
+
+1. Calvinus abrogasse negat in cap. V, 12. 15 ev. Matth., negat etiam
+fuisse novum legislatorem.
+
+FRIDERICUS: Lutherum omnibus laudum generibus cumulatissimum summa
+pietate ac eruditione Christianos aberrantes in rectissimam ac
+tutissimam viam deduxisse confido, ut ejus scripturae1 et actiones
+aperte declarant. Ne quis putet, decalogum abrogare voluisse, sed ut
+omnes intelligerent, non satis esse in decalogo praesidii ad
+sempiternae salutis adeptionem, nisi prius in Christi veri Dei ac
+servatoris optimi maximi, supplicio acquiescamus, quandoquidem2 leges
+Mosis nemo exsequi potuit unquam.
+
+1. Alii: _scripta_. 2. Alius: _quoad_.
+
+SALOMO: Profecto disciplinae, quae litteris evangelicis continentur,
+non modo lege divina sunt acerbiores ac difficiliores, sed etiam
+ejusmodi, quas mortalium nemo praestare queat, ut Trypho Ebraeus
+disserit apud Justinum1. Nam ut pauca de multis, vetant ulla divortia
+fieri, nisi uxor adulterii convicta fuerit. Quod quam difficile sit,
+satis intelligunt, qui judicia tractant. Et ut adultera non sit uxor,
+quid2 iniquius est, quam cum hoste domestico invictum vincere, aut
+insidias innocenti struere, ut capitali supplicio circumveniatur, aut
+uxoris et familiae alterius existimationem in apertum discrimen vocare,
+aut efficere ut venenis aut occultis insidiis alteruter pereat, Christo
+divortia vetante. Illud etiam contra naturam est, ut adulterii causa
+segregatis matrimonia prohibeamus. Nam ista ratione aut turpiter
+moechari, aut publice fornicari, aut foedissime pollui, aut aliquid
+turpius his omnibus tentari necesse est. At lex divina de divortiis,
+nunc omnium populorum, praeterquam Christianorum, communis ac veterum
+Romanorum justissimis legibus comprehensa, non tantum3 uxores
+temperatiores, sed etiam viros 329 obsequentiores afficiebat, divortii
+metu. Caedes etiam violentas ac venena domestica et latentia penitus
+sustulerat. Quid autem a natura, quid a puritate sacrorum, quid a
+sanctitate divina magis alienum, quam quod a Christianis videmus
+interdici sacerdotibus jura connubiorum? Quid exitialius, quam puellas
+innumerabiles continentiae votis sempiternis, natura vetante, obligari?
+Inde libidines utriusque sexus effusae, inde violenti abortus,
+parricidia, adulteria, stupra et in ipsis templis meretricia lenocinia
+et foeditatibus inexpiabilibus sacra omnia conspurcata, quae ne paganis
+quidem licuissent. Quin etiam Romani olim flaminibus Jovis vetuerant,4
+repudiare uxorem et uxore mortua sacerdotio abdicare jusserant.
+
+1. In dialogo cum Tryphone. 2. Alius: _quod_. 3. Alius: _tamen_. 4.
+Alius: _vetuerunt ... jusserunt_.
+
+CORONAEUS: Vos coelibatum in sacerdotio Christianorum utriusque sexus
+video improbare, propter impendentia pericula, quae Augustinum
+coëgerunt, ut aperte1 scriberet, meretricia non esse de republica
+tollenda. Aufer, inquit,2 meretrices de rebus humanis et turbaveris
+omnia libidinibus. Sed si lege divina prohibetur sacerdos, sanctuarium
+ingressurus, triduum ab uxoris contactu abstinere, quanto justius est,
+pontifices christianos, qui quotidie sacratissimum illud corpus
+Christi, Dei et hominis, contrectant, et in illo sanctum sanctorum
+quotidie ingrediuntur, vivere in perpetuo coelibatu.
+
+1. Deest in alio codice. 2. Lib. II. de ordine.
+
+SALOMO: Divina lex vetuit, sacerdotem, qui populum expiaret, uxorem
+triduo ante contingere. At expiationis dies singulis tantum annis semel
+occurrebat, at isti toto sacerdotii tempore interdicunt nuptiis, non
+tamen meretricibus. Consimile est illud, quod lege divina sacerdotibus
+usu vini interdixit, cum in sanctuarium ingrediuntur; cur igitur
+christiani sacerdotes vino in perpetuum, uti uxore et connubiis non
+abstinent? A meretricibus tamen non abstinent, ut nec a vino, sed
+continuis lenociniis et commessationibus, scorta utriusque sexus mutare
+et commutare, non sine maximo totius ecclesiae christianae dedecore
+consueverunt, ne legibus connubialibus, quibus caeteros obligant, ipsi
+teneantur, quo fit, ut e templis exeuntes, aqua lustrali seipsos
+conspergant. Sic enim Lycurgus1 orator Alexandri Magni adulatoribus,
+quem Deum esse praedicabant: O qualem Deum, inquit, a cujus aedibus
+exeuntes aqua lustrali conspergi oportet! Ex omnibus tamen christianis2
+decretis nullum magis ἀδύνατον, quam quod ei, qui maxillam dextram
+caedat, jubentur obvertere sinistram et ei qui pallium rapuerit,
+tunicam quoque permittere diripiendam, et qui fatuum aliquem
+appellaverit, sempiternis inferorum ignibus obligari.
+
+1. Plutarchus in apophthegm. 2. Alius: _Christianorum_.
+
+TORALBA: Illud profecto contra naturam est, eum, cui quis alapam1
+inflixerit, rursus ad se percutiendum et spoliandum invitare.
+
+1. Alii: _buccam_.
+
+SALOMO: At quanto faciliora sunt divinae legis mandata? quae etiamnum
+Paulus ipse ita observasse gloriatur, ut justitia legis esset
+irreprehensibilis. Item Lucas testatur, Zachariam et Elisabetham coram
+Deo in 330 omnibus praeceptis ac mandatis irreprehensibiles
+exstitisse.1 Quibus argumentis Justinus martyr2 aperte convincit, lege
+divina nihil prohiberi aut juberi, quod ab homine praestari non possit,
+modo velit. Quid autem tota legis justitia? Diligere Deum plus seipso,
+proximum vero ut seipsum, quod facere quisque potest. Deinde subjicit,
+quod igitur dici solet justificari neminem ex lege? Non dicitur quia
+non possunt, sed quia nolunt, voluntate enim ad ea, quae fieri possunt,
+uti solemus. Est igitur christiana lex multis partibus difficilior,
+quam divina. Omitto ritus inanes, quorum multitudine factum est, inquit
+Augustinus,3 ut Christianorum conditio nulla deterior quam Judaeorum
+videatur. Quid si Augustinus caeremonias hodiernas ecclesiae Romanae
+videret? Nam qui pecorum sacrificia jam pridem antiquata nobis
+objiciunt, ipsi Jesum in sacrificio, sic enim vocant, continuo vorant,
+dilacerant, diripiunt.
+
+1. Luc. 1, 6. 2. Qu. 103 ad orthod. 3. Ad Januar.
+
+CURTIUS: Nos ecclesiam Helvetiam secuti amplexamur illas ἀναιμάτους
+θυσίας καὶ δοξολογίας, ut Cyrilli1 et Eusebii2 verbis utamur, vel
+tauros labiorum nostrorum, ut Amos propheta loquitur, Deo aeterno
+mactamus. Sed ne a proposita quaestione discedatur, miror cur Salomo
+tantopere divortia cupiat, cum Valerius Maximus Romanos ob id
+potissimum laudet, quod annos plus amplius quingentos divortia nulla
+vidissent, ac probro datum fuisse Spurio Camillo, quod ab uxore prius
+divertisset. Quid autem perniciosius, quam corruptorem publicum
+quascunque volet puellas connubii specie fraudare et corruptas a se
+ablegare posse?
+
+1. Ad Regin. 2. Demonst. evang. l. I.
+
+SALOMO: Pluribus propositis incommodis, graviora semper fugienda.
+Gravius est ac periculosius,1 necari veneno, aut moechari, quam
+divertere. Quis autem locare velit puellam ei, qui sine causa
+diverterit ab honesta et pudica uxore?
+
+1. Alius: _perniciosius_.
+
+CURTIUS: Omissa divortiorum disputatione, non tam1 de facilitate
+exsequendae legis Christi, quam de legislatoris praestantia quaerendum
+est. Nam si quid peccatum erit, praesto semper est advocatus, orator,
+patronus idemque legislator Christus, quo Judaei et Ismaëlitae miseri
+destituuntur. Unde vero salutem sperare potest is, qui Christum verum
+Deum et hominem venientem ad se, non excepit, oblatum respuit?2 _Ipse
+est_, inquit Paulus,3 _sanctificatio4 nostra._ Item: _Mortuus est
+propter delicta nostra et resurrexit propter justificationem nostram._
+Quid Hieronymus?5 Oratio, quae non fit per Christum, peccatum est. Haec
+ille. Cum igitur sine Christo Deo nulla salus homini cuiquam speranda
+sit, cur amplius in legibus Mosaicis, quae jam pridem sua vetustate
+extabuerunt, haeremus? Per Christum solum, inquit Cyrillus,6 patet
+aditus ad regna coelorum.
+
+1. Alius addit: _opinor_. 2. Alius: _rejecit_. 3. 1. Cor. 1, 30. Rom.
+4, 24 sq. 4. Alius: _justificatio_. 5. In Psalm. 59. 6. In cap. 3. Joh.
+
+331 OCTAVIUS: Si Christum oratorem et exoratorem unum habetis, cur
+Christus discipulos consolatur? _Rogate patrem meum_, inquit, _et alium
+advocatum vobis dabit?_1 Cur praeter istos oratores et patronos
+infinita millia, i.e. totidem fere, quot homines mortuos, Christiani
+invocatis, cum invocatio religiosa soli Deo debeatur? Invoca me et
+eruam te! Invoca me et vivetis. Id autem saepius repetitum legimus2.
+Omnium tamen angelorum ac divorum ordines precibus ac solennibus
+festis, non aliter ac Deum aeternum prosequimini, ac plerique multo
+ardentius ac studiosius, quam Deum ipsum, cui nulla dies vacua
+sacrorum3 relinquitur in fastis. Quanto melius Ismaëlitae, qui non modo
+unius aeterni Dei cultum sibi proposuerunt, sed etiam tabulam pictam ad
+spectaculi fructum habere capitale ducant!
+
+1. Joh. 14, 16. 26. 15, 26. 16, 7. 2. Psalm. 41. 140, 5. Jerem. 29.
+Joel 2. 3. Alius: _sociorum_.
+
+FRIDERICUS: Ista quidem controversia nobis est cum ecclesia Romana,
+quae angelorum coetus ac beatorum mentes votis complecti docet, cum
+tamen unus tantum advocatus proponi debeat, Christus Deus, cujus nomine
+vota concipimus, per quem fausta omnia precamur et adversa deprecamur.
+
+CORONAEUS: Ego quidem sic a doctrina informatus, sic a majoribus
+imbutus sum, ut ab ecclesiae Romanae, quae sola Dei ecclesia restat,
+decretis vel latum unguem discedere nefas ducam. Mediatorem quidem
+unicum, generis humani pontificem maximum agnoscimus Christum, sed quid
+vetat, Christo patronos inferiores habere? Oratores angelos inquam,
+virginem Mariam, apostolorum et martyrum coetus, non quidem ut salutem
+nobis tribuant, quoniam unus est servator hominum Christus1, sed ut pro
+nobis rogationes ferant. Quanquam vester Lutherus, Friderice! beatorum
+mentes revereri oportere confitetur2, cujus auctoritatem sequitur
+Bucerus3. Cum enim Christianorum opibus Judaei oppressi sedibus
+Hierosolymorum exacti fuissent4, Deum immortalem! qui concursus fuit
+hominum ad loca religiosa, quae urbis sanctitas, quae sepulcri, quae
+praesepii, quae crucis, quae monumentorum omnium! Cur autem Hieronymus
+non modo pro divorum honoribus, sed etiam pro eorum reliquiis tam
+accurate contra Vigilantium scripsisset, ut etiam daemones reliquiarum
+ope fugari confirmaret? Cur Ambrosius5, Gregorius Turonensis6,
+Augustinus7, caeteri tantis honoribus ac laudibus divos prosequerentur,
+si scelus id esse putarent?
+
+1. Desunt sex haec antecedentia verba in uno codice. 2. _Lutherus_ in
+purgatione, qua queritur, aliquot articulos falso sibi ab adversariis
+impositos. _Oecolampadius_ in Chrysostomum divos pro nobis assiduo
+orare scribit. 3. In defensione ad Abrinensem episcopum. Ep. 8. 4.
+Alius: _cessissent_. 5. Ep. ad Episc. et ad Col. l. X. cp. 85 et Serm.
+91. 6. De Gloria Martyr. 7. Lib. III. de cruce Dei.
+
+CURTIUS: De viris illustribus honorifice et sentire et scribere
+praeclarum est, nec verbis illorum dignitatem extenuare, aut ullo
+dicendi genere elevare velim, non tamen precari, colere, invocare, quae
+tamen praecipua sunt adorationis argumenta. _Deum aeternum_, inquit
+lex, _adorabis_ 332 _eique soli inservies!_1 Ac tametsi virgo Maria
+Christum verum Deum et hominem utero concepit ac peperit, ab ejus tamen
+adoratione abstinemus. Nam cum Epiphanius2 sua aetate proclivos
+christianae plebis animos ad ejus cultum prospiceret, ac potissimum
+colliridianos, oratione acerrima in eos invectus est: Si enim, inquit,
+angelos colere prohibemur, quanto magis Mariam, Annae filiam. Et
+Julianus Augustus nihil gravius Christianis objecit, quam quod martyres
+pro Diis adorarent, ac divinitatis proposita spe martyrium ardenter
+expeterent, ut in deorum albo inscriberentur. Quo quidem arcano cum
+nullum amplificandae religionis majores majus habere perspexisset,
+christianorum caedes ac supplicia repressit. Cyrillus3 vero ad haec
+respondens: _Sanctos martyres_, inquit, _neque Deos esse dicimus, nec
+colere consuevimus._ Item Chrysostomus4: _Vide prudentiam_, inquit,
+_Cananaeae, non rogat Jacobum, non obsecrat Johannem, non pergit ad
+Petrum, nec intendit ad apostolorum coetum, nullum quaerit sibi
+mediatorem, sed pro omnibus comitem accepit poenitentiam, qua deserti
+advocati locum implevit._ Idem paulo post5: _Ubicunque Deum
+appellaveris, audit te, non ostiario, non mediatore, non ministris opus
+est, non est opus ope patroni._ Item6: _Solent_, inquit, _misera uti
+excusatione, per istos iri posse ad Deum, ut per comites perveniatur ad
+regem, ac deserto Deo conservos adorant._ Ad Deum suffragatore nihil7
+opus. Hic apertissime omnia atque illud maxime, quod adorationem
+appellat, cum advocatis et mediatoribus divis utimur.
+
+1. Deuter. 6. Exod. 34. Levit. 26. Deut, 48. Matth. 4. Lucas 4. 2.
+Contra haereses. 3. Lib. 6. adv. Julianum. 4. Homil. 12. 5. In homil.
+de fructu evangelii. 6. Ep. ad Rom. 7. Alius: _non_.
+
+CORONAEUS: Sunt haec Lutheranis usitata loca, quibus facile responderi
+potest, nos Deum adoratione τῆς λατρείας pro jure majestatis suae
+prosequi, qui cultus a creatura soli creatori debetur. Itaque
+interpretes1 ad haec verba: Adorate scabellum pedum ejus, subjiciunt:
+adoratione latriae, quia soli Deo convenit. Scabellum vero carnem
+Christi vocant, quam Damascenus et Scotus adorari negant oportere, cum
+sit creatura, contra Petri Lombardi sententiam2. Sed veneratio quaedam
+est τῆς δουλείας, quaedam vero ὑπὲρ δουλείας, quarum altera beatae
+virgini Mariae, altera divis et angelis tribuitur. Alioquin etiam3, si
+verborum apices sectabimur, quis dubitet, quin verbum adorationis
+homini etiam ab homine in sacris litteris tribuatur? Abraham adoravit
+populum terrae, Jacobus fratrem, Josephum sui fratres, socerum Moses
+ipse4.
+
+1. Alius: _interpres_. 2. Lib. III. Sent. dist. 3. 3. Deest in alio
+codice. 4. Gen. 22. 33. 42. Exod. 18.
+
+FRIDERICUS: Si λατρεία pro cultu et honore ubique accipitur, δουλεία
+vero pro servitute, minus aeterno Deo quam angelis ac divis
+concederemus, 333 quia illum veneraremur, angelis vero ac divis
+inserviremus. At servile obsequium multo vilius et abjectius est ipso
+cultu. Vox enim hebraica תִשְּׁתַחָוֶה idem significat, quod _tisgur_
+Chaldaeis, προσκυνεῖν Graecis, adorare Latinis, i.e. inclinare corpus,
+ubi de salutatione mutua scribit Plinius, quod Galli adorantes corpus
+circumagant. Sed quibus verbis utamur, aut quocunque gestu abutamur,
+nemini dubium est, quin religiosa veneratio sive cultus et adoratio
+immortali tantum Deo debeatur, cum ex eo capite legis: Deum tuum
+adorabis et illi soli servies, genus omne δουλείας et λατρείας
+complectatur.1 Honoris autem vox et servitutis in rebus divinis soli
+Deo debetur, id quod Deus clara voce testatur: _Gloriam meam_, ait,
+_alteri non dabo._ Ita Augustinus2: Honoramus3, inquit, sanctos
+caritate, non servitute. Quod enim lege divina prohibemur, gradus ad
+altaria Dei construere, secretiori sensu vetamur rogationes ad
+creaturas dirigere, quibus ad conditorem perveniatur. Nam illud
+interdictum decalogo mox subjicitur, ubi nihil omnino de sacrificio aut
+altaribus caretur, ut omnes intelligant, recta nos ad Deum proficisci
+oportere, etiamsi certum haberemus, angelos ac beatorum mentes
+sempiternas4 rota nostra audituras.
+
+1. Ps. 49, 28. Prov. 27. Jes. 10. 2. Contra Ep. Pelagii ad Bonif. l.
+III. c. 8. 3. Alibi: _honorans_. 4. Alius: _semper_.
+
+CURTIUS: Ego quidem existimo, angelo a Deo cuique concessum, rogationes
+ferte pro iis, quibus additus custos; sic enim vox oratoris1 in sacris
+litteris usurpatur, cum agitur de rebus divinis angelo duce ac custode,
+non propterea tamen nobis orandus aut adorandus est, ut rogationes
+ferat. Quod cum Johannes facere tentaret: _Cave_, inquit angelus, _hoc
+facias, conservus enim tuus sum, Deum adora_2; idque bis repetitum
+legimus. Idque David, cum Deum laudibus omnibus prosequeretur, ad
+angelos conversus: _Adorate eum_, inquit, _omnes angeli ejus!_3 Hic
+tantum abest, ut angelos orare aut adorare velit, ut eos etiam sui
+officii cohortetur, i.e. ut Deum metuant et revercantur. Ac propterea
+saepius legimus, angelos in sacris litteris sua nomina revelare4, ne
+ullam sui adorandi occasionem praebuisse videantur.
+
+1. Deest in aliis codicibus. Jobi 33, 23. 2. Apoc. 19, 22. 3. Psalm.
+148, 2. 4. Alius: _celare_.
+
+CORONAEUS: Num vobis scelus videtur, si a vobis petam, quod
+libentissime facio, ut pro me apud Deum immortalem vota faciatis? Sic
+etiam Pharao Mosen et Aaronem, populus Samuelem interpellat. Orate,
+inquit, pro nobis Deum vestrum; cujus rogationi acquieverunt. Cur non
+igitur angelos ac divos orare liceat, ut pro nobis vota concipiant?
+
+FRIDERICUS: Quoniam hoc interdictum est, illud non item, quanquam quis
+affirmare ausit, divi nos audiant, necne? aut si audiant, velint pro
+nobis orare, necne? Non orare pro nobis, testatur Deus apud Jeremiam:
+_Si starent_, inquit1, _Moses et Samuel coram me, non inclinaret_ 334
+_animus meus ad populum istum_, ac eo maxime tempore, quo civitas ab
+hostibus undique cingebatur, Mosen et Samuelem decuerat, votis et
+precibus in coelo Deum compellere, cum in terris toties non rogati tam
+ardenter id fecissent. Sed his mortuis, qui pro populi felicitate
+rogationem ferret, cum regionem Chaldaei vastarent, Deus testatur
+fuisse neminem. _Quaesivi virum_, inquit2, _qui interponeret sepem3 et
+staret oppositus contra me pro terra, ne dissiparet eam, et non
+inveni._
+
+1. Jer. 15, 1. 2. Ezech. 22. 30. 3. Alii: _septum_.
+
+CORONAEUS: Quoniam divorum coetus sciebat (quid enim eos lateret?) Dei
+decretum, quo statuerat evertere civitatem. Nam cum Samuel adhuc vivens
+ac spirans Sauli necem doleret, Deus ad illum conversus: _Quousque_,
+inquit, _Saulum lugebis? Ego illum repudiavi, quominus regnaret._
+
+CURTIUS1: Absurdum est arbitrari, divorum mentes intimos hominum sensus
+intueri, ut Salomo satis apte2 docet in oratione dedicatoria templi:
+_Tu solus_, inquit, _aeterne Deus, omnes omnium cogitationes
+intueris._3 Nec tamen, si divi omnes omnia audirent ac intuerentur,
+propterea nobis precandi venirent.
+
+1. Alius: _Fridericus_. 2. Alius: _aperte_. 3. 2 Chron. 6, 30.
+
+CORONAEUS: Cur igitur Moses, cura pro flagitio propuli precatur:
+_Memento_, inquit1, _domine Abrahami, Isaaci, Jacobi?_
+
+1. Exod. 32, 13.
+
+CURTIUS: Non precatur ab Abrahamo, ut Deum exoret, sed a Deo petit, ut
+sit memor foederis, quod cum illis percusserat, et populo ignoscat.
+Quanquam, quis inter divos censeri debeat, tamen periculosum est
+affirmare, ut non immerito theologus1 quidam exclamaverit, multa
+cadavera coli a Christianis, quorum mentes in infernis locis
+torquerentur. Et Cyprianum quidem ut martyrem in divinorum album
+relatum Romani colunt, quem tamen haereticum et anabaptistam appellant.
+Recte igitur Augustinus: Honoramus, inquit, divos propter imitationem,
+non adoramus propter religionem.
+
+1. Augustinus.
+
+CORONAEUS1: Nunquam me pigebit Davidis vocem usurpare: _Laudate_,
+inquit, _Deum in sanctis ejus._2
+
+1. Omittitur in alio codice. 2. Psalm. 9, 12. 66, 8. 96, 2. 100, 4.
+103, 1. 117, 1. 134, 1. 150, 1.
+
+CURTIUS: Vox ebraica significat: ob sanctitatem ejus, בִקְדְשׁוֹ, ut
+recte Pagninus et Campensis1 tradunt. Chaldaeus autem interpres: in
+aede sanctuarii sui. Ex quo perspicitur, pleraque a theologis
+christianis depravari. Nam interpretes LXXII vertunt τοῖς ἁγίοις,
+quoniam τὰ ἅγια sanctuarium Graeci vocant, Latini vero τοὺς ἁγίους
+intellexerunt.
+
+1. Alius: _Campanensis_.
+
+FRIDERICUS: Divorum at angelorum cultus a veteribus paganis manavit,
+potissimum Epiphanii aetate, ut planum fit ex iis, quae adversus
+Colliridianos scripsit, qui virginem Mariam primi colere coeperunt.
+Post 335 etiam Augustinus cultores illos Marianos saepius abominatur1.
+Ac ne angelis quidem ipsis, qui dignitate divis omnibus superiores
+sunt, rogationes ullas passus est exhiberi, nec ullos ad patrem aditus
+nisi per filium patere putavit. In eandem sententiam ivere
+Chrysostomus2, Ambrosius3, Theophylactus4.
+
+1. Ad Marcellum. l. 10, c. 49. et 55. de vera relig. et ad Coloss. c.
+II. Ad Apocal. 19 et 22. In Joh. c. 14. l. 9. L. II c. 7 et 16 in Joh.
+2. Homil. 12 de cananaea. 3. Ad Romanos. 4. Ad Colossenses.
+
+CORONAEUS: Jam saepe dictum est ac dicendum saepius, nullum cultum
+exhiberi, sed illud tantum, quod ab amicis adhuc spirantibus petitur,
+ut pro nobis vota faciant et rogationes ad Deum ferant. Neque enim ab
+illis salus aut corporis aut animi petitur aut speratur, sed ab ipso
+fonte salutis.
+
+FRIDERICUS: Cur igitur sacrificuli aperto capite, flexis genibus ad
+divos adeunt? Ad Mariam vero in festo conceptionis1: Tu levamen
+oppressorum, tu medicamen2 infirmorum, tu omnibus es omnia. Quid
+relinquitur immortali Deo?
+
+1. Desunt haec tria antecedentia verba in uno codice. 2. Alii:
+_medicina_.
+
+OCTAVIUS: Nihil penitus. At etiam cum in Graecia versarer inter
+Christianos, in eam diem incidi, qua apud Romanos visitatio Mariae
+celebratur, apud Graecos vestis virginis Mariae, et pridie Calendarum
+Januarii festa dies agitur Zonae virginis Machumis1, quae aedes erat
+Constantinopoli Mariae consecrata, quo nihil absurdius a paganis factum
+memini.
+
+1. Alii: _In Blachernis_.
+
+TORALBA: Fuit illa vetus Academicorum superstitio, qui non aliter ad
+Deorum omnium perveniri posse parentem putabant, quam si gradatim ad
+heroas preces converterent, ut ab heroum mentibus ad daemones, a
+daemonibus ad minores Deos, ab his ad Deos majorum gentium iretur, ut
+eorum emendicatis suffragiis Deorum omnium et hominum parentem ad se
+pellicerent. Sic enim Jamblichus1, magorum suae aetatis maximus, quem
+Porphyrius in aëra sublatum se vidisse scribit, cum Isidi sacrificaret,
+daemonibus tamen familiariter utebatur. Sed cum ἀλεκτρομαντείαν
+adhibuisset, ut praesciret ecquisnam imperatori Valenti substitueretur,
+re comperta, cum impietatis et sortilegiorum socii capite plecterentur,
+hausto veneno sibi mortem accivit2.
+
+1. In libro de mysteriis Aegypt. 2. Nicephorus Callist. et Gregor.
+
+FRIDERICUS: Audistis, opinor, Magdalenam Curaeam, monasterii
+Cordubensis abbatissam, omnium sagarum suae aetatis nobilissimam, cum
+sacra fierent, a daemone in ipso templo festis solennibus sublatam
+saepius fuisse, tandem sceleribus compertis a Paulo III. pontifice
+maximo veniam, confessione flagitiorum rescripto comprehensa,
+obtinuisse.
+
+TORALBA: At quanto facilius est et praestabilius, antiquissimum illud
+principium rerum omnium et causam Deorum inferiorum effectricem adire?
+336 Nam eo pellecto (quid autem facilius ad pelliciendum?)
+intelligentiarum et angelorum ordines, imo et omnes creaturae praesto
+adsunt; nam in inferioribus Diis, qui sunt innumerabiles, conciliandis
+infinitum opus est. Praeterea quis affirmare potest, an daemones boni,
+heroes, inferiores Dii, superiores Dii sive angeli et ministri proximi
+Deo, vota et preces nostras audiant? aut si audiunt, an exaudiant? an
+velint? an possint? Quanquam non illis tantum Diis ac divis majorum ac
+minorum gentium sacra fiant, sed et cineribus, ossibus, statuis, idque
+flexis genibus, manibus passis, oculis ardentibus, etiam facibus ac
+cereis non sine largitionibus effusis. Deus vero aeternus vix unquam
+colitur, nisi forsitan dicis causa, i.e. προφάσεως χάριν. Minus certe
+peccatur, si potius creatores1 imaginum ac statuarum colerent, quam
+ipsorum creaturas. Quis enim non pluris faciat Phidianae Palladis
+opificem, quam Palladem ipsam, quantumvis ex ebore sit vel auro
+constructa?
+
+1. Alius: _creaturas_.
+
+CORONAEUS: Sunt illae veteres iconomachorum querelae, quibus uno verbo
+responderi potest, statuas virtuti deberi, ut ad imitationem imperitis
+proponantur. Hic propterea laudatur Gregorius M. pontifex maximus, quod
+statuas libros illitteratorum appellavit. At vos, qui vestem1 Mariae,
+qui Zonae festa ridetis, non audistis, Eliae pallium, ossa Elisaei,
+Christi fimbriam, imo etiam umbram Petri tanta miracula, tanta prodigia
+excitasse, ut sacris litteris testata relinquerentur? Quid est igitur,
+quamobrem honores divorum reliquiis haberi non debeant?
+
+1. Alius: _vestrae_.
+
+CURTIUS: Si docti non egent imaginibus et iisdem imperiti ad cultus
+nefarios abutuntur, quid commodius fieri potest, quam omnino dejici,
+cum locis omnibus sacrae scripturae imagines tantopere prohibeant1.
+Nulla, inquit Lactantius2, religio est, ubi simulacrum exstat, sed non
+modo statuas, verum etiam artem illam pestiferam, acerrime exsecratur
+sapientiae magister3, et quidem saepe mihi mirum visum est, civitates
+Balticas inferioris Germaniae, quae Romanorum ritus abjecerunt, statuas
+adhuc in templis omnibus intueri posse.
+
+1. Alii: _prohibeantur_. 2. Lib. II, c. 19. 3. Sap. 15, 16.
+
+SENAMUS: Agrestes itaque et imperiti homines, quique sunt ingenio
+hebetiores, ad id tantum, quod adest, feruntur, non aliter ac bestiae,
+quae nihil sapiunt nisi quod sub sensum cadit. His igitur hominibus si
+statuas et imagines, quae sunt quasi mentis appendices, eripias, non
+putabunt ulla sese religione obligari. Quanquam in ipsis quoque
+beatorum statuis vim mirabilem docet inesse Eusebius eo loco, ubi
+narrat Christi statuam Caesareae fuisse; cum statua mulieris illius,
+quae profluvio sanguinis curata fuerat, columnae suppositae, ubi herba
+succreverat, quae ad morborum omnium curationem efficacissimam vim prae
+se ferebat, posteaquam eo usque excrevisset, 337 ut Christi statuae
+fimbriam attingeret, nec ante contactum fimbriae vim ullam habuisse.
+
+OCTAVIUS: Hujusmodi fabulis uti solent, qui plebem imperitam in
+erroribus densissimis consenescere volunt. Opus igitur est exemplis e
+doctrina sincera.
+
+CORONAEUS: Miror ego te, Octavi, ab imaginibus tantopere abhorrere, cum
+Deus ipse non modo sacrarii cortinas angelis, i.e. pullorum volucrium
+figuris exornari, verum etiam statuas aureas utrimque Cherubim,
+propitiatorio imminentes atque aeneum quoque serpentem conflari
+jusserit, ut ejus intuitu, qui a serpentibus icti fuerant, morbi
+periculo eriperentur.
+
+SALOMO: Haec oratio non minus ad me pertinet, quam ad Octavium; voluit
+igitur Deus innuere, ab angelorum cultu quam longissime decedendum, cum
+ad ministerium adhibeantur; serpentem vero aeneum ab Israëlitis
+aspici1, non tamen adorari voluit, mirabili arcano, ut scilicet
+libidine insana cupediarum, quae serpentis verbo2 significatur, in
+nobis extincta, vitam aeternam adepturos significaret, vis autem
+praecipua serpentis est in dentibus. Et quoniam populus ciborum
+affluentiam ac foetores Aegyptiorum in deserta solitudine ardenter
+optabat, Deus immiserat serpentes, quorum morsibus multi periere, ut
+purissimis mannae cibis divinitus delapsis, priscarum cupediarum obliti
+vescerentur. At cum rex Ezechias intellexisset, serpentem illum aeneum
+pro Numine adorari ab imperitis, publice uri jussit3.
+
+1. Numer. 21, 8 sq. 2 Regum 18, 4. Joh. 3, 14. 2. Alius: _figura_. 3. 2
+(4) Regum 18, 4.
+
+CURTIUS: Cur non igitur Christiani principes Ezechiae tam praeclarum
+facinus imitantur?
+
+OCTAVIUS: Tanto intervallo absunt a regis illius pietate ac sanctitate,
+ut etiam idololatriam magis atque magis adaugeri patiantur. Quid enim
+mirabilius, quid incredibilius, quid a sensibus, quid denique ab omni
+ratione alienius quam quinque verbis, puta: _hoc est enim corpus meum_,
+vel ut sciolus quidem curio in multitudine crustularum, ne non satis
+congrue loqueretur, Haec sunt enim corpora mea, sexcenta millia Deorum
+ex totidem crustulis momento confici posse. Id enim christiani theologi
+tot ac tam multis populis persuaserunt, ut dubitari possit, num
+posteritas creditura sit ab homuncione sacrificulo1 δῆμον θεῶν, ut
+Basilius loquitur, i.e. populum Deorum, momento ut fieret potuisse
+persuaderi. Multo minus credent futuri nepotes, haec verba publicis
+libris ac litteris mandari potuisse, quae a sacrificulis christianis
+jactantur: Qui creavit me, creatur mediante me.
+
+1. Alius: _sacrificato_.
+
+CORONAEUS: Sacramentum istud omnium sacratissimum admirari potius ac
+suscipere ex ipsius Christi veri Dei praeceptis ac institutis, quam
+subtilius quale sit exquirere debemus ac temperanter1 de rebus tam
+arduis tamque a sensu mortalium remotis loqui ac sentire. Et quidem
+Thomas 338 Aquinas, theologus clarissimus, argutiarum radices ac fibras
+impietatis eludens: Is, inquit, omnipotentiae derogat2, qui dicit
+aliquid posse intelligi in creaturis, quod a Deo fieri non possit.
+
+1. Alii: _temperantes_. 2. Alius: _deroget_.
+
+TORALBA: At illi sacrificuli creatorem creare se arbitrantur. Neque
+enim de potestate divina sed de sacerdotis potestate quaeritur, an
+scilicet Deum efficere possit ex ea materia, quae antea Deus non erat.
+
+SALOMO: Certe rerum divinarum arcana, quae minus assequor, admirari
+soleo, nec debemus ea curiosius insectari. Sed quemadmodum agni
+paschalis reliquias et ossa, quae devorare nemo potest, flammis
+injicere lex divina jubet, quod Latini veteres imitari solebant, cum in
+sacrificiis proterviam facerent; ita quoque rerum arduarum arcana, quae
+capere non possum, divini amoris incendio absumere consuevi. In hoc
+tamen sacramenti arcano miror, in voluntate et potestate sacerdotis
+positum esse, ut quidem illi jactant, Deus sit necne? Nam si levissimus
+curio voluerit, crustulum Deus erit, si noluerit, Deus non erit, si
+carmen illud sacrum pronunciarit et alio mentem averterit, nihil
+efficiet. Si nolit creari Deum, i.e. si nolit consecrari creaturam,
+panis relinquitur, si velit, momento Deus erit, qui antea non erat.
+
+CURTIUS: Sed qui sacrificio adsunt, cum hostia illa salutaris altius
+elata proponitur et ad intuendum et adorandum, quid faciet populus a
+tergo, si dubitet, an sacrificus voluerit, Deum esse? Nam saepissime
+mens ejus sponte, saepius etiam casu alio distrahi potest.
+
+SENAMUS: In hac dubitatione Asthosanus1 theologus hac conditione
+orandum putavit: Si tu es Deus, adoro te, sin minus, non adoro.
+
+1. Alius: _Astosanus_.
+
+CURTIUS: At ne legitimum quidem actum adjecta conditione fieri patimur.
+Certe memini Lugdunensem curionem, qui ut paroecos, quibuscum litem
+susceperat, ulcisceretur, carmen illud sacrum θεοποιητικὸν in liturgia
+se proferre simulabat. Tandem judicio victus, paroecos omnes
+idololatras esse, clara voce pronunciavit, quod panem purum pro Deo
+coluissent. Re comperta, capitali supplicio damnatus, flammis
+ultricibus ustulatus est.
+
+CORONAEUS: Vos ego per Deum immortalem obsecro, ne de rebus
+sacratissimis nisi summa veneratione disseratur. An putetis, eum qui
+verbo sidera fulgentia, solem istum, elementa condidit, qui res
+stupendas verbo vel nutu confecit, potestate imminutum1 fuisse?
+
+1. Alius: _minutum_.
+
+CURTIUS: Nemo certe ambigit, quin quod velit facere possit, praeterquam
+seipsum; sed quid ad sacrificulum? fatentur enim in verbis istis
+mysticis: _Hoc est corpus meum_1, nullam esse Dei vim effectricem, quia
+si curio aliud agat, dum ista pronunciat, nihil efficit2.
+
+1. Matth. 26, 26. Luc. 22, 19. 1 Cor. 11, 24. 2. Alius: _effecit_.
+
+CORONAEUS: Si de potestate Dei non ambigitis, quanto minus de voluntate
+dubitare potestis, cum ipsius Pauli1 perspicua interpretatione planum
+339 sit, Christum verum Deum et hominem seipsum panis et vini specie
+discipulis vescendum praebuisse, idque in sempiternam sui memoriam
+fieri jussisse. Illud autem potissimum est, posse multo plura, quam
+velit2.
+
+1. 1 Corinth. 11, 24. 2. Aug. lib. 7 de symb. fidei. Lomb. l. 1 dist.
+42.
+
+CURTIUS: Haec opinio ab acutissimis theologis refutata minus desiderat
+orationem meam. Plenae sunt tabulae, pleni libri, plena bibliothecarum
+volumina. Nemo tamen efficacius aut brevius quam Augustinus1: Ea demum,
+inquit, miserabilis servitus est; signa pro rebus accipere. Si ergo
+flagitium jubetur, figurata locutio est; cum Christus carnem suam
+comedi et sanguinem bibi jubet, figurata locutio est. Quod cum
+Christiani ad rem ipsam, non ad signum traducerent, Ismaëlitis ac
+Judaeis sui irridendi occasionem infinitam praebuerunt. Christus,
+inquit Tertullianus2, acceptum panem corpus suum fecit, dicens: Hoc est
+corpus, i.e. figura corporis mei. Haec antiquissimi ac sanctissimi
+theologi verba.
+
+1. L. de doctr. christ. c. V. 10. 11. 2. Contra Marcionem.
+
+SALOMO: Si fas esset adorare Jesum jam pridem mortuum, ut Romani, sub
+panis figura, vel cum pane, ut Germani1, vel sine pane, ut Zwingliani
+fieri putant oportere, multo magis licuit Israëli, ad vitulos
+conflatiles Deum adorare2; nam pontifex Aaron, vitulo conflato, tuba
+proclamari jussit, festam diem aeterno Deo sanctam postridie futuram.
+Utitur enim nomine tetragrammato, creaturis non communicabili, addito
+etiam eum esse, qui populum crudeli servitute eripuerat. Deum igitur
+colebant sub aurei vituli specie, quod sanctissime vetitum erat. Et si
+capitale scelus illud tanta iracundia Deus ultus est, ut momento tria
+millia hominum, qui flagitium illud admiserunt, propinquorum manibus
+trucidari jusserit, ac manus fratrum suorum sanguine cruentas
+sempiterno foedere Deo consecrarit: quantam ultionem fore credatis
+eorum, qui non creatorem sub imagine vituli, sed hominem supplicio
+affectum panis et vini specie singulis momentis ubique se mactare posse
+confidunt, ac pro aeterno Deo summa prosequuntur oratione?
+
+1. Alius: _Helvetii_. 2. Exod. 32, 4 sqq.
+
+CORONAEUS: Non mactatur Christus in sacrificio sanctissimo missae, sed
+sacerdos supplex altaribus Christum offert aeterno patri, ab eoque
+postulat, ut filii beneficio vitam aeternam precantibus largiatur. Non
+aliter ac Themistocles profugus precabatur ab Admeto rege Molossorum,
+ad aras filium amplexatus, ut sibi parceret pro suo erga filium amore1.
+
+1. Plutarchus.
+
+OCTAVIUS: Adoratur tamen sive Christus sive hostia sive figura sive,
+quod verius est, panis siligineus. Nec tantum adoratur summa cum
+veneratione omnium ac facibus ardentibus; sed etiam pro Deo vivente et
+spirante; manibus ac dentibus laceratur, comeditur, devoratur, ut in
+hominis carnem ac pulpam convertatur; sic enim Christum, quem Deum ac
+hominem praedicant, unum et idem fieri cum assumente arbitrantur.
+Caeteri, qui haec verborum monstra ferre nequeunt, Christum ab
+accipientis ore in coelum revolare 340 putant, ab improbis autem ne
+accipi quidem, tametsi ea de re gravis controversia est inter ipsos.
+Certe Averroes valde novum sibi videri dicebat, quod Christiani tot
+millia Deorum, quos momento se creare jactarent, pietatis specie
+avidissime deglutirent. Nam Moses vitulum conflatilem, in pulverem
+contusum inque aquam infusum, cultoribus in contumeliam potandum
+propinavit1. Nullum autem crudelitatis ac odii argumentum majus est,
+quam hostium carnibus vesci.
+
+1. Exod. 32, 35.
+
+CORONAEUS: Averrois athei nomen oblivione sempiterno deleatur. Illud
+autem in summa confiteri necesse est, in coena sacratissima Christi Dei
+et hominis veram carnem et sanguinem pretiosissimum panis et vini
+specie nobis exhiberi, aut sempiternis flammarum cruciatibus torqueri.
+
+TORALBA: Quemadmodum creatura incapax est deitatis, ita quoque
+sempiterni cruciatus.
+
+FREDERICUS: Nemo est, opinor, qui creaturam fieri posse Deum putet.
+Sempiternis tamen suppliciis impie pervicaces torqueri, toties ac tam
+saepe in sacris litteris occurrit1, ut illud in dubium vocare nefas
+esse videatur.
+
+1. Matth. 17, 25. Marc. 3, 9. Luc. 3. Jud. 1. Apocal. 19 20 Thessal. 1.
+Ebr. 6.
+
+CORONAEUS: Non tantum qui omni pervicacia quaedam jura divina et humana
+violarunt, nec unquam poenituerunt, sempiternis inferorum poenis
+cruciabuntur, sed etiam ii, qui vel uno scelere capitali sese
+obligarunt ac prius vita defuncti sunt, quam poenituissent.
+
+SENAMUS: Prius igitur definiendum, cujusmodi sit peccatum illud, quod
+mortale sive capitale vocant, quoniam adhuc sub judice lis est. Et
+certe acutissimus quidam theologus1 se valde dubitare scribit, an sit
+ullum capitale scelus, concessis etiam omnibus, quae ab interpretibus
+afferuntur. Nam Hieronymus definit peccatum mortale: transgredi
+mandatum Dei. Alii: peccare in spiritum sanctum; alii: nec de peccato
+confiteri nec poenitere velle; alii aliter.
+
+1. Scotus l. 1. sentent. dist. 1. qu. 2; l. II. dist. 28. qu. 1.
+
+CURTIUS1: Christus ipse definire videtur, quod neque in hac vita
+remittitur, neque in futura, cum scilicet peccatur in spiritum
+sanctum2.
+
+1. Omittitur in aliis codicibus. 2. Matth. 12, 31 sq. Marc. 3, 29. Luc.
+12, 10.
+
+SALOMO: Superius dictum est, ex ista definitione spiritum sanctum a
+patre et filio, ex quibus derivari dicitur, majorem fieri, quia
+peccatum eo majus ac gravius est, quo major et gravior est is, quem
+contra peccatur.
+
+OCTAVIUS: Hoc amplius habet incommodi haec definitio, quod peccatum
+ejusmodi esset, quod nulla poenitentia, nullis meritis aboleatur,
+contra quam theologi fere omnes decreverunt1. Ac tametsi Augustinus
+aliquanto aliter sentit, sponte tamen a sententia descivit.
+
+1. Thomas. Scotos. Albertus lib. II. sent. dist. 49; lib. I. retract.
+Petr. Lomb. lib. II. sent. dist. 49.
+
+TORALBA: Si nihil suapte natura est sempiternum praeter Deum, ut
+superius demonstratum est, nulla potest poena sempiterna irrogari.
+
+341 SALOMO: Illud summa theologorum consensione planum est,1 Deum
+majora semper praemia bonis, breviores poenas improbis infligere, quam
+mereantur. _Ego Deus aeternus_, inquit,2 _qui facio judicium, justitiam
+et misericordiam; atque his verbis unice delector._ Judicio quidem
+poena decernitur, justitia vero praemium, sed misericordia eo pertinet,
+ut praemia merito majora, poenae peccato leviores tribuantur. Item Mosi
+precanti pro populo reposuit illud:3 _Ego Deus aeternus, misericors,
+beneficus, lenis, infinitae bonitatis ac veritatis, qui fidem et pacta
+conventa inviolabiliter tueri soleo in millesimam usque progeniem
+quique aboleo scelera ac peccata, nec tamen desero impunita flagitia,
+verum in tertiam et quartam progeniem exquiro._ Nam eo pertinet dictum
+illud Davidis,4 misericordiam a dextris Dei assistere, ut doceat
+acerbitatem acerbiorem esse. Sic enim Salomo scribit,5 sapientiam
+habere a dextris vitae diuturnitatem, a sinistra vero opes et gloriam,
+quae imbecilliora sunt, quam sit beata vita. Quodsi misericordia divina
+potentior acerbitate, profecto nulla poena sempiterna esse potest.
+
+1. Scot. l. m. sentent. dist. 18. 2. Jerem. 9, 24. 3. Exod. 34, 6. 4.
+Psalm. 16, 11. 5. Proverb. 8, 20 sqq.
+
+SENAMUS: Ob id, opinor, Athenienses misericordiae templa dicaverant,
+acerbitati nulla, ut Pausanias scribit.1 Ac tametsi veteres Graeci tres
+Deorum ultrices fingerent, Ποινὴν, Δίκην, Ἐριννύν, primam, quae peccata
+bonorum amissione puniat; secundam, quae corporibus salubritatem aut
+vitam spirabilem eripiat; tertiam, quae mentibus aegritudines
+innumerabiles inferat, poenas tamen sempiternas nullas decreverunt.
+
+1. In Atticis.
+
+CURTIUS: Spirantium hominum dolores corporea vita diuturniores1 esse
+nequeunt, quos ut oratione molli extenuaret Epicurus, leviores fore
+dicebat, si2 diuturni essent, acerbiores autem hominis3 interitu brevi
+desituros. Sed cum sempiterna sit animorum vita, poenas quoque
+sempiternas fore, non dubito.
+
+1. Alius: _duriores_. 2. Alius: _qui_. 3. Alius: _his_.
+
+TORALBA: Animas cadaveribus superstites esse nemini praeterquam
+Epicureis dubium esse opinor, sed ut sint sempiterni, suapte natura
+fieri non posse, superius demonstratum est, Dei tamen voluntate1 ac
+potestate posse fieri sempiternos.
+
+1. Alii: _bonitate_.
+
+CURTIUS: Id quidem auctoritate Christi certissimum est, cum praedicat,
+eum esse metuendum, qui non modo corpus, verum etiam animam occidere
+potest.
+
+SALOMO: Tametsi Ebraei poenas a sceleratis tum vivis tum mortuis exigi
+tradunt, nullas tamen certas definierunt iis, qui vita defuncti essent,
+ne quid in rebus tam arduis temere affirmarent, sed corporibus varias
+pro scelerum varietate poenas decreverunt. Aut enim ab invitis, aut ab
+errantibus, 342 aut volentibus, aut a pervicacibus peccatur. Qui
+peccavit invitus, nulla poena obstringitur, quia ne peccatum illud
+quidem suum dici potest. Qui errore peccavit, non quidem punitur, sed
+purgatur applicatione.1 Qui doceri non vult, hujus poena est Maltut aut
+Marhut,2 pecuniaria gravior. Qui animi pervicacia quadam et contemtu
+divinae legis peccat, capite plectitur, etiamsi levissima parte legis
+offendat. Qui vero contumeliosior fuerit erga Deum, non modo gravissima
+morte punitur, sed etiam ejus pecunia, suppellex, vestis, quantaecunque
+sit aestimationis, incendio absumitur, ne suis haeredibus ullum sui
+fructum aut desiderium relinquat, quin etiam ejus praedia quasi
+exsecrabilia inculta3 deseri jubentur.
+
+1. Alius: _admonitione_. 2. Moses Rambam l. III. more nebochim. 3.
+Deest in alio codice.
+
+CORONAEUS: Supplicia sempiterna pervicacium hominum improbitati decreta
+esse, Christus ipse clara voce denunciavit.1
+
+1. Matth. 18. Lucas 4. Marc. 3.
+
+SENAMUS: Haec quidem utiliter et ad impiorum terrorem.
+
+CURTIUS: Ego quidem nihil utilius ac melius fieri posse puto, quam
+sempiternos improborum flagitiis cruciatus proponere, vel quod ita
+futurum sit, ut quidem confido, vel ad terrorem sceleratis incutiendum,
+vel ad utrumque. Qui aliter sentiunt, nae1 illi magno rerum publicarum
+ac religionum detrimento peccandi licentiae indulgere videntur.
+
+1. Alii: _ne_.
+
+TORALBA: Qui semel improbitatis fines transierunt, graviter et
+imprudenter impios esse oportere putant, ac terrores istos imperitis ac
+mulierandis propositos arbitrantur. Caeteri qui tormentorum inferorum
+cruciatus pro veris habent, desperatione fracti, veniam se posse
+consequi diffidunt et in perpetua improbitate consenescunt, ut de
+Caino1 proditum est, qui gravius se peccasse querebatur, quam ut veniam
+consequeretur.
+
+1. Gen. 4, 5 sqq.
+
+FRIDERICUS: Ego Christi verba non tam ad terrorem, sed etiam ad rei
+veritatem statuo pertinere, quoniam infinita quadam poena plectendus
+est, qui peccatum infinitum commisit. At qui peccat in Deum, profecto
+is infinitum quicquam peccat.1
+
+1. Lomb. lib. 3. sentent. dist. 19. lb. Scotus.
+
+TORALBA: Hac quidem ratione non modo omnia peccata sunt infinita, quia
+semper in Deum peccatur, sed etiam aequalia, quoniam omnia infinita
+inter se sunt aequalia, nihil enim quod infinitum sit, suscipit
+intensionem aut extensionem, magis aut minus. Item illud sequeretur,
+infinitum malum infinito bono contrarium esse, et actu duo essent
+infinita, contra perspicuas naturae demonstrationes, quas superius
+attigimus. Quare1 nec sententiam illorum probare possum, qui Deo nihil
+quidem formaliter contrarium esse testantur,2 ut eorum verbis utar, sed
+virtualiter tantum.3 Oportet enim mali vim ac potentiam infinitam summo
+ac infinito bono exaequari, quod naturae decus ac majestatem
+mirabilemque concordiam perpetuis bellis conturbaret,4 343 cum item
+contraria sint sub eodem genere, Deum quoque generi subjungi oporteret.
+Quae cum absurda sint, sequitur nullum peccatum esse infinitum, ac
+verius diceretur, sceleratorum mentes penitus interire post exacta
+supplicia, ut Jobi verba declarant: _Ut calor nives_, inquit, _sic
+flagitiosos infernus consumit._5
+
+1. Alii: _Quanquam_. 2. Alii: _fatentur_. 3. Scotus II. dist. 2. qu. 2.
+4. Alii: _conturbare_. 5. Jobi 24, 19.
+
+FRIDERICUS: Ex eo quod gehennae incendio dignus pronunciatur Christi
+sententia, qui fatuum quemquam appellavit, sequitur, omnia peccata esse
+aequalia et mortifera, Deo judice, ea tamen proposito levius puniri.
+
+SENAMUS: Eadem erat Draconis sententia, qui et parricidam et qui furto
+pomum decerperet, capitali supplicio exaequavit. Atheniensibus vero de
+legis acerbitate querentibus reposuit, graviorem capitali poenam, si
+quam haberet, parricidis se fuisse allaturum. Itaque Demosthenes
+apposite leges illius sanguine esse scriptas dixit.
+
+SALOMO: Jam pridem Stoicorum de peccatis aequalibus opinio refutata
+jacet. Et quidem divina lex, omnium optimarum legum exemplar singulare,
+pro facinoris magnitudine poenarum gravitatem irrogavit. Qui falsum
+testimonium tulit, eadem poena obstringitur, quam in alium derivare
+conatus est, sive ad levissimam pecuniae mulctam, sive ad capitalem
+poenam testimonium pertineret. Sunt autem poenarum gradus septem in
+pandectis1 Ebraeorum: lapidatio, combustio, capitis truncatio,
+suffocatio, excidium, repentina mors, verberatio nervis bubulis2
+inflicta,3 quae ictibus ad summum quadraginta definitur lege divina, ne
+quis ictibus contrucidatus plane inutilis reddatur. Excidium appellant
+מָוֶת, i.e. cum ante constitutum vitae terminum quis moritur ultione4
+divina. Quo pertinet illud, quod saepius in sacris litteris occurrit:
+_Excidentur e populo suo qui hoc facient_, quod Christiani theologi pro
+sempiterna damnatione falso interpretantur. At cum poena divina peccato
+semper levior sit, si poena esset infinita, gravior esset poena delicto
+et acerbitas commiseratione dignior, contra quam locis omnibus
+scripturae docemur. Si igitur peccato supplicium levius est sive
+temporis extensione sive doloris intensione, constat, infinitum dici
+non posse.
+
+1. Lib. 8. tract. V. Talmud. 2. In alio legitur: _puris_. 3. Alius:
+_inficta_. 4. Alius: _ratione_.
+
+CORONAEUS: Aliud est, poenam mereri, aliud infligi. Non enim si
+sempiterna supplicia Christi veri Dei judicio mereatur, qui quenquam
+fatuum appellavit, propterea sequitur, ob id aeternas poenas luiturum.
+
+TORALBA: Ac si poenarum est aequalitas, profecto est etiam aequalitas
+flagitiorum. Item sempiternum supplicium, si non doloris intensione,
+tamen extensione temporis est infinitum. At omnia omnium peccata, si in
+eundem actum cumularentur, nihil tamen infinitum efficere possent, nec
+item actio et passio infinita in creaturam finitam cadere ullo modo
+potest. Cum igitur creatura, quae semper est finita, poenam doloris
+intensione aut temporis 344 extensione infinitam perpeti non possit,
+cum origine et occasu creaturae omnes concludantur, sequitur,
+sempiterna supplicia nulla fore. Ob id forsitan Origenes daemones
+tandem aliquando salutem adepturos affirmavit.
+
+FRIDERICUS: Haec haeresis jam pridem theologorum sententiis est et
+calculis omnibus rejecta et repudiata.
+
+SENAMUS: Cum absurda sit peccatorum aequalitas et peccatorum infinita
+gravitas, cum etiam legibus et divinis et humanis alia sint aliis
+graviora delicta, nec tamen illa sint omnino multa, quippe aut
+benefactis consequentibus, aut poenis aut aliqua satisfactione oporteat
+aboleri, atque omnia omnium facta in judicium deduci, ut ecclesiastes
+orationem concludit, sequitur necessario, varias esse poenas, varia
+quoque genera praemiorum, nec improbos omnes iisdem inferorum poenis,
+nec item bonos iisdem coelestibus praemiis exaequari. Quod satis innuit
+Paulus,1 cum sidera quidem alia aliis lucidiora scribit atque eandem
+esse beatorum conditionem.
+
+1. 1 Cor. 15, 41.
+
+CURTIUS: Duplices sunt exitus animarum, aliis quidem ad vitam beatam,
+aliis ad supplicia sempiterna, tertium nihil est. Id autem pluribus
+scripturae sacrae locis1 confirmari potest, in quibus haec saepius
+occurrunt, aliis ad vitam, aliis ad exitum sempiternum viam patere. Qui
+crediderit, salvus erit; qui vero non crediderit, condemnabitur.2
+Quodsi ab inferis ad superos omnia munita essent, cur Christus
+Abrahamum de coelo ad mali divitis querelas sic induceret loquentem:3
+_Ingens est hiatus inter nos et vos, ut neutri ad alterutros transire
+possint._ Cur item Augustinus:4 Binae sunt, inquit, habitationes, una
+in igne aeterno, altera vero in regno aeterno. Item alibi: Fides
+catholica credit regnum coelorum, secundum Johannem; tertium penitus
+ignoramus.
+
+1. Matth. 25. Marc. 3. Luc. 10. 2 Thess. 1. Ebr. 6. Marc. 16. Joh. 3.
+2. Marc. 16, 16. cf. Hebr. 10, 39. 3. Luc. 16, 26. 4. Contra Pelagium
+l. V.
+
+OCTAVIUS: Certe Ismaëlitae duas tantum sedes animalium immortalium
+statuerunt, ex Azora Alcorani 45, alteram quidem deliciarum ac
+voluptatum, alteram cruciatus ac dolorum, mediam nullam putant.
+
+SENAMUS:1 At occidentales Indi praeter inferos ac superos purgatorium
+quendam locum esse praedicabant, non flammis et ignibus noxium, sed
+frigoribus gelidissimis. Quae persuasio ab radice convellit quaestiones
+eorum, qui negant purgationis ignes sine materia subsistere, aut
+materiam inveniri, quae quasi lapis ἄσβεστος καὶ ἀμίαντος, alumen
+plumaceum vulgo appellatur2 nullis ignibus limari3 aut absumi possit,
+quia frigoris nulla vis est consumendi.
+
+1. Deest in alio codice. 2. Alii: _vulgus appellat_. 3. Alius:
+_liquari_.
+
+TORALBA: Inepte dicam an inique philosophantur, qui materiam
+purgatoriis ignibus sempiternam esse negant, videmus enim Aetnaeos
+ignes et incendium Hiberniae, Islandiae, Peruanarum1 atque Australium
+regionum, 345 quae terra ignea a perpetuis flammis nomen traxerunt,
+quibus materia non deficit.
+
+1. Alius sine dubio false: _Romanorum_.
+
+CORONAEUS: Undenam igitur tot ac tam diuturna pabula flammarum?
+
+TORALBA: Equidem putavi, aliquando ab aquis subterraneis saxa
+continenter irrigantibus alimenta suppeditari, quemadmodum in
+fornacibus lapis gagates pingui materia concretus ardentius urit aqua
+superfusa, sed adipe lapidis penitus exusto1, nihil amplius aqua
+proficit2, neque enim ignis pascitur aqua, sed uligine pingui, alioquin
+moles aquarum jampridem incendio consumta fuisset. Itaque videmus ab
+Aetna lapides spongiosos, quos pumices vocant, eructari, exusta materia
+pingui, ac nihilominus incendia durare.
+
+1. Alius: _deusto_. 2. Alius: _perficit_.
+
+OCTAVIUS: Sed ut a physicis ad metaphysica redeamus, consentaneum est,
+varia esse pro scelerum varietate genera poenarum, sive immortalis
+anima1 diuturnitate temporis sive doloris acerbitate sive ardoribus
+sive horrore frigoris sive caligine tenebrarum sive odorum teterrimo
+foetore sive perturbationibus secum dissidentibus2 sive ministeriis
+foedissimis ac vilissimis plus minusve plectatur. Est autem3 divina
+quaedam vis ubique terrarum diffusa, quae improborum impietatem
+ulciscitur, nec usquam inulta scelera esse possunt, ne hominis cruci
+affixi fiducia latebrae flagitio quaerantur. Illud autem perspicuum
+est, improbos homines saepissime post diuturnam et in omnibus
+voluptatum generibus exactam vitam sine ullo sensu doloris interire4,
+tametsi viri boni saepe in carceribus et cruciatibus moriantur, cum
+maximo luctu bonorum: hos5 ad vitam meliorem, illos ad supplicia
+denotari consentaneum est, ut Salomo innuit, cum dicit6 quosdam de
+vinculis et carceribus ad regnum, regem vero ad inopiam pergere.
+Oportet igitur exstare supplicia quaedam post hanc vitam, quibus
+improbi plectantur; neque enim Deus judex aequus videretur, si tam
+multa flagitia relinqueret inulta et virorum illustrium atque optimorum
+delicta omnia ulcisceretur, quamdiu spirant in terris. Quodsi non sunt
+supplicia sempiterna omnibus flagitiis post hanc vitam proposita,
+oportet esse temporibus ac locis terminata, quibus exactis aut
+moriendum mentibus est, aut beatius jucundiusque vivendum, quia tertium
+nihil cogitari potest.
+
+1. Alii: _mortales animi_ vel _mortuorum animi_. 2. Alius:
+_discedentibus_. 3. Alius: _enim_. 4. Job. 21. Jerem. 12. Psalm. 36,
+38. 73. Habac. 1. 5. Alius: _quos_. 6. Eccles. 4, 14.
+
+TORALBA: Vetus est et ab omni antiquitate tracta opinio1, animos eorum,
+qui sese corporeis voluptatibus dediderunt eorumque impulsu jura divina
+et humana violarunt, corporibus elapsos circa terram volutari ac
+cruciari, nec in coelestem illum locum ac sedes beatorum, i.e. ut
+Plato2 loquitur εἰς καθαρὰν οἴκησιν, nisi multis exagitatos saeculis
+reversuros. Itaque 346 veteres praeclare cum iis agi putabant, eosque
+malis ingentibus eripi, qui poenas in terris, tantisper dum hoc
+spirabile lumen hauriunt, graviores dedissent, sicut idem Plato
+scribit: τὴν δίκην διδόναι μεγίστου κακοῦ ἀπαλλαγὴν πονηρίας εἶναι. Ex
+quibus sententiis significabant, nec inulta scelera, nec supplicia fore
+sempiterna.
+
+1. Alius: _ratio_. 2. In Phaedone.
+
+CURTIUS: Si purgatorios ignes aut gelidissima loca poenis subeundis ac
+peccatis expiandis statuamus, ut hinc aditus muniatur ad beatorum
+sedes, prospiciendum nobis erit, ne infinita genera suppliciorum apud
+inferos admittamus, abhorret enim universa natura infinitatem. Praestat
+igitur, duo tantum loca statuere, unum praemiorum, alterum poenarum.
+
+CORONAEUS: Si qua immortali Deo juris ac justitiae cura est, quam
+summam esse confidimus, in extremo vitae spiritu poenitentium scelera
+non quidem abolitione1 penitus deleri, sed quodammodo extenuari2
+confitendum sit. Demus enim duos homines, alterum illustri virtute ac
+pietate totum vitae tempus floruisse3, nihil unquam injuriae fecisse,
+ac ne praemiorum quidem ulla spe Deum aeternum, sed divini amoris solo
+intuitu coluisse, in quo justitiae consummata perfectio consistit, ad
+extremum tamen in adulterio deprehensum, sine poenitentia caesum esse;
+alterum vero stupris, adulteriis, caedibus, parricidiis, contumeliis ac
+impietate summa erga Deum totam vitam exegisse, extremo tamen spiritu
+poenituisse vitae ante actae et humili scelerum confessione peracta
+exspirasse. Hunc quidem Curtius ac Fridericus in altissimas beatorum
+sedes ab angelis subvehi credunt, illum vero aeternis inferorum
+suppliciis cruciari. Perpendite, si quid injustius decerni possit?
+
+1. Alius: _absolutione_. 2. Alius: _exterminari_. 3. Alius:
+_peregisse_.
+
+CURTIUS: Haec vetus est Israëlitarum querela, qui Deum iniquitatis
+insimulare non dubitarunt ob eam causam. At ille per vatem:1 _Anima_,
+inquit, _quae peccaverit, ipsa morietur, nec filius sustinebit scelera
+parentis, nec parens flagitia filiorum. Quodsi aversus impius a
+flagitiis omnia edicta mea amplexatus fuerit, judicium et justitiam,
+vivet ille quidem, nec praeterita peccata illius commemorabuntur. Ita
+quoque si justus converterit se ab integritate ad impietatem,
+superiorum virtutum nulla futura est commemoratio, sed in peccatis suis
+morietur. Vos tamen dixistis: Judicia Dei non sunt aequa. Audite, domus
+Israelis, num judicia mea aequa non sunt? Num vos potius aequi non
+estis?_ Ex his sequitur, duos tantum esse exitus animorum.
+
+1. Ezech. 18, 19 sqq.
+
+SALOMO: Non dixit Ezechiel impium illum omnibus flagitiis ac sceleribus
+detestabilem, si extremo spiritu piguerit vitae ante actae, salutem
+adepturum, sed si reversus ab impietate juste vixerit, Deum superiores
+347 impietates obliturum, nec item virum integerrimum, qui extremo
+vitae momento scelus admiserit1, propterea suppliciis sempiternis
+torquendum, sed ita demum exitio periturum, si ad impietates et
+improbitates totus deflexerit.
+
+1. Alius: _admisit_.
+
+CORONAEUS: Ego illum, quem poenituerit scelerum, purgatoriis ignibus
+expiatum iri confido, idque non modo sacris litteris1, sed etiam ipsius
+Martini Lutheri2 autoritate fretus.
+
+1. 2 Macc. 12. Mal. 3, 12. 1 Cor. 3. Phil. 2. 2 Tim. 1. Joh. 5. Apoc.
+5. 2. Lutheri resol. conclus. 10.
+
+SALOMO: Ego poenitentiam illam extremo vitae spiritu nihil profuturam
+sceleratis opinor.
+
+CORONAEUS: At qui sacerdotis potestate divinitus ei tributa veniam
+consecutus est, eum tamen a culpa liberum esse credimus.
+
+SALOMO: Nihil exsecrabilius mihi videtur, quam sacerdotes ecclesiae
+Romanae veniam scelerum sibi arrogare aut confitentibus peccata
+ignoscere, cum id uni aeterno Deo pro jure suae majestatis conveniat.
+
+CORONAEUS: At Christus hanc apertissime discipulis potestatem largitur,
+ut quaecunque vincirent et solverent in terris, eadem forent soluta et
+colligata in coelis1.
+
+1. Matth. 15, 19. 18, 18.
+
+CURTIUS: Nescio quamobrem Romani pontifices haec verba ligandi et
+solvendi detorserint ad scelerum abolitionem, nisi quod augustiores se
+fore putarunt, si in jure divinae majestatis nulli creaturae
+communicabilia involarent et ex indulgentia vitiorum omnium infinitam
+auri vim corraderent. Ut quidem videmus illos ignoscere non tantum
+admissa scelera, sed etiam admittenda, cum legibus divinis et humanis
+non sine ingenti mercede solvant imperitos, nec leviorum, sed
+robustiorum impietatum veniam saepissime soluta pecunia largiantur.
+Inde1 venalium indulgentiarum pontificiis nundinationis copia, inventum
+Gregorii pontificis Romani, quae paulatim infinitum acceperunt
+incrementum, ut interdum mille annorum veniam isti largiantur2.
+
+1. Caetera haec interlocutoris verba desunt in alio codice. 2. Liber de
+taxis Cancellariae, c. de absol. et dispensationibus.
+
+CORONAEUS: Culpa quidem ignoscitur, quo minus sempiternis suppliciis
+teneantur, qui poenituerunt, sed purgatoria flamma expiati, ut Paulus
+ipse loquitur1, vitam aeternam aliquando adipiscantur2.
+
+1. Alius: _pollicetur_. 2. 2 Thess. 2, 8.
+
+CURTIUS: Ego poenitentibus sceleraque Deo confitentibus vitam coelestem
+patere judico, sine expiationis ignibus, qui nulli sunt, sed lotis
+vestibus pretiosissimo Christi Dei cruore1 ac lavacro, quo nos lavit ab
+omnibus flagitiis, ad nuptias coelestes acciri. Alioqui incongruum
+esset, eum quem ad convivia nuptiarum solennium excipere voles, ante
+verberibus, sectionibus, tormentis, ustionibus, crudelissime torquere.
+
+1. Apoc. 1, 5.
+
+TORALBA: Hypothesis superior a Coronaeo proposita eo pertinet, ut ab
+utroque merita supplicia prius exigantur, antequam sordidatos
+peccatorum maculis in sanctissimas angelorum aedes intrudi fateamur.
+
+348 SALOMO: Ita quod sentio, nullum esse scelus inultum, ultionem vero,
+quamdiu hic vivitur, praestabiliorem fore, ut sapientiae magister
+significat his verbis: _Ecce justis in terra expenditur, quanto magis
+peccatoribus?_1 i.e. a justis poenas improbitatum exigi, quamdiu hic
+vivitur, a sceleratioribus autem post mortem, utrosque tamen levius
+quam pro merito plecti. Nam si pro merito omnia delicta exigerentur et
+supplicia decernerentur, ecquis ea perpeti posset? Sed resipiscentia
+pleraque peccata abolentur aut levissime puniuntur, eoque magis, si ad
+resipiscentiam accedant praeclarae virtutum actiones, officia erga
+pupillos, viduas, peregrinos et summa erga tenues benignitas.2 Itaque
+Daniel regem Nabochodonosorem hortabatur, ut poenas divino judicio
+decretas benignitate dilueret, cum nulla re peccata citius aboleantur.3
+Tametsi enim veniam precantibus ac poenitentibus ignoscat, non tamen
+impunitos fore testatur, his verbis: _purgando nos purgabit_; quod
+David Kimchi sic interpretatur: Deus ignovit, punit tamen quodammodo,
+tametsi Rabbi Abraham et Chaldaeus interpres penitus ignosci putent,
+quod de culpa interpretandum est. Quum enim rogatione Mosis se
+ignovisse dixisset nihilominus declarat, se populi scelus ac
+diffidentiam ulturum4, uti fecit; omnes enim qui ex Aegypto egressi
+fuerant, duobus exceptis, in deserta solitudine perierunt. Item Davidi
+poenitenti ignoscit5, poenam tamen irrogavit, tum adulterini filii
+morte, tum etiam incestibus ac adulteriis liberorum.
+
+1. Proverb. 11, 31. Ecclasiast. (Sirach) 12, 4. 6. Nahum. 1, 2. 2.
+Ezech. 18, 8 sqq. 3. Daniel 4, 24. 4. Numerorum 15, 30. 5. 2 Sam. 11,
+sqq.
+
+OCTAVIUS: Scelerati quidem bonorum caede pascuntur ac diuturnam saepe
+vitam in summa bonorum ac voluptatum omnium affluentia transigunt, quae
+praemia sunt eorum, quae ab illis recte gesta fuerunt, ne ullum exstet
+benefactum, cui Deus justam non retribuat mercedem et quidem meritis
+majorem, quia nemo fere tam improbus est, qui nihil boni gesserit. De
+utrisque vero, probis inquam et improbis, jam mortuis ita scribit
+sapientiae magister:1 _Prodibunt_, inquit, _impii praeteriti scelerum
+suorum recordatione. Tum justus coram oppressoribus suis stabit, cujus
+aspectu scelerati pavore percussi et inopinato stupore ac doloribus
+afflicti exclamabunt: an ille est, quem ludibrio habuimus olim; stulti
+qui vitam ejus insaniam et exitum putavimus ignominiosum. Itane in albo
+filiorum Deorum conscriptus est et inter sanctos sortem adeptus? At
+nobis opes et superbia nil profuerunt._
+
+1. Sap. 5, 1-5.
+
+SENAMUS: Est verum genus eorum, qui quod bestiarum more nullam omnino
+aut divinorum aut humanorum curam habuerint, corporis ac animi occasum
+simul pati dicantur. Deus enim utrumque necare potest1.
+
+1. Psalm. 42 (41), 5. Matth. 10, 28.
+
+349 CURTIUS: De his quidem statuere difficile est, eorum tamen animas,
+qui non innocentem bestiarum more vitam transegerunt, sed facinoribus
+et flagitiis vitam contaminarunt, non prius morituras confidimus, quam
+justissimas dederint poenas detestabilium improbitatum. Quo pertinent
+extrema Esaiae verba1: _Videbunt_, inquit, _cadavera eorum, qui a me
+defecerunt, quoniam vermis eorum non morietur et ignis eorum non
+exstinguetur, sed omnibus fastidio sunt futuri._ Quibus verbis
+sempiterna eorum supplicia fore testatur.
+
+1. Jessiae 66, 24.
+
+SALOMO: Rabbi Elieser planius aliquanto: Certo scis, inquit, omnia
+dicta factaque hominum justis suis ponderibus exigenda, nec te in
+fraudem impellat malus genius, quasi sepulcrum tibi sit securitatis ac
+impunitatis1 perfugium futurum, stabis enim coram aeterno Deo, judice
+totius orbis.
+
+1. Alius: _immunitatis_.
+
+CURTIUS: Magnam vobis gratiam debet ecclesia Romana, quod purgatorios
+ignes pene exstinctos argumentorum vi atque eloquentia1 videmini
+excitavisse. Nam in iis ignibus legatorum2 ac donationum vis prope
+immensa, quasi in causa non tantum impulsiva, ut jurisconsulti
+loquuntur, sed etiam finali consistere videtur, ut scilicet sacrificia
+missarum anniversaria fiant pro salute animae testatoris.
+
+1. Alius: _eloquentiae ardoribus_. 2. Alius: _legationum_.
+
+FRIDERICUS: Etiamsi demonstratione perspicua planum esset, post1 hanc
+vitam expiari scelera improborum ultricibus flammis, non propterea
+tamen sequeretur, sacrificia mortuis profutura.
+
+1. Deest alibi.
+
+CORONAEUS: Cur non?
+
+FRIDERICUS: Quoniam divina decreta vetant. Qui, inquit Ambrosius1, non
+accipit hîc veniam peccatorum, illic non erit. Non erit autem ei, quod
+ad vitam aeternam noluerit pervenire. Item Cyprianus2: Quando isthinc
+excessum fuerit, non poenitentiae relinquitur ullus, nec
+sanctificationi locus. Hîc vita amittitur aut retinetur. Item
+Augustinus3: Post hanc vitam id quisque habiturus est, quod in ea
+conquisierit; nunc misericordiae, post judicii tempus erit. Item
+Hieronymus4: Cum ante tribunal Christi veneris, inquit, nec Jobus nec
+Daniel pro te orare poterunt. Item Chrysostomus5: Simul discesserimus,
+hinc non est in nobis situm poenitere aut delere peccata. Item qui in
+praesente vita peccata non eluet, nullam postea consolationem habiturus
+est. Atque eo pertinet Salomonis dictum de arbore caduca, quae eo quo
+ceciderit loco, sive ad Aquilonem sive ad Austrum, illic perpetuo
+residebit6.
+
+1. Libro de bono more. 2. Contra Dem. 3. Ad Maced. ep. 54. 4. Homil. X
+in Joh. qu. 2 et 13. 5. Conc. 2 de Lazaro. ad Ebr. 2. Rom. 4. 6.
+Eccles. 11, 3.
+
+CORONAEUS: Ne vobis theologis theologos opponam, satis est sacrae
+scripturae locum de Maccabaeis singularem denotare1: _Nisi_, inquit,
+_revicturos sperarent, qui mortui sunt, frustra pro mortuis vota_ 350
+_conciperentur._ Itaque Judas princeps Judaeorum mortuos pro patriae
+salute, solennibus sacris expiari jussit, ut peccatorum noxa
+solverentur.
+
+1. 2 Macc. 12, 40. sqq.
+
+CURTIUS: Libri Maccabaeorum non modo ab Ebraeis, sed etiam ab omnibus
+veteribus christianis theologis inter ἀπόκρυφα censentur et
+sanctissimis Laodicaeensis synodi1 decretis repudiantur.
+
+1. Const. 55.
+
+CORONAEUS: At posterioribus conciliis, ipsiusque Tridentinae synodi
+decretis, quasi sacratiores probantur mirum in modum.
+
+TORALBA: Ego quidem non modo theologorum1 et academicorum auctoritate,
+sed etiam argumentis certissimis animorum purgationes et expiationes
+scelerum post hanc vitam fore non dubito. Sed ut votis aut rogationibus
+ullis eluantur, probare nullo modo possum. Nec vero Plato2 quicquam
+perniciosius aut capitalius hominum generi persuaderi posse scribit.
+Nam quo quisque sceleratior exstiterit, quo majores opes furtis aut
+rapinis pupillorum ac viduarum congesserit, eo confidentius alienis
+precibus ac sacrificiis flagitiorum suorum diritatem dilui putabit.
+
+1. Athanasius. Cyprianus. Hieronymus. Epiphanius. Augustinus l. 15 c.
+15. de civ. Dei. 2. De legibus.
+
+SALOMO: Legibus divinis saepe admonemur, nullis sacrificiis
+improbitates expiari1 praeterquam eas, quae errore probabili
+admittantur; direpta vero bona praesertim egentium, viduarum ac
+pupillorum quasi flagrans incendium absumunt rapientium opes omnes.
+Quae cum ita sint, quis putet, sacrificia ulla aut preces mortuis
+proficere posse?
+
+1. Desunt in aliis codicibus.
+
+CORONAEUS: Si nihil proficiunt mortuis viventium rogationes, cur Judaei
+mortuos in sepulcra deferentes canerent suam1 השֻובה (accubationem) in
+qua his verbis utuntur: Spiritus domini quiescere faciat N. in horto
+Eden, in pace, ipsum ac omnes defunctos Israëlitas, ad cujus precantis
+vocem populus respondet Amen! Cur etiam Augustinus pro matre Monica sic
+precatur: Dimitte, domine, dimitte, obsecro, ne intres in judicium cum
+hac?2 Cur etiam Muhammedistae ipsi, qui supplicia inferorum quidem
+sempiterna fore credunt, tam ardenter precarentur ut amici vita
+defuncti ab interrogatione utriusque angeli atri eripiantur?
+
+1. Alius addit; _sacerdotes cantionem_. 2. Alius: _ea_.
+
+OCTAVIUS: Ista quidem precatio fit a Muhammedistis, priusquam judicium
+subeunt, non quod judicio semel damnatos unquam eripi putant.
+
+SALOMO: Nec Maccabaeorum, nec Augustini autoritatem moror; nos vero nec
+anniversariis solennibus, nec sacrificiis, nec rogationibus illis
+utimur pro animis defunctorum, quia scimus nihil profuturum sed illa
+השֻובה1 nihil aliud est, quam vox optantium, ut beati sint amici,
+propinqui, parentes.
+
+1. Alius: _cantio_.
+
+CORONAEUS: Si dubia res esset, an mortuis viventium vota proficiant, ut
+quidem prodesse confido, nonne tutius tamen foret id facere, 351 quod
+mortuis nihil nociturum sit, quam illos dubia spe flammis cruciandos
+deserere? Nam ut sapientes vetant id facere, quod dubites justum sit,
+necne? ita quoque jubent nos id facere, quod dubites, profuturum sit,
+necne? Ac propterea laudatur Cato Censorius, qui de animarum
+immortalitate disputans, quorum vim et sensum exstingui morte putabant
+levissimi quidam Epicuraei: Si1, inquit Cato, in hoc erro, quod
+immortales animos esse credo, hunc errorem, quo delector, quamdiu vivo
+mihi eripi nolo, sive mortales sint animi, ut minuti quidam philosophi
+putant, non vereor, ut illi mortuum me irrideant. Quanto nos accuratius
+ac libentius pro amicis mortuis supplicare debemus, si certum est, ut
+spero, Romanam ecclesiam a pietate vera aberrare non posse.
+
+1. Alibi: _Quodsi_.
+
+SENAMUS: Ego a pontificibus Romanis1 didici, haereticum esse neminem,
+qui ex duabus vel pluribus inter se de religione discrepantibus
+doctorum virorum sententiis, utram libet, tueatur.
+
+1. Innocens IV. in c. Si invitaveris de constitutione Thom ... lib. 4
+sent. dist. 3. qu. 2 etc. si per duos, de Simonia.
+
+CORONAEUS: Ita quidem opinor, si disputatio est περὶ τῶν ἀδιαφόρων, non
+tamen si de summa religionis aut de fidei capitibus quaeratur.
+
+SENAMUS: At in eo ipso controversia gravis est, quae sint capita fidei?
+Nam Sorbonici theologi duodecim Christianae fidei capitibus centum
+viginti subrogarunt et capitalibus suppliciis addixerunt, qui contra
+sentirent, inter quae capita illud etiam conscriptum est, beatum Petrum
+non Petrum, beatum Paulum non Paulum dici oportere.
+
+TORALBA: Video Judaeos a Christianis, Agarenos ab utrisque de summa
+religionis dissidere, graves etiam Agarenos inter ipsos controversias
+fidei existere, nec pauciores1 centum viginti haereses a Tertulliano et
+Epiphanio inter Christianos commemorari, nec tantum haereticos majorum
+gentium a se invicem dissidere, verum etiam eos, qui plus caeteris
+sapere videntur, Damascenum inquam a Chrysostomo, Cyprianum a
+Tertulliano, Epiphanium ab Eusebio, Hieronymum ab Augustino, Gregorium
+ab Hieronymo, Origenem a caeteris, Abaelardum a Bernhardo, Thomam a
+Scoto, Henricum a Durando, Albertum ab Henrico et postremo quemque
+superiorum scriptorum sugillare. Quin etiam magistrum sententiarum
+haeresium viginti quinque a junioribus Sorbonicis denotari, Graecos
+Christianos a Latinis, Romanos a Germanis, Helveticos et Gallos ab
+utrisque, Lutherum a Zwinglio, Calvinum a Stanckaro, Bezam a
+Castellione, in summa fere singulos a singulis, ut omnes ab omnibus,
+mutuis maledictis et execrationibus refutari. Ac tametsi Judaei suae
+religionis puritatem constantia majore tueri videantur, orientales
+tamen ab occidentalibus in ritibus discrepant. Quae cum ita sint, nonne
+praestat simplicissimam illam et antiquissimam eandemque verissimam
+naturae religionem, uniuscujusque mentibus ab immortali Deo insitam, a
+qua 352 dissidendum non erat, amplexari, illam inquam religionem, in
+qua Abel, Enochus, Lothus, Sethus, Noëmus, Jobus, Abrahamus, Isaacus,
+Jacobus, Deo carissimi heroës vixerunt, quam inter tot ac tam varias
+opiniones incertum quemque vagari, nec habere certam animi sedem, in
+qua acquiescat?
+
+1. Alius: _potiores_.
+
+SALOMO: Si heroibus illis similes essemus, nihil ritibus ac caerimoniis
+opus esset, plebem vero ac vulgus ignarum sine ritibus ac caerimoniis
+nuda verae religionis assensione contineri, vix ac ne vix quidem fieri
+potest.
+
+CURTIUS: Caerimoniarum multitudo mihi non placet, quae veri Dei cultum
+evertit, ut paganorum et qui propius a paganis absunt, Catholicorum.
+
+OCTAVIUS: Non video de toto genere religionum, quae purioribus
+caerimoniis1 Deum aeternum colendum sibi proponat quam Ismaëlitarum.
+
+1. Alius: _quae potioribus ceremoniis puriis_.
+
+SALOMO: Sed jam de via deflexerunt ac sepulcra Naphissae1 Muhammedis,
+ac nescio quorum2 prophetarum, continuis peregrinationibus fatigant.
+Judaei solas divinae legis caerimonias, non hominum arbitrio confictas,
+cum veri aeterni Dei cultu sic amplectuntur, ut plebis animos aeque ac
+eruditorum facile in officio sine ullis sacrificiis contineant.
+
+1. Alii: _Navissae_. 2. Alius: _quot_.
+
+CORONAEUS: Veram religionem Romanos pontifices jam inde a Christo Deo
+vero et sanctissimis apostolis ac discipulis continua serie
+posteritatem docuisse confido ac suae dignitatis splendorem ac decus
+inter haereticorum, Judaeorum ac Turcarum, Paganorum, Epicuraeorum
+naufragia constanti fide tueri. Et quoniam id vobis persuaderi non
+potest, quod tunc fore non despero, non desistam, verum Deum et hominem
+Christum ejusque inviolabilem parentem, virginum decus, omnes angelorum
+legiones, martyrum, confessorum ac beatorum omnium ordines obsecrare,
+ut Deum aeternum vobis propitium reddant ac pro vestra omnium salute
+rogationes ferant.
+
+1. Ita omnes.
+
+Footnote reference number missing: may be anywhere in the three
+paragraphs between preceding and following footnotes, or may refer to
+overall paragraph sequence.
+
+SALOMO: Magnam profecto gratiam Coronaeo pro tot ac tam multis
+beneficiis ac potissimum pro sua erga nos pietate singulari et caritate
+debemus, quam vicissim imitari nos oportet, ac singulos pro singulis
+supplicare Deo aeterno, ut nos in rectum salutis iter, omnibus errorum
+vepribus ac spinis purgatum, deducat.
+
+FRIDERICUS: Qui de sua religione dubitat, vera sit necne, aut qui
+falsam pro vera profitetur, nec pro caeteris utiliter vota facere posse
+videtur; qui vero certus ejus religionis, in qua sit acquiescendum, si
+veram habet, utiliter quidem pro aliis, non item pro seipso
+supplicabit, aut in rectum iter, quod securius tenet, Deo praelucente
+ingredietur.
+
+SALOMO: Nullus unquam mortalium certior fuit de voluntate divina, quam
+Moses, qui tametsi Dei leges ad populum tulisset, attamen precibus
+fusis: _Ostende_, inquit1, _mihi vias tuas, ut cognoscam te._ Item
+David, divinarum legum peritissimus interpres: _Vias tuas_, inquit,
+_ostende_ 353 _mihi_2; qui tamen alibi dixerat3: _Notas mihi fecisti
+vitae vias, ut scilicet Deus illis praeluceret ad arcana legis
+intelligenda._ Nam quadragesimo post anno quam lata lex erat, Moses
+coacta populi concione, illud etiam4 addidit: _Non dedit Deus vobis cor
+ad intelligendum, nec oculos ad videndum, nec aures ad audiendum
+hactenus._5 Ex quo intelligitur, sine ope ab luce divina Dei leges aut
+jussa intelligi aut percipi non posse. Itaque vates lyricus exclamans6:
+_Revela_, inquit, _oculos meos, ut intueri possim admirabilia tuae
+legis arcana._ Quanto nos igitur studiosius quam illi preces mutuas ad
+Deum immortalem fundere debemus, in tanta opinionum de vera religione
+discrepantium varietate.
+
+1. Exod. 33, 13. 2. Psalm. 76, 48. 3. Psalm. 5, 26. 86. 4. Deuteron. 5,
+29. 5. Deest in alio codice. 6. Psalm. 119, 18.
+
+SENAMUS: Quid vetat igitur, quo minus omnes simul ac semel pro omnibus
+ardenti animo illud ab immortali Deo precemur, ut recta via pergamus,
+si modo veram nacti sumus, sin a vera via sive vita defleximus, divina
+bonitate praeeunte dirigamur. Nam ut bellica tormenta sigillatim emissa
+non tanta vi quatiunt arces, quam si multa simul eodem impetu ferantur:
+ita preces multitudinis1 coelum ipsum tanto impetu feriunt, ut ipsi Deo
+vim afferre videantur.
+
+1. Alius: _precum multitudines_.
+
+SALOMO: At unius hominis integerrimi oratio plus habet apud Deum
+ponderis ac momenti, quam populi totius, ut quidem Moses, Samuel et
+Elias saepe declaraverunt, quoniam etiam in multitudine unius impietas
+caeteris obest, preces tamen bonorum semper exaudiuntur.
+
+OCTAVIUS: Multitudinis quidem rogatio efficax est, si mente sincera
+Deum aeternum appellaverit; sin pro vero Deo falsum colat, aut creatori
+creaturam cultus communione conjungat, idem illi objici possit, quod
+Elias populo1: _Quousque claudicabitis mox in hanc, mox in illam
+partem? Si Bahal rex est, hunc colite_ etc. Idem sacerdotibus Bahalem
+contentissima voce acclamantibus: _Altius_, inquit, _exclamandum est,
+quia Bahal vel sopore, vel rationibus domesticis implicatur._2 Pejus
+etiam si dubitent, Deus sit necne, quem interpellant, quoniam dubitatio
+in cultu divino semper impietatis opinionem affert. Quid enim ferat3
+Athesani4 theologi amuletum, quod adoraturus hostiam siligineam, quam
+dubitent consecrata sit necne, quod manibus contrectat: Si Deus es,
+inquit, adoro te, sin minus, non adoro.
+
+1. 1 (3) Regum 18, 21. 2. 1 (3) Regum 18, 28. 3. Alibi: _Quid referat_.
+4. Alius: _Astesani_.
+
+SENAMUS: Omnes homines, quantum quidem opinor, Deum deorum omnium
+parentem agnoscunt, ac tametsi plerique communicatis honoribus
+creaturas cum creatori copulant, principem tamen confitentur, quem
+Porphyrius et Plato1 τῶν θεῶν πατέρα καὶ παντοκράτορα vocant, quem
+Octavius, 354 Salomo, Toralba, unice caeteris omniis repudiatis,
+colendum proponunt, Fridericus et Curtius caetera quidem omnia
+assentiuntur, hoc tamen differunt, quod Deum illum naturae parentem
+vel, quod idem, filium ejus coëssentialem, coaeternum carnem humanam in
+utero virginis induisse contendunt ac pro generis humani salute mortem
+pertulisse; in caeteris prope consentiunt, excepta coena, confessione
+et statuis; Coronaeus2, ut religiosissimus est, ne latum quidem unguem
+ab ecclesiae Romanae caerimoniis putat esse discedendum. Ego vero, ne
+usquam offendam, omnes omnium religiones probare malo, quam eam, quae
+fortassis vera est, excludere.
+
+1. περὶ ἀποχῆς τῶν ἐμψυχῶν. 2. Alius addit: _vero_.
+
+SALOMO: Mallem ego, Sename, calidus esses aut frigidus, quam in
+religione tepidus. Quanquam quî fieri potest, omnium religiones simul
+tueri, i.e. confiteri aut credere Christum Deum esse et negare Deum
+esse, morte affectum et supplicio ereptum, panem Deum fieri et non
+fieri, quae per naturam simul stare non possunt.
+
+SENAMUS: Ego nec assentiri leviter nec temere negare volo, quae inter
+theologos dubia disputatione contravertuntur, sed Pauli1 sententiam
+sequi praestabilius duco: _Factus sum_, inquit, _Judaeis Judaeus,
+Ethnicis Ethnicus et iis qui lege vacant, quasi legis expers essem.
+Omnibus omnia factus sum, ut omnes lucri facerem._ Itaque gratissima
+mihi visa est Hierosolymitanorum civium concordia, ubi tamen sunt octo
+christianae sectae, Latini, Graeci, Jacobitae, Armenii, Gregoriani,
+Coptitae, Abyssini, Nestoriani, exin Judaei, Muhammedistae, et sua
+cujusque sectae templa, in quibus sacra seorsim fiunt, ritibus ac
+caerimoniis distincta, quae tamen publicam tranquillitatem summa
+consensione colunt. Ego vero Christianorum et Ismaëlitarum et
+Judaeorum, ubicunque licet, atque etiam Lutheranorum et Zwinglianorum
+templa subeo, ne cuiquam quasi atheus offensionem praebeam aut quietum
+reipublicae statum videar conturbare. Deorum tamen principi optimo
+maximo omnia fero accepta. Quid igitur vetat, quo minus communem
+naturae totius auctorem et parentem precibus communibus flectamus, ut
+nos omnes in verae religionis cognitionem perducat.
+
+1. 1 Corinth. 9, 20 sq.
+
+SALOMO: Ferendum quidem illud, ut pro singulis rota omnes et singuli
+concipiant, sed omnes simul in tanta religionum varietate, salva
+cujusque pietate, stare non possunt. At ne Moses quidem ferre potuit1,
+ut populus in Aegypto sacra faceret, cum id Pharao permitteret: _Non
+est_, inquit, _consentaneum, ut abominationem Aegyptiorum sacrificemus
+Deo nostro; sin coram id fieret, lapidibus obrueremur._ Ac propterea
+majores nostri non sine ingenti mercede a principibus extorserunt, jam
+inde ab ultima memoria, ut in sacellis ac templis seorsim sacra
+faciamus. Ob id enim et aurum coronarium Romanis pontificibus et
+imperatricibus 355 dependere consuevimus ac Zonarum jura imperatoribus
+Germanis. Nam cum in insula Delo sacra facere majorum nostrorum colonia
+prohiberetur ab incolis, quod Apollini et Dianae insula sacra
+videretur2, Caesareus dictator rescripsit: Non mihi placet, inquit,
+decretum, quo Judaeos amicos nostros sacris patriis uti prohibetis, aut
+in sacra pecuniam conferre, cum id ne Romae quidem facere prohibeantur.
+In eandem sententiam exstat Dolabellae proconsulis ad Ephesios
+epistola, ne Judaeos sacra facere in oppidis ac civitatibus Asiae
+prohibeantur. Nihilominus tamen sacris saepe disturbati sumus ac
+furentis plebis injuria violati.
+
+1. Exod. 8, 26. 2. Josephus lib. 14, c. 17. Philo de legat ad
+Caligulam.
+
+CURTIUS: Res omnium difficillima mihi semper visa est, in eadem
+civitate religionum inter se discrepantium auctoritatem publicam tueri.
+Sed fere plebs in eo genere dominatum sibi vindicare consuevit, cui
+obsistere ne principibus quidem tutum est. Cum enim Phocas1 imperator2
+Graecorum statuas dejici jussisset, ab ipsa fece plebis in Sophiae
+templo mactatus est. Privata autem sacrificia exercere periculosius
+est, quam publica, propter occultas civium conjurationes, quae tandem
+aliquando in reipublicae perniciem erumpunt. Ob id enim Trajanus Plinio
+Asiae proconsuli rescripsit3, ut nocturnos Christianorum conventus
+prohiberet. Quod cum magistratus Monasterii4 civitatis Anabaptistarum
+sectariis permisisset, paulatim ita creverunt, ut imperium urbis
+invaderent. Est etiam in privatis ac potissimum in nocturnis sacris,
+ubi conveniunt viri et foeminae, maxima suspicio lenociniorum.5 Quae
+cum in sacris Bacchanalium Romae comperta fuissent, et stupri
+libidinesque utrius sexus effusae et caedes permistae perpetuo decreto
+in tota Italia vetita fuere. Quam suspicionis infamiam Christiani, qui
+sacra nocturna metu magistratuum procurabant, cum maxime vellent
+effugere, tamen nunquam potuere, ut ex apologeticis planum fit6.
+
+1. Alius: _Thomas_. 2. Deest in uno codice. 3. Plinii Epp. 10, 96 sq.
+Cal. 97 sq. 4. Alius: _Munsterae_. 5. Alius: _lenociniorum frequentia_.
+6. Tertullianus in apologet. Athenagoras in apol. Justinus Martyr in
+apol. Origenes contra Celsum.
+
+SENAMUS: Si omnibus id persuaderi posset, quod Ismaëlitis, quod mihi,
+quod Octavio, scilicet omnia omnium vota, quae a pura mente
+proficiscuntur, Deo grata vel certe non ingrata esse, ubique terrarum
+eadem concordia vivi posset, qua vivitur sub imperatore Turcarum vel
+Persarum.
+
+CORONAEUS: Principes hujus civitatis peregrina quidem Judaeorum et
+Graecorum sacra fieri publica patiuntur, non tamen caeteris sunt eadem
+privilegia tributa, sed tamen uti libertate cuique licet, dum nihil de
+tranquillitate civitatis statu detrahatur, nemo sacris adesse cogitur
+aut prohibetur.
+
+OCTAVIUS: Sapienter istud quidem, ut omnia hujus civitatis instituta,
+quibus in optimatum statu diutissime floruit ac florebit, in quo
+civitatis genere nulla pestis perniciosior exoriri potest, quam
+discordiae civium inter ipsos.
+
+356 CORONAEUS: Utilitati tamen publicae pietas anteferri debet ac de
+religione inquiri, nolentes etiam ad sacra publica cogi, ut
+sanctissimis ecclesiae Romanae decretis cavetur1. Huc enim pertinet
+illud: _Compelle eos intrare._2
+
+1. C. urgente: de haereticis. 2. Luc. 14, 23.
+
+OCTAVIUS: Illic agitur, opinor, de vocatis ad nuptias, quos, si adesse
+nollent, valde ineptum minimeque decorum videretur fustibus aut
+subjecta poena capitali cogere velle, si quidem voce ἀναγκάζειν
+interpretamur τὸ βιάζεσθαι.
+
+CURTIUS: In eam sententiam Tertullianus1 ita scripsit: Non est
+religionis cogere, quae sponte suscipi debet, non vi. Et quidem
+concilio Nicaeno, Constantinopolitano, Ephesino, Chalcedonensi
+sanctissime ita decretum est, haereticos non armis esse, sed doctrina
+expugnandos, nec zizania ante messen convellenda. Idem video placuisse
+Augustino2, Hieronymo3, Bernhardo4. Deus, inquit Hilarius, non eget
+obsequio necessario, nec requirit coactam confessionem, non nisi
+volentem recipit. Simplicitate quaerendus est, confessione discendus,
+caritate amandus, timore venerandus, voluntate probitatis retinendus.
+At sacerdotes Deum timere vinculis coguntur, poenis jubentur,
+carceribus continentur, virgines nudantur ad poenam, sacrata Deo
+corpora ad fructum spectaculi et quaestionis aptantur. Haec ille. Atque
+ob id Priscilliani haereseos damnati sunt, quod haereticos poenis
+cruciandos esse arbitrarentur.
+
+1. Ad Scapulam. 2. L. 4. confess. c. 19. l. 6 c. 2 de civ. Dei. l. 1.
+contra Manich. c. 1. Contra Pelag. l. 2, c. 22. 3. C. 14 M. et l. 3.
+contra Pelag. 4. Serm. 64 in canticum.
+
+SALOMO: Jubet quidem lex divina1, masculos omnes singulis annis coram
+Deo se sistere, solennium festorum diebus, nec muneribus vacuos venire,
+neminem tamen cogi voluit. Quae enim contumelia gravior in Deum
+cogitari potest, quam ad illius obsequium quenquam cogere velle, cum
+nemo satis alacri mente ad eum amplexandum accedere possit. Nefas est,
+Deum ab invitis et nolentibus coli, si quis nostrae gentis, deserto Dei
+cultu, Deum peregrinum, peregrina sacra sibi quaerat, lapidibus obrui,
+civitas vero solo exaequari jubetur. Eadem poena sequitur eos, qui
+summo pontifici imperanti non acquieverunt. Atque eo pertinet foedus
+illud, quod Asa2 rex cum tribubus Juda et Benjamin percussit, quo caput
+ejus, qui Deum aeternum deseruisset, sacratum3 est, sed eo foedere
+nihil de peregrinis cavetur. Ac tametsi populus Israel jussus est, cum
+in regionem sibi promissam venisset, populos exscindere, templa, locos,
+altaria funditus evertere, non tamen finitimos populos religionem
+mutare coëgerunt. Nam cum David Ammonitas, Moabitas, Idumaeos sub
+imperium suum subjunxisset4 ac vectigales fecisset, suis tamen
+religionibus ac sacris uti passus est. Atque illud est, opinor, quod
+Julianus5 in libro, quem adversus Galilaeos scripsit, innuere videtur,
+357 cum legibus Mosis cautum fuisse putat, ne aliarum gentium templa ac
+delubra exscinderentur.
+
+1. Deuter. 16, 16. 2. 2 Par. 15, 3 sq. 3. Alius: _damnatum_. 4. Alius:
+_subegisset_. 5. Apud Cyrillum in librum Juliani.
+
+CURTIUS: Haec quaestio, an quisquam suam religionem ejurare cogendus
+esset1, magnis contentionibus agitata fuit in senatu Lusitanorum,
+Emanuele rege. Cum enim Ferdinandus,2 Castiliae rex, Judaeos omnes
+finibus imperii sui exegisset, pars in Galliam Narbonensem, unde postea
+a Francisco rege depulsi fuere, exceptis oppido paucis, qui
+proscriptionis metu religionem mutarunt vel simularunt, pars maxima in
+Lusitaniam concessit. Rex Emmanuel coacto concilio decerni jussit, an
+cogendi essent, christianam religionem profiteri. Tandem decretum est,
+cogendum esse neminem nec tamen ferendum esse, Judaeos sua religione
+uti, sed edicto cautum est, ut brevi finibus excederent, ni vel
+religionem ejurare vel durae servitutis jugum subire mallent. Quibus
+non erat exeundi potestas, propter navigiorum difficultatem vel
+inopiam, metu servitutis impendentis baptizari maluerunt. Sed cum
+haberetur concio Vlysipone urbe metropoli, plaga Christi crucifixi
+minio picta, cruore fluenti similis apparebat, adversa luce solis. Quod
+concionator cum prospiceret, clare vociferans: Advertite, inquit,
+Christi salvatoris vulnera, ut sanguine diffluunt. Plebs admirari et
+assentiri, quousque Judaeus quidam νεόφυτος, qui religionem christianam
+simulabat, clara voce plebem attonitam objurgans: Ecquid nos, ait,
+lignea isthaec mortui hominis imago movet? Qua voce audita concionator
+hominem ut perfidum ac detestabilem, totamque gentem acerrima oratione
+exsecratus, quod simulatione fucata Christianum se mentiretur. Quibus
+vocibus percita plebs ac furenti similis hominem fano detractum
+lapidavit, nec eo contenta per urbem Judaeos undique conquirens, tria3
+circiter millia trucidavit. Rex intellecta re graviter tulit, quod
+Judaeos ad suae religionis desertionem compulisset, ac seditiosorum
+capita una cum concionatore in crucem egit.
+
+1. Alius: _ejurare posset_. 2. Alius addit: _Arragoniae et_. 3. Deest
+in aliis codicibus.
+
+SALOMO: Nihil est, quod gravius feram, quam pietatem altissimis
+radicibus insitam irrideri, unde calamitosae civitatum conversiones
+atque eversiones oriuntur, quas infinitum est commemorare. Sed pauca de
+multis: Cum in urbe Hierosolyma Judaei solenni festo sacra facerent,
+quidam e militibus praesidianis terga in ipso templo nudavit ac
+foedissima verborum contumelia sacratissimos ritus conspurcavit. Hic a
+plebe ad supplicium raptus est, non tamen id prius fieri potuit, quam
+viginti circiter hominum millia necarentur.1 Sed plerique principes
+pietatis speciem impie obtendunt, ad innocentium opes diripiendas, ut
+Ludovicus Hungariae, Dagobertus et Philippus Augustus Francorum,
+Ferdinandus Arragonum reges, falsis criminationibus circumventos
+Judaeos proscripserunt, et ubi defuit materia calumniandi, vim apertam
+adhibuerunt, ut et Cracoviae Judaei omnes avorum memoria caesi 358
+sunt, praeter impuberes, qui religione christiana imbuti fuere,
+caesorum etiam domos incenderunt, quo incendio tota Cracovia
+deflagravit.
+
+1. Josephus de bello jud.
+
+Footnote reference missing in original: position at “necarentur” is
+conjectural.
+
+OCTAVIUS: At Ferdinandus rex Arragonum iniqua quadam pietate vel potius
+inexplebili pecuniarum aviditate, postquam Judaeos exegisset, et qui
+metu opum amittendarum baptizati fuerant, simulata religione
+spoliasset, Mauros Granatenses Arabicae1 religionis, Mahummedem ejurare
+coëgit. Non prius tamen id fieri potuit, quam ut Alsagnynum2 pontificem
+Maurum baptizari, carceribus ac tormentis diu cruciatum, compulisset,
+librorum etiam 5000, quos Ismaëlitae pro sacris habent, comburi jussit.
+Deinde mutata religione, quadruplatoribus oblata occasio est eos
+proscribendi, qui religionem christianam simulare dicebantur, quae
+omnia facta sunt Ximene Cardinale suadente, quem cum Toleti pontifex
+esset, monuisse decuerat concilii Toletani decreto cautum esse, ne quis
+invitus religionem Christianam profiteri cogeretur.
+
+1. Alius: _Hebraicae_. 2. Alius: _Alfagninum_.
+
+FRIDERICUS: Theodorici, Romanorum et Gothorum imperatoris, sententia
+digna est, quae litteris aureis pro foribus principum inscribatur. Cum
+enim a senatu Romano admoneretur, ut Arianos suppliciis ad fidem
+catholicam adigeret, ita rescripsit: religionem imperare non possumus,
+quia nemo cogi potest, ut credat invitus.
+
+CURTIUS: Praeclare ille quidem, melius etiam Jovianus imperator, qui
+edicto unionis proposito, quod Henoticon appellabat, Paganos,
+Christianos, Arianos, Manichaeos, Judaeos ac prope ducenta sectarum
+genera ad concordiam aggregans, oratores ad modestiam assidue
+cohortabatur, ne plebem seditiosis concionibus ac reipublicae statum
+perturbarent, sed ad pietatem, integritatem, caritatem mutuam
+invitarent.
+
+Quae cum omnibus probarentur, Coronaeus jussit me pueros arcessere,
+quibus obtulit canticum1: Ecce, quam bonum et quam jucundum, cohabitare
+fratres in unum, non diatonicis vulgaribus aut chromaticis, sed
+enharmonicis rationibus, diviniori quadam modulatione compositum, quo
+suavissime omnes delectati ac seipsos mutua caritate amplexati
+discesserunt. Deinceps mirabili concordia pietatem ac vitae
+integritatem communibus studiis ac convictu coluerunt, sed nullam
+postea de religionibus disputationem habuerunt, tametsi suam quisque
+religionem summa vitae sanctitate tueretur2.
+
+1. Psalm. 133 (132), 1. 2. Alius: _coleret_.
+
+Finis.
+
+359 Ad pag. 295 lin. 10 pertinet subsequens carmen graecum, quod ibi
+non nisi latine versum legitur.
+
+The transliteration is given in a separate block.
+
+Χριστὲ θεοῦ τέκνον, τέρεν ἄνθος, ἀένναε μίστα,
+Κόσμων ἀμφιδρόμων ἐποχούμενε κοίρανε νώτοις
+Αἰθερίοις, ἀλκῆς ἵνα σοι σθένος ἐστηρίκται,
+Πάντ᾽ ἐπιδερκομένῳ καὶ ἀκούοντ᾽ οὔασι καλοῖς.
+Σὴ γὰρ ὑπὲρ κόσμον τε καὶ οὐρανὸν ἀστεροέντα,
+Χριστ᾽, ὑπερεκτανύται πολλὴ αἰώνιος ἀλκή,
+Ἧι ὑπερηωρήσας ὀρίνων φωτὶ σεαυτὸν,
+Ἀενάοις ὀχετοῖσι τιθήνεις νοῦν ἀπέραντον,
+Ὅς ῥα κύεις τόδε πᾶν, τεχνώμενος ἄφθιτον ὕλην,
+Ἧς γένεσις δεδόκηται, ὄτι σφε τύποισιν ἐδήσας‧
+Ἔκ σου ἀπορρεύσαντ᾽ ἁγίων γεννήματ᾽ ἀνάκτων,
+Οἳ σε μὲν ἀμφίστασι, κρατίστ᾽, ἔκ σου γεγαῶτες
+Πεμπόμενοι τῇ καὶ τῇ ὑπ᾽ ἀγγελίησιν, ἕκαστα
+Πρεσβυγενεῖ διάγουσι νόῳ καὶ κάρτεϊ τῷ σῷ.
+Πρὸς δέ τι καὶ τρίτον ἄλλο γένος ποίησας ἀνάκτων,
+Οἳ σ᾽ ἄδουσι κατ᾽ ἦμαρ, ἀεὶ μνήσκοντες ἀοιδῆς,
+Ὅς θανάτῳ ζωὴν, βέλτιστε, βροτοῖσιν ἔδωκας.
+
+Christe theou teknon, teren anthos, aennae mista,
+Kosmôn amphidromôn epochoumene koirane nôtois
+Aitheriois, alkês hina soi sthenos estêriktai,
+Pant’ epiderkomenô kai akouont’ ouasi kalois.
+Sê gar huper kosmon te kai ouranon asteroenta,
+Christ’, huperektanutai pollê aiônios alkê,
+Hê huperêôrêsas orinôn phôti seauton,
+Aenaois ochetoisi tithêneis noun aperanton,
+Hos rha kueis tode pan, technômenos aphthiton hulên,
+Hês genesis dedokêtai, hoti sphe tupoisin edêsas;
+Ek sou aporrheusant’ hagiôn gennêmat’ anaktôn,
+Hoi se men amphistasi, kratist’, ek sou gegaôtes
+Pempomenoi tê kai tê hup’ angeliêsin, hekasta
+Presbugenei diagousi noô kai karteï tô sô.
+Pros de ti kai triton allo genos poiêsas anaktôn,
+Hoi s’ adousi kat’ êmar, aei mnêskontes aoidês,
+Hos thanatô zôên, beltiste, brotoisin edôkas.
+
+
+
+
+Notes on spelling and consistency:
+
+
+This is a 19th-century edition of a 16th-century text. Latin
+orthography follows modern conventions. The pairs i:j and u:v
+distinguish vowels and consonants; ligatures and diacritics—including æ
+and œ—are not used.
+
+The editor appears to have regularized the spelling. Any remaining
+variations were left unchanged in this e-text:
+
+The name FRIDERICUS sometimes appears as FREDERICUS.
+Similarly: “Muhammed” (and derivatives) / “Mahummed” / “Muhamed” /
+“Mahomed”
+“Ptolomaeus” / “Ptolemaus”
+“Origen” / “Origin” / “Oregin”
+
+The word “auctor” and its derivatives also appear as “autor”.
+Similarly: “mist-” / “mixt-”
+“Epicurae-” / “Epicure-”
+“imo” (the conjunction) / “immo”
+“praelium” / “proelium” and many other ae:oe pairs.
+
+Dieresis in words such as “Israël” and “coëgit” is used randomly.
+
+Greek accents have been left unchanged even where obviously wrong; only
+errors in spelling have been corrected. In Hebrew, only errors
+involving consonants have been noted. Impossible or unpronounceable
+vowel signs attached to the Name יהוה are as in the original. Quotation
+marks in the printed text follow the German „high-low“ pattern.
+
+Citation format is as in the original. For example (adjoining pair from
+Book V):
+
+2. Origenes l. 3 contra Celsum.
+3. Orig. c. Celsum. Lib. III.
+Homeric citations vary between Roman numerals and Greek letters, so “X”
+may mean either 10 (X) or 22 (Χ).
+
+
+
+
+End of the Project Gutenberg EBook of Colloquium heptaplomeres de rerum sublimium arcanis abditis, by Jean Bodin
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK COLLOQUIUM HEPTAPLOMERES ***
+
+***** This file should be named 17859-0.txt or 17859-0.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        http://www.gutenberg.org/1/7/8/5/17859/
+
+Produced by Louise Hope, Carlo Traverso and the Online
+Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This
+file was produced from images generously made available
+by the Bibliothèque nationale de France (BnF/Gallica) at
+http://gallica.bnf.fr)
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions will
+be renamed.
+
+Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
+law means that no one owns a United States copyright in these works,
+so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United
+States without permission and without paying copyright
+royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
+of this license, apply to copying and distributing Project
+Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm
+concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
+and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive
+specific permission. If you do not charge anything for copies of this
+eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook
+for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports,
+performances and research. They may be modified and printed and given
+away--you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks
+not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the
+trademark license, especially commercial redistribution.
+
+START: FULL LICENSE
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full
+Project Gutenberg-tm License available with this file or online at
+www.gutenberg.org/license.
+
+Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project
+Gutenberg-tm electronic works
+
+1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or
+destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your
+possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
+Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound
+by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the
+person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph
+1.E.8.
+
+1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement. See
+paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this
+agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm
+electronic works. See paragraph 1.E below.
+
+1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the
+Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
+of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual
+works in the collection are in the public domain in the United
+States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
+United States and you are located in the United States, we do not
+claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
+displaying or creating derivative works based on the work as long as
+all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
+that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting
+free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm
+works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
+Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily
+comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
+same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when
+you share it without charge with others.
+
+1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
+in a constant state of change. If you are outside the United States,
+check the laws of your country in addition to the terms of this
+agreement before downloading, copying, displaying, performing,
+distributing or creating derivative works based on this work or any
+other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no
+representations concerning the copyright status of any work in any
+country outside the United States.
+
+1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
+immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear
+prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work
+on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the
+phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed,
+performed, viewed, copied or distributed:
+
+  This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and
+  most other parts of the world at no cost and with almost no
+  restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it
+  under the terms of the Project Gutenberg License included with this
+  eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the
+  United States, you'll have to check the laws of the country where you
+  are located before using this ebook.
+
+1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is
+derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
+contain a notice indicating that it is posted with permission of the
+copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
+the United States without paying any fees or charges. If you are
+redistributing or providing access to a work with the phrase "Project
+Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply
+either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
+obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm
+trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
+additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
+will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works
+posted with the permission of the copyright holder found at the
+beginning of this work.
+
+1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
+any word processing or hypertext form. However, if you provide access
+to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format
+other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official
+version posted on the official Project Gutenberg-tm web site
+(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
+to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
+of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain
+Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the
+full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works
+provided that
+
+* You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+  the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+  you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
+  to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has
+  agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
+  Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
+  within 60 days following each date on which you prepare (or are
+  legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
+  payments should be clearly marked as such and sent to the Project
+  Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
+  Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg
+  Literary Archive Foundation."
+
+* You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+  you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+  does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+  License. You must require such a user to return or destroy all
+  copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
+  all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm
+  works.
+
+* You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
+  any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+  electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
+  receipt of the work.
+
+* You comply with all other terms of this agreement for free
+  distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
+Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than
+are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
+from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and The
+Project Gutenberg Trademark LLC, the owner of the Project Gutenberg-tm
+trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
+Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm
+electronic works, and the medium on which they may be stored, may
+contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
+or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
+intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
+other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
+cannot be read by your equipment.
+
+1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from. If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium
+with your written explanation. The person or entity that provided you
+with the defective work may elect to provide a replacement copy in
+lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
+or entity providing it to you may choose to give you a second
+opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
+the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
+without further opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO
+OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
+LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of
+damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
+violates the law of the state applicable to this agreement, the
+agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
+limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
+unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
+remaining provisions.
+
+1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in
+accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
+production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm
+electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
+including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
+the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
+or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or
+additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any
+Defect you cause.
+
+Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of
+computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
+exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
+from people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future
+generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
+Sections 3 and 4 and the Foundation information page at
+www.gutenberg.org
+
+
+
+Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
+U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is in Fairbanks, Alaska, with the
+mailing address: PO Box 750175, Fairbanks, AK 99775, but its
+volunteers and employees are scattered throughout numerous
+locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt
+Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to
+date contact information can be found at the Foundation's web site and
+official page at www.gutenberg.org/contact
+
+For additional contact information:
+
+    Dr. Gregory B. Newby
+    Chief Executive and Director
+    gbnewby@pglaf.org
+
+Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment. Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements. We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
+DONATIONS or determine the status of compliance for any particular
+state visit www.gutenberg.org/donate
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
+ways including checks, online payments and credit card donations. To
+donate, please visit: www.gutenberg.org/donate
+
+Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works.
+
+Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
+Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be
+freely shared with anyone. For forty years, he produced and
+distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of
+volunteer support.
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
+the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
+necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
+edition.
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search
+facility: www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
+
+