diff options
| -rw-r--r-- | .gitattributes | 3 | ||||
| -rw-r--r-- | 19306-8.txt | 4739 | ||||
| -rw-r--r-- | 19306-8.zip | bin | 0 -> 107679 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h.zip | bin | 0 -> 2931309 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/19306-h.htm | 4202 | ||||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/initial-w.gif | bin | 0 -> 3000 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-305.jpg | bin | 0 -> 95396 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-308.jpg | bin | 0 -> 93696 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-309.jpg | bin | 0 -> 79573 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-312.jpg | bin | 0 -> 67147 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-313.jpg | bin | 0 -> 78897 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-316.jpg | bin | 0 -> 128105 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-317-1.jpg | bin | 0 -> 104399 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-317-2.jpg | bin | 0 -> 108984 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-320.jpg | bin | 0 -> 113094 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-337.jpg | bin | 0 -> 101753 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-340.jpg | bin | 0 -> 105269 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-341.jpg | bin | 0 -> 101293 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-344.jpg | bin | 0 -> 74973 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-345-1.jpg | bin | 0 -> 53667 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-345-2.jpg | bin | 0 -> 32744 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-348.jpg | bin | 0 -> 114464 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-349.jpg | bin | 0 -> 100004 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1907-352.jpg | bin | 0 -> 66862 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-393-1.jpg | bin | 0 -> 79314 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-393-2.jpg | bin | 0 -> 27692 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-396.jpg | bin | 0 -> 110725 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-397.jpg | bin | 0 -> 108167 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-400.jpg | bin | 0 -> 65095 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-401.jpg | bin | 0 -> 115306 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-404.jpg | bin | 0 -> 67367 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-405.jpg | bin | 0 -> 108288 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-408.jpg | bin | 0 -> 77109 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-409-1.jpg | bin | 0 -> 68484 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-409-2.jpg | bin | 0 -> 27204 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-412.jpg | bin | 0 -> 71768 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-413-1.jpg | bin | 0 -> 64212 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-413-2.jpg | bin | 0 -> 90845 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 19306-h/images/p1908-416.jpg | bin | 0 -> 112564 bytes | |||
| -rw-r--r-- | LICENSE.txt | 11 | ||||
| -rw-r--r-- | README.md | 2 |
41 files changed, 8957 insertions, 0 deletions
diff --git a/.gitattributes b/.gitattributes new file mode 100644 index 0000000..6833f05 --- /dev/null +++ b/.gitattributes @@ -0,0 +1,3 @@ +* text=auto +*.txt text +*.md text diff --git a/19306-8.txt b/19306-8.txt new file mode 100644 index 0000000..6f3498e --- /dev/null +++ b/19306-8.txt @@ -0,0 +1,4739 @@ +The Project Gutenberg EBook of Wat er te zien valt in Armenië, by Noël Dolens + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + + +Title: Wat er te zien valt in Armenië + De Aarde en haar Volken, 1907-1908 + +Author: Noël Dolens + +Release Date: September 17, 2006 [EBook #19306] + +Language: Dutch + +Character set encoding: ISO-8859-1 + +*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK WAT ER TE ZIEN VALT IN ARMENIË *** + + + + +Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed +Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ + + + + + + + + + + + WAT ER TE ZIEN VALT IN ARMENIË + + Naar het Fransch van Noël Dolens. + + + +Waar wonen de Armeniërs? + +Men zou allicht denken, dat zij in Armenië verblijf hielden. + +Doch dit is een schromelijke dwaling, waarvan men helaas te laat +is genezen, toen voor kort nog de onmogelijkheid is gebleken, +om de Armeniërs tot een onafhankelijk volk te vormen, of zelfs +hun een afzonderlijke regeering te schenken. Wat zouden de talrijke +Mohammedanen, waartusschen de weinige Armeniërs, die getrouw bleven aan +hun eigenlijken geboortegrond, bijna verloren gaan, er wel van zeggen, +indien men hen dwong, zich naar de luimen hunner naburen te schikken, +'t zij in het rijk van den Sultan, of dat van den Czar? + +Zoowel de aanmatigende en hebzuchtige aard der feitelijke heerschers, +als de wraakzuchtige en onverdraagzame gezindheid der onderdrukten +verhinderen ons, de minste hoop te koesteren, dat beide partijen +zich verstandig zouden gedragen, in geval men poogde verandering +te brengen in de bestaande toestanden. Het zou al veel zijn, indien +daarin eenige verbetering werd gebracht. + +Het is daarom nog volstrekt niet noodig, de Turken als kannibalen +te beschouwen, of de Armeniërs als onhandelbare oproerlingen, of +gewetenlooze bedriegers. Op dit punt heerschen vele volkomen onjuiste +en ongegronde meeningen, welke in de volgende bladzijden, ook zonder +dat wij ze opzettelijk bestrijden, allicht zullen worden toegelicht +en uit den weg geruimd. + +De Turken en Kurden buiten beschouwing gelaten, die trouwens zoo kwaad +niet zijn, zoolang men ze niet tot woede prikkelt, of hun hebzucht +gaande maakt, verdienen in elk geval de Armeniërs onze belangstelling +en sympathie, al zijn wij verplicht, ook met hun gebreken rekening te +houden. Wat hen in 't bijzonder kenmerkt, is hun merkwaardige gave van +assimilatie. Een volk, dat zich zoo gemakkelijk onze gebruiken eigen +maakt, zal allicht op den duur ook onze denkbeelden overnemen en zich +in elk opzicht gedragen op een wijze, die strookt met onze opvattingen. + +Vooral moeten zij de noodzakelijkheid leeren erkennen, om met de +heerschende macht op een goeden voet te blijven. + +Dit wordt hun, in Anatolië bij voorbeeld, al zeer gemakkelijk +gemaakt. De vreemdelingen, die met de twee laatste valis (gouverneurs) +van het vilayet Erzeroem in aanraking zijn gekomen, kunnen voor deze +waardigheidsbekleders niet anders dan groote achting en sympathie +gevoelen. De eerste, Réouf Pacha, die thans naar Tripoli in Barbarije +is verplaatst, was wel is waar een Turk van den ouden stempel, +en dus den Christenen onverbiddelijk vijandig gezind, maar met dat +al strikt rechtvaardig; een eerlijk man, die veel belang stelde in +onzen vooruitgang, zeer gemakkelijk en vloeiend Fransch sprak en +steeds het grootste vertrouwen inboezemde door zijn oprechtheid. Op +dezelfde eigenschappen mag zijn opvolger bogen, Nazim Bey, wiens beide +oudste zonen, evenals hun vader, op elken bezoeker den gunstigsten +indruk maken. Zij zijn het type van den verlichten Turk, die genoeg +ontwikkeld is, om te weten, dat de Christenen geen honden zijn, en +hun gaarne recht laten wedervaren, zelfs waar dit recht niet alleen +op mohammedaansche instellingen, maar op algemeene menschelijkheid +is gegrond. + +Nazim Bey wordt niet alleen hoog geacht wegens de tactvolle wijze, +waarop hij met vaste hand de Armeniërs beschermt en het fanatisme tegen +gaat, dat de dweepzieke mollahs onder de mohammedaansche bevolking +trachten aan te wakkeren, maar evenzeer wegens de verbeteringen, +die hij in de provincie heeft aangebracht ten voordeele van de +volksgezondheid en ter bevordering van het handelsverkeer. Dank zij +zijn bemoeiingen breidt de stad zich zeer uit en worden overal wegen +aangelegd. Men moet echter toegeven, dat deze uitstekende mannen, al +kunnen zij als slagend voorbeeld dienen, om te bewijzen, dat ook de +Turken in staat zijn hun macht op de meest gewettigde en loffelijke +wijze te handhaven, toch uitzonderingen zijn. + +Wie weet, hoe Chakir Pacha en zijn gehoorzame volgeling Hassib Bey, +in 1895 uit Konstantinopel gezonden om de onlusten in Armenië te +onderdrukken, zich kweten van die taak, kan licht begrijpen, hoe +hun komst voldoende was, om den smeulenden haat te doen losbarsten, +die het volk tot de verschrikkelijkste uitingen dreef. + +De bedrijvers dier gruwelen hadden licht kunnen voorzien, dat de +Armeniërs, gering in aantal en weinig zeker van hun zaak, zoowel +door het onvoorbereide van den opstand, die niet algemeen was, als +door gemis aan vaste organisatie, hun geen vrees hadden behoeven in +te boezemen, en gemakkelijk te onderwerpen waren geweest door eenig +vertoon van militaire macht, en een gematigd optreden der politie. Want +wat zou een volk vermogen, dat nergens de meerderheid vormt? De Turken +hadden geen gevaar behoeven te duchten, en de Europeanen hadden +geen reden tot de onderstelling, dat zich een nieuw organisme kon +ontwikkelen uit den schoot der armenische bevolking. Men zal zich +hiervan het best kunnen overtuigen, door het nagaan van een hier +volgend statistisch overzicht door den schrijver dezer bladzijden, +volgens betrekkelijk zekere gegevens, opgesteld. + +Het is echter zeer moeilijk, dergelijke gegevens in Turkije te +verzamelen. De Armeniërs hebben getracht, hun aantal grooter voor te +stellen dan het was, toen hun belang dit medebracht, en hun Katholikos, +Monseigneur Khrimeian, heeft zelfs het congres van Berlijn op dit +punt bedrogen. Later echter zijn zij weder van taktiek veranderd, +en thans is het hun bedoeling, minder talrijk te schijnen, dan zij +zijn, om zoodoende de belasting te ontduiken, die hun door de turksche +regeering is opgelegd, na hun vrijstelling van den militairen dienst. + +Nu eens willen de Turken van hun kant hun aantal overdrijven, dan +weder doen zij juist het tegendeel, al naar hun wisselende belangen +dat medebrengen, zoodat onze opgaven ten slotte gegrond zijn op de +inlichtingen van onpartijdige en wel onderrichte Armeniërs. Men ziet +daaruit, dat het armenische volk over de geheele wereld is verspreid, +en dat men, om de Armeniërs als volk te leeren kennen, behalve de +eigenlijke Armeniërs, ook nog zou moeten bestudeeren Turken en Kurden, +Circassiërs en Kezilbachen, Yezids en Nestorianen, Assyriërs, Grieken, +Georgiërs en Laziërs. + +Om het gewicht van zulk een statistiek goed te beseffen, doet men +wel, zich rekenschap te geven van enkele bijzonderheden, waaruit ten +duidelijkste blijkt, hoe onmogelijk het is, Armenië te vergelijken +bij eenigen anderen staat, die van het turksche rijk is afgescheiden. + +Het volk dat de "armenische kwestie" in het aanzijn heeft geroepen, +is verspreid over een reusachtig grondgebied, tusschen den Balkan, den +Kaukasus, en Mesopotamië. En het aantal, dat in hun oorspronkelijk +vaderland is gebleven, bedraagt nauwelijks anderhalf millioen, +terwijl ook deze omringd zijn door, en vermengd met tallooze andere +volksstammen. Hoe zou het zelfs hun dan mogelijk zijn, een zelfstandig +volk te vormen, daargelaten nog, dat hiervan voor de buiten het +eigenlijke Armenië wonenden volstrekt geen sprake kan zijn? + + + Transkaukasië: + Erivan 509985, + Ielizavetpol 293632, + Tiflis 218841, + Bakoe 81615, + Alibi 128718. + Totaal 1232791 + + Europeesch Rusland 10000 + + Aziatisch Turkije (Het oude Armenië): + Sivas 170000, + Diarbekir 80000, + Erzeroem 135000, + Bitlis 132000, + Kharpoet 70000, + Van 81000, + Mohamm. bev. dezer 6 + vilayets met Kurden etc. 3500000. + Totaal 668000 + + Aziatisch Turkije (Niet armenische provincies): + Ismidt 50000, + Angora 94500, + Brousse 89000, + Trebizonde 47500, + Adana 98000, + Passim 8688, + Aleppo 38000. + Totaal 425688 + + Perzië: + Azerbedjan 28890, + Djoufla (Ispahan) 14110. + Totaal 43000 + + Europeesch Turkije en Balkanstaten: + Konstantinopel 180000, + Bulgarije, Roemenië + en Roemelië 18000, + Alibi 2000. + Totaal 200000 + + Het overige gedeelte van Europa: + Oostenrijk, Frankrijk, Duitschland, + Zwitserland, Engeland 3000 + + Uitgewekenen in Polen, Transsylvanië, + Italië 7500 + + Vereenigde Staten van Amerika 25000 + + Indië en Australië. (Bij benadering; + in wording zijnde kolonies) 1000 + + Totaal (bij benadering) 2615979 + + +Ziedaar de feiten,--en ongetwijfeld is het toe te schrijven aan +onbekendheid met deze noodzakelijke gegevens, wanneer eenige edelmoedig +gezinde hervormers plannen hebben willen verwezenlijken, die voor de +Armeniërs de noodlottigste gevolgen na zich sleepten. + +Niet minder belemmerend voor de vorming van een juist en onpartijdig +oordeel is de onzekerheid, waarin men tot nog toe verkeert, omtrent +de toestanden in Anatolië, Kurdistan, de streken rondom den Ararat, +en de verschillende stammen, die daar, 't zij in vrede, 't zij op +voet van oorlog, verblijf houden. In den strijd om de oppermacht in +Klein-Azië, zal dàt volk de meeste kans hebben op de overwinning, +dat het best de karaktertrekken der verschillende stammen heeft weten +te doorgronden, hun behoeften kent, en dus zal weten te bevredigen, +en vooral door het verschaffen van goed onderwijs het peil van hun +zedelijke en stoffelijke welvaart zal weten te verhoogen. + +Voor alles dienen wij ons nauwkeurig rekenschap te geven omtrent +de gesteldheid van het land, waar deze volken verblijf houden; het +klimaat, de ligging der bergen en den loop der rivieren, en den staat +der wegen en verkeersmiddelen. + +Het eigenlijke Armenië wordt gevormd door een zeer hoog gelegen +plateau. De hoofdstad, Erzeroem (60000 inwoners) ligt tegen den berg +gebouwd, tusschen een hoogte van 1920 en 2000 Meter. De Ararat is nog +300 M. hooger dan de Mont Blanc. Aan den voet der hooge bergtoppen +strekken zich groote vlakten uit, die door bergen zijn ingesloten, +en waartusschen slechts onderlinge verbinding bestaat door de passen +in deze bergketens, die dikwijls 3000 M. hoog zijn. De grootste +dezer vlakten, die van Mouch, strekt zich uit over een lengte van 40 +kilometer. Daar de bodem gedeeltelijk bestaat uit vulkanische asch en +aanslibbingen, zijn zij zeer vruchtbaar, en zouden een veel talrijker +bevolking levensonderhoud kunnen verschaffen. De bewoners, Armeniërs, +die in Turkije vermengd zijn met Turken en Kurden, in Rusland +met Georgiërs en Tscherkessen, en in het Zuiden met verschillende +mohammedaansche stammen, Turkomanen en Tartaren, zijn zeer bedreven in +besproeiing en veldarbeid, en weten uitstekend partij te treken van +de smalle stroompjes, die van de hoogten vloeien. Door deze vlakten +stroomen groote rivieren, benevens een aantal kleinere zijtakken, +die van nog meer belang zijn. Armenië is even rijk aan rivieren als +Frankrijk. In het Oosten zien wij de Araxe, die zich met den Koeros +vereenigt, kort voor deze zich uitstort in de Kaspische zee. De Araxe, +die langs de Noordzijde van het gebergte Ararat stroomt, vormt de grens +tusschen Armenië en Perzië. Het stroomgebied dezer rivier is uiterst +vruchtbaar en rijk bebouwd; het klimaat is er gematigd in de bergen, +en in de dalen warm. + +In het midden besproeit een tak van den Eufraat, (de Kara Soe of Zwart +water in het Turksch) de heerlijke vlakte van Erzeroem, eer zij zich +naar het Zuiden wendt, om zich met den anderen tak, de Moerad Soe, +te vereenigen en daarna den eigenlijken Eufraat te vormen, die met +zijn bijrivier, de Sultan Hoe, door de vruchtbare vlakte van Malatia +kronkelt, eer hij Zuidwaarts stroomt naar Mesopotamië. + +De Moerad Soe doorloopt de geheele Westelijke helft van Kurdistan +van het koude Noorden, tot het verschroeiende Kharpoet in het +Zuiden. Eveneens treffen wij in het Zuiden de twee stroomen aan, +die door hun samenvloeiing den Tiger vormen, terwijl een bijvloed van +deze rivier, de Bitlis Soe, door de stad van dien naam en de vlakte +van Sert stroomt. + +Het Noorden des lands is niet minder rijk aan stroomen. + +Drie rivieren kronkelen daar door vruchtbare vlakten, eer zij zich +uitstorten in de Zwarte Zee. De Tschorokh besproeit het dal van +Baïboert, neemt vervolgens den Tortoem Soe op en wendt zich dan naar +russisch Trans-kaukasië, om zich in de Zwarte Zee uit te storten. In +het Westen heeft de rijke landstreek Tokat haar vruchtbaarheid te +danken aan de Yechil-Irmak, die evenwijdig loopt met den grooten +Kezil-Irmak, waaraan de belangrijke stad Sivas ligt. + +De bergketens, die deze vlakten omringen, en de dikwijls zeer hooge +bergwanden, die ze scheiden, vangen een voldoende hoeveelheid regen en +sneeuw op, om in het voorjaar zich te bedekken met gras, dat voedsel +levert voor de kudden, en in de valleien, waarheen de stroomen vloeien, +die van hun toppen naar beneden dalen, grazige weiden te vormen, die, +als de winter niet te lang aanhoudt, tweemaal per jaar een rijken +hooioogst opleveren. Toch is een groot gedeelte van den bodem in +Armenië onvruchtbaar. Al groeit nog koren op een hoogte van 2500 M., +de plaatsen, die geschikt zijn om bebouwd te worden, zijn schaarsch +in aantal; het gras groeit alleen dáár, waar de rotsen langzaam zijn +vergruisd en in vruchtbare aarde overgegaan, doch zeer vele plaatsen +in deze bergketens zijn vulkanisch, en vertoonen niet anders dan +lava en granietvormingen. Daar de bosschen overal zijn verdwenen, +en men weken lang kan reizen zonder een boom te zien, heeft het +land een treurig en verlaten voorkomen. Niets is zoo droefgeestig, +als het gezicht van die kale hoogten, in eindelooze opeenvolging, +die doen denken aan de ruggen en de logge ledematen van reusachtige, +versteende, voorwereldlijke dieren. Wanneer de weg langs den voet dier +gebergten leidt, zooals bij Kop Dagh, op den weg naar Trebizonde, +ziet men niet anders dan steenachtige hellingen, zoo ver het oog +reikt, waarboven nog enkele besneeuwde toppen zich verheffen. Alleen +de middenloop der Kara Soe en die van den Tschorokh kenmerken zich +door meerdere schilderachtigheid. + +De vulkanen zijn hier bijzonder talrijk, zooals trouwens overal in +Klein-Azië. De Ararat was ook een vulkaan, waarvan de krater voor de +helft is ingestort. + +In het Zuiden liggen in een rij de Tendörek, die nog werkt, de Sipan +en de Nimroed, die zich verheffen boven het meer Van. De vorming +van hun kraters is zeer merkwaardig. Reusachtig groot, vormen zij een +volkomen cirkelvormige kom, zoo regelmatig, dat zij door menschenhanden +schijnt uitgehold, en waarin men op den bodem een heldere waterplas +ziet, in den vorm van een halve maan, naast een grasvlakte, waarop +de prachtigste bloemen groeien, die nergens anders in de omstreken +worden aangetroffen. + +Het is niet te verwonderen, dat deze ligging der armenische +hoogvlakten, die zoo streng zijn omcirkeld en afgesloten, heeft +medegewerkt tot de vorming van vele stilstaande wateren, die geen +afvoer vinden. Een aantal kleine meren strekt zich uit tusschen de +Zwarte en Kaspische en Middellandsche Zee. Het belangrijkste is dat +van Tortoem, dat bij zijn uitstorting in de rivier van dien naam +een waterval vormt, dien Elisée Reclus den schoonsten van Klein-Azië +noemt. Kleine binnenzeeën vormen het meer Goktscha in Rusland, dat van +Van in Turkije, en van Oermiah in Perzië. Het laatste grenst enkel +aan de Westzijde aan het grondgebied van het oude Armenië. Het meer +Goktscha is ook eerst in den laatsten tijd armenisch geworden. Het +meer Van is dat echter altijd geweest. Het is een zoutwaterplas, +en visch wordt er slechts gevonden in de buurt van de mondingen der +rivieren, die zich erin uitstorten, en waarvan het water, door een +zonderling verschijnsel, bovendrijft, aan de oppervlakte van het +brakke water van het meer. Men heeft opgemerkt, dat de hoogte van +den waterspiegel aan verandering onderhevig is, en rijst of daalt, +zonder dat men de oorzaak hiervan kan verklaren. + +Het wordt weinig bevaren; want de meeste reizigers zijn er niet op +gesteld, zich te wagen in de lompe zeilbooten, en trekken liever te +paard het meer om. Als de wind gunstig is, kan men het meer in een dag +oversteken; maar dikwijls gaat een week voorbij, zonder dat er een +koeltje aan de lucht is, terwijl somtijds heftige stormen opsteken, +waartegen de booten niet bestand zijn. + +'t Is het best, den noordelijken weg naar Van te kiezen. + +Daar ziet men voor het eerst na het liefelijk gelegen vilayet +Trebizonde weer een plekje groen. De geheele streek, en de bergen +in den omtrek, zijn kaal en woest; maar de tuinen, die de oude stad +Van omringen, en waarheen zich elken dag de bewoners begeven om hun +groenten en vruchten te kweeken, zijn verrukkelijk gelegen, in de +schaduw hunner vruchtboomen, en Turken en Armeniërs arbeiden daar +samen in broederlijke eendracht. Hier bevindt men zich dan ook in een +gematigde luchtstreek, die naar het Zuiden bijna tropisch warm wordt, +doch in het Westen en Noorden grenst deze streek aan de hoogvlakte, +waar een continentaal klimaat heerscht. + +Land- en tuinbouw zouden hier nog veel grootere resultaten +leveren, als zij, die ze beoefenen, meer vooruitstrevend waren +gezind. Waarschijnlijk is deze streek vroeger bedekt geweest +met bosschen; maar rondom het meer Van zijn deze thans geheel +verdwenen. In Kurdistan ziet men echter nog prachtige alleenstaande +noteboomen. Keghi, op de hellingen van den Dersim gelegen, is de +boschrijkste plek van Armenië; maar in de meer naar het Zuiden +gelegen zeer vruchtbare streken van Malatia, Kharpoet, en Diarbekir +zijn slechts enkele tuinen, waarin moerbeziën en wingert groeien. In +het Westen treft men in het vilayet Sivas, vooral naar de zijde van +Tokat, uitgestrekte bosschen aan. In de dalen van den Tschorokh en +den Tortoem zijn de bosschen te hoog gelegen, om geveld te kunnen +worden, daar de ossen die steile hoogten niet kunnen beklimmen. Ook de +hellingen van Azort en Narimân ten Oosten van Tortoem, op de russische +grens, blijven dichtbegroeid, omdat men niet over de noodige middelen +beschikt, om het hout te kappen. Op de hoogvlakte zelf zijn alleen +in de omstreken van Erzindjan nog bosschen te vinden. Hier heeft men +dan ook niet zooveel brandhout noodig, daar deze streek door klimaat +en vruchtbaarheid nog als tot de gematigde luchtstreek behoorende kan +beschouwd worden. Maar overal, waar het klimaat het verbruik van groote +hoeveelheden brandstoffen noodzakelijk maakt, is geen hout meer te +vinden. Het moet van veraf gelegen plaatsen worden aangevoerd, en is +daardoor zeer kostbaar. Tot de dunste eikenstammetjes worden met wortel +en al uitgegraven, en zoodoende breidt deze verwoesting zich over een +steeds toenemende oppervlakte uit. Deze onnadenkende handelwijze, die +zulke nadeelige gevolgen na zich sleept, en niet eens gerechtvaardigd +is, daar overal kolen worden gevonden, vloeit voort uit de zeer hevige +koude, die op de hooger gelegen plaatsen heerscht gedurende meer dan +zes maanden in het jaar. De bewoners loopen daar voortdurend gevaar, +van koude om te komen. In 1903 daalde de thermometer te Erzeroem tot +39° onder nul en 's winters heeft men daar dikwijls weken en maanden +achtereen een temperatuur van 15°-25° onder nul. Zelfs in de gematigde +luchtstreek doet zich de onmiddellijke nabijheid van dat continentaal +klimaat gevoelen, al naar de hoogte, waarop de verschillende plaatsen +zijn gelegen. Zoo ligt bijvoorbeeld te Bitlis de sneeuw op de bergen, +in de stad, en de vallei dikwijls vijf meter hoog; maar de koude is +er toch veel minder hevig en de winter minder lang, dan in het midden +van het land. De streek tusschen Baïazid en Sivas zou men een tweede +Siberië kunnen noemen. Het reizen te paard is er uiterst moeilijk, +en als men er door een sneeuwstorm wordt overvallen, gaat men een +wissen dood tegemoet. Toch is hier een weg gebaand, waarlangs de +gemakkelijk glijdende sleden geregeld het verkeer onderhouden, +terwijl tusschen Mouch en Bitlis de sneeuw zoo hoog ligt, dat hier +slechts kleine sleden, door één man getrokken, in gebruik zijn; +paarden zouden daar wegzinken. Dat klimaat is een ramp van Armenië, +en het zou slechts kunnen worden bestreden met alle hulpmiddelen, +die der beschaving ten dienste staan. + +Gedurende de grootste helft van het jaar zijn de boeren zonder +werk en genieten hun _kief_ (zalige rust, afgewisseld door ruzie +en vechtpartijen) in het hoekje van den haard, verzameld rondom den +_tonir_ (een in den grond gemetseld en oven) onder een wijde schouw, +waarin tesek wordt gebrand, als men geen hout heeft. Tesek zijn koeken +van gedroogde koemest. Het verzamelen hiervan maakt de voornaamste +bezigheid van stad- en landbewoners uit, zoodat er slechts een geringe +hoeveelheid overblijft, om het land te bemesten. Op die lange koude +volgt, nadat gelukkig door het smelten der sneeuw de bodem week is +geworden, bijna zonder voorjaar, de korte gloeiende zomer. De herfst is +er echter zacht en droog, en duurt dikwijls tot het laatst van October. + +Het leven op de hoogvlakten van Armenië is dus ver van aangenaam, +hoewel de lucht er gezond is, en zóó helder, dat men bij onbewolkten +hemel duidelijk een vijftiental dorpen onderscheidt, die op tien of +vijftien kilometer afstand liggen. Een ander verschijnsel, dat het +leven hier bemoeilijkt, zijn de herhaalde aardbevingen. In 1901 hebben +verschrikkelijke schokken plaats gehad, waarbij de ellendig gebouwde +huizen van de turksche wijk te Erzeroem instortten en omstreeks twintig +menschen werden gedood. Alle huizen in de stad hebben daarbij meer of +minder geleden en velen moesten worden herbouwd. De stad Malazguert +ten Noorden van het meer Van is totaal verwoest, en zeer hecht gebouwde +armenische kerken, die reeds meer dan tien eeuwen hadden getrotseerd, +zijn tot puinhoopen geworden. Ieder oogenblik kan zulk een geduchte +ramp zich herhalen. + +Geregeld ieder jaar hebben zulke aardschokken plaats, soms zonder ander +gevolg, dan dat een weinig pleister van de muren valt, doch soms ook +zijn zij de voorboden van vreeselijke verwoestingen. Toch schijnen de +fatalistisch gezinde bewoners er volstrekt geen bezwaar in te zien, als +zij genoodzaakt zijn, eenige maanden in tenten te leven, bij een felle +koude, en een sneeuwlaag, die beurtelings smelt, en tot ijs bevriest. + +Zij vinden dat bestaan veel meer naar hun zin, dan het verblijf in een +gemakkelijk ingericht woonhuis, en in den zomer slaan de stedelingen +overal in het open veld hun tenten op, om de genoegens te smaken van +het voorvaderlijk nomadenleven. + +Men kan zich thans een voorstelling vormen van de moeilijkheden, +waarmede het verkeer gepaard gaat. In zulk een warrelklomp van +bergen zijn natuurlijke wegen zeldzaam, ondanks het groote aantal +bergstroomen, want deze banen zich dikwijls een weg tusschen nauwe +rotswanden, of verloopen op de hoogvlakte in wijde poelen en moerassen. + +De begaanbare paden volgen bijna nimmer hun loop. Deze paden zijn +meestal niet anders dan de in het warme jaargetijde droge beddingen van +vroegere rivieren, die in lang vervlogen tijdperken den steenachtigen +bodem der passen hebben geëffend, Hierlangs kan men te paard zonder +al te groote bezwaren, zijn reis voortzetten. Er zijn hier geheele +streken, zooals het Oosten en Zuiden van Kurdistan, waar nog nimmer +een voertuig op wielen is aanschouwd. + +Men moet de bergwanden, die de dalen scheiden, overklimmen, en dat +is een ware Hercules-arbeid. Om zich naar Khenoes, Bitlis en Sert te +begeven, moet men den Palandöken bestijgen, die zich boven Erzeroem +verheft. + +De naam beteekent in het turksch: vallend zadel. Het pad is hier dan +ook werkelijk zoo steil, dat de koopwaren dikwijls van den rug der +lastdieren glijden, en dat de ruiter valt, zoodra hij den hals van +zijn paard loslaat. + +Om het land te voorzien van de wegen, waaraan het behoefte heeft, +zouden grootsche werken moeten worden ondernomen. Maar om dergelijke +zaken bekommert men zich daar al heel weinig. De vali van Erzeroem is +de eenige, die de middelen, welke hem ten dienste staan, aanwendt tot +dit doel. Hij heeft van uit de hoofdplaats twee wegen laten aanleggen, +een naar Erzindjan, en een andere naar Kars, in Rusland. Dit heeft nog +niet eens veel te beteekenen. Men kan slechts in een wagen rijden op +den slechten weg van Sivas naar Samsoen, aan de Zwarte Zee, en op den +iets beteren grooten weg van Trebizonde naar Erzeroem. Deze laatste +werd in 1864 en 65 door fransche ingenieurs aangelegd; maar wordt +zoo slecht onderhouden, dat hij op verschillende plaatsen instort, en +men moet, als de houten bruggen verrot en gebroken zijn, den stroom +te voet doorwaden, terwijl het rijtuig, met horten en stooten, half +over de rotsachtige bedding wordt geschoven en getild. + +Toch is deze verkeersweg van groot belang voor de welvaart van +Noordelijk Armenië. Dat de weg thans minder druk begaan wordt +dan voorheen, is toe te schrijven aan het feit, dat de perzische +karavanen het voordeeliger vinden, naar Transkaukasië te trekken, +waar de spoorweg de waren goedkooper vervoert, over Tiflis en Bakoe. + +Maar dit is een kunstmatige afwijking; de weg over Erzeroem en +Trebizonde is korter en gemakkelijker. Hij zal dan ook opnieuw de +groote verkeersweg worden, als naast de russische spoorweglijnen +ook hier een zal worden aangelegd; d.w.z. wanneer Rusland over dit +gebied de heerschappij zal hebben verkregen. Het heeft zich dan ook de +concessie voor deze lijn reeds verzekerd, om de turksche regeering te +verhinderen, haar te laten aanleggen, teneinde voor het troepenvervoer +over de grenzen te dienen; maar toch zal die spoorweg niet worden +gebouwd, eer geheel Armenië aan Rusland onderworpen is. De Armeniërs +beweren, dat Rusland op alle mogelijke wijzen de verzwakking der +turksche grensprovincies in de hand werkt, en met dit doel ook de +gruwelen lijdelijk heeft aangezien. + +Zich voortzettend naar het Oosten, maar na Erzeroem geen straatweg +meer, gaat de weg verder naar Malazguert, Baïazid en het meer Van; +daarna over Khoï naar Perzië; komt uit te Tebriz en loopt vervolgens +in verschillende richtingen naar de perzische hoofdplaatsen. Hij +vormde de helft van den grooten handelsweg der oudheid, die langs +geheel Klein-Azië liep. Maar van dit westelijk deel is zeer weinig +overgebleven. Slechts op enkele plaatsen ziet men er nog de sporen +van. Evenzoo is het gegaan met den tak, die van Tokat naar Mossoel liep +over Sivas (Sebaste), Malatia (Melitta), Kharpoet en Diarbekir, hoewel +de groote Sultans van den ouden tijd, vooral Moerad, in de 16e eeuw, +hier verscheiden prachtige khans (pleisterplaatsen) lieten bouwen, +waarvan sommige, schoon thans vervallen en ongebruikt, nog bestaan. + +Hoe zou een land tot welvaart kunnen geraken, waar alles op den rug +van lastdieren moet worden vervoerd? Alleen de bovengenoemde wegen +zijn door voertuigen berijdbaar, die zeer zelden gebruikt worden; +omdat zij duur zijn, en niemand in snelheid eenig voordeel ziet. + +Die snelheid is dan ook bovendien niet noemenswaard. + +Een span paarden moet den geheelen afstand afleggen; zes dagen hebben +zij noodig voor de 340 kilometer van den straatweg, en acht of tien, +als het dooiweder is. + +Des winters valt aan reizen niet te denken tusschen November en +April. Men heeft wel plannen gemaakt, om pleisterplaatsen op te +richten, waar andere paarden zouden zijn te krijgen, om zoodoende den +weg in twee of drie dagen te laten afleggen, waardoor een gedeelte +der perzische handelswaren weder langs dezen weg zou worden vervoerd; +maar daar uit Europa geen hulp was te verwachten, bleven de inwoners +werkeloos. + +Men bedient zich, hoewel dit vervoermiddel nog tweemaal zooveel tijd +vereischt, van _arabas_, kleine logge, krakende karretjes, op dichte +wielen, die door ossen wordt getrokken. + +Het is een zonderling gezicht, die kleine lompe voertuigjes, +vooral wanneer daarin een zestal armenische vrouwen zijn gezeten, +in europeesche kleederdracht. De weg wordt druk begaan door de vele +lastdieren, ezels, muilezels, paarden en vooral kameelen. Het is voor +den vreemdeling altoos een merkwaardig schouwspel, deze wanstaltige, +maar sterkgebouwde dieren in lange rijen te zien voorbij trekken, +beladen met bergen van pakkisten, en met hun bengelende klokjes aan +den hals. Zij worden goed verzorgd; zelfs op de rustplaatsen, waar +zij gedrenkt worden, nadat hun last in een der khans is nedergelegd, +worden hun de dekkleeden niet afgenomen. De aanvoerder van den +kameelen-optocht prijkt met een prachtig soort tuig van bontgekleurde +wol, versierd met witte schelpen en kleine spiegeltjes. Trotsch houdt +hij zijn kop met de roode en blauwe vederbossen omhoog geheven, treedt +voorzichtig langs het smalle spoor, dat door menschen schijnt gebaand, +en weet met zekeren stap alle oneffenheden van den bodem te vermijden. + +Zij zijn de eenige dieren, die midden in den winter deze tochten +blijven volhouden. Dan komen zij, met hun ruige, wit berijpte vacht, +als spoken in de verte opdagen, en ijskegels hangen als een franje +aan hun langen hals, daar hun adem bevriest in de ijskoude lucht. Geen +wonder, dat met zulke onvoldoende hulpmiddelen de zaken niet bijster +vlot gaan. Feitelijk is Armenië een dood land. Maar het zou kunnen +leven, en in de inwoners schuilt genoeg kracht om het te doen +_herleven_, wanneer daartoe slechts van buitenaf de stoot werd gegeven. + +Christenen zoowel als Mohammedanen zijn hier traag en onverschillig, +maar vasthoudend, geduldig en taai, als hun kameelen en hun +arabas. Noch godsdienst, noch rassenverschil maakt tusschen hen veel +onderscheid. Ze hebben allen dezelfde gebreken en dezelfde goede +hoedanigheden; alleen in de steden wint de Armeniër het van den Turk, +echter niet door zedelijk overwicht, zooals later zal blijken. Buiten, +op het land, levend in dezelfde omstandigheden, en denzelfden arbeid +verrichtend, gaan zij broederlijk met elkander om. Men kan dit het +best beoordeelen, wanneer men, zooals ik, deze regels heeft geschreven, +ten aanschouwe van verbaasde Armeniërs, Turken en Kurden, inwoners van +één dorp, die eendrachtig mijn photographieën kwamen bewonderen, en een +vriendschappelijk praatje maken. Zij dragen allen dezelfde kleeding, +spreken hetzelfde turksche dialect, wijden zich met denzelfden +bedaarden ijver aan het inhalen van den oogst, en zien met dezelfde +onverschillige gelatenheid den winter tegemoet. Den vreemdeling +beschouwen allen met een mengeling van welwillende nieuwsgierigheid +en wantrouwen. Zij zouden het wel gaarne evenver hebben gebracht als +hij; maar 't moet hun geen moeite kosten. Ze zijn bang, dat wij hun +land komen bederven met onze nieuwerwetsche uitvindingen; zij willen +veel liever blijven voortleven in den ouden zorgeloozen sleur. Als +men hun voorstelt, verbeteringen aan te brengen in hun wijze van +het land te bebouwen, zeggen zij: "God--of Allah--heeft de aarde zoo +geschapen. Wij kunnen daaraan niets veranderen". + +Tenzij zij van bevriende zijde nu en dan eens een kleine aansporing +ontvangen, zullen zij, zoolang de wereld bestaat, blijven voortgaan, +met langzamen tred hun kameelen te vergezellen, het land te bebouwen +met hun zware ploegen van assyrisch model, hun voorvaderlijk +nomadenleven getrouw te blijven, en den vreemdeling geen andere +schuilplaats aan te bieden, dan een stal, waar menschen en dieren zijn +opeengedrongen, en geen ander voedsel, dan yogourt (gestremde melk) en +eieren. In de steden kunnen zij onze kleederdracht en manieren naäpen; +maar hun traagheid en hebzucht blijven onveranderd. Toch zijn ook +zij voor ontwikkeling vatbaar, en zouden door gedurige aansporing een +ijverig, rechtschapen en verstandig volk kunnen worden, ook zonder dat +zij zich daarom behoefden te onttrekken aan de turksche heerschappij. + +In een streek, waar het klimaat zoo afwisselend is, als in Armenië, +kan men verwachten, de meest uiteenloopende voortbrengselen van den +bodem aan te treffen. Op dit punt vertoont het land overeenkomst +met Frankrijk; maar er is toch nog grooter onderscheid tusschen de +dadels van Diarbekir, de tabak van Mouch en de kusten der Zwarte +Zee, en de beetwortels van Erzeroem, dan tusschen de producten van +Provence en onze Noordelijke provinciën. Armenië, Georgië, en het +Noorden van Perzië zijn het oorspronkelijk vaderland van de meeste +onzer vruchtboomen. Peren en appelen; perziken en abrikozen, kersen +en pruimen, druiven en kornoeljes vindt men hier in rijken overvloed, +waar de zon maar schijnt. Behalve het Zuiden leveren ook vele plaatsen +in het gebergte de heerlijkste vruchten op, en deze zouden zelfs op +de zeer hoog gelegen vlakten wel kunnen worden gekweekt; maar hiertoe +zou een mate van zorg vereischt worden, die de bewoners niet geneigd +zijn, aan eenigen arbeid te besteden. Zij stellen zich tevreden, met te +verzamelen, wat de natuur hun wel wil schenken. Als zij in de gunstig +gelegen districten zich de moeite wilden getroosten, de soorten te +verbeteren, zouden zij alle mogelijke variëteiten kunnen verkrijgen; +maar het ontbreekt hun ten eenenmale aan initiatief. Behalve de +genoemde vruchten vindt men hier ook veel meloenen, watermeloenen, +kweeën, en zelfs chinaasappelen. Verder worden maïs en rijst verbouwd, +en de moerbeiboom gekweekt, waarvan de bladeren tot voedsel dienen voor +zijdewormen, en de vruchten versch worden gegeten, of ook wel geconfijt +om er een lekkernij van te bereiden uit moerbeiengelei en notenpitten, +terwijl zij ook gebruikt worden voor de bereiding van raki, een +sterke likeur. Uit hun druiven weten zij echter geen goeden wijn te +bereiden. Die van Kharpoet is zuur en slecht, wat weder niet het geval +behoefde te zijn, indien men bij de bereiding op europeesche wijze +te werk ging. Aan groenten is groot gebrek. Drie kwart van Armenië +moet het daar zonder zien te stellen. Zelfs in de groote steden eet +men noch aardappelen, noch wortelen, en onze overige groenten, zooals +bloemkool, schorseneren, prei, asperges, zijn er geheel onbekend. + +De bewoners zouden ze trouwens misschien ook niet weten te +waardeeren. Op straat ziet men dikwijls net gekleede heeren, met +keurige boorden en dassen, uit alle macht kauwen op rauwe kool, +rauwe rapen en wortelen en allerlei wilde planten. Toch zouden in de +meeste streken al onze groenten kunnen verbouwd worden; 't geen reeds +is gebleken uit de met goeden uitslag bekroonde pogingen van enkele +stedelingen, die echter geen navolging vonden. Men zou oneindig +meer voordeel kunnen trekken uit de vele voortbrengselen, die het +land oplevert, indien hier in deze hoogvlakten fabrieken werden +gebouwd, en de vruchtenteelt in het groot werd ondernomen. Armenië +zou onder ander beheer een rijke kolonie kunnen worden. Maar zooals +thans de zaken staan, laten de Armeniërs liever hun koren op het veld +verrotten, zooals somtijds gebeurt, door den al te grooten overvloed, +dan de handen uit de mouw te steken. + +Zonder spoorwegen is geen uitvoer van graan mogelijk; op elken +Hectoliter haver, die van Erzeroem naar Trebizonde wordt vervoerd, +zouden vier gulden vervoerkosten komen. Alleen het Araxe-dal heeft +een verbinding met Transkaukasië. Het Oosten en Zuiden kunnen met +hun producten nergens een heenkomen vinden. + +Het land wordt bebouwd op een wijze, die reeds in het oude Assyrië moet +in zwang geweest zijn, en met uiterst primitieve werktuigen. Groote +provincies verbouwen niet anders dan tarwe, gerst, gras en klaver. Om +de drie jaren laat men het land braak liggen. Kunstmatige bemesting +is onbekend; de gedroogde koemest dient als brandstof, en geen enkel +eigenaar zal ooit een werk over landbouwkunde opslaan, om gewaar te +worden, hoe hij den bodem zou kunnen verbeteren, of welk voortbrengsel +voor een bepaalden grond het best geschikt is. Gedeeltelijk uit +geldgebrek; maar meer nog uit gemis aan ondernemingsgeest denkt +niemand eraan, voor den veldarbeid machines aan te schaffen, of zelfs +een ploeg op wielen te gebruiken. + +Men bedient zich voor het ploegen van een boomstam, die door ossen +wordt voortgetrokken, en aan welks uiteind een kromme haak, met een +scherpe ijzeren punt, is bevestigd. Alleen in het Westen, in de buurt +der spoorweglijnen, die loopen tot Angora en Konia, begint men iets te +beseffen van het voordeel, dat verbeterde werktuigen aanbrengen. Daar +treft men boerderijen aan, die eenigszins op europeesche leest zijn +geschoeid, en in het Westen van Tokat worden zelfs varkens gefokt, +die voor de Mohammedanen zorgvuldig worden verborgen gehouden. Overal +elders zijn deze dieren onbekend. + +Bij den oogst gaat men ook op zonderlinge wijze te werk. Zeisen zijn +alleen in de omstreken der grootere steden in gebruik; in den regel +bedient men zich van sikkels, die niet scherp genoeg zijn, en waarmede +men de wortels der halmen uittrekt. Al het graan wordt vervolgens +op een grooten leemen dorschvloer in de open lucht uitgespreid, en +hierover trekken ossen een ruwe plank voort, die aan de onderzijde +van een honderdtal puntige steenen is voorzien. Deze wijze van +dorschen, waaraan de boeren zeer gehecht zijn, omdat zij geen groote +inspanning van hen vordert, is natuurlijk zeer tijdroovend en duurt +weken achtereen. En wat door deze behandeling verkregen wordt, +is een mengsel van fijngewreven stroo, zonder een enkelen gaven +halm; steenen en aarde, die aan de wortels zijn blijven hangen, +en gepelde, gekneusde graankorrels. Dit alles wordt op een hoop +geworpen, en met houten schoppen in de lucht gegooid, opdat de wind +het kaf van het koren zal scheiden. Als het graan ten slotte wordt +in den handel gebracht, is het vermengd met stellig een tiende deel +vreemde bestanddeelen, die mede in het brood worden gebakken, daar +men alweder niet de noodige hulpmiddelen bezit om het meel te zuiveren. + +Een ding is zeker: de mest van de ossen wordt er niet in aangetroffen; +want de voerman van ieder span zamelt zorgvuldig met eigen hand +die kostbare zelfstandigheid op; geen mensch komt op het denkbeeld, +voor dat doel eenig ander werktuig te gebruiken. + +De enkele watermolens, waar zuiver meel wordt gemalen, zijn groote +zeldzaamheden. Alleen de vreemdelingen eten hier trouwens gerstebrood; +de inwoners geven de voorkeur aan _somin_, een slecht gebakken, grof, +grijs brood; _lavach_, dat geel en plat is, of een andere soort, +armenische lavach, dunne koeken, die in den tonir gebakken worden, +en vrij smakelijk zijn. + +Bij de meer gegoede gezinnen wordt het graan bewaard in groote +kisten, waarin van onderen een luikje is. Van dat graan bereiden +zij hun geliefkoosd gerecht, de _beulghour_, die echter niet in den +smaak van vreemdelingen valt. Evenals bij de _pilaf_ (de perzische +pilau) worden de graankorrels vermengd met in water gekookte rijst +en gesmolten boter. Deze lekkernij wordt zonder kauwen doorgeslikt, +alsof het soep was, hoewel het volkomen droog is. _Pilaf_ eten alleen +de rijke lieden; de armen slechts bij feestelijke gelegenheden. Aan +elken welvoorzienen disch vormt deze schotel het nagerecht, en men +zou den gastheer beleedigen, indien men niet een lepelvol uit de +schaal schepte; want dit gerecht is het zinnebeeld van het door God +geschonken dagelijksch brood, dat ieder gelijkelijk en zonder aanzien +des persoons wordt toebedeeld. + +Rijk is in Armenië wie veel ossen en buffels bezit. De buffels, +groote zwarte dieren, zijn bijzonder sterk, en al hebben zij veel +voedsel noodig, zij zijn dan ook met alles tevreden. Men ziet ze +behagelijk rondwentelen in de modder, en hun honger stillen met +planten, die andere dieren nooit zouden aanraken. Ongelukkig legt +de regeering beslag op het vee, als de bevolking in gebreke blijft, +behalve het twaalfde van den oogst, ook nog de overige belastingen op +te brengen. Ook de Kurden stelen veel van de kudden, waardoor zoowel +Christenen als Mohammedanen zware verliezen lijden. + +Vleesch wordt weinig gegeten. 't Is zelfs in de groote steden zeer +moeilijk, een stuk ossenvleesch te krijgen. De dieren arbeiden tot +zij erbij neervallen, en de doode lichamen laat men liggen; zoodat +de honden ze half verslinden, en de overblijfselen de lucht in de +omgeving verpesten. Van de huiden gaat zoodoende veel verloren, +en de horens en beenderen worden niet gebruikt. + +Leder wordt vervaardigd van de huiden der runderen, die geslacht worden +voor de bereiding van _bastourma_, in de zon gedroogd ossenvleesch, +dat met komijn wordt gekruid. Het is verbazend taai, en heeft een zeer +sterken smaak, maar wordt overal in het Oosten als een groote lekkernij +beschouwd. De afval wordt in vet gekookt en vormt een afschuwelijk +mengsel, de _kavourma_, die ook door de Armeniërs zeer wordt op prijs +gesteld. Om wild geven zij niet, daar zij het niet smakelijk weten +klaar te maken. Wel worden veel vogels gestolen; maar dan is het toch +vooral om de eieren der wilde ganzen en eenden te doen. De kippen zijn +treurig mager en taai; ze worden niet bij elkaar gehouden in een hok; +maar zoeken hun voedsel op straat, en men houdt ze enkel terwille +van de eieren, die in Sivas veel worden uitgevoerd en overal in zulke +groote hoeveelheden worden gegeten, dat een welgestelde familie van +vijf personen er wel vier- of vijfduizend in een jaar noodig heeft. + +Boter wordt alleen in de keuken gebruikt, tenzij men de voorkeur +geeft aan het vet, dat de verbazend dikke staarten der schapen +opleveren. Maar tusschen onze boter en deze is een groot verschil. De +beste kwaliteit--echter niet naar _onzen_ smaak--wordt gemaakt van de +overblijfsels der melk, die voor yogourt gebruikt is, en de fijnste +yogourt wordt uit schapenmelk bereid. Er wordt maar één soort van +kaas gemaakt, die er zeer eigenaardig uitziet, en gelijkt op bundels +vlas. Kaas, boter en melk, alles is even onzindelijk. + +De schapenteelt vormt den voornaamsten tak van bedrijf. Kurdistan +is een der streken in de wereld, waar de meeste schapen worden +aangetroffen; het meerendeel der Kurden zijn herders, die in het zachte +jaargetijde een nomadenleven leiden. Als de sneeuw begint te smelten, +trekken zij met hun kudden naar die plaatsen in het gebergte, die het +eerst aan de zonnewarmte zijn blootgesteld, en door de vijandelijkheden +tusschen hen en de armenische herders is de gespannen verhouding +ontstaan, die zulke treurige gevolgen na zich sleepte. + +Het vilayet Erzeroem, dat half kurdisch is, bezit ongeveer 1950000 +schapen, 650000 geiten, 265000 ossen en koeien. Deze stad is het +middenpunt van den uitvoerhandel; het vee wordt van daar naar +Konstantinopel, Smyrna of Mossoel gedreven, of wel verkocht aan +opkoopers uit Syrië en de eilanden. Khenous, Mouch, Bitlis, Sert en +Keghi zijn ook belangrijke markplaatsen. De hoogste prijs van het +vleesch is drie piasters (0.60 frs.) de oka (1285 gr.). + +Behalve met de vervaardiging van geweven stoffen, die echter +gedeeltelijk reeds door europeesche worden vervangen, houden de +bewoners zich weinig bezig met industrie. Toch toonen zij in dat +opzicht eenige begaafdheid, en terwijl zij op het land even traag en +achterlijk zijn als de Turken, hebben zij in de steden bijvoorbeeld +onze wijze van schoenen en kleederen te maken overgenomen en doen +dit uitstekend. + +De wevers van zijden, linnen en wollen stoffen zijn ook allen +Armeniërs. De Turken weven slechts een soort van grof, sterk laken, +_chaïac_, dat door het volk en de soldaten wordt gedragen, en te +Erzindjan is men thans begonnen, daarvoor machines te gebruiken. Ook +de Armeniërs doen nu moeite, om deze aan te schaffen, natuurlijk +zonder stoom, want zoowel stoom als electriciteit wordt geweerd +door een regeering, die voor alles bevreesd is. Hoewel zij zich +dus van eenvoudige hulpmiddelen moeten bedienen, kunnen toch hun +zijden en wollen weefsels met de europeesche wedijveren. Hun zijden +sluiers voor vrouwen, de _tcharsafs_, die in het Zuiden en Westen +worden vervaardigd, zijn fijn, fraai van kleur en minder duur +dan de italiaansche. Andere sluiers van doorschijnende witte wol, +die de meeste vrouwen het geheele jaar door dragen, zijn niet zoo +kostbaar. Te Sivas dragen de vrouwen wit katoenen sluiers, die als +een lijkkleed de geheele gestalte omhullen, maar dit katoen komt meest +uit Duitschland of Amerika. De _manoussa_ is een dunne roode stof, met +witte en zwarte strepen, die voor allerlei doeleinden wordt gebruikt, +en van de _pechtemal_ worden badcostumes gemaakt. Deze stof vindt +daardoor veel aftrek, want het grootste genoegen van den Oosterling +is, een geheelen dag in den _hammam_ door te brengen. + +De vrouwen vragen daar haar vriendinnen bij zich; er wordt gebabbeld +en thee gedronken, en dikwijls dagen achtereen feestgevierd. + +De Armeniërs zijn ook goede wagenmakers en metaalbewerkers; te +Erzindjan wordt sierlijk koperen vaatwerk vervaardigd; verder bekwame +schrijnwerkers, zooals te Sivas; rookverdrijvers en smeden, bijv. te +Erzeroem, waar vroeger ook de goudsmeedkunst bloeide, die echter +thans alleen te Van wordt uitgeoefend, waar zeer fraaie bloemen in +zilver worden geciseleerd. Ook worden sigarenpijpjes gesneden in git, +marmer en amber. + +In geen enkele plaats echter houden de Armeniërs zich bezig met +tapijtweverij, een tak van nijverheid, die toch in het Oosten zoo +veelvuldig en met zooveel vaardigheid wordt beoefend. Eigenaardig +is het, dat alleen de minder beschaafde bewoners, de Kurden, hierin +bedreven zijn. Hun _kilims_ zijn geweven stoffen, geen vlechtwerk, +waardoor kort geschoren draden zijn geweven, zooals bij de perzische +tapijten. Als zij deze trachten na te bootsen, kunnen zij ze niet zoo +glad en effen afwerken, maar zij slagen er dan toch in, zachte en warme +vachten te vervaardigen, aangenaam voor het oog, en voor het gevoel. Al +wat zij ontwerpen is zeer eenvoudig van lijn en teekening, en ook de +kleuren zijn bij voorkeur donker en stil, terwijl zij niet verschieten. + +Wat den groveren handenarbeid betreft, hierin moeten de Armeniërs +bij de Turken achterstaan. Zooals in Rusland de Tartaren hun vooruit +zijn in pottenbakkerskunst, zijn de Turken betere metselaars en +lederbewerkers. Het leder in deze streken is stevig, dik en buigzaam, +en daardoor zeer geschikt voor het vervaardigen van paardentuig en +zadels. Deze vertoonen in het Oosten dikwijls het kozakkenmodel; +d.w.z. zij zijn van voren voorzien van twee verhevenheden, waardoor +de ruiter als 't ware staat in de stijgbeugels, somtijds ook zijn het +eenvoudig dekkleeden, uit meerdere dierenvachten vervaardigd, die in +een rijk geborduurd zijden omhulsel zijn genaaid. Het schoeisel is nog +al eenvoudig van vorm. De volksklasse draagt de _tcharoukhs,_ stukken +grof leer, die van boven met koorden als zakken om den enkel worden +gebonden; duurder zijn de _yemenis_, die van zolen zijn voorzien, +een soort sloffen, met omgebogen teenen. De karavaanvoerders dragen +_laptchins_, hooge laarzen, die op de kuit worden geregen en voorzien +zijn van met ijzer beslagen hielen. + +Evenmin doen de Armeniërs aan viltbereiding, terwijl deze stof toch +bij herdersvolken zulk een gewichtige rol speelt. Het gaat hier, +zooals in geheel Azië, hoe dichter men bij het gebergte komt, des +te steviger en duurzamer wordt het vilt. De kurdische herders maken +er wijde omhulsels van; zij steken hun hoofd door een opening, en +als zij op den grond hurken, zitten zij als 't ware in een tent, +van alle zijden beschut. + +Bij de bewerking wordt de fijne wol op een rieten vlechtwerk +uitgespreid en gerold, waarna vier jongens ze een uur lang met de +voeten treden, en daarna wordt dezelfde bewerking nog eens herhaald +in een zaal van den hammam, vol heeten waterdamp. + +De Karapapatch, een mongoolsche stam in Transkaukasië, hebben aan +de Tscherkessen geleerd, een beter soort vilt te bereiden, waarvan +groote, zwarte, langharige mantels worden vervaardigd, de _yapoundja_, +die paard en ruiter beiden voor de koude beschutten, en op de geheele +armenische hoogvlakte worden gedragen. + +Ook de laarzen der bewoners zijn hier van vilt; of liever hun +beenbekleeding; want het zijn eigenlijk een soort van kousen zonder +zolen, die onder de hooge laarzen worden gedragen, welke men in +huis uittrekt. Zelfs de rijke lieden en officieren, die gewone leeren +laarzen dragen, hebben daaroverheen een tweede voetbedekking, van leder +of russisch caoutchouc, dat ook in Armenië thans veel wordt gebruikt. + +De Armeniërs zijn zeer geneigd tot het overnemen van onze Westersche +begrippen van schoonheid en sierlijkheid. De patronen van ons +borduurwerk en onze kanten worden met veel vaardigheid door hen +nagebootst. Hun inheemsch borduurwerk is een navolging van het +russische; zeer eigenaardig en smaakvol. Ook hierin zouden zij het +ver kunnen brengen. + +In den handel bekleeden zij de voornaamste plaats. + +Niet dat de Turken hierin achterlijk zijn; te Trebizonde, Erzeroem +en Sivas worden zelfs zeer rijke kooplieden aangetroffen. Maar zij +beperken zich tot de eenvoudigste voortbrengselen, leder, wol, graan +en vee, terwijl zij invoeren ijzer en suiker (van Marseille naar +Erzeroem en van Triest naar Sivas) en russische petroleum (van Bakoe +en Tiflis naar Erzeroem). De liter petroleum kost hier van 25 tot 35 +centimes; de suiker is soms nog goedkooper dan in Frankrijk. Metalen +zijn verbazend duur; ijzer kost 48 francs de 100 kilo, en koper 200 +franks. De handel in weelde-artikelen (of wat hier althans voor weelde +doorgaat) is geheel in handen der Armeniërs. Zij krijgen fijn gelooid +leder uit Frankrijk; katoen, laken en andere stoffen uit Duitschland, +Engeland, Frankrijk, Rusland, Italië en Amerika, huishoudelijke +artikelen uit Duitschland en Oostenrijk, levensmiddelen in blikken +uit Frankrijk, Italië en Engeland; bijouterieën uit Konstantinopel; +uurwerken uit Duitschland, Frankrijk en Amerika; mode-artikelen +uit Frankrijk en Konstantinopel; wijnen en likeuren uit Frankrijk, +Oostenrijk en Griekenland; kaarsen uit Holland en Frankrijk; lucifers +uit Noorwegen, Oostenrijk en Italië; zeep uit Marseilles en Aleppo; +werktuigen uit Frankrijk en Duitschland. Al die dingen kan men overal +in de steden krijgen. Maar de Armeniërs vragen ongehoorde prijzen +voor de waren, die ze verkoopen; een winst van dertig percent is in +hun oog een kleinigheid; de meesten stellen zich niet tevreden met +minder dan tachtig of honderd percent. Daar zij geen mededinging +hebben te duchten, komen zij onderling overeen, de prijzen zoo hoog +te houden, en zij zouden een vreemdeling, die zijn waren goedkooper +aan den man wilde brengen, zonder eenig gewetensbezwaar uit den weg +ruimen, en zich daarbij om de middelen, die zij hiertoe aanwendden, +hoegenaamd niet bekreunen. Geen Europeaan heeft dit waagstuk dan ook +durven bestaan. Alleen de Grieken zijn in dit opzicht hun mededingers, +daar deze op dezelfde wijze te werk gaan. Een frauduleus bankroet +wordt beschouwd als een bij uitstek handige wijze, om zich uit den +nood te redden, en ieder beijvert zich, om van dit middel gebruik +te maken. In Transkaukasië hoort men Armeniërs zich er openlijk +op beroemen, dat zij vijfmaal, tienmaal, twintigmaal zijn failliet +gegaan. Ook in Turkije zullen zij daarin niet het minste bezwaar zien; +doch daar de handel hier op minder groote schaal wordt gedreven, komen +dergelijke buitenkansjes hier niet zoo veelvuldig voor. Het is dan +ook al zeer gemakkelijk, dat in beide rijken de buit gaarne gedeeld +wordt door politie en overheidspersonen. In een woord, op eerlijkheid +in handelszaken behoeft men hier niet te rekenen; want deze hangt +geheel van de omstandigheden af. Ziet een koopman voor het oogenblik +zijn voordeel in eerlijkheid, moet hij zijn reputatie vestigen, of +vertrouwen inboezemen, dan zal hij u behoorlijk behandelen. Maar hij +zal u bedriegen, zoodra hij er kans toe ziet. + +Het is onmogelijk den rijkdom aan mineralen te schatten, die de bodem +van Armenië verborgen houdt. Maar ook al ontdekt men ze nu en dan, +niemand weet, wat ermede aan te vangen, of er op de beste wijze partij +van te trekken. + +Kolen worden gevonden in de omstreken van Van in het Oosten, te Sivas +en Malatia in 't Westen, te Kharpoet in het Zuiden, en in het midden te +Baïbourt en Erzeroem. Men gebruikt nog slechts de allerbovenste laag, +die aan de oppervlakte van den bodem zichtbaar is, doch ook hier zou +een nader onderzoek zeker verrassende resultaten opleveren. IJzererts +wordt eigenlijk overal gevonden; het meest bij Mouch en Sassoen in +Kurdistan en te Keghi en Terdjan in het midden. + +Men zou de zwavelmijnen kunnen ontginnen van den Ararat, en den Agri +Dagh, langs de turksche, russische en perzische grens. Petroleum +wordt gevonden te Pulk, zilver met lood vermengd te Erzeroem, +zilver te Gremuschkane, koper bij Baïbourt. In dezen vulkanischen +bodem ontspringen overal warme bronnen, waarvan de eigenschappen +nog niet bekend zijn. Zout en tabak worden in groote hoeveelheden +uitgevoerd, doch de onveiligheid van het verkeer brengt den handel +groote schade toe. De struikrooverij is de kanker van het Oosten, +en al heeft de regeering bewezen, dat zij deze kan onderdrukken, +althans op de groote wegen bij Trebizonde en Erzeroem, zij vindt +het toch het gemakkelijkst, de kwaal te laten voortwoekeren, en er +desnoods haar voordeel mede te doen. Als de Kurden worden vervolgd +wegens al te schandelijke overtredingen, deelen zij den geroofden +buit met hoogere en lagere ambtenaren, worden in vrijheid gesteld, of +krijgen een aanstelling, en beginnen opnieuw met de grootste kalmte, +ongelukkige reizigers te plunderen. Het eenige middel, om aan hun +roofzieke handen te ontsnappen, is, zich te laten vergezellen door een +zaptié (politieagent), dien de regeering niet aan den eerste den beste +ter bescherming medegeeft, en dien de karavanen niet kunnen betalen. + +Een der eerste voorwaarden, waarop handel en nijverheid zich in +Armenië zouden kunnen ontwikkelen, is deze, dat voor de openbare +veiligheid voldoende werd gezorgd. En hoewel vreemdelingen, die in +dit land van politieke bijbedoelingen worden verdacht, zonder bedenken +worden uit den weg geruimd, men is hun gunstig genoeg gezind, wanneer +zij de bewoners in staat stellen, voordeelige zaken te doen. Wanneer +uit het buitenland bijvoorbeeld zoowel kapitaal als arbeidskrachten +werden aangevoerd, dan zou men hier in het Oosten onuitputtelijke +bronnen van welvaart kunnen openen; vooral omdat het volstrekt niet +onmogelijk zou zijn, de lagere volksklasse in Armenië tot bekwame +werklieden te vormen, door geregeld, grondig en practisch onderwijs. + +De Kurden zouden hiertoe niet geschikt zijn; doch de Turken, en vooral +de Armeniërs, zijn begaafd genoeg, om zich onder goede leiding in elk +opzicht te ontwikkelen. Zooals de zaken thans staan, is het leven voor +de arbeiders in de steden althans dragelijk; aan werk ontbreekt het hun +ook in den winter niet, en zij zijn met zeer weinig tevreden. Water en +brood met een stuk kaas is al hun voedsel; zij gaan in lompen gekleed, +slapen bij het vee in den stal, om het warm te hebben, en beklagen +zich volstrekt niet over hun lot. Doch op het land is het treurig +gesteld. In Kurdistan lijdt de bevolking aanhoudend onder de koude. + +Overal trouwens hebben de boeren 's winters een allertreurigst en +eentonig leven, waarin zij met moeite eenige afwisseling zoeken te +brengen. Beurtelings komen zij samen ten huize van vrienden, buren +of bloedverwanten, om in den stal, het eenige bewoonbare vertrek +der woning, druk te redeneeren, of te rooken, thee te drinken en +te slapen. Hoeveel gelukkiger zouden zij niet kunnen zijn, indien +zij hadden geleerd, zich bezig te houden met houtsnijden, draaien +en het vervaardigen van al die kleine voorwerpen, waarvoor slechts +behendigheid en geduld vereischt worden, zooals bij ons de bergbewoners +doen. Thans blijven zij traag, vuil en verwaarloosd, en de helft van +hun kinderen sterft vroeg, uit gebrek aan de noodige zorg. Zij vinden +in dit opzicht noch steun, noch voorlichting bij hun katholieke of +protestantsche voorgangers; de hoofden der weinige scholen weigeren +eenvoudig, tot een opvoeding in meer praktischen zin mede te werken, en +zouden ook niet weten, hoe daarmede aan te vangen. Het is zonderling, +dat niemand schijnt te beseffen, hoe juist hierin de oplossing der +armenische quaestie schuilt, en hoe de oprichting van goede volks- +en ambachtsscholen de zegenrijkste gevolgen zou kunnen hebben. Want +gemeenschappelijke geestesarbeid is het, die het meest ertoe bijdraagt, +de geschillen tusschen de volkeren te vereffenen. + +Dit alles zijn echter nog slechts vrome wenschen; onze taak is thans, +Armenië te doen kennen, zooals het werkelijk is. Een ding is zeker, +dat de turksche regeering de Armeniërs de volle vrijheid laat, +om zich elke poging tot verbetering van hun toestand ten nutte te +maken, al werd zij misschien oorspronkelijk niet gedreven door zulke +edelmoedige beweegredenen. + +Alle Christenen toch in het rijk zijn ontheven van den militairen +dienstplicht. Alleen den Mohammedanen is het vergund, de wapenen +te voeren ter verdediging van Allah's heilige zaak. Zeven jaren +achtereen zijn de Turken verplicht te dienen, en terwijl in dien +tijd de Christenen de beste jaren van hun leven in vreedzamen arbeid +doorbrengen, keeren de ongelukkige Turken, als hun dorpsgenooten reeds +lang gevestigd zijn, uit den dienst terug, ongeschikt tot geregeld +werk, en zonder middel van bestaan. De Armeniërs beklagen zich zeer +over deze uitsluiting. Zij zouden maar al te gaarne met de wapens +weten om te gaan, om zich te kunnen verzetten tegen de Turken, die dit +trouwens zeer goed weten. Maar zij vergeten, dat dit voorschrift van +den Koran hun gelegenheid verschaft, om hun handelsgeest onbelemmerd +te ontwikkelen, en hen in staat stelt, zonder al te groote bezwaren +te voorzien in het onderhoud van hun gezin. + +Wat het voorkomen der armenische steden betreft, deze zijn, van +naderbij beschouwd, al zeer teleurstellend. Gewoonlijk verwacht men, +nog half onder den indruk van Oostersche reisbeschrijvingen door +lieden, die grootendeels uit hun verbeelding hebben geput of na +een bezoek aan de een of andere bekoorlijk gelegen kustplaats, hier +wonderen van schilderachtige kleurenpracht te zullen ontdekken. Maar +zulke schoone droomen vervliegen bij de eerste aanraking met de +werkelijkheid. + +Uit de verte gezien, maken echter ook de oudste steden een +bekoorlijken indruk. Zij liggen in de wijde vlakte, in al den grilligen +vormenrijkdom van haar koepels en minaretten, haar oude vestingmuren, +en het verspreide groen harer tuinen, schemerend door het waas van den +lichten nevel, die hen omhult, aan den voet der indrukwekkende bergen, +die nog grootscher schijnen door de wijde uitgebreidheid der vlakten +aan hun voet. Doch zoodra men de straten der stad heeft betreden, +ziet men niets dan bouwvallige huizen, gespleten muren, een doolhof +van stegen, een opeenhooping van ellendige krotten, die het uitzicht +belemmeren, en de grond is bedekt met slijk, of een dikke stoflaag, +die bij de minste windvlaag in wolken opdwarrelt, en menschen en dingen +met een grijs poeier bedekt. De steden van het Oosten zijn zeker wel +de vuilste en somberste plaatsen van de geheele wereld. Werkelijk +verrassend echter en onvergelijkelijk schoon is hier de werking van +het licht. + +In geheel Armenië doen dezelfde eigenaardige karaktertrekken zich +gelden, al bespeurt men in het Westen en Transkaukasië nog westersche +invloeden, zooals het schuin oploopen der daken en het grooter aantal +vensters. Maar in het midden en het Zuiden zijn de platte daken niet +anders dan terrassen van aarde, waar het water doorsijpelt, en in de +muren ziet men bijna geen enkele vensteropening, zoodat binnenshuis al +zeer weinig licht doordringt. Alleen de huizen der rijke lieden hebben +een grooter aantal vensters, die natuurlijk dubbel moeten zijn, om de +koude te weren, en waarin slechts een klein luikje is aangebracht, +dat men opent, als het binnen te benauwd wordt. De kozijnen zijn +slecht getimmerd, van wit hout, dat men niet eens behoorlijk droog +heeft laten worden. De meeste armere huizen hebben geen glasruiten +in de vensters; maar geölied papier. + +Om de muren te versterken, met het oog op de veelvuldige aardbevingen, +voorziet men ze van _khatils_, kleine balkjes, die tusschen het +metselwerk zijn aangebracht, en door dwarslatten verbonden. + +De muren zijn zeer dik, maar daar de voegen, inplaats van met kalk, met +klei zijn bestreken, laten zij toch de koude lucht door. In de steden +hebben de huizen gewoonlijk een vooruitspringende bovenverdieping, +die door de zolderbalken van de benedenverdieping wordt gesteund. Op +het vooruitspringend gedeelte wordt dan ook een balkon gebouwd, +en dit geeft de gevels wel een levendig aanzien. Wat het uitwendig +voorkomen der muurvlakken betreft, hierin is weinig verschil. + +Het schouwspel, dat de dorpen opleveren, is nog veel treuriger. Zelfs +in de welvarendste streken zijn zij een soort van verwarde +opeenstapeling van aardheuvels, van dezelfde kleur als de grond, +zonder kerktoren of minaret, zonder eenige uitstekende verhevenheid, +en meestal zonder een spoor van groen. + +Inplaats van het heldere rood der dakpannen, dat in onze dorpen +tusschen het groene loover schemert, ziet men hier, bovenop de platte +daken, slechts hoopen hooi of tesek. Al kan men deze laatste ook +bezwaarlijk schilderachtig noemen, zij zijn uiterst nuttig, want zij +houden de warmte binnen, en sluiten den regen af. + +Hier ziet men in 't geheel geen vensters meer, tenzij in de woningen +van enkele rijke aghas (eigenaars; het woord is echter zoo algemeen +geworden, dat het nu mijnheer beteekent, en er ook arme lieden mee +worden aangeduid). Het is een vreemd en treurig gezicht, die holen, +die bijna geen menschelijke verblijfplaatsen meer zijn, zonder andere +opening, dan een deur met een soort luikje er boven. Vensters zijn dan +ook een moderne uitvinding, die weinig bijval vindt, want zij laten +de koude doordringen. Het algemeen gehuldigde gebruik brengt mede, +dat men bij den bouw eener woning uitgaat van een enkel vertrek, +waaraan later, zoo noodig, meerdere worden toegevoegd. + +Deze ruimte wordt overdekt door een soort koepel, welke gevormd wordt, +door balken plat over elkaar te leggen, in dier voege, dat telkens +de hoeken worden gekruist, waardoor een zeshoekige of vijfhoekige +piramide ontstaat; de top is natuurlijk afgeknot, en het midden +daarvan blijft open. + +Om den regen op te vangen, wordt vlak onder die opening een soort van +groote steenen trechter aangebracht, boven een vergaderbak. Dit gebruik +is zoo algemeen, dat zelfs in de huizen in de stad, waar de opening +van een glazen dakraam is voorzien, toch de gootsteen met afloop onder +dat raam is aangebracht. Het uitwendig voorkomen der boerenhuizen, +die rondom het meer Van zijn gelegen, vertoont alle eigenaardige +kenmerken van dien primitieven woningbouw. Soms zou men bijna wanen, +verblijfplaatsen te zien van holbewoners, die met moeite hun holen +voor instorting bewaren, door ze hier en daar met takken te stutten. + +In de grootste steden zijn de armste wijken soms niet anders dan een +aaneenschakeling van onderaardsche kelderholen, en dikwijls wandelt men +over de terrasdaken van zulke huizen, zonder te bespeuren, dat men den +beganen grond verlaten heeft. Op die platte daken wordt dan trouwens +ook al het huiswerk verricht, zooals bij ons op de binnenplaatsen der +huizen. In den herfst zijn ze met gras begroeid en dan weiden er de +schapen. Te Kharpoet en Diarbekir slaapt men er ook in de open lucht, +als het binnenshuis niet is uit te houden van de hitte. + +Behalve zij, die onze europeesche gewoonten navolgen, en de rijkere +Mohammedanen, maakt niemand gebruik van houten meubels. Soms ziet +men wel eens Weener stoelen of meubels van gesneden esschenhout uit +Sivas; maar deze dienen enkel voor sieraad; voor het gebruik acht men +ze volkomen ongeschikt, daar men er niet op kan neerhurken, en er +evenmin languit op liggen. Men komt niet eens op het denkbeeld, ze +een vreemdeling aan te bieden, ieder gaat maar op de hurken zitten, +'t zij plat op den grond, zooals in Kurdistan, of, zooals in de +westelijke streken, op den met kussens belegden divan, die tegen den +met tapijten behangen muur staat. Zelfs de meest vereuropeeschte +Armeniërs, die geregeld van tafels en stoelen gebruik maken, gaan +toch met gekruiste beenen op hun stoel zitten, zonder zich erom te +bekommeren, of zij het fluweel van de zitting bederven. In de huizen +der rijke lieden, die op zijn europeesch zijn gemeubileerd, ziet men +gewoonlijk, behalve de stoelen, een tafel, een piano, gekleurde platen +en snuisterijen, maar de eenvoudige lieden, die gehecht zijn aan het +oude, bezitten geen ander meubilair, dan een klein rond tafeltje, +zoowat 30 cM. hoog, waaromheen de gasten, op hun elleboog geleund, +aanliggen en zich bedienen uit den gemeenschappelijken schotel, +die grooter is dan het tafelblad. + +Het blijkt duidelijk, dat deze gewoonten dagteekenen uit den tijd, +toen alle bewoners dezer streken nog in tenten leefden. Eertijds +toch hebben zij allen, evenals nu nog de Kurden, een herdersleven +geleid. Een van steenen opgetrokken huis is dan niet anders, dan een +tijdelijke verblijfplaats bij slecht weder, en mag geen andere dan +gemakkelijk verplaatsbare voorwerpen van gebruik bevatten. Vandaar die +massa tapijten en kussens, waarop men slaapt, eet, rookt, schrijft, +als men schrijven kan, (alle turksche ambtenaren schrijven op hun +handpalm, al staat er ook een bureau voor hen) en die in een omzien +kunnen worden opgerold, wanneer men voor eenige weken of maanden zijn +tenten wil opslaan. Ook voor welgestelde lieden is dit kampeeren nog +steeds een groot genoegen. + +In de tent heeft men geen stoelen of tafels noodig; men ligt er op zijn +gemak van de buitenlucht te genieten. De armenische bedienden kunnen +de gewoonte niet afleggen, de dekens der bedden los boven op de matras +uit te spreiden, wat in een tent natuurlijk noodzakelijk is, daar zij +onder de matras ingestopt, licht vochtig zouden worden. Uit allerlei +bijzonderheden blijkt duidelijk, dat Turken en Armeniërs eertijds +hetzelfde leven als de Kurden hebben geleid. Xenophon beschrijft +in de _Anabasis_ armenische dorpen, die geheel overeenkomen met de +tegenwoordige. + +Hij spreekt in zijn beschrijving van de woningen, uit een vertrek +bestaande, half in den grond uitgegraven, waar menschen en dieren +broederlijk samenleven, de eersten op een soort verhooging van den +grond, terwijl zij hun bier en wijn bewaren in een opening in den +vloer of den muur. Dit is alles tot op den huidigen dag zoo gebleven, +behalve dat er geen bier en zelden wijn meer wordt gedronken, en +de verhevenheid boven den grond niet altijd noodig wordt geacht; +als de vloer van den stal hellend is, vergenoegt men zich, met het +hoogste gedeelte te effenen, en daar houden dan soms dertig of veertig +menschen, mannen, vrouwen en kinderen, verblijf. De reuk van het vee +is als 't ware een levensbehoefte geworden. Vele lieden, die in de stad +een afzonderlijke slaapkamer bezitten, slapen bij voorkeur den geheelen +winter bij hun paard en koe in den stal, in een verpeste atmosfeer, +want er is geen sprake van luchtverversching. Deze gewoonte volgen +niet alleen de armenische bedienden, maar o.a. zelfs een turksche +millionair, Maliemez genaamd. + +Daar de mohammedaansche vrouwen slechts door haar man of haar naaste +bloedverwanten mogen worden aanschouwd, en in het ééne woonvertrek +allicht onverwacht buren of bezoekers kunnen binnentreden, moeten zij +voortdurend den sluier dragen, waarmede zij bij de nadering van een +vreemdeling als instinctmatig haar neus en mond bedekken. Zóó moeten +zij ook water putten en allerlei huiswerk verrichten, waarbij de +lang afhangende slippen, die zij, zoo goed dat gaat, trachten weg te +stoppen, haar zeer hinderlijk zijn. Ook de armenische vrouwen hebben +de gewoonte, het gelaat te bedekken; de kurdische echter niet. + +Sedert de Italianen in de middeneeuwen tot in Perzië doordrongen, +en op het voorbeeld der Byzantijnen overal sterkten bouwden langs de +groote wegen, om hun karavanen te beschermen, hebben de Armeniërs +veel overgenomen van de roumis, in die plaatsen waar zij met hen +in aanraking zijn gekomen. Dikwijls hebben zij bijvoorbeeld in hun +houten zoldering, in deuren en kasten bloemvormen gesneden, die blijk +geven van veel begaafdheid en een oorspronkelijken goeden smaak. Het +voornaamste hebben zij echter vergeten, nl., dat men een deur moet +kunnen binnentreden zonder het hoofd te stooten. Overal, zelfs in de +kerken, zijn de deuren veel te laag, waarschijnlijk ten gevolge van +de koude en de heerschende onveiligheid. + +Al is het land vaal en kleurloos, al laten voorzorgen voor gemak en +gezondheid zeer veel te wenschen over, en al gevoelt men hier zóó +weinig behoefte, om zich het leven een weinig te veraangenamen, dat +bij geen enkele woning een bloementuin wordt aangetroffen (de tuinen +te Van, Kharpoet en Malatia liggen buiten de stad), toch leveren de +turksche bazar en de schilderachtige typen, die men in de straten +der steden ontmoet, een bont en eigenaardig schouwspel op. + +Van bovenaf gezien, zijn de steden hier niet anders dan verwarde +huizenmassa's, die den vorm vertoonen van regelmatige kubussen naar +den kant van Assyrië, iets meer afwisseling vertoonen in het midden, +en nog wat moderner zijn aangelegd naar het Westen, maar toch altijd +somber en eentonig blijven, tenzij een of andere oude sterkte er +troont op een rots, of de vele minaretten, (in Erzeroem zijn er 200), +het tooneel een weinig verlevendigen. + +Al is een wandeling door de stoffige straten vermoeiend en vervelend, +door de eentonigheid der huizen, onze aandacht wordt toch geboeid door +die winkels, waar geen europeesche waren worden verkocht. Uitstallingen +van fruit, bakkerijen, winkels waar inheemsche stoffen zijn +tentoongesteld, werkplaatsen van armenische handwerkslieden, +schrijnwerkers en wagenmakers, winkeltjes van tabak, bastourma, +spijkers en zeep, ze zijn allen gelijk, wat de inrichting betreft, +alleen in de uitgestalde waren is verschil. Het uiterst kleine +"magazijn" is niet anders dan een soort kraampje, van voren open, +zelfs bij de felste koude. Een uur voor zonsondergang wordt de +bovenhelft van het luik gesloten, dat als het opgezet is, de waren +voor zon en regen beschut, terwijl de onderhelft in neergeslagen +toestand de toonbank vormt, waarover men heenstappen moet, als men +binnen wil komen. Maar dat doet niemand behalve de koopman zelf, +die den geheelen dag op de hurken zit, 's winters in dekens gehuld +en zijn handen warmend boven een test met vuur, terwijl hij traag +zijn armen naar rechts of links uitstrekt, om weg te nemen wat de +kooper verlangt. Dat kost hem niet veel moeite, want alles is binnen +zijn bereik. Zijn vrienden en voorname bezoekers, aghas, effendis, +beys, mogen op die toonbank plaats nemen, om een kop koffie of, meer +naar den kant van Rusland, een glas thee te drinken en een praatje +over koetjes en kalfjes te houden. De gesloten magazijnen, vooral +de barbierswinkels, zijn eigenlijk cafés, waar men geregeld zijn +borreltje gebruikt en den tijd met gesprekken zoekt te dooden. Geen +wonder, bij gebrek aan schouwburgen, concerten, wandelplaatsen, en +als gevolg van de totale onwetendheid waarin het geheele volk verkeert. + +Eindelijk komt men in den bazar, een aaneenschakeling van kleine +winkels, zonder woonhuizen, waar het sterk naar leder ruikt en men +bijna niet anders ziet dan verwarde hoopen schoeisel en zadels Hier +en daar liggen balen wol en stapels jassen en broeken, en af en toe +hoort men het geratel van een naaimachine. Verderop maken wolkammers +en wapensmeden een oorverdoovend leven, door met stokken de wol te +slaan, en op hun aanbeelden te hameren. De Armeniërs te Erzeroem +en Erzindjan maken goede geweren, maar het gebruik ervan is hun ten +strengste verboden. In den eigenlijken armenischen bazar ziet men niet +anders dan goudsmeden, die hun kunst zeer goed verstaan. Weer een +ander gedeelte vormt een nabootsing, in 't klein, van den beroemden +bazar te Konstantinopel. Hier worden oostersche stoffen en sieraden +verkocht. Op de zijden gordijnen en tapijten liggen geborduurde +muiltjes met vergulde hakken, spiegels met fijn geciseleerde zilveren +lijsten uit Kurdistan, perzische bronzen vazen met roode en zwarte +bloemen, en al die kleine snuisterijen, die wij ook in de groote +winkels onzer hoofdsteden zien uitgestald. Deze bazars vormen elk op +zich zelf kleine wijken, en de ruimte tusschen de rijen winkels is +met planken of een steenen gewelf overdekt. Des zomers is het daar +dus koel, en des winters tamelijk beschut. + +De tentoongestelde waren lokken den reiziger niet bijzonder +tot koopen uit. Echte oudheden zijn verbazend duur, en munten en +dergelijke merkwaardigheden zijn hier natuurlijk altijd valsch. Oude +manuscripten vindt men slechts in de verzamelingen van kenners, +die ze niet willen afstaan, en de belangrijkste bevinden zich reeds +in onze bibliotheken. Wat hier aan oudheden onder den grond ligt +verborgen, mag niet aan het licht worden gebracht, zonder toestemming +der regeering, die hiertoe hoogst zelden vergunning verleent. Alleen +het gebergte van Van is nauwkeurig onderzocht. De heer Sayce heeft de +daar gevonden inschriften ontcijferd; de heeren Belek en Lehmann hebben +de gedenkschriften gered. Daarin wordt de geschiedenis beschreven der +Khalds, die den Ourartou bewoonden vóór de Armeniërs, en wier koningen +in de grotten van dit gebergte werden begraven. De bewoners van Azië +zouden nooit hebben vernomen, wat hier in die bergen verborgen lag, zoo +Engelschen en Duitschers het hun niet hadden medegedeeld. Geschiedenis, +kunst en wetenschap, alles is hun volkomen onverschillig. Even vaal +en kleurloos als hun uitwendige omgeving, is ook de geest dezer volken. + +Het Oosten vol licht en kleur, dat de dichters ons schilderen, is +dat der vorsten en hun hofhoudingen, die leven in weelde en pracht, +maar het volk is altoos even stiefmoederlijk bedeeld geweest als thans. + +In het drukke gewoel der straten kan de vreemdeling veel opmerken, +en uit het voorkomen en de trekken der bewoners hun aard en karakter +trachten af te leiden. + +Die volksaard is verschillend, juist zooals bij ons te lande, en hangt +samen met het klimaat en de gesteldheid der streek, waar de bewoners +geboren zijn. Het zoogenaamde rassenverschil treedt al zeer weinig op +den voorgrond. Aan de perzische grens zijn de Armeniërs en de Kurden +zóó vermengd, dat noch de reiziger, noch consuls of hier gevestigde +zendelingen, noch zelfs de echte Armeniër uit een andere provincie +hen van elkander kunnen onderscheiden, te meer, daar zelfs hun taal +een mengeling van armenisch en kurdisch is geworden. En hetzelfde is +tusschen Armeniërs en Turken het geval. + +In het Noorden heeft nog meer samensmelting plaats gehad, daar hier +het grootste deel der bevolking tot den Islam is bekeerd. Grieken en +Laziërs, Turken en Armeniërs, Georgiërs en armenische-Georgiërs (uit +de dalen van Kiskim, Olti en Tortoem) zijn allen, doch ten onrechte, +onder den naam van Georgiërs bekend. + +De bewoners van zonnige en vruchtbare streken zien er veel levendiger +en vroolijker uit dan zij, die in de koude hoogvlakten verblijf +houden. De groep kinderen, welke op onze afbeelding te voorschijn +komen uit hun hutten, die wel op grafkelders gelijken, geven den +indruk van de meest onbezorgde vroolijkheid, en zij kunnen dan ook in +de omstreken van het meer Van naar hartelust genieten van vrije lucht +en zonneschijn. Ook in het Zuiden, te Kharpoet en Malatia, hebben +de menschen een opgewekt voorkomen, en zijn vroolijk en vriendelijk +van aard, daar het gelukkige klimaat medewerkt om hun een onbezorgd +bestaan te verschaffen. + +De kleederdracht is bij deze zeer gemengde bevolking overal ongeveer +dezelfde, maar dan toch onderscheiden in twee hoofdgroepen, het +europeesch costuum, altijd vergezeld van den rooden fez, dat gedragen +wordt door alle ambtenaren, enkele rijke Turken, alle welgestelde +Armeniërs en ook de armsten onder hen, zoodra zij handel drijven in +europeesche koopwaren; en verder de nationale dracht, waaraan in de +dorpen dikwijls een jas van europeeschen snit, en in de steden een +gewoon paar laarzen wordt toegevoegd. + +Die kleederdracht stamt af van de oude Assyriërs, en is door +de Armeniërs op de Turken overgebracht. Men kan de verschillende +overgangen nog volgen. Hoe zuidelijker men komt, des te wijder zijn +de pijpen van het kleedingstuk, dat oorspronkelijk een rok is geweest, +waarvan de opening in 't midden werd dichtgenaaid, om twee gaten voor +de voeten vrij te laten. Langzamerhand vond men het gemakkelijker, die +wijde omhulling te vernauwen, en zoo ontstond de _chalvar_, die het +meest wordt gedragen, tot eindelijk de Georgiërs hun beenbekleeding +tot een snit hebben teruggebracht, die overeenkomst vertoont met de +onze. Aan den wijden gordel blijven echter allen getrouw. Het wijde, +lange overkleed blijft altoos het onderscheidingsteeken der priesters +en godsdienstleeraars, zoowel bij Christenen als Mohammedanen. Het +vertegenwoordigt in 't algemeen ouderwetsche denkbeelden, en +gehechtheid aan traditie, en vandaar dat deftige Turken dan ook over +hun gewone kleeding gaarne zulk een wijd gewaad dragen, des winters +met bont omzet. Bij die gewone dracht spelen twee kleedingstukken +een voorname rol, welke alleen in kleine détails afwijkingen vertoonen. + +Vooreerst een geweldig lange en breede gordel, de _silalek_ +of _kouchatt_. Rijke lieden dragen deze ceintuur van guesi +(gestreepte zijde); de _seids_ (afstammelingen van den Profeet, die +ongeloofelijk talrijk zijn) van groen laken, en de armere volksklasse +van bonte wollen stof, of rood en geel gestreept katoen. Men zou nog +liever zonder hemd loopen, dan zich ontdoen van dit kleedingstuk, +dat dik opgerold is, en daardoor niet veel warmte geeft, maar dan +ook uitsluitend als zak dienst doet. Alle kleine voorwerpen voor +dagelijksch gebruik worden hierin bewaard, het korte mes of de lange +dolk, die _khama_ heet, de tabaksdoos, een geweldige groote sleutel, +die zeer slecht sluit, de beurs voor de kourouchs (piasters) de +bronzen _pards_ en de medidjés (ongeveer 4.05 frcs); maar nooit een +zakdoek. Hoewel Xerxes reeds het gebruik van dit nuttig voorwerp heeft +voorgeschreven, is het nog niet algemeen ingevoerd; deftige heeren +in nette overjassen snuiten nog steeds, wanneer zij zich onopgemerkt +wanen, hun neus met hun vingers, en het volk weet niet beter of het +behoort zoo. Om in dien gordel alles te kunnen bewaren, waarvoor hij +dienen moet, wordt hij van binnen voorzien van stevige leeren zakken, +en zoo ziet men dikwijls iemand, die den indruk geeft van een reizenden +marskramer, terwijl hij eenvoudig den inhoud van zijn zak, pistolen, +spiegeltjes, doozen en aan kettinkjes bengelende voorwerpen, om zijn +middel draagt. + +Het tweede voorname kleedingstuk is de tulband, alleen vervangen +door de roode fez bij hen, die de europeesche kleederdracht hebben +aangenomen. + +De Kurden noemen hem met een perzisch woord turbôn. + +Bij de Turken heet hij, naar de stof, waaruit hij is vervaardigd, +_gobinn_, _iasma_ of _sarek_. Het is eenvoudig een lap stof, die om +den fez gerold wordt; bij de Georgiërs van laken, op een fantastische +wijze, met groote slippen, geknoopt. + +De Kurden dragen dikwijls niet anders dan een hoog hoofddeksel van wit +vilt, (afkomstig van de medische tiara) soms koepelvormig, soms puntig +als een clownshoed en cullah genaamd. Ook de overige kleederdracht +der Kurden is zeer merkwaardig en staat in nauw verband met hun +herdersleven. Hun broeken zijn vervaardigd van een dikke, zware, +gestreepte wollen stof, in den trant van hun kilims, en zóó wijd, +dat zij er uitzien als rokken. + +Hun kort buis van geitenhaar bedekt alleen rug en schouders, en +schijnt enkel te dienen om de levendige kleuren van het vest en de +versierselen van den gordel beter te doen uitkomen. + +Alleen de Circassiërs, met hun langen overjas, die op de borst prijkt +met een dubbele rij waaiervormig geplaatste patroonkokertjes en om het +midden wordt saamgehouden door een smallen zilveren gordel, waaraan +de lange degen hangt, zijn uitgedost op een wijze, die volstrekt niet +aan de aziatische kleederdracht herinnert. Zij komen trouwens uit +den Kaukasus; al wonen zij in groote getale in het vilayet Sivas, +ze behooren in het eigenlijke Armenië niet thuis. + +Het schouwspel, dat de straten opleveren, waar deze bonte menigte zich +verdringt, is zeer merkwaardig, en in menig opzicht leerrijk. Twee +eigenaardigheden springen ons aanstonds in het oog; ten eerste de +trage onverschilligheid der bewoners, en ten tweede de algemeen +heerschende wanorde. Ook in dit opzicht bestaat tusschen Armeniërs, +Turken en Kurden geen opvallend verschil. De eersten zijn misschien +iets levendiger van aard, maar vertoonen toch in 't minst niet die +bewegelijke activiteit, waardoor de bewoners onzer steden zich +onderscheiden, en waardoor in onze straten zulk een opgewekte +bedrijvigheid heerscht. + +De Turken wandelen deftig en zwaarwichtig rond, steeds doordrongen +van het besef hunner meerderheid, doch zij zouden er niet aan +denken, de Christenen iets in den weg te leggen. De _hammals_ +(vrachtdragers) de metselaars en grondwerkers, over 't geheel allen, +die een handwerk uitoefenen, waarbij lichaamskracht wordt vereischt, +zijn Turken. Tusschen die twee voornaamste elementen der bevolking +bewegen zich de Kurden, die tegelijkertijd hoovaardig en dom, +woest en listig zijn, met hun breede schouders en hun zonderlinge +hoofddeksels. Zij doen niet veel anders, dan schapen verkoopen, +en Turken en Armeniërs bestelen, waar ze maar kunnen. + +Niet zonder reden heeft de regeering hun wapenen in handen gegeven, +en uit hen de keurbende der hamidiés gevormd. + +Als men haast heeft, is het hier bijna ondoenlijk, zich door de +drukste straten voort te bewegen. Te voet gaande, moet men maar dapper +zijn ellebogen gebruiken; want anders wordt men elk oogenblik zonder +verontschuldigingen op zij geduwd. Rijdt men op een vélocipède, dan +moet men dikwijls afstappen; want de menschen gaan niet uit den weg, +en zien dat "duivelsvoertuig" (chaïtân arabassu) met allesbehalve +welwillende blikken aan. + +Te paard of in een rijtuig gezeten, is het zaak, zeer voorzichtig te +zijn, om ongelukken te vermijden; want de meeste menschen loopen met +neergeslagen oogen en luisteren niet naar het waarschuwend geroep: +"Habarda! daïmassin!" Ze krijgen dan ook dikwijls een ribbestoot, +eer zij uit den weg gaan. + +In de steden van het Noorden en het Westen, waar het verkeer vrij +druk is, brengen de opeenhoopingen der arabas de koetsiers der andere +voertuigen tot wanhoop; want die karretjes rijden akelig langzaam, en +op de bewegingen der ossen kan men volstrekt geen staat maken. Alles +rijdt maar kalm over de zoogenaamde trottoirs; ossen, paarden, arabas, +victoria's, muilezels en beladen kameelen gedragen zich, alsof er geen +afzonderlijke rijweg bestaat. Dat verhoogde pad voor de voetgangers is +ook nog maar sedert kort in de hoofdstraten aangebracht, en feitelijk +niet hoog genoeg, om van de straat te zijn afgescheiden. + +Niemand weet, dat zooiets als een regel om naar rechts uit te +wijken bestaat. In Turkije staan alle verordeningen op papier; +maar geen mensch, die er ooit van gehoord heeft, en er wordt niet +gezorgd voor personeel, dat eenmaal vastgestelde regels zou moeten +handhaven. De vali van Erzeroem wordt zeer geprezen, omdat hij een +soort van gemeentelijken reinigingsdienst heeft ingesteld; zoodat +in de voornaamste wijken althans het vuil wordt weggehaald, en de +bewoners worden beboet, als zij vuilnis werpen op plaatsen, waar +het niet behoort. Maar met dat al loopt iedere voorbijganger gevaar, +allerlei besmetting op te doen, krijgt emmers vuil water over het lijf, +die vrouwen en kinderen op goed geluk leegsmijten, en weet zich niet te +bergen voor den ondragelijken stank, die hem overal tegemoet komt. De +zelfde vali heeft ook in de lagere stadsgedeelten met gunstig gevolg +riolen laten aanleggen. + +Doch dergelijke verbeteringen hadden niet alleen reeds veel eerder +moeten zijn aangebracht; maar zouden ook ijveriger en krachtiger +moeten worden doorgezet, zoo zij ooit de vele besmettelijke ziekten +zouden doen verdwijnen, waardoor het Oosten wordt geteisterd. En het +staat te bezien, of de opvolgers van Nazim Bey zijn goed voorbeeld +zullen volgen. + +De reden, waarom het turksche rijk niet als een beschaafde staat +kan worden beschouwd, is gelegen in het overal heerschende gebrek +aan orde en aan volharding. Al wat men begint, wordt na eenigen +tijd weer aan zijn lot overgelaten. Er zijn niet genoeg flinke en +doortastende lieden, die weten voort te zetten, wat anderen hebben +begonnen. Wie het geld, dat voor openbare doeleinden is bestemd, +werkelijk aan dat doel doet beantwoorden, wordt weldra weder vervangen +door een ambtenaar, die het in zijn eigen zak of in de schatkist van +den sultan doet verdwijnen. Men is daarbij niet in staat, een goed +geordend plan te ontwerpen en het met gemeenschappelijke krachten te +verwezenlijken. Altoos wordt er gestreden om het gezag, en het is een +voortdurend geharrewar tusschen de enkele lieden, die eerlijk zijn, en +de groote massa, die het niet is. Verkeerd begrip, domheid en ernstige +misdrijven, het gevolg van onwetendheid, fanatisme en hebzucht, +zijn aan de orde van den dag. Rechtvaardigheid is daarbij ver te +zoeken; want het recht is gedeeltelijk gegrond op den Code Napoléon, +en gedeeltelijk op de mohammedaansche wet, zoodat niemand ooit weet, +tot welke rechtbank hij zich in een bijzonder geval heeft te wenden. + +Reeds bij een oppervlakkige beschouwing van het openbaar verkeer dringt +zich de overtuiging aan ons op, dat die algemeene ongeregeldheid, +onverschilligheid en ordeloosheid de hoofdfouten zijn van elken +Oosterling. Onze vooruitgang berust op geregelde verdeeling van +den arbeid. Hier doet ieder, wat toevallig voor de hand ligt, en +in den regel alles half, zoodat zelden iets op tijd en nooit iets +goed verricht wordt. Zij, die eenigszins onze europeesche zeden en +gebruiken hebben overgenomen, begrijpen natuurlijk het best het nadeel, +dat dit gebrek aan overleg hun berokkent en beijveren zich dan ook, +om althans bepaalde zaken voor bepaalde doeleinden te gebruiken, +en bepaalde personen hun vast werk te laten verrichten. Ook hierin +geven de Armeniërs het voorbeeld. + +De Mohammedanen echter, de lagere volksklasse, en meer nog de Kurden, +Kezilbachen (voormalige Christenen, die weder tot het heidendom zijn +teruggekeerd), Yezids (die naar men beweert, den duivel aanbidden) +en andere zonderlinge secten, leven in een toestand van volkomen +bandeloosheid, en alsof zij zich ver van de beschaafde wereld bevonden. + +Zij zitten dwars over het trottoir, met de voeten in de goot, en +denken er niet aan, voor u uit den weg te gaan; werpen overal vuilnis, +schromen niet, voor ieders oog bij de fontein hun toilet te maken, +klimmen over de vervallen muren boven op de daken der huizen en +begraven hun dooden aan den rand der kerkhoven, waar de honden ze +weldra verscheuren. De kerkhoven worden trouwens door Armeniërs en +Turken bijna als een soort uitspanningsplaatsen beschouwd, zij zitten +daar op de graven te eten en te drinken, dansen er zelfs en vermaken +zich, zonder dat daaraan in het minst aanstoot wordt genomen. + +De steden van het Oosten zouden bijna niet de moeite loonen van den +verren tocht, die men moet ondernemen, om ze te zien, zoo men er +althans niet enkele merkwaardige gebouwen aantrof. Jammer genoeg, +zijn reeds vele oude monumenten verdwenen, en het weinige, dat nog is +overgebleven, wordt met geheele of gedeeltelijke vernieling bedreigd, +want niemand denkt eraan, dergelijke herinneringen aan het verleden +in eere te houden. + +Het is zonderling, dat zoo weinig bekend is omtrent de verschillende +bouwstijlen, die op de armenische hoogvlakte worden aangetroffen. Het +zou de moeite waard zijn, de voorbeelden daarvan te bestudeeren, en +in beeld te brengen, eer zij voorgoed zullen zijn verdwenen. En het is +zeer belangrijk voor de kennis der geschiedenis, om de invloeden na te +gaan, die het eigenaardig karakter dezer verschillende kunstuitingen +hebben bepaald. + +De oudste dier invloeden zijn van assyrischen oorsprong. Zij doen +zich vooral gevoelen in de vestingwerken van Kurdistan. Wanneer men de +zware, vierkante massa's metselwerk van het fort te Bitlis aanschouwt, +die schuin oploopende zijvlakken, die met koepels gekroonde bastions, +dan begrijpt men dat de beys, die in de achttiende eeuw deze vesting +hebben herbouwd, aan overleveringen zijn getrouw gebleven, die van +uit de alleroudste tijden tot hen waren gekomen, en waarvan ook de +huizen te Sert de duidelijke sporen dragen. Trouwens overal in deze +streken treft men bouwvormen aan, waarvan de oorsprong dikwijls in het +duister ligt, maar die op verrassende wijze den zelfden indruk wekken, +dien de overblijfselen der assyrische en chaldeeuwsche bouwkunst bij +ons te weeg brengen; men zou bijna geneigd zijn, ze te vergelijken +met de basreliefs die in onze musea worden bewaard. + +Daarop volgde de byzantijnsche kunst, die niet alleen de voorbode was +der syrische, welke de heer Melchior de Voguë ons heeft leeren kennen, +maar ook die der armenische, welke een nadere beschouwing overwaard +is. Een belangwekkend armenisch boek, geschreven door een priester, +den eerwaarden pater Alichan, behandelt de voornaamste bouwwerken van +het land en geeft bijvoorbeeld een beschrijving van de kathedraal van +Ani, de oude hoofdstad van het koninkrijk, die thans geheel verlaten +is, dicht bij Etchmiadzine, in russisch Trans-kaukasië. + +Deze kathedraal moet een grootsche schepping zijn geweest, waarin de +Armeniërs den byzantijnschen stijl op hun eigenaardige wijze hebben +toegepast. Zij hebben zich van hun meesters en voorgangers verwijderd, +om hen in zekeren zin te overtreffen. + +Een van hun alleroudste bouwwerken, dat herhaaldelijk is vernieuwd, +en waaraan nog tot in de vorige eeuw steeds meerdere gedeelten zijn +toegevoegd, is de kathedraal van Etchmiadzine, waar hun katholikos +zetelt. Hier is het eigenaardig karakter van den stijl tot het uiterste +doorgevoerd; overal verheffen zich de byzantijnsche koepels, die echter +spitser toeloopen dan bij andere byzantijnsche gebouwen. De hoofdkoepel +is zeer schoon en voldoet aan zijn natuurlijke bestemming, die van door +groote vensteropeningen het inwendige van den bouw te verlichten. De +anderen echter, die, even als het voorportaal, uit de achttiende eeuw +dagteekenen, zijn overbodig, en zonder eenig verband met het groote +geheel daaraan toegevoegd. Men treedt de kerk binnen door een klein +portaal, dat met prachtige "arabesken" is versierd, die echter met +arabische ornamenten niets gemeen hebben. Zij vertoonen zeer eenvoudige +geometrische lijnen, doorweven met fantastische plantvormen. Hierin +munten de Armeniërs vooral uit. De kerk van Etchmiadzine wordt slechts +verlicht door den middenkoepel en een paar kleine zij vensters. Ook dit +is een eigenaardigheid van den hier heerschenden stijl, die het licht +schijnt te schuwen en aan een geheimzinnig halfduister de voorkeur +geeft. Hetzelfde ziet men in de kerken der talrijke kloosters, in de +omstreken van het meer Van, die nog donkerder zijn; daar hier zelfs +in de koepels bijna geen vensteropeningen zijn aangebracht. + +Zij liggen gewoonlijk te midden van zeer liefelijke of grootsche +natuurtooneelen, maar hun kerken maken alleen van buitenaf gezien +een aangenamen indruk. + +Terwijl zij zich steeds meer verwijderden van hun byzantijnsche +voorbeelden, gaven de armenische bouwmeesters hun denkbeelden vorm +op een wijze, die pleit voor hun oorspronkelijke en artistieke +begaafdheid. Zij zochten voor alles de verbazende dikte der muren +te verminderen, zonder daarbij aan hun draagkracht te kort te doen, +en hebben daarom die gedeelten uitgehold, waarop geen drukking +door het gewelf werd uitgeoefend. De romaansche stijl streefde +ook in deze richting; maar bereikte haar doel op een andere wijze, +door namelijk die punten, waar de meeste draagkracht werd vereischt, +door contreforten te versterken, terwijl in de wanden der armenische +gebouwen aan de buitenzijde groote nissen zijn aangebracht, die van den +grond tot aan het dak reiken. Op het eerste gezicht komt ons dit vreemd +voor; daar wij gewend zijn, elke nis met beelden gevuld te zien. Toch +is de grondgedachte volkomen logisch, en het effect, waar zij in +toepassing wordt gebracht, levendig en fraai. Men moet echter erkennen, +dat onze bouwmeesters de zaak nog eenvoudiger wisten op te lossen, +door in deze missen openingen aan te brengen en de hierdoor gevormde +vensteropeningen aan te vullen met beschilderd glas. De Armeniërs, +die het licht wilden weren, hebben op hun eigen wijze verkregen, +wat zij wenschten, besparing van materiaal met behoud van uitwendige +sierlijkheid. Verder hebben zij het eerst den puntboogvorm toegepast, +die niet alleen, zooals Viollet le Duc opmerkt, eigenaardig is door +den vorm der bogen, maar ook door het stelsel van evenwicht, waarbij +elke steen een bepaalde taak heeft te vervullen. Wie nog twijfelt, of +deze stijl van oosterschen oorsprong is, behoeft slechts de kathedraal +van Ani en de kerk van Marmachen te bezoeken. De laatste, die ongemeen +fraai van verhoudingen is, werd gebouwd in de tiende eeuw, en kan als +een sprekend voorbeeld gelden van den allervroegsten puntbogenstijl. + +Nog merkwaardiger kloosters dan die van het meer Van vindt men in +Tortoem. Gewoonlijk zijn echter slechts kleine gedeelten hiervan +bewaard, zooals enkele kapellen en kruisgangen, die sterk aan de onze +herinneren. Zij vertoonen de kenmerken van den armenisch-georgischen +stijl, waarvan de kerk en kapel te Ekeg een goed voorbeeld opleveren. + +Het pronkjuweel van de armenische architectuur is wel de kerk +van Aktaman, een eiland in het meer Van. Deze is in- en uitwendig +rijk versierd met prachtige arabesken, waarin, behalve plantvormen, +ook menschen en dieren als versieringsmotieven zijn gebezigd. Ook de +perzische kunst heeft op de armenische eenigen invloed uitgeoefend. De +kerk van Euchkvank te Tortoem levert daarvan het sprekend bewijs. Zij +is overigens oorspronkelijk armenisch door haar byzantijnschen +kruisvorm, de hooge nissen, die het portaal insluiten, en door de +symboliek harer versiering. Maar het geheel wordt hier bekroond +door een perzischen koepel, zooals nergens in Armenië een wordt +aangetroffen en die bevallig oprijst tusschen dicht groen tegen den +donkeren achtergrond der rotsen. Ook in enkele andere bouwwerken ziet +men duidelijk sporen van perzischen invloed. Uit de bouwvallen van +het paleis der koningen te Ani blijkt, dat dit in perzischen stijl +was versierd. + +Ook de Turksche bouwwerken hebben dien invloed ondergaan. Hun stijl is +minder oorspronkelijk en zwaarder dan die der Armeniërs, en hun doel +is dan ook meer, den beschouwer door uiterlijke praal te verbluffen, +dan den natuurlijken ontwikkelingsgang te volgen van een logisch +systeem. Kunst is voor hen slechts een middel om rijkdom en macht +ten toon te spreiden. + +Alleen in het Westen en het midden van het land hebben de Turken in +dit opzicht hun invloed doen gelden. + +De Tchifaïe medressé te Sivas vertoont een zeer smaakvolle versiering, +in zuiver perzischen stijl. (Een medressé is een theologische +school. In den regel worden de leerlingen echter gehuisvest in +armoedige woningen of de bouwvallen van voormalige paleizen). Jammer, +dat ook hier, evenals in Perzië zelf, deze kunstwerken aan het verval +worden prijsgegeven en de prachtige wandbekleeding op vele plaatsen +geschonden of verdwenen is. Wat de Turken zelf hebben ontworpen, +maakt somtijds een grootschen indruk, maar de schijn komt niet overeen +met de werkelijkheid. Te Sivas en Erzeroem vertoonen hun gebouwen +indrukwekkende voorgevels, die dan ook in stand zijn gebleven, omdat +zij stevig gebouwd waren; doch het meer naar binnen gelegen gedeelte, +dat evenals bij de arabische gebouwen bestaat uit een binnenplein, +waaromheen een bogengalerij en cellen of zuilengangen zijn gegroepeerd, +is reeds weder vervallen, daar het niet bestemd was voor de blikken +der bewonderende menigte. + +Deze voorgevels heeten tchifté minarets, (dubbele minaretten) daar +zij bestaan uit een groote poort, waarvan de beide zijpilaren door +hooge minaretten worden bekroond. De meesten hebben door den tand +des tijds geleden, of zijn door aardbevingen verwoest; maar te Sivas +zijn nog enkele ongeschonden bewaard gebleven, met hun rondloopende +galerij, waar de mufti het gebed placht uit te spreken. Zij behoorden +aan de Gög medressé. Die twee op zich zelf staande torens, die zich +overal herhalen, geven geen hoog denkbeeld van de vindingrijkheid +der turksche bouwmeesters. Zij zijn niet verbonden met het overige +gedeelte van het gebouw, en de ledige ruimte tusschen die twee +vertikale lijnen wordt niet aangevuld door eenige bekroning, die de +horizontale poortafsluiting versiert. Bovendien is de versiering +van het portaal zelf onbegrijpelijk plomp en zwaar. De armenische +werklieden, die haar moeten hebben uitgevoerd, schijnen hun motieven +ditmaal rechtstreeks aan de assyrische voorbeelden te hebben ontleend. + +Te Divrigni bij Sivas althans is die barbaarsche overlading zeer +opvallend. Te Erzeroem wordt zij afgewisseld door versieringen, die +blijkbaar naar arabische voorbeelden zijn gecopieerd, evenals hier +ook het arabische stalactietengewelf wordt aangetroffen, dat men in +alle moskeeën der stad vindt. De alleroudste van deze, Oulou Djamie, +is wonderlijk laag en gedrukt en draagt op zes en dertig zware pijlers +puntbogen, die dagteekenen uit de elfde eeuw. + +Wie hier komt om van echte kunstwerken te genieten, zal meer behagen +vinden in de monumenten van arabischen oorsprong, al zijn deze ook +meestal van geringen omvang. Het zijn allen grafteekens, van een +zelfden vorm. Ze heeten thans tekké (kapel waar een mohammedaansche +heilige woont) of cummbett (begraafplaats). In het midden en het +oosten worden zij het meest aangetroffen. Ze zijn cylindervormig, +rusten op een lage basis en worden bekroond door een kegelvormig +dak. Dit eenvoudig grondplan biedt ruimschoots gelegenheid voor het +aanbrengen van dikwijls zeer afwisselende en rijke versiering. Op +het kerkhof van Akhlat, op den noordelijken oever van het meer Van, +ziet men zulk een grafteeken, dat ongetwijfeld door een Armeniër voor +Arabieren werd ontworpen; want het vertoont de groote nissen, die het +kenmerk zijn van den armenischen stijl, en de zeer eenvoudige banden, +zonder arabesken, die het versieren, verdeelen de muurvakken op een +wijze, die de schoonheid van het geheel verhoogt. + +De Imaret Cummbett te Erzeroem, vlak bij de Tchifté minarets, is +grootscher van bouw en zuiver arabisch van opvatting. De zijden zijn +omgeven door slanke puntbogen, die door bundels fijne zuiltjes worden +gesteund; de top van den ronden muur wordt bekroond door een fries met +dubbelen arabeskenrand, die zeer fraai bewerkt is, en in de basis zijn +kleine boogvormige poorten aangebracht met stalactietversiering. Als +geheel is het een bijzonder schoon gedenkteeken. + +In de stad Erzeroem treft men wel twintig van die grafmonumenten +aan, welke, met hun door roest en vochtigheid verweerd voorkomen, +een schilderachtigen indruk maken tusschen die opeenhooping van +ellendige krotten, die ze omgeven, of op de jammerlijk verwaarloosde +mohammedaansche kerkhoven, waar de grafsteenen, 't zij ze versierd zijn +met den gebruikelijken fez of eenvoudig van de straat zijn opgeraapt, +naar alle richtingen overhellen en waarvoor de levenden hoegenaamd +geen zorg dragen. + +De nieuwere turksche moskeeën zijn echter niet in arabischen +stijl ontworpen; maar ontleenen hun versiering aan perzische +en grieksche voorbeelden. Van de 16de tot de 18de eeuw hebben de +Osmanlis den byzantijnschen grondvorm met perzische motieven willen +doen samengaan. Zij gaan uit van het grondplan der Sofia-kerk, het +grieksche kruis met den grooten koepel in het midden, waaraan zij +thans door een geoxydeerd ijzeren beslag een fraaien staalblauwen +glans weten te geven, en voegen daarbij aan den voorgevel de groote +zuilenrijen van Ispahan toe, waarbij ze elk kruispunt der bogen +bekronen door een kleinen koepelvorm. Somtijds omringt een krans van +koepeltjes het geheele dak, en ook de galerijen rondom den binnenhof, +die zelf door een groot koepeldak wordt overwelfd. In tegenstelling +echter met den zuiveren halven bol, dien de koepel van Santa Sofia +vormt, zijn deze turksche koepels aan den rand eenigszins omhoog +gebogen, alsof de ontwerpers vage herinneringen hadden bewaard aan +de chineesche dakbedekking. + +Behalve deze groote monumenten is er weinig, dat ons van de +eigenaardige kenmerken en de ontwikkeling der verschillende in +Armenië wonende volken een denkbeeld kan geven. De heer Maspero geeft +in zijne "Geschiedenis der volkeren van het klassieke Oosten" een +interessant beeld van de paleizen der Khalden, die vóór de Armeniërs +den Ourartou hebben bewoond. Hij vertoont ons daarin ook afbeeldingen +van voorwerpen, bij dit volk in gebruik, onder anderen een schild, +dat sporen draagt van helleenschen invloed. + +Behalve het weinige, dat tot nog toe werd gevonden, maar dat +waarschijnlijk met belangrijke ontdekkingen zou worden vermeerderd, +als men den grond in de omstreken van den Ararat doorzocht, is +ons zoo goed als niets gebleven, dat licht verspreidt over den +beschavingstoestand der oudste bewoners, die veel moeten hebben +ontleend aan de Assyriërs en eveneens aan de Grieken, wier invloed +zich door het geheele schiereiland deed gevoelen. Alleen de Armeniërs +hebben eenige sporen van eene artistieke ontwikkeling achter gelaten. + +Maar het is moeilijk te bepalen, uit welke periode deze dagteekenen; +of zij behooren tot een tijdperk vóór of na de verovering van Armenië +door de Seldjouciden in de elfde eeuw. Deze vraag zou slechts kunnen +worden opgelost door de ontcijfering der inschriften, die toch reeds +weinig talrijk zijn. In tegenstelling toch met de Turken, die de +sierlijke letters van hun alfabet gebruikten om er een loopend ornament +voor hun friezen en frontons van te vormen, hebben de Armeniërs hun +eenvoudiger letterteekens, die aan de grieksche herinneren, niet als +versiering laten dienen. + +Men vindt ze dan ook nergens op de talrijke grafsteenen, die op +graven van heiligen zijn geplaatst. 't Zij deze oud of betrekkelijk +nieuw zijn, dat wil zeggen, uit het begin of het eind der middeneeuwen +dagteekenen, men kan ternauwernood gissen of zij afkomstig zijn uit de +zevende of uit de veertiende eeuw; want de stijl is overal dezelfde +en alleen in de uitvoering der bijzonderheden is eenig verschil op +te merken. + +Overal een kruis in het midden, waar omheen ineengeslingerde banden +loopen, die rijk met plantvormen zijn versierd. Het kruis van Sint +Sergius te Ghetsgonitz levert hiervan een fraai voorbeeld. Tegen +een steenen muur geplaatst, maakt het deel uit van een groep van +vijf kapellen of graven, die tusschen rotsachtige hoogten zijn +gelegen. Deze kapellen behooren tot de belangrijkste gedenkteekenen der +armenische bouwkunst. Sommige schijnen nabootsingen in het klein van +de groote kerken; anderen zijn cirkelvormig, en doen aan de arabische +cummbetts denken, waarvoor mogelijk deze armenische grafteekenen het +oorspronkelijke model hebben geleverd. + +Ook geïllustreerde manuscripten zijn behouden gebleven, waarvan +de schoonste in onze Westersche bibliotheken worden bewaard. Wat +men nog in het land zelf vindt van dien aard, vertoont alleen +versierde hoofdletters en randen van bloemvormen. De boekbanden, +van geciseleerd zilver, die tooneelen uit het evangelie voorstellen, +zijn zeer merkwaardig. In het dorp Ghan bij Erzeroem, wordt zulk +een boek bewaard, dat meer nog om den stijl, dan om de bewerking, +ten zeerste de aandacht verdient. Men zou het voor een byzantijnsch +of fransch werk uit de twaalfde eeuw houden, zoo gelijkvormig waren +toenmaals de uiterlijke teekenen, waarvan zich de christelijke wereld +bediende om haar denkbeelden uit te drukken. + +Voorts zijn er nog de overblijfselen van gebouwen, opgericht door +de groote sultans, vooral Moerad; maar deze zijn thans te zeer +vervallen, om eenig denkbeeld te kunnen geven van hun oorspronkelijken +toestand. De eenige, die niet letterlijk tot puinhoopen zijn geworden, +zijn die groote khans, waarvan wij reeds eerder melding maakten, +paleizen, die door de vorsten langs de groote wegen werden opgericht, +om hun als tijdelijke verblijfplaatsen te dienen. Enkele daarvan geven +thans nog den indruk van oude romaansche kathedralen, met hun zware +pilaren en sombere gewelven. In 't bijzonder mogen hier genoemd worden: +de Soltân Moerad Khan, op den weg van Tokat, de Achim Khan, tusschen +Sivas en Malatia, en de Kemur Khan, tusschen Malatia en Kharpoet. Deze +Khans zijn langs de westelijke grens van Armenië geplaatst, op den +weg naar Mossoel. Ook de bruggen over den Euphraat dagteekenen uit +den tijd van Sultan Moerad of Amurat, dus de zestiende eeuw. Hun +zware bogen hebben dikwijls het geweld van overstroomingen weerstaan, +zooals bijv. te Kara-Arz, ten Westen van Erzeroem. Doch beide deze +khans en de bruggen zijn eer werken van burgerlijke dan van schoone +bouwkunst te noemen. + +Merkwaardig voor den voorbijtrekkenden reiziger zijn ook de vele +sterkten, die Italianen en Grieken hebben gebouwd in de verschillende +bewoonde plaatsen, waarlangs hun handelsweg voerde. De omtrek dier +gekanteelde muren met hun ronde bastions herinnert onweerstaanbaar aan +het voorkomen van fransche burchten uit de middeneeuwen. Zij leveren +een schilderachtig schouwspel op. Meestal zijn zij van binnen geheel +tot puinhoopen geworden, daar zij sedert de invoering der kanonnen niet +meer onderhouden zijn. Toch verhoogen zij, zooals bijv. te Baïbourt, +zeer de schoonheid der omgeving, en te Diarbekir zijn deze vestingmuren +zoo goed als ongeschonden gebleven. Uit een archeologisch oogpunt is +het te betreuren, dat de regeering er over denkt die hooge wallen te +slechten, hoewel het waar is, dat deze thans in geen enkel opzicht +meer van nut kunnen zijn. + + + +Uit al het bovenstaande blijkt, dat onder de verschillende +elementen der bevolking van Armenië (om niet te spreken van Grieken +en Arabieren en Perzen, die het land nooit hebben gekoloniseerd +en er slechts gedeeltelijk hun invloed doen gelden) de Armeniërs, +zoowel in handelszaken als op kunstgebied het meest begaafd zijn. Zij +gaven daarvan blijk door het groote aantal hunner bouwwerken, dat de +mohammedaansche paleizen en moskeeën verre overtreft, en het verdient +opgemerkt te worden, dat zij, gedurende twee of drie eeuwen onder +turksche heerschappij, voortgegaan zijn hun kerken te bouwen volgens +hun eigen artistieke opvatting. + +Zij deden verkeerd, zich terug te trekken. Als zij, inplaats +van hun hoofdstad Ani, en vele andere steden, te verlaten, in hun +vaderland gebleven waren, zouden zij het niet slechter hebben gehad +dan hun landgenooten, die het tegendeel hebben gedaan, en die thans +grooter voorspoed genieten dan hun overwinnaars. Zij zouden dan zeer +waarschijnlijk de Porte naar hun hand hebben kunnen zetten, en alles +hebben verkregen wat zij verlangden, behalve dan hun onafhankelijkheid. + +Door hun wijze van optreden hebben zij opnieuw de zwakheid van hun +karakter getoond, zooals dit reeds voor de overwinning der Turken in +hun inwendige verdeeldheden was aan het licht gekomen. Het is zeer te +bejammeren dat de Turken, toen nog in een toestand van barbaarschheid +verkeerend, een volk in hun hooge vlucht hebben gestuit, dat in de +elfde eeuw tot even groote, ja grooter ontwikkeling scheen geroepen +dan vele andere volken. Men kan gerust beweren, dat de Armeniërs +niet alleen de kracht en den rijkdom hunner geestesgaven hebben aan +den dag gelegd in vele treffende uitingen, maar dat zij minstens +even vindingrijk waren als onze kunstenaars, en veel beschaafder +dan de Turken ooit geweest zijn. Wat deze laatsten betreft, hun +minderwaardigheid springt maar al te zeer in het oog. Toch moet +bij een vergelijking met ons, Westersche volken, op twee feiten +worden gewezen. Wel is waar zijn het de Armeniërs, die het eerst den +puntbogenstijl stelselmatig hebben doorgevoerd, in de tiende eeuw, +toen ons romaansch daarvan nog slechts de voorbode was. Doch daar +tegenover staat, dat onze beeldhouwwerken, onze versieringskunst +van die dagen, blijk gaven van een opmerkingsgave, een liefde voor +de natuur en een innig doordringen in al hare uitingen, zooals de +Armeniërs en alle Oostersche volken, de Perzen uitgezonderd, nimmer +hebben gekend. En ditzelfde onderscheid zien wij ook op het gebied van +andere geestesuitingen. Terwijl onze godgeleerden, onze wijsgeeren en +schrijvers geen rust konden vinden, eer zij hadden ontdekt, wat hun +waarheid scheen, tot zij die waarheid zochten in de natuur, en niet in +een abstract ideaal, hebben de Armeniërs zich reeds vroeg neergelegd +bij een dogmatisch geloof, waarbij hun geest moest insluimeren, en +zich nimmer gedrongen gevoeld, verder voorwaarts te streven. Vandaar, +dat zij thans geen groote mannen bezitten, en in zoo menig opzicht +bij hun Westersche naburen moeten achterstaan. + +Zooals wij reeds hebben opgemerkt, zijn de verschillende volken, +die in dit land zoovele eeuwen naast elkander hebben geleefd, +sterk vermengd; maar toch is nog steeds hun onderscheiden karakter +in bepaalde individuen te herkennen, en deze moet men nauwkeurig +bestudeeren, indien men zich van de zedelijke eigenschappen dezer +verschillende menschen-typen rekenschap wenscht te geven. Al mogen de +physieke eigenaardigheden langzaam aan verdwijnen, met de zedelijke +en geestelijke is dit veel minder het geval, en het is een feit, +dat deze karakteristieke eigenschappen het sprekendst bewaard zijn +gebleven bij hen, die ook naar het uiterlijk het zuiverste type van +hun volk vertegenwoordigen. Want zij, die alle uiterlijke kenteekenen +van hun bijzondere afkomst missen, en zich zoo zeer met lieden van +anderen oorsprong hebben vereenzelvigd, dat men ze slechts door hun +godsdienst en hun taal kan onderscheiden, zijn juist degenen, die het +minst gehecht zijn gebleven aan oude overleveringen en gebruiken. Met +andere woorden, wie een echte zoon van zijn volk is naar het uiterlijk, +zal dit in den regel ook blijken te zijn naar den geest, zich het +meest vijandig gezind toonen jegens andersdenkenden, en het sterkst +zich aankanten tegen allen vooruitgang, die verandering brengt. + +De opvoeding speelt ontegenzeggelijk, wat haar lichamelijke en +zedelijke gevolgen betreft, in dit opzicht een gewichtige rol. Toch +ziet men reeds terstond bij de beschouwing van een groepje armenische +en turksche jonge meisjes, die bijna nog kinderen zijn, dat zij niet +tot hetzelfde ras behooren. + +De eerste, met haar scherp geteekende, goed besneden gelaatstrekken, +haar rechte, gefronste wenkbrauwen en vastberaden uitdrukking, +geven door haar denkend voorhoofd en vastgesloten mond den indruk +van tot vrouwen te zullen opgroeien, die zoowel tot nadenken als +handelen zullen in staat zijn. De turksche meisjes, met haar al te +volle wangen, haar droomerige, gedachtelooze uitdrukking en haar +vroegtijdige ontwikkeling, vormen een scherpe tegenstelling met haar +forschgebouwde gezellinnen. + +Dit is niet enkel toe te schrijven aan het feit, dat de turksche +kinderen vrij langen tijd bij haar moeders in den harem blijven, +terwijl de armenische dus in de eerste levensjaren meerdere vrijheid +en beweging in de frissche lucht genieten; want zij leiden verder, tot +zij den huwbaren leeftijd hebben bereikt, volkomen hetzelfde bestaan. + +De moderne Turk is een wezen van zeer samengestelden oorsprong. Doordat +het meerendeel der door hem onderworpen volken zich tot den Islam +heeft bekeerd, heeft hij velen van hun dochters kunnen huwen, +terwijl hij anderen als zijn rechtmatig eigendom beschouwde, en +bovendien altoos christelijke slavinnen heeft gehouden. Zoodoende +zijn, door de vermenging met armenische, georgische, circassische, +grieksche, lazische, nestoriaansche en assyrische elementen, uit de +oude Seldsjukken en Turkomanen de tegenwoordige Turken ontstaan. + +De eigenaardige kenmerken van de hedendaagsche Turken, die zich Osmanen +noemen, die geen Syriërs of Arabieren, Albaneezen of Thessaliërs, +Serviërs of Bulgaren zijn, maar wel degelijk Turken van het echte +ras, zijn door het geheele rijk dezelfde, soms buitengewoon sterk +in één individu geconcentreerd, soms ook verzwakt of gewijzigd door +vreemde invloeden. Het voorhoofd wijkt achteruit, de oogen zijn +bol en volkomen zonder uitdrukking, de neus dik, grof en gebogen, +de zinnelijke, begeerige onderlip hangt slap neer, de terugwijkende +kin drukt gebrek aan wilskracht uit, de wangen zijn meer glad en +gevuld dan bol, onder vooruitstekende breede jukbogen, en dikwijls +vertoont het gelaat een soort van dommen, terugstootenden grijns van +welbehagen. Hun lichaamsbouw is forsch, zonder daarom krachtig te +zijn; zij hebben veeleer iets slaps en weekelijks in hun houding. Deze +beschrijving is echter alleen van toepassing op de vertegenwoordigers +der regeerende klasse. + +De bewoners van het platteland vormen daarmede een opvallende +tegenstelling, en als men de turksche troepen ziet defileeren, +aanschouwt men niet anders dan kloeke krachtvolle gestalten, recht +van lijf en leden, met fiere houding en magere energieke trekken, +waaraan de fonkelende oogen en gespierde kaken een bijna dreigende +uitdrukking verleenen. Hieruit valt licht het verschil af te leiden +tusschen het turksche volk en de klasse der ambtenaren. + +Even rijk als het eerste is aan natuurlijken aanleg, die slechts in de +goede richting behoefde te worden geleid, om de gelukkigste uitkomsten +te leveren, even vadsig en traag is de tweede, door haar ingeroeste +gewoonte van te heerschen, zonder zich de minste moeite te getroosten +ter wille van die heerschappij, te leven ten koste der overwonnenen, +en zich te vermeien in een zalig nietsdoen, waarbij zij gedachteloos +kunnen vegeteeren, zonder de geringste neiging, om naar iets beters +en hoogers te streven. Waagt men het, zich tegen den druk van die +schijnbaar willooze overheerschers te verzetten, dan overvalt hen +vrees, die hen prikkelt tot toorn, en is eenmaal hun drift opgewekt, +dan stijgt deze tot een razernij, die slechts bekoelt, wanneer een +bloedbad is aangericht. De echte Turken zijn een kanker, die knaagt +aan de turksche heerschappij. Deze kan zich slechts staande houden +door de bezadigdheid, den ijver en de rechtschapenheid der voormalige +Christenen, die tot het Mohammedanisme bekeerd zijn. Dit geldt niet +alleen voor de burgerlijke ambtenaren, maar eveneens in het leger, +waar ieder zal moeten erkennen, dat de beste officieren, aan wie het +rijk zijn macht verschuldigd is, Albaneezen of Montenegrijnen zijn, +Circassiërs of Grieken, die dikwijls in Duitschland zijn opgevoed en +even beschaafd, aangenaam in den omgang, verlicht en vooruitstrevend +zijn als onze militairen van hoogen rang. + +Onder de heerschende klasse bekleeden de imans, mollahs, muftis, dus +de priesters, een voorname plaats, evenals de cadis en hun helpers, +die recht moeten spreken in geschillen van godsdienstigen aard; +de groote massa van het volk zweert bij hen, en staat geheel onder +hun invloed. Zeer zonderling en van veel gewicht is het feit, dat de +priester werkelijk over het lot der aangeklaagden beslist, want van +hem eischt het volk, te midden van de elkander steeds tegensprekende +meeningen en gissingen een zelfstandig oordeel, 't geen hij, 't zij het +gegrond is of niet, aan de rechters opdringt, die aan de uitspraken der +meestal omgekochte getuigen toch geen waarde hechten. Dit is in zekeren +zin gelukkig, daar ook de rechters zelf volstrekt niet onomkoopbaar +zijn, (vooral in Kurdistan, waar deze waardigheid door Kurden wordt +bekleed), al staat het bij deze priesterlijke rechtspleging vast, +dat het getuigenis van een Christen nimmer kan opwegen tegen dat van +een Mohammedaan. + +Het is een opmerkelijk verschijnsel, dat de bovengenoemde mollahs +volstrekt niet overeenkomen met het door ons beschreven turksche type, +en veeleer iets israëlietisch in hun voorkomen hebben. Hun magere, +sterk vooruitspringende neus, dunne lippen, en kleine doordringende +oogen, onder zware wenkbrauwen, vormen even zoovele kenmerken van +het semietische ras, en doen denken aan de oude rabbijnen. + +Andere mohammedaansche priesters, die der groote moskeeën, +en vooral de Khotjas der medressés vertoonen al de gewichtige +zelfgenoegzaamheid van onfeilbare godgeleerden, en naderen weder meer +tot het echt turksche type met hun dikke lippen en wijd opgespeurde +neusvleugels. De dorpspriesters zijn daarentegen goedaardige lieden, +met een patriarchaal voorkomen en langen baard, die wel eenigszins meer +ontwikkeld en schranderder zijn dan hun dorpsgenooten, daar aan hen +de regeling van kleine voorkomende geschillen wordt overgelaten, maar +overigens hetzelfde leven leiden als de boeren, en even onwetend zijn. + +Velen onder de osmanische Turken vertoonen tot zij den mannelijken +leeftijd hebben bereikt, duidelijke sporen van mongoolsche afkomst; +bij de volwassenen gaan deze echter verloren, en terwijl men de +turksche kinderen zeer goed van die der Christenen kan onderscheiden, +is dit op lateren leeftijd niet meer het geval. + +Wat het voorkomen der vrouwen betreft, zijn onze gegevens gering; +want een turksche dame zou zich nooit willen laten photographeeren; +niet alleen omdat zij zich niet ongesluierd mag vertoonen; maar ook +omdat haar godsdienst het afbeelden van het menschelijk aangezicht +verbiedt. De mannen zijn in dit opzicht veel minder streng; maar +de vrouwen houden met alle kracht dergelijke voorschriften in +eere. Ondanks haar afzondering oefenen zij toch op de meening harer +echtgenooten grooten invloed uit, en haar totale onwetendheid is +oorzaak van een redelooze onverdraagzaamheid op godsdienstig gebied, +die zij als een heiligen plicht beschouwen. Over 't algemeen is +omtrent de turksche vrouw weinig bekend. Niemand weet iets af +van het inwendig leven dier wezens, die in den harem als 't ware +levend begraven zijn, en die men somtijds in de straten ontmoet, +in een zwarten sluier gewikkeld, die haar als een somber doodskleed +omhult. In tegenstelling met het sterkere geslacht, dat door den +omgang met huns gelijken wordt ontwikkeld, en op wie het leven in +den regel zijn stempel drukt, blijven deze getrouwde vrouwen altijd +kinderen en geraken nooit tot eenige zelfstandigheid. Invloeden van +buitenaf dringen dan ook niet tot haar door. Volgens de mededeelingen +van europeesche vrouwen, die van nabij een blik hebben geslagen in +het haremleven, zijn de turksche dames goedhartig van aard, maar +ongeloofelijk dom en bekrompen; zij oefenen niet den minsten invloed +uit op hare kinderen, wier ontwikkeling haar dan ook niet ter harte +gaat, terwijl zij zich om haar huishouden evenmin bekommeren. + +In de armenische vilayets kunnen zij geen van allen lezen of schrijven; +zelfs niet de vrouwen der aanzienlijkste inwoners. Wanneer wij van +de vrouwen van een enkelen man spreken, moeten wij daarbij in het +oog houden, dat heden ten dage iedere man slechts ééne vrouw heeft, +'t geen echter niet belet, dat hij er slavinnen op nahoudt, wat door +den Koran wordt toegestaan. Thans behoeft een wettige echtgenoote dus +niet de mededinging te verdragen van de drie andere hanoums, welke +geoorloofd waren in de oogen van den Profeet, die zelf er negen op +na hield. + +Het is te hopen, dat Allah hem schadeloos stelt voor den last, dien +zij hem hebben bezorgd. + +Hij was zoo genadig, zijn volgelingen slechts vier voor te schrijven; +maar deze zijn wijzer geweest, dan hij, en stellen zich met een enkele +tevreden, die dan ook niet in opstand komt tegen haar lot. Zij kent +trouwens geen andere toestanden; onze beschaving is haar volkomen +vreemd. Dikwijls ziet men uit de huizen der rijke lieden slanke +gedaanten te voorschijn treden, in den wijden, zwartzijden tcharsaf +gehuld, een mantel die haar van het hoofd tot de voeten omgeeft en om +het middel wordt bijeengehouden. Bij de lagere klassen wordt echter +een zeker embonpoint als een schoonheid beschouwd en de liefde van +den minnaar stijgt met het gewicht der aangebedene. + +De trekken der turksche vrouwen zijn volgens de europeesche dames, die +haar hebben bezocht, fijn, maar onbeduidend en slap, haar tint blank, +maar al te bloedeloos, haar oogen droomerig en zonder uitdrukking +starend in de doellooze leegte van haar bestaan. + +De enkele vrouwen, die wegens haar bijzondere schoonheid worden +geprezen, zijn dan ook georgische, circassische, grieksche of perzische +slavinnen. + + + +De Armeniërs hebben nog meer dan de Turken de uiterlijke kenteekenen +van het ras verloren; niet alleen omdat ook zij zich met vreemde +elementen hebben vermengd, maar zij beijveren zich meer, om ons +Westerlingen in kleederdracht en manieren na te bootsen. + +Toch hebben velen hun oorspronkelijke eigenaardigheden behouden; +behalve in die streken, waar zij met andere volken zijn samengesmolten, +zooals met de Kurden ten Zuiden van het meer Van, met de Georgiërs +in Trans-Kaukasië en Tortoem, en met de Turken in het midden van het +land. De echte Armeniër heeft een langwerpig gezicht, met vierkante +onderkaak. + +Een sprekend voorbeeld geeft hiervan de afbeelding van den jongen +Armeniër uit Sivas, in lazische kleederdracht. Hoewel de jongelieden, +die in de protestantsche of katholieke armenische scholen onderricht +ontvangen, bijna allen tot den gegoeden stand behooren, en hun ouders +de europeesche kleederdracht en gebruiken hebben aangenomen, is toch +hun voorkomen zeer karakteristiek. Ik merkte dit op bij een bezoek aan +de school van Sanassarian, de eenige inrichting van dien aard in Azië, +die op de zelfde leest geschoeid is als de hoogere burgerscholen in +Europa. Alle Armeniërs hebben hetzelfde fraai gewelfde voorhoofd, +de vierkante, sterk ontwikkelde kin en den korten gebogen neus, met +fijne, bewegelijke neusvleugels. Hun helder verstand en natuurlijke +weetgierigheid staan te lezen op hun denkend voorhoofd en in hun +donkere, sprekende oogen, hun taai weerstandsvermogen in de sterk +geteekende kaak- en jukbeenderen; list en volharding spreken uit +den vastgesloten mond met de dunne lippen en een onverzettelijke +wilskracht uit de kloeke, sterk vooruitspringende kin. + +Het type, dat het meest met het armenische overeenkomt, is zeer zeker +het joodsche. Wel hebben russische schrijvers, die beweren, dat de +Armeniërs een volk van hebreeuwschen oorsprong zijn, zich hierin +vergist; maar men kan niet ontkennen, dat de opvallende gelijkenis +licht aanleiding kon geven tot deze veronderstelling. + +De Armeniërs zijn uit Thessalië gekomen, tusschen de veertiende en +de elfde eeuw vóór onze jaartelling, en vestigden zich eerst in de +zevende eeuw in het eigenlijke Armenië. Zij maakten deel uit van de +zelfde groote volkenstrooming, die de Pelasgen naar het oord hunner +bestemming dreef. Daarbij vermengden zij zich met de verschillende +volken, die hen vergezelden, bestreden of overwonnen, de Phrygiërs, +de Hittiten, de Scythen, die uit Rusland kwamen, de Khalden van den +Ararat, en namen ook veel over van de Parthen, de Perzen, de Arabieren +en de Turken, die hen achtereenvolgens overheerschten. Maar men weet +ook, dat zij in de omstreken van het meer Van vele syrische en joodsche +nederzettingen hebben bevorderd, en dat zij zich met deze vreemdelingen +in den loop der tijden hebben vermengd, lijdt geen twijfel. + +Het is niet waarschijnlijk, dat zij aan de Joden hun handelsgeest +hebben te danken; de laatste namen dien veeleer over van de Pheniciërs +en ontwikkelden zich bovendien in deze richting, door het stelsel +van uitsluiting, door andere volken ten hunnen opzichte gevolgd. Maar +evenals de Joden, brengen de Armeniërs in de plaatsen, waar zij zich +vestigen, bedrijvigheid en bloei. De twee steden van het Oosten, die +het meest vooruitgaan, zijn het joodsche Salonika en het armenische +Tiflis. Bovendien zijn het meerendeel der Armeniërs landbouwers, en +in de steden treft men onder hen meer handwerkslui dan kooplieden aan, +wat bij de Israëlieten geenszins het geval was. + +De armenische vrouwen hebben niets in haar voorkomen, dat aan het +semietische ras herinnert. Zij vertoonen meestal het tegelijkertijd +grofbeenige en gevulde type, dat den bewoner van het Zuiden +kenmerkt, of de sombere en koele schoonheid der georgische en +circassische vrouwen. Zij zijn forsch gebouwd, langzaam en bedaard +in haar bewegingen, en haar spraak is zangerig en slepend, terwijl +daarentegen de mannen snel en afgebroken spreken en geen welluidend +orgaan bezitten. Het leven der armenische vrouwen verschilt niet +veel van dat der turksche. Hoewel zij haar mannelijke familieleden +en bekenden vrij mogen ontmoeten, (voor vreemdelingen nemen zij +overhaast de vlucht), blijven ook zij binnen de vier muren van haar +huis opgesloten. Zij houden zich meer met het huishouden bezig, maar +bekommeren zich in 't minst niet om hare ontwikkeling, noch om die +harer kinderen. Zij spinnen en naaien veel, maar denken er nooit aan, +hare woningen te versieren, en boeken kennen zij niet. + +Als het volk uit zijn vrouwen nieuwe kracht zal putten, moeten de +armenische meisjes in de gelegenheid worden gesteld, beter onderwijs +te genieten, dan haar thans wordt verstrekt. Dan ook zouden haar +trekken, niet zoo regelmatig als die harer georgische zusters, maar +dikwijls levendig en bekoorlijk, ons meer boeien door beminnelijke +voorkomendheid. + +Thans wordt men bij nadere kennismaking afgestooten door hare eer trage +en lustelooze, dan kwijnende houding, en door haar onverschillige +gedachteloosheid. Zij weten na de eerste plichtplegingen geen woord +meer te zeggen en in dit opzicht volgen zij slechts het voorbeeld der +mannen, die onder elkaar zeer spraakzaam zijn, en als kinderen belang +stellen in de geringste kleinigheden; maar niets dan ja of neen weten +te antwoorden, wanneer een vreemdeling een nieuw onderwerp op het +tapijt brengt. + +Het geheele volk, met zijn talrijke lichamelijke en geestelijke gaven, +zijn taaien en vasthoudenden aard, zou, bij geregelde ontwikkeling +door een zorgvuldig geleide opvoeding, tot groote dingen in staat +zijn. Uit zich zelf is het niet bij machte, zijn sluimerende gaven te +ontwikkelen en zijn natuurlijke gebreken te bestrijden, maar indien van +buitenaf krachtige hulp werd verleend, zou deze zeker met blijdschap +worden begroet. De Armeniërs toch zijn uitstekende nabootsers; +maar het ontbreekt hun aan scheppingsvermogen. Toch overweegt +bij hen het geheugen geenszins hun verstandelijke eigenschappen, +en zij zijn evengoed voor wetenschappelijke vorming geschikt als +wij Westerlingen. Het hangt er slechts van af, welk zaad in dezen +vruchtbaren bodem wordt uitgestrooid. Van het hoogste belang zou +het zijn, indien het peil der algemeene zedelijkheid kon verhoogd +worden. Men onderdrukt over het geheel te weinig bij de jonge kinderen +neiging tot huichelarij, leugen en oneerlijkheid, die bij den man +voeren tot list, bedrog, diefstal en verraad. De vele zwarte schapen +zijn hier het ongeluk van de kudde. Als de besten onder dit volk zich +wisten te vereenigen, en staande te houden, zouden zij niet behoeven +gebukt te gaan onder een juk, waartegen zij zich vruchteloos verzetten. + +Toch moeten wij erkennen, dat de klachten over de turksche +overheersching overdreven zijn. In Turkije genieten de Armeniërs, +wat hun kerken, scholen, zeden, taal en gebruiken aangaat, volkomen +vrijheid. Alleen op boeken en nieuwsbladen wordt een strenge en +drukkende censuur toegepast, maar in dit opzicht hebben de Armeniërs +zich niet erger te beklagen dan alle andere inwoners van het turksche +rijk. + +De Turken zelf kunnen onmogelijk op de hoogte blijven van wat er +in de wereld voorvalt, daar hun bladen niet anders mogen behelzen +dan loftuitingen op hun vorst, en met geen woord mogen reppen van +politieke toestanden in binnen- of buitenland. + +De Armeniërs weten althans langs omwegen gewaar te worden, wat zich +op het groote wereldtooneel afspeelt. + +Maar behalve die stelselmatig bevorderde onwetendheid ondervinden zij +geen dwang, en mogen leven zooals hun goeddunkt. Hun kerkgenootschappen +worden officieel erkend en hun eeredienst als heilig en onaantastbaar +beschouwd. De Armeniërs zijn even afhankelijk van hun priesters +(vartabets, zoo heeten de ongehuwde in tegenstelling met de gehuwde +plattelandsgeestelijken, die gewone boeren zijn) als de Mohammedanen +van hun mollahs. Deze voorgangers moeten bij de regeering voor +hun gemeenteleden opkomen en staan met kracht de belangen van hun +beschermelingen voor. Per slot van rekening is de "armenische quaestie" +meer een gevolg van de houding der Kurden, dan van die der Turken. + +Onder de lagere klassen zijn Turken en Armeniërs te weinig +verschillend, zoowel wat hun geestelijke als lichamelijke eigenschappen +betreft, om niet in vrede naast elkander te kunnen leven. In den bazar +en in de gevangenis, in de stad en op het land, verbroederen zich de +twee rassen onmiddellijk, waar hun uiterlijke levensomstandigheden de +zelfde zijn. Altijd zoolang men geen slapende honden wakker maakt, +en den schijnbaar goedaardigen Turk niet prikkelt door pogingen tot +een verzet, dat heftigen tegenstand zoude uitlokken. + + + +De Kurden zijn zonderlinge lieden, met een als 't ware tweeledig +karakter. Men zou kunnen beweren, dat bij hen twee afgescheiden typen +worden aangetroffen, het eene woest, het andere sluw. Het uiterlijk +komt dan overeen met bovengenoemde karaktereigenschappen. Enkelen +vertoonen het armenische type, verwilderd en ruwer geworden door +volslagen gebrek aan beschaving; anderen hebben een afschuwelijk +laag en listig voorkomen, met hun kleine sluwe oogjes, hun langen +slappen, krommen neus, die aan de slurf van een olifant doet denken, +en hun katachtige bewegingen. Toch leven ook zij onder elkander op +betrekkelijk goeden voet, zoolang hun patriarchaal herdersleven niet +wordt verstoord. + +Zij zijn verdeeld in stammen, die geregeerd worden door _begs_, op +hun wijze onafhankelijke vorsten, welke steeds hun gebied zoeken uit +te breiden of tegen de invallen van hun naburen trachten te beschermen. + +De bewoners der streken, die hun in eigendom toebehooren, zijn niet +veel meer dan lijfeigenen, zij brengen hun meester de vruchten op +van hun arbeid, al naarmate de eischen, die hij stelt, meer of minder +hoog zijn, en hangen dus af van zijn willekeur. + +Meermalen hebben de sultans tevergeefs beproefd, deze dikwijls +weerspannige begs tot gehoorzaamheid te dwingen, en het gedeelte der +opbrengst te innen, dat hun naar recht en billijkheid toekwam. Abdul +Hamid is hierin gedeeltelijk geslaagd door het oprichten van een +troepenafdeeling, bekend onder den naam van hamidie. + +De kurdische begs, waaruit deze militie is samengesteld, kunnen +hierdoor tot hooge eer en waardigheid geraken en zijn dan ook, +nadat hun deze gunst is verleend, veel gematigder geworden in hun +optreden. Doch daar zij intusschen niet gedwongen zijn geworden, +hun eischen te laten varen tegenover hun onderhoorigen, moeten deze +thans tot hun groote ontevredenheid een dubbele belasting opbrengen, +zoowel aan hun vorsten, als aan de Turken zelf. Daarbij komt nog, dat +de begs, die als officier dienen, of in de hoofdstad bij de lijfwacht +van den vorst zijn geplaatst, hun onderdanen en hun grondgebied niet +meer persoonlijk kunnen beschermen en verdedigen. Vandaar dat, bij +gebrek aan lokale autoriteiten, en terwijl van een geregeld bestuur +feitelijk geen sprake is, in Kurdistan een toestand van anarchie +heerscht en de Armeniërs hiervan het slachtoffer zijn. Niet dat +de Kurden hen juist met opzet onderdrukken of benadeelen; maar zij +vallen hen het eerst aan, omdat zij weten, dat de regeering hun bij +dat machtsvertoon haar steun zal verleenen, en eerst wanneer zij hen, +om zoo te zeggen, tot op het hemd toe hebben uitgeplunderd, zijn de +Turken zelf aan de beurt, die zich natuurlijk daarover beklagen. Het +is zeer moeilijk, aan deze misbruiken paal en perk te stellen. + +Als de begs een vijandigen stam vervolgen, waagt niemand het, hen +hiervan terug te houden, daar zij als verdedigers van den Sultan al +te veel macht bezitten; men tracht ze dus door omkooping te paaien of +ze zoo mogelijk uit den weg te houden. En als de nomadische bevolking +op eigen hand ongeregeldheden begint, kan men haar dit niet beletten +zonder haar te ontwapenen, terwijl deze ontwapening weder niet zou +strooken met de politiek, gevolgd bij het oprichten der hamidie. + +Het schijnt dus welhaast onmogelijk, het vraagstuk op te lossen, +tenzij Europa zich niet tevreden stelt met den Sultan beloften af te +dwingen, welke hem tot niets verplichten, doch krachtig medewerkt, +om zijn oppergezag in Kurdistan te herstellen. Dit zou de eenige +oplossing zijn, en de Armeniërs zouden zich zeker rustig gedragen, +indien zij hier dezelfde mate van veiligheid genoten als in het Westen +van hun vaderland, waar van geen armenische quaestie sprake is. + +In elk geval zullen zij slechts nieuwe vervolgingen hebben te wachten, +wanneer zij in opstand komen. De verstandigsten onder hen begrijpen +dit zeer goed, en behalve in het vilayet Bitlis, hebben zij dan ook +besloten, zich te schikken in hun lot en het door een vredelievende +houding dragelijk te doen zijn. Een andere oplossing zou kunnen worden +gevonden, door de Kurden te noodzaken, vaste woonplaatsen te kiezen. + +Alleen Rusland is daarin geslaagd bij diegenen onder hen, die verspreid +in Trans-Kaukasië wonen. Misschien zou het aan Rusland gelukken, het +geheele volk op die wijze tot rust te brengen, indien het over hen +heerschappij verkreeg, zooals het reeds meerdere stammen hun zwervende +leefwijze heeft doen vaarwel zeggen. Doch het is thans voor Rusland +de tijd niet, om een nieuwen oorlog met Turkije te beginnen. + +Ook geven de Armeniërs de voorkeur aan de turksche heerschappij, omdat +hun daarbij althans godsdienstvrijheid is gewaarborgd. De toekomst +zal het leeren... Wie zou Rusland toestaan, zijn macht in het Westen +van Azië nog meer uit te breiden? Misschien zal men nog eerder geneigd +zijn, den Sultan tot de ontwapening der Kurden te dwingen. + +Het is waarlijk wel noodig, dat in dezen handelend wordt opgetreden, +want behalve het ergerlijke der bedreven feiten, schuilt in deze +toestanden een bron van voortdurend gevaar. + +Nog eenige andere inwoners van het land mogen hier terloops genoemd +worden, die zich echter slechts door hun godsdienst van de overigen +onderscheiden. + +De Kezilbachen, voormalige Christenen, zijn Kurden, die met geweld +tot den Islam zijn bekeerd, en schijnbaar der turksche regeering +zeer onderdanig zijn, doch in stilte de Armeniërs goed zijn gezind, +daar zij hen als geloofsgenooten beschouwen. Toch beginnen ook zij +hen in Dersim reeds lastig te vallen; het voorbeeld hunner kurdische +broeders werkt aanstekelijk. + +De Yezidis, die men zegt dat den duivel aanbidden, maar die volgelingen +zijn van den grooten perzischen profeet Yezid, zijn door geheel +aziatisch-Turkije verspreid en verschillen in geen enkel opzicht +van de hen omringende bewoners. Zij zijn vriendelijk en voorkomend +jegens vreemdelingen, die zich echter moeten wachten, het woord chaïtan +(duivel) in hun tegenwoordigheid uit te spreken, daar dit met den dood +zou worden gestraft, en zelfs woorden, waarin de letters ch voorkomen, +dienen te vermijden. + +Wij hebben dus gezien, hoe in turksch Armenië, dat het grootste deel +van het eigenlijke Armenië beslaat, drie volken naast elkaar verblijf +houden, Turken, Kurden en Armeniërs. Zij leven in vrede, zoolang +niets den bestaanden toestand komt verstoren. Waar de Armeniërs +Turken en Kurden ontzien, worden zij als broeders beschouwd en +behandeld; maar komen zij in opstand, dan wekken zij den toorn der +overheerschers op. Waar de Turken de Kurden met rust laten, zullen +deze de Armeniërs in hun land niets in den weg leggen; maar zoodra de +turksche regeering ingrijpende veranderingen in de heerschende zeden +en gebruiken der Kurden wil brengen, vallen de getergde Kurden eerst +de Armeniërs, en daarna de Turken zelf aan. Strijd tegen de eenmaal +bestaande orde der dingen gaat steeds gepaard met bloedvergieten +en eindigt alleen met overwinning, indien de aanvallende partij de +sterkste is. De Armeniërs zagen alleen het eerste in; zij wisten +dat hun strijd bloed zou kosten en waren daarop voorbereid. Doch +thans weten zij, dat de tweede voorwaarde in hun geval niet werd +vervuld, en dat Europa onmogelijk een volk zal kunnen steunen, zôô +verspreid als het hunne, zooals het de volken der Balkanstaten hulp +heeft kunnen verleenen, welke veel meer aaneengesloten, talrijker en +krachtiger waren. Zij schijnen zich dus te hebben voorgenomen, zich +met hun overheerschers te verzoenen, door rustig voort te gaan, mèt +en nevens hen te arbeiden. In de dorpen met een gemengde bevolking, de +winkels, straten en bazars, overal, waar gelijke levensomstandigheden, +gemeenschappelijke bezigheid en onmiddellijk belang hen noodzaken, +dagelijks met elkander in aanraking te komen, ziet men ze als gelijken +op vriendschappelijken voet met elkander verkeeren; men zou ze voor +gezworen vrienden houden, die van geen onderscheid weten en voor wie +afkomst en godsdienst niet het minste verschil maken. + +Doch zoodra de band van het gemeenschappelijk belang is verbroken, +maken godsdienstige dweepzucht en woeste haat zich meester van vele tot +nog toe schijnbaar vreedzaam gezinde Mohammedanen. Zij worden bevreesd, +en lafheid drijft hen tot het plegen van geweld, niet minder dan de +hebzucht, welke het gezicht van den begeerden buit bij hen opwekt. + +Twee voorname factoren zijn het, die hun werking doen gevoelen op de +zeden dier volken, bij wie geen hoogere beschaving haar verzachtenden +invloed heeft doen gelden; ten eerste het milieu, de onmiddellijke +omgeving, die door voorwaarden van stoffelijken aard een bepaald soort +van arbeid bevordert, en ten tweede de godsdienst, de zedelijke factor, +welke, zooals bekend is, een voornaam element vormt in de samenstelling +van elk gemeenschapsleven. + +In Armenië hebben de drie rassen, waarvan hier sprake is, in meerdere +of mindere mate, maar toch allen op duidelijk waarneembare wijze, +den invloed ondergaan van een maatschappelijke ontwikkeling en +een intellectueele beschaving, welke hen een schrede voorwaarts +deden doen op den weg naar dien toestand van meerdere volmaking, +waarin een volk verkeert, dat zich heeft ontworsteld aan de ketenen, +waarin de barbaarschheid het hield geklonken; doch zij bevinden zich +niettemin, waar het de laagste volksklassen geldt, nog op een trap +van ontwikkeling, die zeer weinig verschilt van den oorspronkelijken +staat der primitieve menschenrassen. + +De hoogere, heerschende klasse heeft zich langzaam uit dien staat weten +op te heffen; de Armeniërs in hoogere mate dan de Turken, en deze weder +oneindig meer dan de Kurden. Maar het blijft ontegenzeggelijk waar, +dat de werklieden en vooral de boeren bij deze drie verschillende +volken in bepaalde streken zoo volkomen op elkander gelijken, dat +men ze in geen enkel opzicht van elkander onderscheiden kan, en dat +zij allen evenzeer door hun denkbeelden, hun geloof, hun levenswijze, +hun manier van arbeiden, hun zeden en gebruiken blijk geven van een +onwankelbare, ingewortelde gehechtheid aan overgeleverde instellingen, +die van oudsher als eerbiedwaardig zijn gehuldigd. Zij geven zich +hiervan geen rekenschap, terwijl de regeerende klasse de feiten, +door den onbevooroordeelden toeschouwer opgemerkt, niet wil erkennen. + +Alle bergbewoners, die in een gelijksoortig klimaat leven, komen +in hoofdtrekken overeen. Wat hun eigenaardig karakter en leefwijze +betreft, bestaat slechts een verschil in graad tusschen de bewoners +van Auvergne en de Armeniërs, tusschen den Kurd en den Savoyaard. + +Ik geef gaarne toe, dat in Frankrijk, zooals in elk ander beschaafd +land, deze lieden arbeidzamer, beter onderricht en gemakkelijker +in den omgang zijn; doch het eigenlijke wezen, de kern van hun aard +blijft dezelfde, en men zou in de landelijke bevolking der armenische +hoogvlakten zeer zeker dezelfde eigenschappen tot ontwikkeling kunnen +brengen. Want de bewoners onzer bergstreken moeten hun volkomen +gelijk zijn geweest in de middeleeuwen, onder een feudaal stelsel van +regeering, zooals thans nog bij de Kurden in zwang is, evenals bij +de Armeniërs, vóór de turksche overheersching. Door het geheele land +toch vindt men de bouwvallen verspreid der tallooze kleine versterkte +vestingen, die aantoonen, dat men zich hier in een streek bevindt, +welker bewoners in naijverige stammen zijn verdeeld. + +Wanneer men daarbij in aanmerking neemt, hoelang de Turken en de +Armeniërs een herdersleven hebben geleid, zooals thans nog de Kurden +doen, en de gevolgen van dit nomadisch bestaan overweegt, zal men de +oorzaak beseffen van het door en door patriarchaal karakter, dat deze +drie volken noodzakelijk eigen is. De overheerschende trek van dit +patriarchaal karaker is de sterke ontwikkeling van het familieleven +als gemeenschap. Alle leden van ééne familie blijven vereenigd, +zoolang hun aantal geen splitsing noodzakelijk maakt. + +Heeft deze plaats, dan vormen de verbonden families een stam. + +Daar de stamvader van een geslacht altoos en overal door zijn +nakomelingen als een god vereerd wordt, vloeit hieruit een +godsdienstige eerbied voort jegens eerstgeborenen, ouders en +voorouders; en tevens een sterk vijandige gezindheid jegens andere +geslachten, welke bij de geringste aanleiding tot uitbarsting +komt. Deze toestanden dragen grootelijks bij tot de verzwakking van +het individueel karakter, daar van een enkele persoon, die alle macht +in handen heeft, ook alle kracht moet uitgaan, en tevens valt licht +te begrijpen, hoe hieruit weder de onwankelbare gehechtheid en het +onomstootelijk vertrouwen ontstaat in al wat eenmaal gewoonte en +overlevering is geworden, terwijl deze opvattingen zich van uit den +engeren kring van het gezin uitbreiden in het openbare leven en ook +de regeering daarvan doordrongen is. Feitelijk ligt deze trek ten +grondslag aan het geestelijk, zedelijk en maatschappelijk bestaan +der drie rassen, welke het onderwerp dezer studie uitmaken. + +Zoo de Turken en de Armeniërs daarvan thans minder blijk geven dan +de Kurden, dan is dit toe te schrijven aan het feit, dat de eersten +bij hun komst in het land reeds het oorspronkelijk herdersleven voor +dat van een krijgvoerend volk hadden verwisseld, en de Armeniërs +gaandeweg een hoogeren trap van beschaving hebben bereikt, terwijl +de Kurden van den beginne af aan onveranderd zijn gebleven. + +Eerst dan zal men zich een juist denkbeeld omtrent deze drie volken +kunnen vormen, wanneer men ze heeft beschouwd uit een drievoudig +oogpunt, niet slechts de omgeving in aanmerking nemend, waarin zij +verkeeren, en de daaruit voortspruitende levenswijze; doch eveneens +hun oorspronkelijken godsdienst, waarvan de sporen onder Christendom +en Mohammedanisme zijn blijven voortbestaan, om ten slotte niet te +vergeten, hoe sterk de invloed is geweest, door het patriarchaal +bewustzijn op den volksaard uitgeoefend. + +Het herdersbedrijf der bergbewoners, en de ooftbouw, waaraan zich +de bevolking wijdt der streken, die een gematigd klimaat genieten, +komen, wat hun invloed op den volksaard betreft, in zooverre overeen, +dat zij aan de vindingrijkheid of de zorg van hen, die ze beoefenen, +geringe eischen stellen.--Wanneer wij willen wijzen op de meest +kenmerkende zeden en gewoonten, die uitingen zijn van het eigenlijke +armenische volkskarakter dan moet ons wel het allereerst in 't oog +vallen, dat zij zich nog slechts zeer weinig hebben verwijderd van +den natuurstaat. Schapenteelt en ooftbouw zijn voldoende voor hun +onderhoud, zonder dat zij zich van eenig kunstmatig hulpmiddel behoeven +te bedienen. En ook aan den landbouw wordt weinig zorg besteed, daar +de vruchtbare bodem genoeg oplevert voor een bevolking, die het als +een beschikking der voorzienigheid beschouwt, dat zij niet in aantal +toeneemt. (De kindersterfte bedraagt ongeveer 50 percent.) + +Over 't algemeen is de geringe voortgang der moderne beschaving +in het Oosten te wijten aan den eigenaardigen trek, dat men zich +voor elke verrichting slechts van door de natuur zelf aangewezen +hulpmiddelen bedient.--Armeniërs, Turken en Kurden zullen zich in alle +omstandigheden, waar krachtsinspanning wordt vereischt, vergenoegen +met hun handen, hun schouders, hun voeten, of dierlijken bijstand, en +met opzet het gebruik vermijden van eenig werk- of voertuig, dat met +besparing van moeite, sneller leiden zou tot het gewenschte doel. Alles +wordt met de hand aangevat; aarde, bouwmaterialen, koeienmest en +eetwaren; zij weten van geen troffels of schoppen, van geen papier of +doek. Aan het gebruik van mes en vork kunnen zij maar niet gewennen; +men ziet deftige armenische dames, correcte turksche ambtenaren, +rijke en machtige kurdische begs hun eten met de vingers in den mond +stoppen, en zich daarbij zoo geducht met vet besmeren, dat zij na den +maaltijd als kleine kinderen met zeep moeten worden gewasschen. Ze +zitten allen veel liever op den vloer dan op een stoel en hurken +buiten in het veld op den grond, liever dan zich neer te zetten op +een steen of aardheuvel. De talrijke hammals (lastdragers) vervangen +karren en kruiwagens, want de arabas zijn voor korte afstanden niet +geschikt. En dat de mijnen niet worden geëxploiteerd, komt minder +voort uit gebrek aan geld, of arbeidskrachten, dan uit een aangeboren +tegenzin, om machines te gebruiken. Het zou immers ongerijmd zijn, +van dergelijke lieden te eischen, dat zij vrijwillig onze beschaafde +gebruiken zouden overnemen? Dan moesten zij eerst geleerd hebben, +met mes en vork te eten, in een behoorlijk bed te slapen, zich af te +drogen met een handdoek, fatsoenlijk hun tanden te borstelen, en het +vleesch van den slager in een papier te wikkelen. Zulke schijnbare +kleinigheden zijn wel degelijk van gewicht. Wij leeren daardoor onze +kinderen zindelijkheid, gewennen hen aan het gebruik van werktuigen in +elken vorm, en bereiden hen voor op een honderdvoudige vermeerdering +der krachten van lichaam en geest, door de aanwending der meest +samengestelde machines. + + + +Tot dusver heb ik getracht in mijn beschrijving zooveel mogelijk de +zeer uiteenloopende bestanddeelen samen te vatten, welke het geheel +vormen dat thans onder den naam Armenië doorgaat, geenszins een +gemakkelijke taak, waar het gold een weder opbouwen van wat door +den tijd zoowel als door de Turken was verwoest. Ik stel mij voor, +mijn verhaal te besluiten met de beschrijving van een reis, welke +ik vervolgens ondernam, door die streken, waar het armenische volk +althans een zweem van een eigen volkskarakter heeft bewaard. Feitelijk +is uit een administratief oogpunt van een land Armenië geen sprake +meer. Doch de Turken kunnen niet ontkennen, dat er een historisch +Armenië bestaat, vol herinneringen aan een grootsch verleden. + +Toen ik mijn ontdekkingstocht ondernam, langs lijnen die als 't ware +een driehoek vormden, aan welks hoekpunten de plaatsen Erzeroem, Van +en Erivan waren gelegen, had ik een vermoeiende reis, te paard, van +37 dagen voor den boeg; doch ik wist, dat ik op deze wijze de beste +gelegenheid zou hebben, mij een duidelijk beeld te vormen van den +toestand, waarin dit oude en belangwekkende volk verkeert. Toen ik +den 19den Juli 1905 Erzeroem verliet en langzaam de steile helling +beklom, die naar het Palandoeken-gebergte voerde, wierp ik nog +een laatsten blik op de stad, eer hooge bergen haar aan mijn oog +onttrokken. Van uit de hoogte gezien, sprongen de beide voornaamste +monumenten mij onmiddellijk in het oog. Een kenner zou voorzeker +de voorkeur hebben geschonken aan het fraaie voortbrengsel van +arabische kunst boven het logge bouwwerk der Seldsjukken. De tchifté +minarets van de medressé toch staken als hooge, kale schoorsteenen +in de lucht, terwijl daarnaast het bevallige kegelvormige koepeldak +van de Imarett Cumbett met zijn sierlijke eenvoudige lijnen het oog +weldadig aandeed. Vandaar dwaalde mijn blik nog eenmaal over de lage, +beslijkte, dichtopeengedrongen huizenmassa, en ik vond Erzeroem in +elk opzicht het type van een Oostersche stad. + +Zoodra ik den Palandoeken begon te beklimmen, was nergens meer een +boom, ja zelfs geen plant of bloem, te ontdekken. Zelfs het gras was +schaarsch en vertoonde zich eindelijk niet anders meer dan aan den +oever der rivieren. Woest, grootsch en verlaten lag het landschap in +de brandende zomerzon. De lange reeksen bergtoppen, met hun oneindige +verscheidenheid van vormen, waren wonderen van kleur en licht in de +van hitte trillende atmosfeer. Zelfs de verst verwijderde bergketens +vervloeiden niet, als anders, in een blauwachtig waas, maar lagen +als het ware gebaad in een parelkleurigen gloed, waarin hun vormen +duidelijk bleven te onderscheiden. + +Geen palet zou die onvergelijkelijke tinten kunnen weergeven van +het teerste rose en grijs en lila en groen, die, als perzikendons +zoo zacht, over de kale, harde rotsen schenen uitgebreid. Gedurende +mijn geheele reis verlustigde ik mij in die tooverachtige spelingen +van het licht. Hierin is dan ook het kenmerkend onderscheid gelegen +tusschen de continentale hoogvlakte en de bergen in de nabijheid der +kust; deze bieden ons het heerlijk en afwisselend schouwspel van hun +bosschen en bouwlanden, hun alpenweiden en sneeuwtoppen; gene doen het +oog van den beschouwer zich vermeien in die zachte kleurenmengeling, +die als een doorschijnende sluier ligt gespreid over vormen, waarvan +zij de strakke soberheid der grootsche en strenge lijnen verzacht. Dit +verschil is het gevolg van de grootere hoogte, waardoor de lucht +hier ijler is. De vlakten zijn hier tusschen 1300 en 2000 M. boven +de oppervlakte der zee gelegen; de bergen zelf gemiddeld 3000 M. hoog. + +Palandoeken beteekent in het Turksch "gevallen zadel". Eer de militaire +weg werd aangelegd, waren de hellingen dan ook zoo steil, dat de +vrachten, waarmede de lastdieren waren beladen, hun dikwijls van den +rug gleden. En nadat men het fort heeft bereikt, dat zich op den top +van den pas verheft (op een hoogte van 2965 M.) houdt de weg op; van +hier af volgt men natuurlijke paden, die nooit de minste verbetering +hebben ondergaan; sporen van karavanen en voetgangers, dikwijls door +stroomende rivieren afgebroken, soms bedolven onder slijk en modder, +of bezaaid met steenen en rotsblokken. Honderdmaal kwam ik aan de +een of andere plek, waar ik niet begreep, hoe de paarden ooit verder +zouden komen; toch wisten zij zich er altijd wel door te slaan, +als het op klimmen aankwam; maar het was geducht moeilijk ze naar +beneden te krijgen; men moest ze dan bij den teugel voorttrekken, +en zelf maar springen en glijden op goed geluk. Nu had ik desnoods +tot aan Van langs den gewonen weg kunnen reizen, dien de perzische +kameeldrijvers volgen, ten Noorden van het meer, een traject, dat +door andere reizigers in een victoria was afgelegd. Zij hadden mij +echter verteld, dat zij verschrikkelijk waren door elkaar geschud +op dien tocht, en bovendien zou ik, door dien weg te volgen, veel +belangrijke tafereelen hebben gemist. + +De talrijke bergketens van den Palandoeken zijn zoo kaal en +onvruchtbaar, dat er zelfs geen gehuchtje te vinden is. Nu en dan +ontmoetten mijn zaptié en ik een troep Kurden, die er niet zeer +geruststellend uitzagen; ik bleef dan ook trouw in de buurt van mijn +geleider, daar de turksche regeering mij voorzichtigheidshalve het +gebruik van mijn revolver had ontzegd. Zij zouden wel niet licht een +politieagent aanvallen, zoo dicht in de buurt van een stad; maar men +kon toch nooit weten! Zij gingen ons zwijgend voorbij, of lieten ons +stil langs hen heentrekken, als zij zelf hun paarden lieten grazen +en rustten op een begroeid plekje. + +Wij waren nu reeds midden in Kurdistan. Na zes uren stapvoets rijden, +langs kronkelpaden, die den eigenlijken afstand verdriedubbelden, +bereikten wij het eerste dorp, Madrak, en anderhalf uur later het +plaatsje Tachketz. Ik bracht daar een ellendigen nacht door; doodmoe, +maar niet in staat om te slapen en verschrikkelijk geplaagd door +netelroos. Eerst na eenige dagreizen kwam ik wat op mijn verhaal, +zoodat ik weldra vijftig mijlen per dag kon afleggen inplaats van +veertig, zooals in het begin, en eindelijk zelfs geen bezwaar had +tegen een tocht van 80 kilometer. In het geheele gebergte zag ik geen +sporen van vulkanische uitbarstingen; zelfs de vormen der bergtoppen +toonen aan, dat deze hier nimmer hebben plaats gehad. Wel zouden de +twee toppen, die het dichtst bij Erzeroem zijn gelegen, aanleiding +kunnen geven tot de veronderstelling, dat zij eenmaal kraters zijn +geweest; doch dit kan evengoed het gevolg zijn van afbrokkeling, +waarbij de toevallige ligging der neergestorte rotsblokken den +bergtop het voorkomen geeft van een kratermond. Ongetwijfeld zijn +al die oneffenheden het gevolg van een plotselinge inzinking, door +krimpen van de aardkorst. + +Van de scheikundige samenstelling dezer berggesteenten is +weinig bekend. Op het eerste gezicht springen kalksteen en +eenvoudige kristalvormingen het meest in het oog, afgewisseld door +sedimentgesteenten, waarin opeengehoopte kiezelsteenen wijzen op het +bestaan van zeeën te dezer plaatse in het secondaire tijdperk, eer +de bodem zich tengevolge eener uitbarsting verhief. Een nauwkeurig +geologisch onderzoek zou aan het licht moeten brengen, of deze +woestenij rijk is aan waardevolle delfstoffen. Tot nog toe is dit +niet ondernomen, maar men heeft gegronde reden om aan te nemen, dat +geheel klein-Azië grooter schatten bevat, dan de bewoners in de verte +vermoeden. Zij zien enkel, wat aan de oppervlakte valt waar te nemen, +en de regeering denkt aan geen wetenschappelijk onderzoek. Waar +vreemdelingen dit beproeven, worden zij op alle mogelijke wijzen +bemoeilijkt. De Turken wenschen vóór alles, dat hun rijk onbekend +zal blijven, en willen het volk liefst van alle kennis verstoken zien. + +In de streken aan den bovenloop van de Araxes, waar ik nu was +aangekomen, en verderop, tot Mouch, zijn de Kurden tamelijk vreedzame +landbouwers, met vaste woonplaatsen. Hun woningen waren iets minder +primitief dan die der Armeniërs en Turken, welke ik had gezien in +de omstreken van den Frat-Soe, en den Tsjorokh. Mijn zaptié koos dan +ook trouwens voor ons logies de beste uit. Hier waren menschen en vee +wel in dezelfde ruimte opgesloten, maar het vertrek was dan toch in +tweeën gescheiden door een soort van steenen balustrade, die de palen +ondersteunde, welke het dak schraagden. Zoodoende genoten wij, in de +mannenafdeeling, (de vrouwen bleven in een eigen vertrek afgezonderd) +van de met ons binnentredende schapen en koeien alleen den geur. + +De grondvorm van deze woningen is altoos vierhoekig. Het dak is +tamelijk hoog en wordt gevormd door zich trapsgewijs vernauwende +houten balken, waarin een klein dakvenster nog eenig licht doorlaat, +wanneer des winters de deur gesloten blijft. In den muur tegenover +de deur was een soort haard uitgebouwd, hier zonder den bekenden +tonir of tendour, een in den grond gegraven oven, welke haard als +vrouwenvertrek dienst deed. Van de deur naar den haard liep een pad, +dat lager was dan de begane grond, en ter weerszijden daarvan lagen +op aarden verhoogingen de matten en dekens, die 's nachts als bedden +dienen. Het vee bevindt zich in den aangrenzenden stal, die lager ligt +dan het woonvertrek. Het is daar nog al benauwd, daar aan die zijde +het dak tot aan den grond schuin afloopt. De muren van het vertrek +zelf zijn slechts een of twee meter hoog. + +Behalve het vervaardigen van vilt, dat alleen in de grootere dorpen +plaats heeft, oefenen deze lieden _geen_ enkel handwerk uit. Zij +schenen gastvrij van aard. Maar het bleek weldra, dat men hun +edelmoedigheid niet op de proef mocht stellen, en dat zij niet +alleen de geboden vergoeding gaarne aannamen, maar zelfs van hun +kant overdreven hooge eischen stelden. Nergens kon ik voeder voor +mijn paarden krijgen; zij hadden al de gerst naar de markt van het +naburig dorp gezonden. En haver was hier niet bekend. + +Het was merkwaardig, zoo onbeschaafd als deze menschen waren, +wier woonplaats toch niet ver van een groote stad gelegen was. Zij +schenen mij als een soort wonderdier te beschouwen. De meeste dezer +lieden hadden nog nooit de doodgewone dingen gezien, die ik in +mijn reistasch had, zooals een pennemes, een lepel, en een kam en +borstel; de blikjes met geconserveerde levensmiddelen, die ik in hun +tegenwoordigheid openmaakte, waren hun totaal onbekend. Geen van deze +dorpsbewoners, die lezen of schrijven kan; zoo geleerd zijn alleen de +mohammedaansche mollahs of armenische vartabets. De Kurden hebben in +het geheel geen godsdienstige voorgangers, en zijn slechts in naam +volgelingen van den profeet; nergens zag ik bij hen een moskee, +en evenmin heb ik hen ooit, zooals de Turken, in het openbaar hun +gebeden zien uitspreken. Wel heerschen onder hen nog oude heidensche +gebruiken, zooals aanbidding van de maan, en vereering van bepaalde +boomen en bronnen; naast christelijke geloofsvormen, zooals het +teeken des kruises, een bewijs, dat zij den invloed hebben ondergaan +van armenische of nestoriaansche zendelingen, eer zij zich tot den +Islam bekeerden. Hun vrouwen, die niet geheel gesluierd zijn, leggen +voor de Turken angst en afkeer aan den dag; maar zij hebben er niet +op tegen, zich aan christenen te vertoonen. Ik mocht ze tenminste +ongestoord bij haar huiselijke bezigheden gadeslaan, en haar mannen +hadden daartegen geen bezwaar. Als de meeste boerenvrouwen zijn zij +leelijk, en nog grover geworden door zwaar werk en een overvloedigen +kinderzegen. Haar kleeding bestond uit een zeer wijde, lange broek, +een soort rok, die aan de kanten open was, een loshangend jakje en +een grooten tulband met een korten sluier, die den hals bedekt. Uit +wat ik van haar ondergoed zag, maakte ik op, dat dit nooit werd +gewasschen. De kinderen droegen havelooze lompen of liepen half +naakt; het was een akelig gezicht, die magere lichaampjes in het +stof en vuil te zien wroeten. De mannen zijn ook al niet zindelijker +dan hun wederhelften; ik zag dat van nabij, toen een oude moukhtar +(hoofd) die mij een stuk vilt had geleend om als deken te gebruiken, +vlak naast mij zijn eenig kleedingstuk uittrok, een lange blauwe pij, +met een afschuwelijk vuile linnen voering. Nooit zag ik ergens linnen +te drogen hangen; zeep is hier trouwens ook onbekend. + +Intusschen zette ik mijn tocht voort, bereikte in twee korte dagreizen +achtereenvolgens de gehuchtjes Tsjeurma en Akhveron, en kwam den +vierden dag aan in de stad Khenis of Khenous, de hoofdplaats van een +sandjak of district. Ik bevond mij nu niet meer in het gebied van de +Araxes; maar in dat van de Moerad-Soe, of Oostelijke Euphraat. In +beide streken zijn de laaggelegen dalen zeer vruchtbaar. De keten, +die ze scheidt, de Karakaya, een uitlooper van den Bingoel-Dagh, +kon veel dichter bevolkt zijn dan het geval is, vooral, indien er +bosschen werden geplant, die vocht zouden aantrekken en daardoor meer +weidegrond leveren. Deze keten vertoonde geen eigenaardig karakter; +het was een aaneenschakeling van middelmatig hooge bergen, waarboven +in de verte de Bingoel zelf uitstak, die midden in den zomer nog +met talrijke plekken sneeuw was gekroond. De zware bergmassa, 3382 +Meter hoog, trekt de wolken aan, en dient als reservoir voor de vele +stroomen, die zich langs de hellingen neerstorten. De naam Bingoel +Dagh beteekent: duizend meren; doch het zijn slechts moerassen, +waaruit de bronnen dezer rivieren ontspringen. + +Ik was er in het geheel niet op verdacht, in de groote vlakte van +Khenous de stad van dien naam te ontdekken, eer ik reeds vlak bij +de plaats was gekomen. De stad ligt in een rotsachtige plooi van den +bodem, waardoor een der vertakkingen van den Bingoel-Soe stroomt, een +bijvloed van den Oostelijken Euphraat. 't Was een bescheiden plaatsje, +dat achter de rotsen scheen weggekropen om zich te beschermen, +nu een oude vervallen vesting het niet voldoende meer beschutten +kon. Hoe vervallen echter ook--als zijnde een vesting, mocht de +ruïne niet gephotografeerd worden, en een agent van politie kwam mij +dit met den noodigen dreigenden nadruk verbieden. Dat hielp echter +niet veel. Ik ontsnapte aan zijn argusblik, door mij te verschuilen +achter de schoorsteenen van het terras, waar ik in gezelschap van +mijn herbergier, die tevens kapper was, zou slapen, en van daar kon +ik, hoewel wat haastig, toch verscheiden opnamen doen. 't Was een +prachtig gezicht, aan alle zijden die hooge rotsen, waartusschen +in grillige bochten de rivier kronkelde. Een bevolking, die partij +wist te trekken van natuurschoon, had de oevers in een waar lustoord +kunnen herscheppen. De uitgang van deze diepe rotskloof was moeilijk +te beklimmen, zelfs voor onze sterke bergpaarden. Het stadje zelf +maakte op mij den indruk van Erzeroem in het klein; dezelfde soort +van huizen en menschen. De bazar was klein; maar vrij zindelijk, +en geheel in handen van Armeniërs. Een grappigen indruk maakte op +mij de mutessarif (chef van het district) dien ik, toen ik hem mijn +paspoort kwam vertoonen, in een wijde, geelzijden kamerjapon aan 't +kaartspelen vond, onder een prieel in een boomgaard, en dien ik een +uurtje later op straat ontmoette, uitgedost als een deftig Parijzenaar. + +Toen ik eenmaal gewend was aan den eigenaardigen gang van onze paarden, +legde ik, op den dag dat wij uit Khenous vertrokken, met gemak elf +uren af. Wij hielden onderweg tweemaal stil; eens in de bergengte voor +Koutchkikh, en later nog eens te Gumgum, waar mijn teskeré (reispas) +werd nagezien door den caïmacan van de caza (kanton). Het was een oude +zwaarlijvige Turk, die in een leunstoel zat onder een paar wilgeboomen, +het eerste groen dat ik na Khenous onder de oogen kreeg, omringd door +zijn schrijvers, die op de hurken zaten. Ik mocht met hem theedrinken +en kreeg een nieuwen zaptié mede op weg. Telkens viel het mij op, +onder den langen tocht, hoe verlaten en eenzaam de vlakte van Khenous +en het dal van den Moerad-Soe, die door het gebergte Khamoer-Dagh +zijn gescheiden, er uitzagen, terwijl bij de rijkelijke besproeiing +het land vruchtbaar genoeg zou zijn om tienmaal zooveel bewoners +voedsel te leveren. Maar hiervoor waren twee dingen noodig, dacht ik: +verkeerswegen en veiligheid. Dit laatste te verzekeren scheen mij zoo +moeilijk niet. Ik kwam drie zaptiés tegen, die vijf geboeide gevangenen +medevoerden; en ik hoorde, dat dit geen dieven of moordenaars waren, +maar mohammedaansche rekruten, die niet waren opgekomen. Zulke lieden +achtervolgt de politie; maar misdadigers laat zij met vrede. Als de +een of andere ridderlijke vali eens zelf het land ging doortrekken, +om incognito het recht te handhaven, inplaats van rustig op zijn +bureau te zitten, dan zou het hier geheel anders uitzien. + +Om halfacht des avonds kwam ik aan te Charbahour-Tepe, een kolonie +van Tscherkessen, die zich uit den Kaukasus door Klein-Azië hebben +verspreid, toen de Russen hun land hadden veroverd. Zij beweren +onder de turksche heerschappij vrijer te zijn in het uitoefenen van +hun godsdienst, daar zij belijders zijn van den Islam. Ik vernam +echter, dat een andere beweegreden hen dreef; zij kunnen hier +namelijk gemakkelijker hun vrouwen, dochters en zusters verkoopen +aan de pacha's, die ze in hun harem wenschen op te nemen. Die vorm +van slavernij werpt zulke groote voordeelen af, dat tscherkessische +vrouwen en meisjes dikwijls door haar mannelijke verwanten worden ten +geschenke gegeven. Een Armeniër uit Van vertelde mij daar voorbeelden +van. In de omstreken van Sivas, zeide hij, voeden de Tscherkessen +hun dochters zorgvuldig op, en in het algemeen staat daar het +peil der zedelijkheid zeer hoog, althans bij de lieden, die reeds +langen tijd in de streek gewoond hebben. En toch drijven zelfs deze +geregeld handel in blanke slavinnen. De jonge meisjes uit die streken, +die beroemd om haar schoonheid zijn, wenschen niets liever, dan de +gunst van een of anderen turkschen grooten heer te verwerven. Zoo +zond bijv. de mutessarif van Amasia, een kleine stad in de buurt van +Sivas, Békir Pacha genaamd, die daar in 1898 zijn ambt bekleedde, +elk jaar twee mooie dochters van zijn vrienden aan den sultan of een +anderen grooten heer, zonder andere vergoeding te eischen, dan dat +zijne gunstelingen hem door haar invloed zouden steunen. + +De Tscherkessen zijn overigens zeer bepaald beschaafder dan hunne +naburen. In hun nationale dracht, de nauwsluitende jas, op de +borst waarvan patroonkokertjes als een waaiervormige versiering +zijn aangebracht, en met den smallen met zilver beslagen riem om +het middel gesnoerd, zien zij er knap uit, en maken een gunstigen +indruk. Terwijl bij de Kurden alleen de rijke lieden een eigenaardige +kleeding dragen, doch de onbemiddelde niet van arme Armeniërs of +christenen zijn te onderscheiden, gaan bij de Tscherkessen rijken +en armen op de zelfde wijze gekleed, en zelfs bij de armsten is +die kleeding goed onderhouden. Ook de woningen te Charbahour-Tepe +vormden door hun zindelijkheid een opmerkelijke tegenstelling +met de afschuwelijk vuile verblijfplaatsen van Turken, Kurden +en Armeniërs. Hier voelde ik mij werkelijk op mijn gemak in het +woonvertrek van mijn gastheer, waar de mooiste kleeren van het gezin, +van zijde en met fraai borduursel, aan den wand hingen. De haard, +waarin een houtvuur brandde, was behoorlijk gebouwd en prijkte met +een roode pleisterversiering. Ik zag hier noch den tendour, de in +den grond uitgegraven oven, noch de akelige tesek, koeken van mest, +die op de geheele armenische hoogvlakte zulk een groote rol spelen, +en overal bij de deuren en op de terrasdaken liggen opgestapeld. De +vrouwen verrichtten kalm haar huiswerk, zonder de minste verlegenheid +te toonen, en ook de mannen behandelden mij voorkomend. Ik sliep hier +uitstekend, gelukkig eens niet gekweld door stalgeuren, op een wel +is waar harde matras, voor mij gespreid op de verhooging, die langs +de muren van het vertrek liep, evenals bij de Kurden. + +Toen ik aan de Armeniërs in die streken vroeg, waarom zij deze +gezondere en aangenamere leefwijze niet volgden, beweerden zij, dat +zij er geen geld voor hadden. Maar het is natuurlijk wilskracht, die +hun ontbreekt. Houdt men hun dit voor, dan zeggen zij, dat de Kurden +hen toch zouden berooven, als zij meerdere welvaart genoten. Dit +mag misschien waar zijn in de omstreken van Khenous, waar Kurden en +Armeniërs in nauwe aanraking komen, maar het geldt niet voor die +streken, waar beide rassen gescheiden leven. Toen de Tscherkessen +pas in het land waren gekomen, maakten zij zich uit gebrek wel eens +aan rooverijen schuldig; doch zoodra de Sultan hun eenig grondgebied +had afgestaan, zijn zij dadelijk gaan arbeiden, en een vreedzaam, +welvarend volk geworden. Wanneer Armeniërs op reis gaan, zullen zij +altijd trachten, zich bij Tscherkessen aan te sluiten; daar zij weten, +dat zij dan niet worden aangevallen; en ofschoon alle Tscherkessen +gewapend zijn, zoo goed als de Kurden, maken zij nooit misbruik van +hun macht. + +Al gaven zij blijkbaar de voorkeur aan turksche boven russische +overheersching, ik geloof niet, dat deze lieden uit den Kaukasus vurige +belijders van den Islam zijn. Ook te Sivas vond ik hen in godsdienstig +opzicht vrij onverschillig. Het zijn praktische lieden, die vóór alles +hun voordeel in 't oog houden. Als zij niet rijk genoeg zijn, om den +vader hunner beminde de gebruikelijke schatting van 40 of 50 liras, +(800-1000 francs) te betalen, dan schaken zij het meisje hunner keuze, +zonder geweld, en op ridderlijke wijze, zooals dat bij herdersvolken +gebruik is. Zij zijn monogaam en zullen een christenmeisje niet +dwingen, mohammedaansche te worden. Daarin verschillen zij van de +polygame Kurden, die, het voorbeeld der Turken volgend, eischen, +dat de christenvrouwen, die zij bij voorkeur ontvoeren, tot den +Islam overgaan. + +Toen ik den volgenden dag, na vijf uren reizens, het plaatsje Sakavi +bereikt had, merkte ik op, dat hier zoowel de omgeving als de bewoners +verschilden van wat ik te voren had gezien. Het landschap zag er +hier vriendelijker uit, en een boschje van populieren en wilgen, +in de buurt van menschelijke woningen, anders zulk een ongewoon +verschijnsel niet, kwam mij werkelijk als een bekoorlijk plekje voor, +wel waard om gephotographeerd te worden. De hutten der bewoners echter +waren vooral merkwaardig door hun zonderlingen vorm en hun armoedig +voorkomen. Nergens had ik nog zulke treurige verblijfplaatsen voor +menschelijke wezens aanschouwd; weinig beter dan holen van dieren. Van +buiten waren zij bijna niet te onderscheiden van de rotsen, die +ze omringden, tenzij door de ronde verhevenheden der daken, die +onregelmatige koepels vormden. Zij hadden geen anderen ingang dan +een kleine opening, de eenige, waardoor een enkele zonnestraal kon +binnendringen, waardoor de rook ontsnapte van het vuur, dat midden +in het vertrek brandde, en waardoor, zoo goed en zoo kwaad als dat +ging, eenige frissche lucht moest binnendringen in de atmosfeer, die +door de uitwasemingen van menschen en dieren was verpest. Hier werd +niet de geringste moeite aangewend om het vee afgezonderd te houden; +in een hoek van den stal stond het eenige meubelstuk, een bed van ruwe +boomtakken, waarop de stroomatras lag. Het beste bewijs van het treurig +verval, waartoe hier Kurden en Armeniërs geraakt zijn, is het gebrek +aan orde en eenheid in hun bouwconstructies. Een paar lage muren, uit +losse steenen en aarde opgestapeld, al naar mate de rotsen hier en +daar steun bieden, dragen een dak van ruwe takken, met klei gedekt, +en gestut door balken en palen, die zelfs niet van hun schors zijn +ontdaan, en bij welker plaatsing niet eens is rekening gehouden met +horizontale of vertikale richtingen. Ik was nog wel gehuisvest in +het dragelijkste van deze holen, dat door de zaptiés geregeld als +politiepost werd gebruikt. Zwermen vliegen deelden er mijn ontbijt +van yoghurt (zeer zure gestremde melk), het voornaamste volksvoedsel +in Azië; want de pilaf is alleen voor rijke lieden bereikbaar, en +werd mij op dezen tocht nergens aangeboden. Deze politieposten zijn +op ongeregelde afstanden langs den weg geplaatst. Meerdere van de +zaptiés zijn Armeniërs, een bewijs, dat de regeering ook christenen wel +vertrouwen schenkt, als zij het blijken te verdienen. Ik dacht, dat de +tegenwoordigheid der gewapende macht de veiligheid in de omstreken wel +zou verzekeren, maar later bespeurde ik, dat dit niet het geval was. + +Des middags staken wij het plateau over, dat langzaam naar de vlakte +van Mouch afdaalt. Na twee uren zagen wij in de verte den Antok-Dagh, +aan welks voet de stad Mouch is gelegen, die wij echter van hier +niet konden zien. Na den Ararat en den Sipan-Dagh is de Antok, een +gedeelte van den Taurus, een der indrukwekkendste bergtoppen van dit +land, nog grootscher dan de Palandoeken. Toen wij dichterbij kwamen, +was ik zeer verrast, tegen de hellingen wijngaarden en vruchtboomen +te zien groeien. Deze boomen leverden dan ook geen rijken oogst, en +de wijn was zuur. Veel schaduw was er niet; vandaar dan ook, dat de +berg in de verte een even kalen indruk maakte als alle andere in deze +streek. Den top van dit gebergte vormt de hoogvlakte van Sassoen. Ik +was eerst voornemens geweest, daarover te trekken, doch ik vernam later +te Van, dat dit om verschillende redenen zeer bezwaarlijk zou zijn +geweest. Ik had trouwens de keus tusschen dezen weg, en de vlakte, +die zich over een lengte van tachtig kilometer aan den voet van den +berg uitstrekt. Deze scheen mij in elk opzicht meer belangwekkend. Zij +is de grootste en vruchtbaarste van geheel Armenië. Haar hoogte, hoewel +geringer dan die der meeste andere hoogvlakten, bedraagt toch nog 1280 +M., en al is de koude er niet zoo hevig als te Erzeroem, de winter +duurt er bijna even lang; met meer sneeuw en minder ijzigen wind. Zij +is rijkelijk besproeid; hoewel door den Noordwestelijken hoek slechts +een groote rivier stroomt, de Oostelijke Euphraat, of Moerad-Soe, wordt +zij in de geheele lengte doorsneden door de bedding van een bijrivier, +die echter thans bijna droog was. Dit was de Kara-Soe (zwart water) een +naam, die bijna overal voorkomt, waar Turken wonen. Wij daalden langs +een steile helling af naar den Euphraat, dien wij moesten oversteken +eer wij de vlakte konden betreden. Het was een aangename verrassing, te +midden van den schaarschen plantengroei, tusschen hooge rotsgevaarten, +een waar kunstwerk aan te treffen, dat in dit onherbergzaam oord +verdwaald scheen. Dit was de brug over den Euphraat, een merkwaardig +overblijfsel uit de dagen, toen de Byzantijnen in deze streken de +opperheerschappij voerden. Een treffende tegenstelling hiermede vormde +de brug over de Kara-Soe, die wij later passeerden, een gebrekkige, +half vergane constructie, waarop men bij elken stap moest vreezen, +door een der talrijke gaten te vallen. Zulke toestanden deden onze +ingenomenheid met de Turken niet stijgen. Maar ik was dan nu toch in +Mouch aangekomen en hoopte er eens goed uit te rusten. Het kwam mij +voor, dat ik toch wel eenig comfort mocht verwachten in een vroeger +bloeiende plaats, die nog de tweede stad van het vilayet Bitlis heet, +en waarschijnlijk hoofdplaats van een district zou worden. + +Daar ik tegen den avond te Mouch aankwam, moest ik een uur wachten +op de binnenplaats van den seraï, tot de mutessarif mijn papieren +had nagezien. Ik had dus den tijd mijn omgeving eens op te nemen, +en ik bespeurde dadelijk, dat ik hier onder echte Turken was +aangeland. Bedienden en soldaten, die het binnen te warm vonden, zaten, +op een tapijt gehurkt, in den hoek van de binnenplaats, en dronken er +thee, nadat zij in het publiek hun gebeden verricht hadden. Merkwaardig +oneerbiedig gingen deze lieden daarbij te werk. Niemand dacht er +aan te zwijgen terwijl zijn buurman bad; zij praatten al rookende en +drinkende rustig door, terwijl hun kameraad onder het prevelen van +zijn gebeden zevenmaal het voorhoofd tegen de aarde drukte. Geen van +hen verzuimde, eer hij begon, een stoel te plaatsen, in de richting, +waar Mekka lag; deze moest den mirhab voorstellen, de nis, waar in +de moskeeën de Koran ligt, en die overeenkomt met ons altaar. + +Nu en dan zag ik eens uit, door de poort, in de straat, waar +verschillende lieden te paard voorbijreden, die uit Bitlis +of de naburige dorpen kwamen. Daar waren oude Turken bij, zoo +schilderachtig van uiterlijk als men ze slechts zelden ziet. Vooral +trof mij het voorkomen van een ouden, mageren mollah, geheel in +het wit gekleed, wiens goed besneden trekken een arabische afkomst +deden vermoeden. Nergens anders dan in afgelegen wijken van Stamboel, +waar nog echte middeleeuwsche oostersche typen zijn bewaard gebleven, +had ik zulk een romantische figuur aanschouwd. De mutessarif zond mij +een cavas, (een gegalonneerden en gewapenden dienaar) die mij kwam +verzoeken, den nacht door te brengen in het belédié (stadhuis). Op +weg daarheen kon ik eerst in het donker niets onderscheiden dan de +groentetuinen, die zich uitstrekten rondom de stad, en daarna bracht +mijn geleider mij, onder donkere balkons door, waar slechts een enkel +lichtje schemerde, door de laaggelegen handelswijk, terwijl rechts van +ons trappen omhoog voerden naar andere huizen, die op een kegelvormigen +heuvel waren gebouwd. In de groote zaal van het stadhuis trof mij de +allervreemdste mengeling van antieke en moderne motieven. De wanden +waren blijkbaar pas bekleed met een lambrizeering van populierhout, +die nog niet geverfd was, en waarschijnlijk ook wel nooit geverfd zou +worden. Op den grond lagen tapijten, waarvan sommige kostbaar en nieuw, +andere versleten en vol gaten waren. Op de sofa tegenover mij zat een +oude man, geheel in witte sluiers gehuld, tusschen opeengestapelde +kussens; naast hem lag een jongmensch op zijn gemak achterover in +een leunstoel, met een modern grijs pak aan, waarvan hij de jas had +uitgetrokken. Ik maakte eerst mijn opwachting bij den ouden heer, die +mij zoo vriendelijk aankeek, dat al de rimpeltjes in zijn gezicht in +beweging kwamen. Hij vertelde mij, dat de burgemeester zijn neef was, +en stelde mij als zoodanig het jonge mensch in hemdsmouwen voor. Deze +schudde mij de hand en inviteerde mij, om met hem te dineeren, en +dien nacht in het stadhuis te blijven slapen. Ik begreep nu wel, +hoe de vork in den steel zat; daar ik zoo beleefd werd ontvangen, +moest ik de omstandigheid maar voor lief nemen, dat men mij van mijn +vrijheid beroofde en belette, iets te hooren of te zien. + +Het middagmaal werd naar turksch gebruik opgediend, zonder stoelen of +borden, op een kleine ronde tafel van een voet hoog. Mijn gastheer +verwonderde zich zeer, dat ik niet gemakkelijk op mijn hurken kon +zitten, maar was zoo goed mij kussens te laten brengen, om met +mijn elleboog op te leunen, zoodat ik tenminste mijn beenen kon +uitstrekken. Na de koffie werd ik alleen gelaten; een hoop matrassen +nam de plaats van het tafeltje in, en ik bracht voor de tweede +maal een rustigen nacht door. Vroeg in den morgen bracht een agent +van politie mij buiten de stad, en gaf mij vergunning, de grootste +moskee binnen te gaan, die mij echter, wat de versiering betrof, niet +meeviel. Trouwens, op een paar perzische deuren en boogvensters na, +zag ik wel, dat de witte huizen van het tegen den Antok Dagh gebouwde +stadje bij nader onderzoek weinig bezienswaardigs zouden opleveren. + +Nadat ik Mouch had verlaten, legde ik in twee dagreizen, steeds door de +vlakte en langs het gebergte trekkend, den afstand af tusschen Mouch +en het meer Van. De meeste der kleine plaatsjes, die over deze groote +uitgestrektheid liggen verspreid, worden beschaduwd door enkele groepen +geboomte. In een dorpje, waarvan ik den naam liefst wil verzwijgen, +om mijn zegsman geen onaangenaamheden op den hals te halen, had ik het +genoegen een lang gesprek in 't Fransch te voeren met een ouden boer, +die vroeger in Constantinopel had gewerkt. Toen ik mijn verwondering +te kennen gaf, dat ik slechts twee verwoeste dorpen in deze vlakte +had aangetroffen, zeide hij, dat de verschrikkelijkste gruwelen waren +bedreven in het gebergte Sassoen. Ook hoorde ik, dat de Armeniërs, +waaruit de bevolking dezer vlakte hoofdzakelijk bestaat, onophoudelijk +te lijden hadden van de onverdragelijke rooverijen der Kurden, zonder +dat de regeering een vinger uitstak om dit te beletten. Van de zeven +à achtduizend schapen, die de Armeniërs in zijn dorpje hadden bezeten, +bleven hun nog slechts 200 over. "Zij kunnen niet ploegen, als ze geen +ossen hebben", zeide hij, "en nu moeten zij die tegen een schandelijk +hoogen prijs huren van de Kurden, die ze hun hebben ontstolen." Zulke +dingen die hier dagelijks voorvallen, worden niet bekend, en kunnen +ook onmogelijk ruchtbaar worden, omdat de overheid, die dit alles in +de hand werkt, belet, dat dergelijke geruchten zich verspreiden. Als +de politieagenten hun plicht maar mochten doen, zouden zij dien wel +vervullen; maar zij kunnen niet. + +Ik vroeg aan verschillende zaptiés, in wier wachtposten mijn geleiders +mij lieten overnachten: "Wat doet gijlieden hier eigenlijk? Gij zijt +hier op weinige uren afstands van elkander op post gezet, en gij voert +niets uit? Neemt dan toch uw geweren en schiet op die diefachtige +Kurden, als zij zich vergrijpen aan eens anders eigendom!" Maar +ik kreeg ten antwoord: "O neen, dat wil de Padishah niet hebben; +het zijn hamidiés." Onder dien naam gaat bij de Kurden alles door; +zelfs eenvoudige herders maken deel uit van die gewapende bende, +die haar wapens enkel gebruikt om Armeniërs in het nauw te brengen, +en eenvoudig weigert deel te nemen aan de jaarlijksche oefeningen, +een verplichting, waaraan nog niemand hen heeft kunnen dwingen, +te voldoen. Den eersten dag hadden wij voortdurend het gezicht op +den Nimroed Dagh, een vulkaan, waarvan de cirkelvormige krater, +die een doorsnede heeft van tien kilometer, ten Westen van het meer +Van oprijst. Uit de verte gezien, verhief zich de afgeknotte kegel, +3018 M. hoog, boven de omringende bergketens, als een puntig geslepen +diamant, in een ring gevat. Merkwaardig was ook de vervallen cumbett, +bij de bron van den Kara-Soe, aan den rand van een uitgestrekt bassin, +waar het water uit den vlakken grond opborrelt. Het monument werd thans +chaïtân (duivel) genoemd, daar het een schuilplaats voor roovers en +moordenaars is geworden. De voet van het gebouw was, jammer genoeg, +bedolven onder puinhoopen, en omringd door de leelijke grafsteenen +van een mohammedaansch kerkhof. Slechts gedeelten van het fraaie +beeldhouwwerk der buitenmuren zijn overgebleven. + +Hoewel iets beter ingericht dan de treurige menschelijke +verblijfplaatsen van het vorige plateau, waren de huizen der bewoners +van deze vlakte toch armoediger dan die der Kurden tusschen Erzeroem +en Khenous. In deze groote onbeschutte ruimten schijnen de bewoners +nooit veilig te zijn geweest voor roofzieke invallen; in geheel turksch +Armenië zag ik nergens de bouwvallen, die men zoo veelvuldig aantreft +in het gebergte, waar de Armeniërs zich tegen hun vijanden hebben +kunnen verdedigen; en toch is het zeker, dat Armeniërs sedert de +vroegste oudheid in deze streken hebben gewoond, tot eerst de Turken +en later de Kurden hen kwamen verdringen. Gedurende de tien eeuwen, +die aan deze verovering voorafgingen, beletten hun voortdurende +onderlinge oorlogen de ontwikkeling der vruchtbaarste streken, die +tevens het meest geschikt waren om als oorlogsveld te dienen. Meer +dan elders begunstigde hier het terrein, door de verdeeling van +den bodem in kleine, door bergen ingesloten gebieden, de onderlinge +verdeeldheid der vorsten, die elkander den voorrang betwistten en +zich voortdurend wisten te verrijken ten koste der vlaktebewoners, die +vreesachtiger waren, daar het hun aan natuurlijke verdedigingsmiddelen +ontbrak. Wanneer men Bitlis nadert, over de kleine hoogvlakte, die +zich boven het meer Van verheft, valt de Nimroed Dagh, van naderbij +gezien, tegen; de berg is effen, en maakt door een soort groenachtig +mos, waarmede hij bedekt is, den indruk van een kunstmatig opgeworpen +reusachtigen aardheuvel. Van hier af aan begon de omgeving weer te +veranderen. Wij naderden thans een eertijds zeer machtige sterkte +der Kurden, die eerst de Perzen, en later de Turken met groote moeite +hebben veroverd. De laatsten waren er eindelijk, na anderhalve eeuw, +in geslaagd, hier een geregeld bestuur te vestigen, dat verbonden +was met de minder afgelegen gedeelten van het rijk door een systeem +van posten, waarvan nog enkele vrij goed zijn bewaard gebleven. Een +der belangrijkste van deze administratiegebouwen, op een uur afstand +van de stad gelegen, de Osrof Pacha Khân, is van buiten slechts een +vierkant blok, met plat terrasdak, maar vertoont van binnen prachtige +gewelfde bogengalerijen, met lage rondbogen, die aan middeleeuwsche +kloostergangen herinneren. Dit gebouw wordt thans als stal gebruikt, +terwijl andere reeds vervallen zijn en aan hun lot worden overgelaten, +zooals dat meer gaat in Turkije. Toch was er nog een van deze gebouwen +in de stad Bitlis zelf, dat het bekijken wel waard was, doch waarvan +ik tot mijn spijt den naam niet kon te weten komen. Er werden thans +wapens en munitie bewaard; vandaar die geheimzinnigheid, en de toegang +was natuurlijk verboden. In gezelschap van een der vele Turken uit +Constantinopel, die om politieke redenen naar de uiterste grenzen +des rijks zijn verbannen, gelukte het mij, te worden toegelaten op +de binnenplaats der kazerne, waarachter het bewuste gebouw gelegen +was. In de schaduw van het geboomte was het te donker, om een goede +photographische afbeelding te verkrijgen van den sober versierden +voorgevel met de beide halve torens op de hoeken. Dit stijlvolle +gebouw, waarvan niemand de schoonheid opmerkte, was oneindig meer +de aandacht van den beschouwer waardig dan de Tchifté minarets van +Erzeroem en Sivas. + +Een ander merkwaardig monument, dat uit den tijd der arabische +overheersching schijnt te dateeren, is de kleine moskee Oeloe Djamih, +die geheel achter in een soort van trechter gelegen is, waarin de +stad verscholen ligt. Behalve het mooie portaal, dat oorspronkelijk +met de fijnste vergulde arabesken was versierd geweest, vond ik op de +binnenplaats een zuilengalerij, een eenzame minaret bij een fontein, +en een cumbett, waarin de stichter van het heiligdom rustte. De +tralies der kleine vensteropeningen waren bedekt met duizenden +kleine lapjes, door de geloovigen eraan geknoopt, als een offer, +om zegeningen te ontvangen. Die weinig kostbare offergaven ziet +men hier overal, soms met een muntstukje erin, dat de Armeniërs dan +'s nachts komen weghalen. Sommige steenen en gewijde boomen worden, +bij gebrek aan tempels, door de Mohammedanen vereerd, en de Armeniërs +drijven met die bijgeloovigheid gaarne den spot. Soms begraven zij +een hond onder een boom, en maken de Turken wijs, dat daar een graf +van een heilige is. Dit vertelde mij een Armeniër uit Bitlis, en ik +geloofde hem gaarne; want het is werkelijk onder deze lieden voldoende +te beweren, dat men in den droom den Profeet, of de maan heeft gezien, +om voor een heilig man te worden gehouden. + +Slechts enkele bouwvallen spreken hier in het Oosten van vervlogen +grootheid. In Bitlis verheffen zich boven de met stevige steenen +huizen volgebouwde kom, die de eigenlijke stad vormt, de torens en +muren der kolossale vesting, die door verschillende achtereenvolgende +heerschers is versterkt wegens haar bijzonder gunstige ligging tusschen +steile bergwanden, op een rots aan den oever van den Bitlis-Soe, een +bijvloed van den Tiger. Deze toren was tot aan het einde der 18de eeuw +het verdedigingscentrum der Kurden, dat zij herhaalde malen verloren +en weder heroverden. Aan de eene zijde staan nog de lichthellende +muren, die aan de assyrische bouwwerken herinneren, aan de andere +verrijzen twee hooge ronde torens, niet door kanteelen gekroond, +die dagteekenen uit een veel later tijdperk. Gezien van het hooge +terras der amerikaansche missie en de gebouwen van het consulaat, in +de armenische wijk gelegen, maakten deze overoude vestingwerken een +schilderachtigen indruk. Voor Europeanen is het verblijf te Bitlis +nog onaangenamer dan te Erzeroem. In den zomer kunnen zij nergens +een uitstapje maken; geen berijdbare weg is er meer dan twintig +minuten lang. Tusschen steile bergen ingesloten, op een hoogte +van 1554 M., is de stad merkwaardig genoeg voor den doortrekkenden +reiziger, die er geniet in de koele schaduw van lommerrijke tuinen; +maar voor wie genoodzaakt zijn, er langen tijd te vertoeven, is zij +bijna een gevangenis. Zeven maanden duurt er de winter, waarin de +sneeuw soms zeven meter hoog ligt, en hoewel de koude hier gelukkig +veel minder hevig is, dan op de andere hoogvlakten, men is hier dan +toch van alle verkeer met de buitenwereld afgesloten. Zelfs de post +kan dit afgelegen oord niet altijd bereiken, en maakt dan gebruik van +kleine handsleedjes, die door boeren met groote pantoffels aan worden +voortgetrokken. Paarden zouden geen stap kunnen doen, zonder tot aan +den buik in de sneeuw te zinken. Om de wegen van die sneeuwmassa's +te bevrijden, zou veel geld en veel werkkracht noodig zijn, en vóór +alles moesten de wegen zelf beter zijn aangelegd. Ik wist niet wat +ik hoorde, toen ik vernam, dat met ossen bespannen arabas in den +zomer den weg beklommen, waarlangs ik van den Nimroed Dagh gekomen +was. Op de vlakte, waar het weinig moeite kostte, den weg te effenen, +was deze in goeden staat; maar waar hij steil begon te dalen, verliep +hij in een chaos van lavabrokken, die door geen menschenhand waren +aangeraakt, sedert zij gloeiend aan den schoot der aarde ontsprongen. + +Niet alleen door de schilderachtigheid der ligging munt Bitlis uit; +maar eveneens door de bonte en afwisselende kleederdracht der bewoners, +die ons oog voortdurend houdt geboeid. Ik had reeds verschillende +Kurden, zoowel rijke als arme, ontmoet, maar hier, in hun hoofdstad, +viel mij, door hun fiere houding, nog meer op, hoe zeldzaam en +fraai hun kleeding was, en met hoeveel zwier zij die droegen. Zij +vormen hier, door hun groot aantal en hun onafhankelijk optreden, +een machtige meerderheid, voorzeker een der oorzaken, waarom de vali +in deze provincie zijn gezag zoo moeilijk kan handhaven. Iemand, die +dezen rang bekleedt, die in civiele aangelegenheden absolute macht +bezit, en niets heeft te vreezen, zoolang hij de bevelen der Porte +gehoorzaamt, moest met omzichtigheid worden gekozen uit de meest +bekwame en rechtvaardige ambtenaren. Doch deze zijn schaarsch in +Turkije. Zeker is het, dat de tegenwoordige vali, die door sommigen +voor een boosdoener wordt uitgekreten, door anderen als tactloos +en onhandig beschouwd, moest worden afgezet, als ooit de rust in +Kurdistan zal worden hersteld. Niet weinig verbaasd was ik, toen +hij mij, onder meer ongeloofelijke mededeelingen, liet berichten, +dat de Kurden hier zeer rustig waren en de Armeniërs in dit paradijs +van een vilayet zoo gelukkig als maar mogelijk was. Het is waar, +dat er een schijn van rust is gekomen, nadat de bevolking door de +bedreven gruwelen gedecimeerd is. Als men alle Christenen vermoordde, +zouden er geen zaken meer te doen zijn; zij worden dus geduld, enkel +om als slachtoffer te dienen van afpersingen, waartegen zij zich +niet kunnen verzetten, omdat hun beulen Kurden zijn, die krachtens +hun ambt de macht in handen hebben. Wat de boeren betreft, zelfs in +de buurt van de hoofdstad is hun lot ondragelijk. + +Oude armenische gedenkteekenen verwachtte ik niet te vinden in een +streek, waar de oorspronkelijke bewoners reeds zoo lang voor vreemde +indringers moesten wijken. Ik bezocht dus ook niet het armenische +klooster in de nabijheid der stad. In hun oude kerk te Bitlis, +waaraan een school verbonden is, deed ik een bijzonder onaangename +ervaring op. Toen ik slechts een minuut of drie zonder schoeisel +over de tapijten had geloopen, die den vloer bedekten, krioelden +mijn beenen van vlooien. Die plaag was in Bitlis erger, dan ik het +zelfs in dit vuile land ergens had bijgewoond. Uit het feit, dat +de Armeniërs, die dan toch nog altijd 15000 op een bevolking van +35000 zielen vertegenwoordigen, slechts eene kerk van deze grootte +bezaten in de stad, laat zich gemakkelijk afleiden, dat zij altijd +gebukt hebben gegaan onder een tyrannie, die hen noopte zich schuil te +houden. Zij zijn bijna allen streng Gregoriaansch gebleven. Katholieken +zijn er, geloof ik, niet meer onder hen. Amerikaansche protestanten +doen moeite, hen te bekeeren. Dat gelukt min of meer, al naar den +drang der omstandigheden. In den tijd van de gruwelen wendden +velen zich tot de zendelingen, die hun "congregationalism" dan +eensklaps ingang zagen vinden, om weer verworpen te worden als +men het niet meer noodig had. Volgens den Heer Lynch zijn er in +de stad een honderdtal protestanten, en op het land twaalfhonderd; +en dit aantal zou waarschijnlijk vermeerderen, daar volgens hem het +protestantisme niet in strijd was met het nationaliteitsgevoel der +bekeerlingen. Zonder in dezen een oordeel te willen vellen ten gunste +van eenige godsdienstige richting, geloof ik wel eenige waarde te mogen +hechten aan de verklaring der vreemdelingen, in Armenië gevestigd, +die beweren, dat juist de protestantsche Armeniërs in politiek opzicht +blijk geven van een weerstrevenden geest, zeer tot hun eigen nadeel, +terwijl de Katholieken, die zich beter schikken in hun lot, gespaard +blijven. + +Ik wilde beproeven over het meer naar Van te reizen, daar mijn tweede +paard reeds niet meer verder kon. Toen ik te Tadvan kwam, de haven +voor de enkele logge zeilschepen, die koopwaar vervoeren, wilde men +mij met mijn paard niet overbrengen voor minder dan 16 lira (368 +frs). Toen besloot ik maar, drie dagreizen lang den zuidelijken oever +van het meer langs te trekken, welken omweg ik later niet betreurde, +want het landschap was buitengewoon schilderachtig. Het groote meer +is omringd door hooge bergketens; vlakbij zag ik den Nimroed Dagh, op +den linker oever den Sipân Dagh en aan de zuidzijde rees de Taurus op. + +Die drie vermoeiende dagreizen waren wel de moeite waard; nog nimmer +had ik, zelfs aan de italiaansche en zwitschersche meren, zulk een +opeenvolging aanschouwd van heerlijke, afwisselende natuurtooneelen. De +grootschheid der vormen en de kleurenrijkdom van het geheel vloeien +voort uit velerlei oorzaken; naast geweldige bergketens rijzen hier +indrukwekkende geïsoleerde toppen op, de reusachtige uitgestrektheid +van het watervlak herinnert eer aan de kust van den oceaan, dan aan den +oever van een meer; de Oostersche hemel is er helderder dan de onze, +en het meer zelf ligt op een hoogte van 1718 M. Boven het donkere +metaalachtige blauw van den waterspiegel verrees de prachtvolle +silhouet van den Sipân Dagh, de eenzame vulkaan, die als een berg van +geslepen kristal zijn lichte facetten tegen den donkeren achtergrond +afteekende. De heer Lynch had dezen berg beklommen, en in de nabijheid +van den krater een ziaret ontdekt, een soort bedehuis voor pelgrims, +waar mohammedaansche vrouwen, met bloote voeten op het ijs staande, +in aanbidding knielden voor een hertengewei. De andere ziaret bevond +zich op den top van den Bingoel, zoogenaamd een gedenkteeken ter +herinnering aan Goshkar Baba, den schoenmaker van den Profeet. Terwijl +een man zorgvuldig een handvol stof uit het heiligdom in de plooien +van zijn kleed bergde, geraakte een der zaptiés, die den reiziger +vergezelden, in godsdienstige verrukking bij het zien van de planeten +Venus en Jupiter, tot welke hij een vurig gebed richtte. Eer ik +den Taurus beklom, langs kortere paden, waaraan ik de voorkeur gaf +boven den slingerenden gewonen weg, staken wij niet zonder moeite een +riviertje over, dat tusschen den Nimroed en Bitlis stroomt. Terwijl +een der zaptiés visch ging koopen van eenige visschers, die wij aan +den oever zagen, verheugde ik mij bij voorbaat op die lekkernij, want +ik wist dat hier nergens zoetwatervisch gevangen werd, dan juist in +de monding der kleine rivieren, die zich in het zoute meer uitstorten. + +Ik was niet weinig teleurgesteld, toen ik na een vermoeienden +tocht langs zeer steile hellingen, op een maal van gezouten visch +werd onthaald. Al moest ik mij dus verder maar weer met yoghurt en +eieren tevreden stellen, ik bleef bij dat dieet krachtig genoeg, om +de twaalf of veertien hooge toppen te beklimmen en weer af te dalen, +die, zonder een spoor van een gebaanden weg de zuidelijke helling +van de bergketen vormden. + +Op een der hoogste toppen hadden Armeniërs oudtijds een tempeltje +gebouwd, waaraan de rotsen door hun vorm een natuurlijke +basis verleenden. In de meeste rotskloven groeide struikgewas en +dwergeiken, en de kale steengrond wisselde af met grasvelden. Telkens +vertoonde zich weer de onmetelijke blauwe waterspiegel, omlijst +door de paarsachtige, in een lichten nevel gehulde berggevaarten, +een gezicht, dat mij alle vermoeienis vergeten deed. Aan het eind +van den tweeden dag wachtte ons een verrassing. Wij waren nu naar +den oever afgedaald in een verrukkelijke, boschrijke streek, waar +tusschen tuinen en weidegronden het verblijf van den aartsbisschop +van Akhvank was gelegen. Deze priester is de opvolger van den ouden +katholikos (patriarch) die als alleenheerscher regeerde over de +kleine gemeente van Armeniërs in deze streek. Tien jaren geleden +is deze echter vervangen door den tegenwoordigen aartsbisschop, die +onder den grooten katholikos van Etchmiadzine staat. Het was een zeer +eenvoudige en voorkomende man, die mij vriendelijk binnenleidde in +zijn "paleis" van gepleisterde klei. Het huis, dat pas gebouwd was, +en waaraan nog een school zou worden toegevoegd, zag er niet onaardig +uit. Het bouwmateriaal leverde het slijk der kleine stroomen, dat, tot +vierkante blokken gevormd, in de zon gedroogd werd, en het hout van +de bosschen in den omtrek. Ik moest tot den volgenden avond wachten +op de eenige boot, die hier tot mijn beschikking was, en die thans +door den aartsbisschop was uitgezonden. Met dat vaartuig zou ik mij +begeven naar het eilandje Akhtamar, met een gezelschap Armeniërs uit +Van, die het eveneens wilden bezoeken. Als het noodig was geweest, +had ik wel acht dagen willen wachten op deze gelegenheid, want ik +stelde mij veel voor van dat juweel der armenische bouwkunst, dat op +dit kleine eiland was bewaard. Mijn verwachtingen werden geenszins +teleurgesteld. Halverwege de rots geplaatst, die door de blauwe golven +wordt bespoeld, is dit kerkje, waar omheen thans een klooster is +gebouwd, ongerept gebleven sedert de 10de eeuw, toen koning Gragik +van Vaspoerakân het heeft gesticht, zooals zijn beeltenis in een +basrelief van den westelijken muur kondgeeft, waar hij voorgesteld +wordt met de verkleinde afbeelding in de hand van het gebouw zelf, +dat hij Christus aanbiedt. Deze beide figuren zijn omringd door +tallooze bijbelsche personen, dieren en bloemvormen. De dieren zijn +naar assyrische opvatting behandeld, met tamelijk veel uitdrukking; +maar de menschelijke figuur, die in de armenische kunst zelden als +versiering wordt aangewend, is hier slechts een onbeholpen nabootsing +van de byzantijnsche kunst uit het vervaltijdperk. Verreweg het fraaist +zijn de versierde banden, waarbij zij zich niet van geometrische +lijnen, maar van plantvormen hebben bediend. De bouwmeester, die +het kunstwerk schiep, moet een man van smaak en groote technische +bekwaamheid zijn geweest. Niets in dit meesterstuk van bouwkunst is +banaal, het is eenvoudig, sierlijk, en volmaakt van verhoudingen. De +eenige fout, die eerst bij nauwkeurige beschouwing wordt opgemerkt en +niet aanstonds in het oog springt, is de verbreeding der oostelijke +apsis, die, om plaats te winnen voor een paar kleine sacristieën, +op storende wijze de lijn breekt der torenvormige contreforten, die +den koepel steunen. Binnengetreden in het schip der kerk, troffen +mij de zuivere verhoudingen der bogen, boven een vierkant grondplan +geplaatst, waarvan de hoeken worden afgesneden door de nissen, die den +ingang tot bovengenoemde vier hoektorens vormen. De pijlers vertoonen +geen beeldhouwwerk, doch sporen van vroegere beschildering. + +Een paar uur verder naar het Zuiden gelegen, verrijst een der +beroemdste armenische kloosters, dat van Narek, een zuiver +voorbeeld van den eigenaardigen armenischen stijl. Overal de nu +eens cylindervormige, dan achthoekige middenbouw, die het inwendige +door smalle vensteropeningen verlicht, en bekroond wordt door een +kegelvormig dak. + +Terwijl ik vervolgens mijn reis naar de beroemde stad Van voortzette, +praatte ik eens met de Armeniërs, die met mij het eilandje hadden +bezocht. Het waren tien onderwijzers aan verschillende scholen, +en drie van hen spraken Fransch. Te voet terugkeerend, zooals zij +ook gekomen waren, maakten zij in elf dagen dit uitstapje door de +bergen, die ten Zuiden van het meer de bijna onbegaanbare hoogvlakte +van den armenischen Taurus vormen. Ik gaf mijn verwondering te +kennen, dat zij het waagden, zoo alleen te reizen, ongewapend en +zonder mohammedaanschen gids. Zij antwoordden, dat het vilayet Van +tamelijk veilig was, dank zij den vali; een rechtschapen man, die +alles doet, wat in zijn vermogen is, om den vrede te bewaren, en dat +deze districten, waar voornamelijk Kurden wonen, de Armeniërs juist +bijzonder welgezind waren, eene mededeeling, die mij, na al wat ik +over de zaak vernomen had, niet weinig verbaasde. + +Ten eerste vertelden zij mij, dat in deze streken vele machtige +kurdische begs woonden, die de christenen beschermden. Zij zelf waren +zeer vriendelijk ontvangen, ofschoon zij hem geheel vreemd waren, +door een dier groote heeren, een inwoner van Mouqs, een prachtige, +boschrijke streek, waar de Kurden vreedzaam den vruchtbaren grond +bebouwen en goede vrienden zijn met de enkele Armeniërs, die zich +er ophouden. Deze man, Mourtla Bey genaamd, vervulde het ambt van +mudir in het plaatsje Mouqs, in den caïmacanlyk van den zelfden naam +gelegen. Hij was reeds 49 jaar, doch ongetrouwd, daar hij vrij wilde +blijven tot hij Europa gezien had, 't geen hij stellig voornemens +was te bezoeken. + +Zijn sympathie voor de Armeniërs ging zelfs zoover, dat hij hun taal +had geleerd, die de Turken zelden kennen, en die hij thans evengoed +sprak als Kurdisch en Turksch. Met zijn familie, die minder edelmoedig +gezind was, had hij geheel gebroken, en zijn vaders huis verlaten, om +zich in het naburig gehucht Aghin te vestigen. Toen zijn broeders een +armenischen melik (markies) hadden gedood en diens eigendom geroofd, +onderhield hij de familieleden van hun ongelukkig slachtoffer. Hoewel +zulke edelaardige naturen hier uitzonderingen zijn, komen zij toch +veelvuldiger voor dan men zou vermoeden. Meer naar het Westen, tusschen +Pelou en Kinderantz, plaatsen, waar ik op mijn tocht langs het meer +was voorbijgekomen, woonde een oude beg, Hussein Agha, van Garchikân, +die eveneens den grootsten lof verdiende, wegens zijn edelaardig en +rechtschapen karakter. De heer Grenard, consul te Erzeroem, die ook +een reis door zuidelijk Kurdistan had gemaakt, placht met groote +ingenomenheid te gewagen van dien eerwaardigen patriarch, die goed +was voor zijn onderhoorigen, voorkomend jegens vreemdelingen, en zeer +verstandige opmerkingen placht te maken over politieke en sociale +toestanden. Eer de Porte deze onafhankelijke Kurdische stammen met +hun hoofden had onderworpen, leefden de Armeniërs veilig en gerust, +terwijl zij thans aan de treurigste vervolgingen blootstaan; want +het hoofd van elken stam beschermde hen als zijn eigendom, evengoed +als zijn kurdische lijfeigenen. Al waren zij slechts slaven, die met +hun meesters grondgebied gekocht en verkocht werden, waarom zij "zer +houri" werden genoemd; zij werden door die meesters oneindig beter +behandeld en hadden een veel dragelijker lot dan onder de turksche +heerschappij. Mijn reisgenooten verhaalden mij nog, als een voorbeeld +van de goede verstandhouding, die tusschen deze twee volken zou kunnen +heerschen, hoe na den brand, die zestig jaren geleden de stad Mouch +in de asch had gelegd, vele der armenische inwoners de wijk namen +naar het gebergte, waar Mihr Hassan, een mohammedaansch sjeikh, +de vluchtelingen met open armen ontving. Zij brachten relieken mede +van den heiligen Gregorius, en daar de zoon van den sjeikh ziek was, +vereenigde deze zich met de vrome pelgrims in een gebed om redding +van zijn kind. Toen zijn zoon genas, liet hij uit dankbaarheid een +christelijk klooster bouwen, Sosi Sourp Krikor genaamd (St. Gregorius +van den Berg). Dit heiligdom is steeds door Kurden en Armeniërs om +strijd in eere gehouden en wordt overladen met geschenken, soms tot een +bedrag van 4000 liras (92000 francs) in het jaar. Tot in Trebizonde en +den Kaukasus worden gaven verzameld. Een gedeelte van dit geld wordt +bestemd voor inrichtingen ten algemeenen nutte; zoo heeft het klooster +twee khâns in het gebergte opgericht, waardoor het thans mogelijk is, +den Taurus ook in den winter door te trekken, en als het ongunstig +weder is, worden daar dikwijls dertig of veertig reizigers kosteloos +geherbergd door de broederlijke samenwerking van Kurden en Armeniërs. + +Ten Zuiden van het meer Van droeg nog een andere oorzaak ertoe bij, +de rust in deze streek te bevorderen. In alle plaatsen waar mijn +reisgenooten zich hadden opgehouden, vertoefden fedaïs (gewapende +armenische opstandelingen), die de Kurden in bedwang hielden en de +Turken ontzag wisten in te boezemen. + +De Vali van Van is met deze toestanden niet onbekend, maar hij is +wijs genoeg, dit alles oogluikend toe te laten, en reeds dankbaar, +als het in zijn district rustig is, zonder zijn tusschenkomst. In het +vilayet Erzeroem daarentegen zendt maarschalk Zecki Pacha, waar hij +een bende fedaïs ontdekt, zijn troepen uit, om ze uiteen te drijven, +en terwijl de vluchtelingen, meestal gering in aantal, zich uit de +voeten maken, lijden de onschuldige inwoners onder het ruwe optreden +der soldaten en de rooverijen van diefachtige Kurden. Zoo gaat het +overal, zelfs in de onmiddellijke nabijheid der streken, waar de +fedaïs de overmacht bezitten. Ik vermeld natuurlijk deze feiten, +zooals zij mij door mijn tijdelijke reisgenooten werden medegedeeld. + +Tusschen Akhvank en Van zag ik verschillende aardige plaatsjes, +die in het groen verscholen lagen, o.a. Vostân en Artamid, dat zijn +naam te danken heeft aan den eeredienst, hier oudtijds aan de godin +Artemis gewijd. In Artamid ontmoette ik den Vali, die van mijn komst +uit Erzeroem bericht had ontvangen. De waardige grijsaard scheen +mij ten volle de achting te verdienen, die hem van alle zijden werd +toegedragen. Daar ik nog een bekende uit Erzeroem hier wilde opzoeken, +een amerikaansch geestelijke, begaf ik mij naar het buitenverblijf, dat +als rust- en herstellingsoord diende voor de amerikaansche zendelingen +in Van. Ik vond daar een vroolijk gezelschap bijeen, en het was mij +zeer aangenaam, eens weer beschaafde lieden te ontmoeten. Na een +gezellig déjeuner, waarbij melkspijzen en vruchten de hoofdschotels +waren, (van wijn was hier natuurlijk geen sprake, en cigaretten +schenen als een uitvinding des duivels te worden beschouwd) vertrokken +de gasten weder naar hun meestal ver verwijderde woonplaatsen. Ik +bewonderde de flinkheid van die aardige jonge meisjes, die terwille +van haar ideaal hier veel ontbering verdroegen. Het kwam mij voor, dat +deze amerikaansche vrouwen onder de bevolking van deze streken allicht +meer invloed konden uitoefenen dan de katholieke liefdezusters. Zij +beschikken trouwens over ruimer middelen, en het geld speelt hier +ook in bekeeringszaken ontegenzeggelijk zijn rol. Meerdere van deze +ondernemende jonge dames waren verloofd geraakt na dit zomeruitstapje, +dat zooals booze tongen te Van beweerden, geen ander doel had, dan +om de jongelui gelegenheid te schenken tot hofmakerij. Ook in Van +wordt wel eens kwaad gesproken! + +Van alle voorname plaatsen in Armenië is Van het aangenaamst +gelegen. De nieuwe stad, een uur van de oude hoofdstad verwijderd, ligt +in de schaduw van lommerrijke tuinen; de oude kaal en open, tusschen +het meer en de alleenstaande rots, die den archaeologen en reizigers +in deze streken welbekend is. Ik begaf mij eerst naar de nieuwe stad, +waar ik twee dagen de gast was van den heer Robin, den franschen +consul, en twee nachten rustig sliep in het huis van zijn beleefden +armenischen drogman, daar er geen hôtel was in de stad. Nog slechts +twee jaren was dit fransche consulaat hier gevestigd, oorspronkelijk +met het doel, de nagelaten betrekkingen van de slachtoffers der +bedreven gruwelen te steunen en, zoo mogelijk, nieuwe onheilen te +voorkomen. De heer Robin had dan ook reeds een moeilijken tocht +achter zich door het gebergte te Sassoen, dat tot het vilayet Bitlis +behoort. Volgens zijne meening had het uitmoorden der Christenen +ditmaal nog stelselmatiger en vollediger plaats gehad dan in 1894-95; +doch thans was het de tweede maal, en de publieke opinie in Europa +had de zaak geringe aandacht geschonken, ondanks de verontwaardigde +uitingen van sommige engelsche parlementsleden, waarmede Frankrijk en +Italië hadden ingestemd. Inplaats van eenvoudig de fedaïs te verjagen, +die getracht hadden de Armeniërs dezer hoogvlakte tot verzet aan te +sporen; inplaats van na behoorlijk onderzoek diegenen der bewoners te +straffen, van wie bewezen was, dat zij de fedaïs hadden ondersteund, +en het land intusschen te zuiveren van de plaag der kurdische roovers, +hadden de turksche troepen, versterkt door de hamidiés, de hebzuchtige +Mohammedanen opgehitst om zich ten koste der Christenen te verrijken, +en zelf op de wreedaardigste wijze geplunderd en gemoord. De +consul had onder de ongelukkige lieden, wier leven ten minste was +gespaard gebleven, 60000 francs laten uitdeelen, door de Republiek +gezonden. Zijn bemoeiingen hadden echter weinig indruk gemaakt op de +Turken, die pas twee maanden geleden opnieuw waren begonnen; en daar +het nu de derde maal was, sloeg men er in het geheel geen acht meer op. + +De eenige andere vreemdelingen, die ik te Van heb ontmoet, waren +fransche zendelingen, die tot de orde der Dominikanen behoorden, +en door wie ik met groote voorkomendheid werd ontvangen. Velen van +hen waren van de eerste gruwelen ooggetuigen geweest. Zij hadden in +1896 beleefd, dat de stad in handen was van de fedaïs, en zij wezen +mij de gaten, die deze overal in de muren der tuinen hadden gemaakt, +om op Turken, Kurden en soldaten te schieten. Deze lieden, ongeveer +drieduizend in aantal, beschouwden het menschendooden, naar het scheen, +als een spel; zij sloegen in half beschonken toestand hoofden af, uit +pure brooddronkenheid. De regeering was in haar recht, zeiden zij mij, +toen zij aan dezen toestand, hoe dan ook, een einde zocht te maken, +al waren de troepen te ver gegaan, toen zij weerlooze en ongewapende +lieden deden vallen als slachtoffers van hun wraak. + +Van jaar tot jaar vreest men, dat dergelijke gebeurtenissen zich +zullen herhalen, en stellig zou dit gebeuren, als de benden fedaïs, +die zich in Rusland hebben voorbereid, zooals een troep te Kars, +met wier aanvoerder ik mij een uur heb onderhouden, erin slaagden, de +grens over te trekken, zonder onmiddellijk door de soldaten te Erzeroem +te worden teruggedreven; want het meerendeel der Armeniërs in Bitlis +en Van zijn bereid, hen te steunen, en wie hiertoe niet gezind ware, +zou zich toch, door vrees gedreven, bij de opstandelingen voegen. + +Het kan der regeering niet als een onrechtmatige daad ten laste +gelegd worden, dat zij zich van deze ongewenschte elementen zoekt +te ontdoen; maar het gedrag der turksche officieren en soldaten +wekt in veel hoogere mate verbittering onder de bevolking. Al deze +lieden nemen wat zij krijgen kunnen, zonder te denken aan betalen; +zij dooden de kippen, verspillen het graan, stelen tabak, en als zij +een of andere fraaie stof, of eenige kostbaarheid zien, die hun bevalt, +nemen zij die eenvoudig weg, zonder de eigenares om verlof te vragen, +terwijl ze er bijvoegen: "Het is wel vriendelijk van u, mij dit aan +te bieden!" De aanvoerders, die deze misbruiken althans tegengaan, +en zich enkel vergenoegen met het hun toevertrouwde geld voor het +onderhoud der troepen in hun eigen zak te steken, zijn uitzonderingen; +niet alleen in Kurdistan maar in het geheele rijk naar het schijnt. + +Van de burgerlijke ambtenaren had ik al veel kwaad gehoord; maar zij +schijnen zich nog onhebbelijker te gedragen dan gewoonlijk, als zij +door de gewapende macht worden bijgestaan. Op mijn tocht langs het +meer vernam ik, dat twee maanden geleden, op de grens tusschen Van +en Bitlis, in het district Karkar, de Armeniërs twee soldaten hadden +gedood, die, toen zij de belasting kwamen innen ieder een armenische +vrouw hadden gestolen en gevankelijk medegevoerd. + +Den dag na mijn aankomst vergezelde de heer Robin mij op een +interessanten tocht naar den berg Varak, waarop een der beroemdste +armenische kloosters is gelegen, dat van Sourp Khatch (het heilige +Kruis). Een der kerken binnen de muren van dit klooster is in 1896 +verbrand, en men heeft er 21 weerlooze lieden vermoord, omdat de +fedaïs in die buurt een politieagent gedood hadden. + +Wat de bouwkunstige versiering betrof, zag ik hier niets, wat ook maar +vergeleken kon worden bij de kunstwerken, die ik later op deze reis +zou aanschouwen. Toch bezag ik met belangstelling de omlijsting van het +portaal en van de deuren tusschen het koor en het schip der kerk. Wij +deden een wandeling rondom het klooster, dat halverwege tegen den +berg is gelegen, en waarboven een hoogere top oprijst. Op den terugweg +rustten wij bij het fraaie klooster van Sourp Krikor, waar de asch van +den H. Gregorius rust, of heet te rusten; want de Heilige leefde in +de derde eeuw, en eerst in de zevende werd dit klooster gebouwd. Wij +genoten hier van de schaduw van eenig geboomte, dat, behalve bij de +nieuwe stad, in deze omstreken zoo schaarsch is. Den volgenden dag +nam mijn gastheer mij mede op een rijtoer door de oude stad, die, +evenals de nieuwe, uit gedroogde klei en hout gebouwd was; maar het +gemis van groen gaf hier aan alles een allertreurigst naargeestig +voorkomen. Op de hooge rots, die zich boven de oude stad verheft, +en waarvan de steile wand recht naar het meer afdaalt, staat van +oudsher een vesting, die tot nu toe ook door de Turken is gespaard +gebleven. In deze rots zijn inschriften aangebracht, waaruit men de +geschiedenis heeft kunnen nagaan der Khalden, die het land vóór de +Armeniërs hebben bewoond. + +Ik kon de voornaamste ervan duidelijk onderscheiden van den top van een +naburige minaret, van waar men haar het eerst door een telescoop heeft +ontdekt. In een vierkante omlijsting staat daar in drie verschillende +talen, het grieksch, het perzisch en het khaldisch, hetzelfde verhaal, +dat de daden van Xerxes beschrijft. Toen met behulp der andere, +de khaldische letterteekens waren verklaard, heeft men zeer vele +andere inschriften weten te ontcijferen, waarin de Khalden hun roem +verheerlijkten, niet alleen in Van, maar ook in de omstreken der +stad. Zij getuigen van een rijk en bloeiend verleden van hun volk +aan de oevers van het groote meer, eer de Assyriërs en Perzen hun +gebied veroverden en de Armeniërs er binnendrongen tegen het einde +der zevende eeuw voor Christus. + +Ik had gaarne de rotsgraven der khaldische vorsten bezocht, die in +het hoogste gedeelte der rots zijn uitgehouwen; doch dit werd mij +door de militaire autoriteiten niet toegestaan. Zoolang geen kanonnen +waren uitgevonden, moet deze sterkte onneembaar zijn geweest. Aan de +eene zijde daalde een nauwe trap, aan welker voet een toren gebouwd +was, langs de rots naar beneden; deze moet gediend hebben als middel +om water te kunnen putten, uit de bron, die aan den voet der rots +ontspringt. Op de andere zijde, die eenigszins glooiend afhelt, +ziet men thans nog een geheel net van gekanteelde muren en granieten +torens, die een bestorming onmogelijk maakten. De naam Oerartiërs, +waaronder de Khalden bekend zijn, is waarschijnlijk ontleend aan het +gebergte Ararat, dat het middenpunt van hun rijk vormde. Niet ver +van daar zag ik op een vrijstaande kleinere rots, Tsjoban Kapoessi +(heuvel der herders) genaamd, een uitvoerige inscriptie, in een lijst +gevat, die op een deur gelijkt. Toen de boeren uit den omtrek zagen, +dat Europeanen afdrukken namen van deze letterteekens, dachten zij +dat achter deze vermeende deur schatten verborgen waren, en hebben +het benedenste gedeelte ervan vernield. + +Meer naar het Oosten liggen in een hoogen berg, die waarschijnlijk +vroeger met den berg Varak en de rots van Van een keten heeft +gevormd, nog vele merkwaardigheden verborgen, waarvan enkele, die het +gemakkelijkst toegankelijk waren, zijn aan het licht gebracht. Reeds +lang schijnt het bekend te zijn, dat deze berg overblijfselen uit +de oudheid bevatte; want de Turken noemden hem Alaprak Kale, (het +slot van aardewerk). Daar hadden de Dominikaner broeders de fraaiste +stukken gevonden, die prijkten in hun bescheiden verzameling; twee +bronzen drinkhorens, met diervormen versierd, en een kleine bronzen +kar op vier wielen, waarin waarschijnlijk offeranden werden aangeboden. + +De bazaar van de oude stad, half turksch, half armenisch, was een der +drukste en schilderachtigste, welke ik in deze streken zag. Verder +bezochten wij twee oude moskeeën, die een nauwkeurige beschouwing +overwaard waren. De eene, waarvan de minaret ons als observatorium had +gediend, scheen mij toe uit de 15de eeuw te dateeren, en was in zuiver +perzischen stijl versierd geweest, doch thans zoo goed als geheel +vervallen. Alleen op plekken, die voor den regen beschut waren, zag men +nog de sporen van het fijne, beschilderde pleisterwerk, dat de muren +had bedekt. Het was jammer, te moeten denken dat dit kunstwerk weldra +geheel door den tand des tijds zou zijn verwoest. Een andere turksche +moskee vertoonde perzische motieven in haar fraaie, donkerblauwe +tegelversiering. Overigens maken de turksche bouwwerken altoos een +treurig figuur naast de kunstvoortbrengselen hunner meer begaafde +naburen. Wat de Armeniërs in Van, waar zij zoolang geheerscht hebben, +moeten hebben gebouwd, is klaarblijkelijk door de Turken verwoest; +slechts de graven van een kerkhof dragen hier de eigenaardig armenische +kegelvormige bedekking. Het aantal Armeniërs in de oude en nieuwe +stad Van bedraagt dertigduizend. Tot aan de oostelijke grens van het +meer vormen zij ook onder de landelijke bevolking de meerderheid. Op +het punt van onderwijs zijn zij niet achterlijk; hoewel zij nog geen +scholen bezitten, die men op één lijn zou kunnen stellen met onze +middelbare scholen, zooals het Sassanarian-college te Erzeroem, of de +centrale school van Konstantinopel. De heer Lynch, die de voornaamste +armenische school in Van had bezocht, zag er onder de kinderen veel +semitische typen, afstammelingen van de joodsche kolonisten, die +zich in Van hadden gevestigd onder de Arsacidische vorsten en door +koning Sapor naar Perzië werden overgebracht. Deze schrijver voegt +erbij, dat de Turken zich ook veel moeite geven, om goed onderwijs te +bevorderen, en zwaait grooten lof toe aan den mudir van het openbaar +onderwijs te Van, een Albanees, die zich voorstelde, hier een idadiyet +te stichten, een soort van middelbare school. De eenige echter van +deze soort, die tot nog toe bestaat, is de school te Erzeroem. Wat +de rouchdiyet-scholen betreft, hij overdrijft zijn waardeering, als +hij deze met inrichtingen van middelbaar onderwijs wil gelijkstellen; +want dit zijn werkelijk niet anders dan gewone lagere scholen, waar +in de eerste beginselen van alle vakken onderricht wordt gegeven. Wat +ik zelf, door vragen aan de leerlingen van verschillende turksche en +armenische scholen, heb opgemerkt, kwam hierop neer, dat de Armeniërs +de wetenschap om haarszelfs wil beoefenden, terwijl de Turken tevreden +waren met van buiten geleerde formules. In de eigenlijke lagere +scholen, die te Van en in de dorpen aan de kloosters zijn toegevoegd, +leert men de kinderen niet anders dan spreuken uit den Koran opzeggen; +wat hun van lezen, schrijven en rekenen wordt bijgebracht, wordt +zoo oppervlakkig onderwezen, dat zij het, als zij volwassen zijn, +gewoonlijk alles weer vergeten. En op het platteland is, treurig +genoeg, van behoorlijk onderwijs eigenlijk in het geheel geen sprake. + +Den eersten nacht, nadat ik Van verlaten had, bracht ik door +in het gehuchtje Chahgueldi, waar ik alles behalve gastvrij werd +behandeld. Hoewel ik er gelogeerd was bij rijke Armeniërs, die bijna +het geheele plaatsje in eigendom bezaten, schenen deze lieden volstrekt +niet gezind, mij eenige beleefdheid te bewijzen. Zij wisten wie ik was; +ik had nog met hen gepraat in hun boomgaard; maar inplaats van mij uit +te noodigen, binnen te treden, wezen zij mij als slaapplaats een stal +aan, waar vier en twintig koeien stonden, terwijl buiten op het erf +schapen en geiten stonden opeengedrongen. Ik kreeg noch dekens, noch +matras en lag op den harden grond, telkens in gevaar, een trap van mijn +paard te krijgen. Overigens vond ik in dat armzalige gehuchtje toch nog +twee dingen, die ik later moest ontberen, ten eerste het weinigje groen +van een paar abrikozenboomen, waaraan de vruchten begonnen te rijpen, +en ten tweede de betrekkelijke veiligheid, die de regeering mij tot +nu toe had gewaarborgd, doch voor welke zij niet meer kon instaan, +wanneer ik tot middenin Kurdistan doordrong. + +Over 't algemeen is het meer de uniform dan het geweer der +zaptiés, die roovers en moordenaars ontzag inboezemt; wanneer zij +worden aangevallen, vluchten deze dappere verdedigers, zoodra zij +bespeuren dat de vijand hen in aantal overtreft; doch waar het een +vreemdeling geldt, vreezen de roovers de wraak der regeering, die +door een vreemd consulaat tot strenge maatregelen zou kunnen worden +gedwongen. Ontmoeten de Kurden echter een vreemdeling zonder geleide, +dan dooden zij dien evengoed als een Armeniër. Ik had nog pas vernomen, +dat zij voor kort een Amerikaan en een Franschman hadden vermoord. Doch +ik bekommerde mij weinig over die praatjes, nu ik op het punt stond +door te dringen in een der minst bekende streken van Westelijk Azië. + +Onder de dorpen, die wij den volgenden dag doortrokken, was Metek +het voornaamste. Ik bleef intusschen voortdurend op den uitkijk naar +een dier gemengde stammen, waarvan men mij in Van had gesproken, die +in den loop der tijden door samensmelting van Kurden en Armeniërs +zijn ontstaan, en daar ik deze Bekrânlis niet in den Zuidelijken +Taurus had ontmoet, hoopte ik ze hier in de vlakte van Abagha aan te +treffen. Nadat wij den noordoostelijken uithoek van het meer achter +ons lieten, wemelde het op de kaart van onjuistheden. Niemand had ooit +gehoord van een plaats, die hier als Kordzot vermeld stond en die, +toen wij er laat op den avond aankwamen, bleek Chivaka te heeten. Mijn +geleiders vonden het beter, niet in de armenische huizen aan den voet +van den Per Reschid Dagh een onderkomen te zoeken; maar den heuvel +te beklimmen aan de noordzijde van het plaatsje en gastvrijheid te +vragen bij de Kurden, die daar hun tenten hadden opgeslagen. Een der +zaptiés begaf zich naar de grootste der tenten van zwart geitenvel, +en vroeg den aanvoerder, die in een onverstaanbare taal bevelen gaf, +of wij dien nacht bij hen een schuilplaats konden vinden. Hij gaf +dadelijk zijn toestemming, liet onze paarden, evenals de zijne, +aan de tent vastmaken en matrassen neerleggen in de open lucht, +naast de tent. Binnen krioelde wel een veertigtal menschen, mannen, +vrouwen en kinderen, dooreen. Bij het licht van enkele fakkels kon ik +zien, hoe de tenten waren opgeslagen. Van voren open, was de vierkante +ruimte aan drie zijden begrensd door een rieten vlechtwerk, met wollen +banden saamgeknoopt, waardoor de wind vrij toegang had. De palen, die +de bedekking van geitenvellen moesten steunen, waren op onregelmatige +afstanden geplaatst, zoodat het dak, van bovenaf gezien, den indruk +maakte van een miniatuurgebergte, met hoogten en diepten. Weldra kwamen +de mannen terug van de schaapskooien, afgesloten ruimten binnen lage +muurtjes van opgestapelde steenen, waar de kudden overnachten, door +herders en groote, woeste honden bewaakt. Natuurlijk namen zij mij +nieuwsgierig op; maar er was niets vijandigs in hun houding. Wij aten, +eendrachtig op onze matrassen gezeten, eieren, yoghurt, en boulghour +(een pilaf van gekookt koren) en ik maakte mij populair door liedjes +voor hen te zingen, op voorwaarde dat zij ook iets ten beste zouden +geven. Terwijl een Armeniër een zijner liederen voordroeg, vertelde +de beg mij, dat zijn troep wel eens slaags raakte met de fedaïs; maar +dat zij vreedzame Christenen geen kwaad zouden doen. Hij liet mij een +voor een hun geweren bewonderen, en vroeg mij, de fabrieksmerken te +lezen. Nadat een paar Kurden een soort beurtzang hadden aangeheven, +stonden allen op om te dansen, en vormden een grooten kring, waarbij +zij elkaar aan de pinken vasthielden. + +De dans had zulk een vreemde maat, dat ik onmogelijk kon meetrippelen, +en na een paar vergeefsche pogingen, uit den kring werd verwijderd. Ook +de vrouwen, die echter ver van gracieus in haar bewegingen waren, +namen aan het dansen deel. Tegen middernacht ging ik op mijn matras +liggen, met mijn hoofd op mijn reiszak, en de anderen volgden mijn +voorbeeld. Gelukkig was het droog weer; ik sliep rustig, en toen +ik met het aanbreken van den dag wakker werd, was de geheele troep +verdwenen. Ze hadden alleen, zeker als een aandenken, mijn blauwen +bril meegenomen, dien ik vergeten had in den zak te steken, en dien +ik eigenlijk slecht missen kon. Toen ik 's middags te Berkri aankwam, +werd ik door den caïmacan in arrest gehouden, onder voorwendsel dat +mijn teskéré (pas) niet door de politie in Van was nagezien. Het +hielp niet, of ik hem opmerkzaam maakte op het geleide, mij door +den Vali zelf verleend, ik moest wachten tot den volgenden morgen; +daar hij toen eerst antwoord kreeg op zijn telegram. Na een tocht +van vier uren door de vruchtbare, maar schaars bebouwde vallei, +waar de Daveder-Soe, en de Bendimahi-Soe tusschen steile rotswanden +stroomen, bereikten wij de hoogvlakte van Abagha, door Elisée Reclus, +en eveneens door mijn vrienden te Van de gevaarlijkste streek van +Kurdistan genoemd. De uitgestrekte vlakte, even groot als die van +Erzeroem, is veel minder bebouwd. Op de kaart stond, ditmaal juist, +in het midden het dorp Bayazid-Agha aangegeven, maar verschillende +andere dorpen, die wij zagen, vond ik niet vermeld. Het was trouwens +moeilijk vast te stellen, of de bewoners hier vaste verblijfplaatsen +hadden, of niet. + +Eerst zagen wij een aantal lage huizen, die geheel verlaten schenen, +en met elkaar het plaatsje Tchader werden genoemd. + +Daarop volgden groepen tenten, waarnaast een soort hutten in den +grond waren uitgegraven en met takken bedekt, blijkbaar om als +schuilplaats te dienen, wanneer de koude een verblijf in de tenten +onmogelijk maakte. En ten slotte zagen wij nog een groot aantal +tenten, waarbij geen vaste verblijfplaatsen waren gebouwd. Daar die +laatste groep tenten eveneens Tchader genoemd werd, begreep ik, dat +dit de bewoners waren van het verlaten dorp, die hier kampeerden. Een +dergelijke verdubbeling merkte ik later op bij het dorp Dirchikh. Deze +Tchaderlis behoorden tot een vorstelijken stam, want hun aanvoerder, +die heerschte over de geheele vlakte, heette Tchader-beg. Er waren +ongeveer zevenduizend, waaronder vijftienhonderd gewapende mannen. Wij +stapten af voor de tent van den beg, die goed gesloten was, van +buiten met gekleurde lappen stof versierd, en van binnen behangen +met nieuwe tapijten. + +Ik werd beleefd ontvangen door hem en zijn officieren, in hun echte +kurdische dracht, met de nauwe broek en hooge laarzen, den zilveren +gordel, vol geciseleerde dolken, de wijduitstaande korte rokken, +het loshangende vest zonder kraag of knoopen, en op het hoofd een +parasolvormigen hoed, waaromheen een versiering gewonden was van +afhangende bundels zwart zijden franje. Dit waren dan nu de geduchte +Armeno-Kurden, die de ergste vijanden der Armeniërs heeten. Op +de Turken zijn zij trouwens ook niet zeer gesteld, al blijven zij +met hen goede vrienden, nu zij weten dat dit in hun eigen voordeel +is. Vreemdelingen, die door de regeering worden beschermd, zullen +zij op hun eigen grondgebied niet aanvallen; maar zij zouden er +geen bezwaar in zien hen te dooden, zoo zij hen bij een anderen +stam aantroffen. Op het volgende plateau liep de weg door wat op +een versteende zee van zwartachtige rotsblokken geleek, een somber +en eentonig landschap, en tot overmaat van ramp begon het hevig te +stormen en te regenen. + +Gelukkig vonden wij een ander kurdisch kamp, Kevre Chami genaamd, waar +wij welwillend werden ontvangen. Mijn kleeren werden gedroogd boven +de opening van den tonir, terwijl ik mijn oogen moest dichtknijpen +voor den scherpen rook. Ik was ongerust over mijn paard, dat in den +stortregen buiten stond, en sliep slecht onder den rand der tent, +waarvan het water afdroop. Hoe leelijk en armoedig ook, zijn de +vrouwen hier zeer verzot op kostbaarheden; ze dragen in den rechter +neusvleugel een zilveren versiersel, op het hoofd een hoogen helm, +waarvan de sieraden op hun voorhoofd afhangen, en om den hals een +menigte zilveren en koralen kettingen. Een aardig meisje vlocht voor +mij uit stevige draden een koord, dat mij als gordel moest dienen, +en waarmee ik mij een zonderling model van waterproof om het lijf +bond. Ik had bij het afdalen van den Taurus mijn regenmantel, die aan +den zadelknop hing, verloren, en kreeg hier van mijn nieuwe vrienden +voor den driedubbelen prijs een kilim van grove grijze wol, waarin ik +gaten voor hoofd en armen knipte, en die ik om het midden vastbond. Wij +vertrokken des middags en hielden overal stil waar wij tenten zagen, +en waar ik mij in dekens kon wikkelen om mij te warmen, want ik was +door en door nat. Eindelijk kwamen we aan een plaatsje van steenen +huizen, Kezilkaya genaamd; maar wij konden er niet overnachten; alles +was vol met menschen en dieren, die voor het weder een schuilplaats +zochten. Wij reden verder door het glibberige slijk, tot wij gelukkig +in een dal een kamp ontdekten, dat de Kurden van Taparess pas hadden +verlaten; zoodat ik eindelijk eens weder een rustigen nacht doorbracht, +in een ruimte, die van den stal was gescheiden, en vlak bij den nog +warmen tonir. + +Den volgenden dag aanschouwde ik, na een lastigen rit door de taaie +klei, in de verte de stad Bayazid, aan den voet van hooge bergen +gelegen, die in zware onweerswolken waren gehuld, terwijl de stad +zelf en de rots waarop zij verrees, door de zon werden beschenen. + +Na zooveel doodsche en kleurlooze tooneelen, was dit een verrukkelijk +schouwspel, dat de meeste reizigers, die langs den grooten weg, +uit het Noorden komen, nimmer genieten. De sterkte, die hier door +Sultan Bajazet werd gebouwd, was zeer zeker onneembaar. Nog wordt de +kern van het tegenwoordige fort gevormd door muren, die voor twee- +of driehonderd jaren zijn gebouwd op de onverwoestelijke fundamenten +van het oude kasteel. + +De heer Yvanof, de russische consul, vertelde mij veel van wat was +voorgevallen in dezen uithoek van het vilayet Erzeroem, aan de uiterste +punt waarvan de stad Bayazid is gelegen. Met voorbijgaan van meerdere +feiten, die het mij niet geoorloofd zou zijn te openbaren, wil ik +enkele aanstippen, die ik, zonder mij aan misbruik van vertrouwen +schuldig te maken, vermelden mag. + +Ten westen van de stad, in de caza van Kara-Kilassa, bij Diadin, +had een kurdisch hoofd, Mohammed-beg genaamd, zijn armenische dorpen +beschermd tegen de roovers, die ten tijde der troebelen van 1905, +in grooten getale de dorpen plunderden. Gedeeltelijk kwam zijn +optreden voort uit de omstandigheid, dat de aanvallers tot een +vijandigen stam behoorden, die der Djelali, herders, gevestigd aan +de oevers van het meer Balik-Gol (het meer der visschen). Ongelukkig +had zijn edelmoedigheid voor hem nadeelige gevolgen; want de Turken +beschuldigden hem zonder redelijken grond, dat hij de fedaïstische +beweging had gesteund. Toch deed hij niet anders dan zijn onderdanen +beschermen, in zijn eigen belang zoowel als in dat der regeering, daar +hun veiligheid hem een waarborg was voor het ongestoord bezit zijner +eigendommen, en hem dus tevens in staat stelde, de verschuldigde +schatting op te brengen. Hij handelde zooals meerdere weldenkende +lieden onder de Turken zelf ook deden in die dagen. Hij belette zijn +troepen, deel te nemen aan de slachting, die andere Kurden later in de +stad aanrichtten, en toen het garnizoen van het naburige Diadîn hun +voorbeeld wilde volgen, verbood hij dit. Doch dergelijke loffelijke +uitzonderingen kunnen de wandaden niet goedmaken, die overal elders +door de turksche troepen werden bedreven. + +Nadat ik de stad Bayazid had verlaten, die vrij goed was gebouwd uit +rooden kalksteen, doch een treurig en armoedig voorkomen had door +haar afgezonderde ligging, trok ik door de vlakte, onder geleide +van den cavas van den heer Yvanof. Het was een merkwaardige tocht, +ondanks de bezwaren, die wij ontmoetten bij het lastige bestijgen +van den steenachtigen Agri Dagh. Overal zagen wij, uit verschillende +gezichtspunten, de kolossale massa oprijzen van den Ararat, of beter +gezegd, den Massis-top. De bewoners noemen de keten, die den Agri-Dagh +met dezen top verbindt, Ararat, en ook in oude tijden was het niet de +afzonderlijke top, die dezen naam droeg, maar het geheele omringende +bergland, de Oerartou der Khalden. + +Zoodra de russische grens was overgetrokken, bevonden wij ons weer +in de beschaafde wereld. Het gezicht van een militair wachthuis en +een douanenkantoor, die er vroolijk en netjes onderhouden uitzagen, +de uniform en de houding der beambten, die eindelijk eens niet het +voorkomen hadden van havelooze bedelaars, en behoorlijke meubels +gebruikten, gaf mij een verlicht gevoel. Toch moest ik nog een halven +dag verder reizen om een goeden weg te vinden, daar op dit punt van +de grens volstrekt geen levendig verkeer heerscht. + +Te Orgof aangekomen werd ik uiterst vriendelijk ontvangen door den +ambtenaar aan het douanestation, dank zij een aanbevelend schrijven +van den heer Yvanof. Nog nooit was ik door een Turk zoo voorkomend +behandeld. + +Des avonds kwam ik aan in het groote dorp Igdir, waar handel wordt +gedreven in de landbouwproducten der vlakte van de Araxes, de grootste +van het geheele oude Armenië en tevens de schoonste, als men haar +ziet liggen tegen de helling van den Ararat. + +Ten Noorden wordt zij begrensd door het Alagoez-gebergte, zóó ver +verwijderd, dat men het ternauwernood kan onderscheiden, hoewel het +4085 M. hoog is. Enkele ketens, die het met het omringende bergland +verbinden, verliezen zich in de doorschijnende atmosfeer in een +blauw en purperen verschiet, de lucht is hier veel minder droog, dan +op de overige, hooger gelegen vlakten, daar hier meer besproeiing +is. De gemiddelde hoogte is niet meer dan 1000 M.; de warmte is er +dragelijk, en de uiterst vruchtbare, goed besproeide bodem vertoont +een weelderigen plantengroei. + +Te Igdir, een groene oase, waar de bazaar en de woningen reeds een +europeesch voorkomen hadden, stelde ik mij schadeloos voor de op +turksch grondgebied geleden ontbering met de vruchten, den wijn, de +kaas en andere smakelijke voortbrengselen van deze streek. Al wonen +hier nog veel Armeniërs, in dezen uithoek van Rusland ziet men toch +een menigte tartaarsche typen. De Georgiërs en Tscherkessen in hun +nationaal costuum, met een prachtige witte berenmuts, maakten den +indruk van rijk uitgedoste figuranten in een operette. Russen zag ik +er weinig, de enkele russische militairen of grenswachters verlangden +zeer, naar hun land terug te keeren. Als men hier van Rusland spreekt, +begrijpt ieder, dat men daarmede het land ten Noorden van den Kaukasus +bedoelt. + +Daar het zuidelijk deel van Transkaukasië veel rijker was, zoowel aan +herinneringen uit het verleden als aan bewijzen van tegenwoordigen +bloei, dan het land, dat achter mij lag, moest ik er veel heen en +weer trekken, dikwijls langs ongebaande wegen. Daardoor leerde ik +deze streken grondiger kennen, dan de turksche districten. + +Waar ik ook gereisd had in Armenië, overal hoorde ik spreken van +Etchmiadzine, vroeger Vagharshapat genaamd, de godsdienstige hoofdstad, +de zetel van den katholikos en de kern van een nationaal bewustzijn, +dat de kerk zich beijvert te versterken sedert de mohammedaansche +overheersching. Van Igdir uit bereikte ik deze plaats in drie uren, +langs een goeden weg. Zonder de merkwaardige kathedraal, het doel +van zooveel bedevaarten, zou ik het plaatsje op zich zelf niet +bezienswaardig hebben gevonden; de armoedige huisjes waren opgetrokken +van gedroogde klei; ik zag er slechts enkele moderne woningen. Voor het +groote aantal bezoekers, die hier samenstroomen, was er een perzische +en tartaarsche markt, een vierkante hal met bogengalerij, waar een +bonte menigte dooreenkrioelde. Het klooster, dat voor kort herbouwd is, +en waartoe ook het Instituut behoorde, een seminarium, waar jongelieden +voor den geestelijken stand worden opgeleid, was op zich zelf niet zeer +belangrijk, maar binnen de muren ervan verrezen twee oude kerken. De +eene, die het meest van alle armenische bouwwerken wordt geroemd, was +de kathedraal, die op een vierkant plein tusschen de kloostergebouwen +staat. Mij viel alleen de bijzondere grootte op, in een land waar de +meeste bouwwerken van bescheiden afmetingen zijn. Overigens hinderde +mij het gebrek aan eenheid in de constructie. Nadat ik door een park +met oude boomen en een fraaien vijver was gewandeld, zag ik in de verte +een ander merkwaardig gebouw, de kerk van St. Gaïane, minder groot +dan de kathedraal, maar een veel zuiverder type van den primitieven +armenischen stijl. Er wordt niet de minste zorg voor gedragen; de kerk +was omringd door katoenvelden, en een vervallen gebouwtje diende den +monnik tot woonplaats, die als bewaker optrad. Het kleine voorportaal, +dat aan den ingang geplaatst is, om enkele graven te beschutten, +past goed bij den voorgevel, en is in den zelfden stijl gehouden. De +kerk zelf is in 630 gebouwd, in basiliekvorm. Het geheel munt uit +door grootschen eenvoud en zuivere verhoudingen, en verraadt een +grondige studie van goede grieksche voorbeelden; de groepeering der +dakgewelven staat in het juiste verband met de plaatsing der beuken, +die zoo gunstig mogelijk zijn verdeeld over een vierkant grondplan, +waarboven de koepel verrijst, en waaraan ter eener zijde een voorhal +en ter anderer zijde de apsis zich aansluiten. + +Overal simpele omtrekken en onversierde vlakken; de krachtige, zuivere +lijnen der pijlers en bogen zijn voldoende om de ruimte te vullen op +een wijze, die het schoonheidsgevoel van den beschouwer bevredigt. + +Nog grooter lof verdienen de kunstenaars, die eenige jaren vroeger, +in 618, de kerk van St. Rhipsimé bouwden in den vorm van een +rechthoek, doorsneden door het transept, als de dwarsbalk van een +kruis. Eenzaam aan den weg naar Erivan gelegen, maakt het statige +gebouw een grootschen indruk. Op het portaal na, dat in 1652 eraan werd +toegevoegd, is het oorspronkelijk karakter bij latere herstellingen +goed bewaard. In de oogen van kenners is dit een kunstwerk van +onovertroffen schoonheid. Vijf mijlen ten westen van Etchmiadzine is +men bezig met het uitgraven van merkwaardige bouwvallen, de fundamenten +eener kerk, die in de geschiedenis onder den naam Zvartnotz (de +Engelen) bekend is. Men wist dat de katholikos Nerses III haar in de +zevende eeuw liet bouwen, en dat zij door een aardbeving was verwoest. + +Erivan maakt op den reiziger, die de hooggelegen stad van uit de +diepte nadert, een aangenamen indruk. De hooge rotsen, waarop de +stad is gelegen, begrenzen de bedding van den Zanga, een bijvloed +van de Araxes, die uitmondt in het groote meer van Transkaukasië, +thans Sevan, vroeger Goekchikh genaamd. Op het hoogste punt van dit +natuurlijk voetstuk staat een gebouw, waarin de perzische vorsten der +zeventiende eeuw van het heerlijk panorama plachten te genieten. De +groote zaal van deze kiosk (een turksch woord, eigenlijk kieuchk) +is versierd met een zonderlinge mozaiekbekleeding van spiegels, die +de gewelven en zelfs de pilaren bedekken. Op een vlakken band onder +de kroonlijst zijn geschiedkundige voorstellingen met blauwe verf +schetsmatig aangegeven, en de beschilderde paneelen aan den wand +stellen leden der koninklijke familie voor, waaronder ook een jong +meisje in volle wapenrusting. + +De oude stad heeft zich, als de meeste plaatsjes in dit kleine Amerika +van het Oosten, onverwacht snel uitgebreid, zonder daarom nog een +hoofdplaats te zijn geworden. Rondom het middenpunt, de orthodoxe +kerk, waren breede boulevards aangelegd, met tamelijk welvoorziene +winkels. Het eigenlijke doel van mijn bezoek aan de stad waren echter +de bouwvallen der oude perzische moskee, die, hoewel niet zoo mooi +als de moskee te Van, beter bewaard was gebleven. In plaats van +haar echter geheel te herstellen, hebben de in de naburige wijk zeer +talrijke Perzen er een kopie van gebouwd, midden in hun bazaar. Zij +zijn echter daarin niet zeer goed geslaagd; want het fraaie voorbeeld, +dat zij laten vervallen, is veel soberder versierd en maakt daardoor +een oneindig schooneren indruk. Daar ik gewoon was, dergelijke aan de +openbare godsdienstoefening gewijde gebouwen afgesloten te zien door +een afzonderlijk voorportaal, dacht ik eerst, dat hier de wijd geopende +deuren toegang gaven tot een bijzonder grooten voorhof, waarachter zich +het eigenlijke heiligdom moest bevinden. Doch dit is niet het geval, +men ziet van buiten af onmiddellijk in het binnenste van de moskee, +en de koepel, welks vorm van de koninklijke tiara is afgeleid, rust +op de zuilen der ingangspoort zelf. De Armeniërs schenen hier niet +bevreesd te zijn, in nauwe aanraking te komen met de fanatieke dwepers, +die nog kort te voren hun broeders te Nakhitchevan hadden vermoord. + +Toen ik eenige dagen later dieper het land introk, onder de Tartaren, +welke nog veel bloeddorstiger waren, naar men mij zeide, vond ik daar +ook alles rustig. De Tartaren wekten in hooge mate mijn belangstelling +en ik sloeg ze aandachtig gade. Hun van steen gebouwde woningen, +die er precies uitzagen als de armenische, waren in den regel zoo +armoedig en verwaarloosd, dat ik mij had kunnen verbeelden, nog in +Turkije te zijn, als de natuur hier niet liefelijker geweest was, +en de plantengroei meer afwisseling had geboden. Niet alleen hier, +maar in geheel Transkaukasië is de landelijke bevolking, onverschillig +tot welk ras zij behoorde, steeds op den zelfden trap van ontwikkeling +gebleven. Zij gaan voort te leven in hun armzalige woningen, waar zij +letterlijk wentelen in het vuil, en wijken niet af van voorvaderlijke +gewoonten en gebruiken. Alleen in de omstreken van Alexandropol, +Tiflis, Bakoe en Batoem zijn misschien eenige pogingen tot verbetering +waar te nemen. De Tartaren zijn althans nog het minst afkeerig van +nieuwe landbouwwerktuigen; zoo gebruiken zij wel onze dorschvlegels en +de russische snijmachine, die sneller werkt dan de door twee paarden +getrokken turksche slede. + +Dit werktuig bestaat uit drie houten assen, waartusschen lange messen +zijn aangebracht, die bij de rondwenteling het stroo snijden. Het wordt +echter door de Armeniërs en Turken, die in het Westen zeer talrijk +zijn, nooit gebruikt. Ook spannen zij nog steeds hun buffels voor +de arabas, met hun dichte wielen zonder spaken, die door een boomtak +zijn verbonden, terwijl de Tartaren de russische arba gebruiken, met +gewone wielen en een lichte as. In de omstreken der steden echter +zijn de Armeniërs op dit gebied volstrekt niet achterlijk. Al zijn +de meest ontwikkelden onder hen het best geschikt voor handel en +bedrijf in de steden, het blijft een feit, dat 90 percent van dit +volk landbouwers zijn. + +Na Sardar-Abad, een in het groen gelegen dorp, in de buurt waarvan +ik te vergeefs zocht naar twee plaatsjes, Armavir en Ervandachat, +die op mijn kaart als bouwvallen stonden vermeld, besloot ik, niet +den weg naar het Noorden te volgen, waarlangs de heer Lynch vóór +mij deze reis had afgelegd, maar een anderen weg dan hij te kiezen, +en vooral de rivieren langs te trekken, aan welker oevers dikwijls +belangrijke en goed bewaarde gedenkteekenen zijn te vinden. Ik trok dus +verder stroomopwaarts langs de Araxes en had zoodoende gelegenheid, +de omgeving nauwkeurig waar te nemen. Eerst moest ik dezen stroom +oversteken, die een belangrijke rivier zou zijn, als hij niet een +paar mijlen voor hij de Kaspische zee bereikt, zich uitstortte in de +Koera. Het water kwam mij hier tot aan den zadel, 't geen mij tot +nu toe bij het oversteken der rivieren in dit land zonder bruggen, +nog niet gebeurd was, daar wij de andere stroompjes veel dichter bij +hun oorsprong hadden doorwaad. + +Ik ontmoette op mijn weg Tartaren, die bezig waren hun koren te +verkoopen in een plaatsje, Arabkir genaamd. Deze menschen kenden geen +woord russisch, en zoo was het bijna overal, behalve in de buurt +van spoorwegen. De bewoners waren even onwetend als de turksche +landbouwers; zij hadden geen van allen ooit gehoord van Frankrijk, +Parijs of Napoleon, en zij zagen voor 't allereerst in hun leven +een photographie-toestel, een blikje sardines, een reisnécessaire, +en een notitieboekje. Het verwonderde mij, ook hier zulke toestanden +aan te treffen. De rijke Armeniërs in den Kaukasus hebben zich niet +de minste moeite gegeven, om de landbouwende bevolking te beschaven +en te verlichten. + +Aan den weg langs den rechter oever van de Araxes lagen volgens +mijn geografische aanteekeningen de ruïnen van Kara-Kalé. Ik vond +ze echter een uur verder dan op de kaart was aangegeven. Zij zijn +op zich zelf niet zoo interessant als het schilderachtig landschap, +te midden waarvan zich de kurdische torens, het vierkante paleis, dat +mij armenisch scheen, en de arabische cumbett verhieven. De plaats +was goed gekozen; het was een soort rotsachtig eiland, ten Noorden +begrensd door de Araxes, en aan de andere zijden omringd door diepe +kloven, waarin een zeer smal stroompje vloeide. + +Nog steeds uitziende naar de bouwvallen van Ervandachat, vond ik +de overblijfselen van een vierkant gebouw, dat een karavanserail of +een klooster had kunnen zijn; de ruwe muren, dertig meter lang, met +diagonale torens op de hoeken, omgaven een open hof, waaromheen langs +elke zijde zeven cellen gegroepeerd lagen. Het gezicht van het terras, +waar in de dagen, toen deze vervallen muren nog een bedrijvige schare +tot verblijf strekten, een levendig verkeer moest hebben geheerscht, +was verrukkelijk, ten Noorden rezen de rotsen op, die zich welven over +de Arpa-Tchaï, en naar het Westen strekte zich tot in de wijde verte +het dal van de Araxes uit. Om het dorp Hadji Baïran te bereiken, +aan de overzijde van de Arpa-Tchaï, koos ik een weg, die eerst +uitstekend scheen en naar een ijzeren brug over de rivier leidde, +maar daarna langzamerhand veranderde in een steil bergpad, dat door +losse steenen bijna onbegaanbaar was, en al slingerend en kronkelend +hooger en hooger bleef stijgen, zonder dat ik een menschelijke woning +of eenig spoor van de aanwezigheid van menschen waarnam. + +Niet wetende dat ik Hadji-Baïran ter halver hoogte van den berg achter +mij had laten liggen, bereikte ik met groote moeite den vlakken top +en moest daar op die duizelingwekkende hoogte den nacht doorbrengen +in de open lucht, met zulk een knagenden honger, dat ik blijde was +te kunnen rusten bij een hoop korenschoven, waaraan mijn paard zich +te goed deed, en waarvan ik de droge korrels knabbelde, hoewel ik er +niets bij te drinken had. + +Langs deze hoogvlakte, die grootendeels bedekt was met reeds half +gemaaide korenvelden, en die een weinig afhelde naar het Noorden, +bereikte ik kort na zonsopgang het dorp Pakran. Ik was blijde dat ik +dezen moeilijken tocht had ondernomen; want dit armenische dorp was +om zijn zonderlinge ligging merkwaardig genoeg. Tegen de helling +van de granietrotsen, aan wier voet de Arpa-Tchaï stroomt in een +bedding zóó smal, dat er zelfs geen plaats is voor een weg langs +zijn oevers, lagen de oude bouwvallige huisjes in groepen verstrooid, +als natuurlijke uitgroeisels van de rots. + +Drie merkwaardige bouwvallen vond ik in den omtrek van het plaatsje; +wel een bewijs, dat het belangrijk moest zijn geweest in een tijd, toen +men hier in voortdurenden oorlog leefde. Op het hoogste gedeelte van +de rotsen staan nog de muren van een vesting, met torens en poorten +van byzantijnschen oorsprong en door de Turken voleindigd. Aan de +andere zijde lag tegen de helling een bijzonder fraai maar thans +vervallen armenisch kerkje. + +Nadat ik een kleine bijrivier van de Arpa Tchaï was overgestoken, +moest ik het volgende plateau beklimmen, dat door dit stroompje +van het eerste was gescheiden. Thans was van een beganen weg geen +sprake, en het omhoogklimmen tusschen de verspreide rotsblokken naar +den vlakken top was zeer bezwaarlijk. De vlakte daarboven was niet +bebouwd; maar midden in de dorre uitgestrektheid zag ik naast enkele +brokken muur de bouwvallen van een prachtige armenische kerk. Deze +plaats wordt door de Tartaren Karabagh en door de Armeniërs Merèn +genoemd. Men veronderstelt, dat hier oudtijds de stad Bagaran heeft +gelegen, die in de middeleeuwen beroemd is geweest. Sporen van huizen +en straten vindt men bij menigte rondom de kerk. Uit het feit, dat +hier zulk een gebouw is verrezen, op een zoo ontoegankelijke plek, +die nooit een doel voor pelgrimstochten kon zijn, moet men afleiden, +dat deze plaats indertijd dicht bevolkt is geweest. + +Ik zag trouwens iets meer naar het Oosten ook nog enkele zuilen +verrijzen van een perzische moskee. Toen ik deze naderde, zag ik, dat +de grootste ervan nog de zijden hielpen vormen van een soort portaal, +waaronder een armenische familie, de eenige levende wezens in deze +eenzaamheid, bezig was koren te malen. Zij wezen mij als rustplaats +een kuil tusschen twee walletjes van afgebrokkeld puin. Het was wel +een treffende tegenstelling; onder deze gedenkteekenen van vervlogen +praal huisde een troep menschen zóó vuil en armoedig als ik tot nog +toe op mijn omzwervingen niet had ontmoet. Zonder andere beschutting +dan eenige dorre takken, die op de muren der moskee rustten, lagen +in dien kuil, tusschen potten en pannen, matrassen, puin, tesek en +kaas, vrouwen, kinderen, honden en kippen dooreen, en een zuigeling +schreeuwde in een wieg, die wat smerigheid betrof, zeker de kroon +spande. Op een steen aan de open ingangspoort gezeten, sloeg ik een +tijdlang die ongelukkige schepsels gade. Op het hobbelige terrein voor +de poort, tusschen de kuilen en gaten vol mest, werden acht koeien door +de vrouwen gemolken. Als ik niet gehard was door de gewoonte, zou ik +zeker nooit meer melk hebben kunnen drinken, na dit gezicht. Emmers, +handen en kleeren, alles was even afschuwelijk vuil. + +De kerk was bijna ongeschonden bewaard gebleven. Het gebouw was 15 +M. breed en 27 M. lang, de apsis medegerekend, die op het Oosten +was gelegen. Aan de west- en noordzijde waren de ingangsportalen, +met hun tympanons, overladen met beeldhouwwerk, naar byzantijnsche +modellen gecopieerd; de bijbelsche personen conventioneel behandeld, +de diervormen levendig en sprekend; zoo was er een paard bij, dat wel +aan een griekschen tempel had kunnen zijn ontleend. Hier en daar in de +zijwanden waren kruisen en opschriften aangebracht. De verhoudingen +waren over het algemeen zoo onberispelijk zuiver, dat een kundig +architect uit het eenvoudige grondplan zeker het geheele gebouw weder +had kunnen construeeren. Een paar uur verder in noordelijke richting, +eer de vlakte weder tot naar de rivier is afgedaald, ligt het dorp +Alam, of Alaman, waar zich hetzelfde schouwspel herhaalde, en ik een +juweel van een kerkje zag, dat treurig was verwaarloosd en vervallen en +bijna bedolven onder steenen, stroo, tesek en vuil. Daar werd ik zeer +welwillend behandeld door een ouden Kurd, die mij uitnoodigde naast hem +in 't gras te komen zitten, terwijl vlak bij ons zijn koren gedorscht +werd. Hij gaf mij van zijn yoghurt en eieren, en wilde daarna alles +bekijken, wat ik in mijn reistasch had. Ik moest doosjes en fleschjes +voor hem opendoen, en hem het gebruik van elk voorwerp uitleggen. + +De russische overheersching heeft niet de minste verandering gebracht +in den barbaarschen toestand van onbeschaafdheid, waarin deze Kurden +verkeeren. Een nieuw bewijs daarvan werd mij later geleverd. Aan den +rand van de niet zeer hooge klippen, die hier de rivier begrensden, lag +een dorpje, Magasberd genaamd, geheel verlaten, evenals de plaatsjes +in de vlakte van Abagha. Ik trad binnen in die huizen, of liever +holen, want zij hadden niet eens een deur, maar vond er geen levende +ziel, en geen enkel meubel, hoewel de brandstof voor den winter, de +afschuwelijke hoopen tesek, in alle hoeken lagen opgestapeld. Eindelijk +hoorde ik een hond blaffen, en een man kwam voor den dag, die mij +vertelde, dat de bewoners in de weide kampeerden, dat ik hier geen +stuk brood, noch hooi voor mijn paard kon krijgen, en beter deed +naar de rivier af te dalen. Toen moest ik in donker mijn paard, dat +herhaalde malen viel, naar beneden trekken, langs de steile helling, +die met rotsblokken was bezaaid. Eindelijk kwam ik aan in het dal van +den Arpa-Tchaï en vond onderkomen in een molen bij een goedaardigen +ouden Rus, die behoorde tot de secte der Molokanen (melkdrinkers). + +Den volgenden dag bereikte ik de merkwaardigste plaats van alle, die +ik tot nog toe had bezocht, de oude stad Ani, die in de middeleeuwen +de hoofdstad van Armenië is geweest. Zij is een der wonderen van +het oude Oosten, een indrukwekkende verzameling van paleizen, kerken +en vestingwerken, thans eenzaam en geheel verlaten, ten gevolge der +onderdrukking, die haar Christelijke bewoners van de zijde der Turken +hadden te verduren. Reeds in de 14de eeuw is zij door de bevolking +verlaten, en niet weder bewoond geworden. + +Uit de verte naderende, begrijpt men niet, waarom juist deze +plek werd gekozen tot vestiging van een stad, die een belangrijk +verdedigingscentrum zou moeten worden; men ziet van het plateau, +waar men rijdt, verspreide bouwvallen van torens en koepels zich +verheffen midden in een schijnbaar eindelooze vlakte. Dichterbij +gekomen, wordt het raadsel opgelost, als men bespeurt dat de stad is +omgeven door diepe ravijnen, die haar bijna ontoegankelijk maakten, +en aan de eene zijde werd beschut door loodrechte rotswanden. In +het Zuiden stroomt een beek, die zich met de rivier vereenigt, en +drinkwater leverde. Slechts in het Westen bleef een verbinding +met het omliggende land mogelijk, en daar zijn de sterkste +verdedigingswerken aangebracht. Een half uur van de stad verheft +zich, op een alleenstaande rots, een kasteel met zware torens, dat +het allereerst in 't oog valt en zeer schilderachtig is gelegen. + +Door een gelukkig toeval trof ik hier een geleerden professor aan +de universiteit van St. Petersburg aan, wien was opgedragen de +bouwvallen te bestudeeren, een Georgiër, den heer Mar, die met +de grootste welwillendheid mij alle mogelijke inlichtingen gaf, +en wien het genoegen deed, een belangstellend toehoorder aan te +treffen, daar hij meestal te doen had met nieuwsgierige lieden, die +hem ergerden, of met Armeniërs, die meer vaderlandslievend gezind, +dan ontwikkeld waren. Ik vernam hier meer in een paar uren, dan ik +door het lezen van lange beschrijvingen had kunnen gewaar worden, +daar de opgravingen nog steeds meer nieuws aan het licht brengen. De +heer Lynch, die vijf jaren geleden zeer nauwkeurig heeft weergegeven, +wat hij hier aanschouwde, zou wel doen zijn aanteekeningen thans +grondig te herzien. De nieuwste ontdekking is een cirkelvormige +kerk, gewijd aan den H. Gregorius, die koning Gagik in de elfde +eeuw had laten bouwen naar het voorbeeld van Zvartnotz, de prachtige +ruïne bij Etchmiadzine. Daar men echter, wegens den grooten omvang +(een doorsnede van 38 M.), den bovenbouw zeer zwaar had ontworpen, +zijn eerst sommige zuilen versterkt moeten worden, en is later toch +de koepel ingestort. Nog andere kapellen zag ik hier, eveneens aan +den H. Gregorius gewijd. Een van deze, tegen de helling van een berg +gelegen, wordt Nakhshom, of Nakhlouk (de Bevallige) genoemd en bezit +een zeer fraai perzisch ingangsportaal, terwijl zij van binnen is +bekleed met schilderwerk, het eenige voorbeeld dezer wandversiering, +dat in Armenië wordt aangetroffen, daar de beschilderingen van de kerk +te Akhtamar verdwenen zijn. Een twintigtal tafereelen geeft hier, in +primitieven stijl, voorstellingen uit het Oude en Nieuwe Testament, +waarin echter niet de minste oorspronkelijkheid van opvatting is +te bespeuren; het zijn slaafsche nabootsingen van de traditioneele +byzantijnsche voorbeelden. + +De kathedraal echter is een volmaakt kunstwerk, een der beste +voortbrengselen van de twaalfde eeuw, toen men ook in Armenië begon +te naderen tot den puntbogenstijl. In dit gebouw zien wij reeds de +voornaamste grondbeginselen van dien stijl in praktijk gebracht. + +Nog moet ik melding maken van twee kleine kapellen, die mij door hun +bijzonderen vorm als merkwaardig hebben getroffen. De eene, binnen +in de stad op een heuvel gelegen, op welks top zich het koninklijk +paleis verhief, is goed bewaard gebleven en een der eerste voorbeelden +van Gothiek in deze streken. De kunstenaar die haar ontwierp, was +schijnbaar geïnspireerd door de cirkelvormige gebouwen, waarvan +ik hierboven melding maakte, doch hij heeft de gebreken, die deze +aankleefden, weten te vermijden. Een mijl verder naar het Noordwesten +trof ik het andere pronkjuweel van deze merkwaardige verzameling aan, +een half vervallen gothisch kapelletje, dat zeker, als het op franschen +bodem had gestaan, met de grootste zorg zou zijn gerestaureerd. Men +weet niet, aan welken heilige het was gewijd, de Turken noemen +het Tsjoban Kilissé, (de kapel der herders). Het is in den zelfden +trant ontworpen als de bovengenoemde heiligdommen, maar vertoont +eigenaardige afwijkingen in den koepelvorm der dakbedekking. Het is +bijna niet mogelijk, een juist beeld van deze kunstwerken te geven door +beschrijving alleen. Gelukkig zal binnenkort een geïllustreerd werk +verschijnen over de monumenten van Ani en de herstellingen, die daaraan +zijn geschied door den bekwamen armenischen architect Toros Toromaniân. + +De heer Mar ontdekte bij het bestudeeren van de vestingwerken, dat de +stad gedeeltelijk herbouwd is. In de oude stad is donkerroode steen +gebruikt voor de torens, paleizen en kerken, die naar het Zuiden +liggen, en de geschiedschrijvers vermelden, hoe van de zuidzijde +nog in het jaar 960 de stad werd verdedigd. Omstreeks 1020 zijn de +westelijke versterkingen van lichteren rooden steen gebouwd. Op het +oogenblik trekken de vier groote torens, die zich boven dezen chaos +van bouwvallen verheffen, het meest de aandacht. Daar zij over de +geheele lengte gespleten zijn, ziet men ook de binnenzijde, die den +indruk maakt van het koor eener kerk. Waarschijnlijk waren er kapellen +in geplaatst, om de strijders gelegenheid te schenken, hier door het +gebed nieuwe kracht te verwerven. De toegang, van af het open veld, +is aan de overzijde van het ravijn door dubbele, soms driedubbele +muren en torens versperd. De ingangspoort draagt een opschrift waarbij +de shahs van Perzië Ani vrij van belastingen verklaren. Een dergelijk +centrum ter bevestiging van hun macht was hun veel waard; zij zochten +de stad door gunstbewijzen aan zich te verbinden. + +De beschrijving van hun verovering dezer stad, waaruit zij later +weder werden verdreven, zal deel uitmaken van het groote werk, de +geschiedenis van Ani, waaraan de heer Mar reeds twaalf jaar bezig was. + +Een verrassende uiting van de rijke fantasie der perzische kunstenaars +uit de middeleeuwen mocht ik vinden in een portiek, die zij hebben +gebouwd bij de kapel der Apostelen, midden in de stad gelegen, +ongetwijfeld met het doel, daarvan een moskee te maken. + +Nog veel andere merkwaardigheden vielen hier te bezichtigen, +en ik betreurde het, dat ik geen tijd had, hier nog veel langer +te vertoeven. Men maakte mij ook opmerkzaam op de holen in den +grijzen tufsteen, die het plateau schraagt, aan de overzijde der +granietrotsen. Het zijn zeker geen graven geweest, doch menschelijke +verblijfplaatsen; sommigen zijn thans nog bewoond. Ik bezocht er +o.a. een kerk, in den rooden kalksteen uitgehouwen; zonder eenig +verbindingsmiddel waren de bogen en pijlers uitgespaard in de +ruwe rots, en in het binnenste drong geen ander licht, dan door de +ingangsopening viel. + +Ook in de omstreken der stad treft men overal sporen aan van haar +vervlogen pracht. Ik wilde niet verzuimen het klooster Khocha +Vank te bezoeken, dat op een uur afstands aan den Arpa Tchaï is +gelegen. Een goedaardige oude monnik leidde mij er rond, en was zeer +verheugd over mijn oprechte bewondering van de versiering der drie +zalen, die den kloosterhof omgaven. Zij zijn gebouwd door den vorst +Hohannes Shah-In-Shah Bagratouni, en leveren opnieuw een sprekend +bewijs van den fijnen smaak en de vaardigheid der Armeniërs in het +navolgen van goede voorbeelden, waarop zij toch hun eigenaardigen +stempel wisten te drukken. Hier hadden zij veel ontleend aan de +vruchtbare fantasie der perzische kunstenaars. Een dezer zalen +is overdekt door een kruisbogengewelf, dat niet door zuilen wordt +gesteund, doch onmiddellijk uit den onderbouw oprijst. De volgende +wordt door zware pilaren in drie galerijen verdeeld, en heeft een +caissonzoldering, waarvan de vakken, elk op verschillende wijze, +zijn versierd met beeldhouwwerk en door arabesken omgeven. In deze +zaal had de patriarch getroond tijdens een concilie, waarvan mijn +gids het juiste jaartal niet wist aan te geven. De zaal, die aan de +kerk voorafging, was eveneens in drieën verdeeld, en vertoonde een +oneindige verscheidenheid in de behandeling der caissons, terwijl +het hoofdmotief in ieder een kruis vormde. + +Wanneer men bedenkt, welk een ongeloofelijke menigte kloosters in +Armenië hebben bestaan, kan men wel nagaan, dat het kloosterleven +er minstens evenzeer heeft gebloeid als in westersche landen. Thans +treft men in de voormalige kloostergebouwen meestal slechts een +enkelen monnik aan, die de taak van bewaker vervult, en de meeste +zijn herbergen voor reizigers geworden. + +Het werd tijd voor mij, om eens een ander vervoermiddel te kiezen, +want mijn derde paard zag er reeds uit, alsof het arme dier het niet +lang meer zou volhouden. + +Te Kars kon ik gelukkig plaats nemen in den gemakkelijken waggon +van een russischen spoortrein, die mij goedkoop, al was het dan niet +bijzonder snel, verder vervoerde. + +Ik bleef een dag in Alexandropol, een stad, die bijna uitsluitend +door Armeniërs wordt bewoond en in de laatste twintig jaren zeer +is vooruitgegaan. Vroeger was het een onaanzienlijk plaatsje, Gümri +genaamd. De Tartaren en Armeniërs aan de Araxes en den Arpa-Tchaï, die +reeds een kwart eeuw russische onderdanen waren geweest, begrepen mij +nooit als ik van Alexandropol sprak; zij wisten niet beter dan dat de +stad Gümri heette. Er waren een groot aantal nieuwe kerken verrezen; +maar van de oude stad was zeer weinig meer overgebleven. + +Vijf mijlen van daar ligt een der meesterwerken van armenische +kunst, de kerk van Marmachen. Deze is zoo laag gelegen, in een diepe +inzinking van het rotsachtig plateau, dat ik mijn rijtuig halfweg moest +achterlaten in het groote dorp, welks bewoners nog in deze uitstekend +bewaarde kerk hun godsdienstoefeningen houden. Het prachtige gebouw +vormde een zonderlinge tegenstelling met het armoedige plaatsje, waar +vijf of zesduizend Armeniërs wonen. Aan den anderen kant scheen de +kerk ook grooter dan zij in werkelijkheid was, door de eigenaardige +geïsoleerde ligging, zonder eenig punt dat als vergelijking zou +kunnen dienen. Het gebouw is feitelijk slechts 18 M. lang; doch bij +zulk een volmaakte schoonheid van verhoudingen kan van een groot of +klein eigenlijk geen sprake zijn. + +Een ding is zeker, de gedenkteekenen, die de vervlogen grootheid van +het oude Armenië weder voor ons oproepen, beantwoorden volkomen aan +de voorstelling, door de geschiedenis van het merkwaardige land in +onzen geest gewekt. + + + + + +End of Project Gutenberg's Wat er te zien valt in Armenië, by Noël Dolens + +*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK WAT ER TE ZIEN VALT IN ARMENIË *** + +***** This file should be named 19306-8.txt or 19306-8.zip ***** +This and all associated files of various formats will be found in: + http://www.gutenberg.org/1/9/3/0/19306/ + +Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed +Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ + + +Updated editions will replace the previous one--the old editions +will be renamed. + +Creating the works from public domain print editions means that no +one owns a United States copyright in these works, so the Foundation +(and you!) can copy and distribute it in the United States without +permission and without paying copyright royalties. Special rules, +set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to +copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to +protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project +Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you +charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you +do not charge anything for copies of this eBook, complying with the +rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose +such as creation of derivative works, reports, performances and +research. They may be modified and printed and given away--you may do +practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is +subject to the trademark license, especially commercial +redistribution. + + + +*** START: FULL LICENSE *** + +THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE +PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK + +To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free +distribution of electronic works, by using or distributing this work +(or any other work associated in any way with the phrase "Project +Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project +Gutenberg-tm License (available with this file or online at +http://gutenberg.org/license). + + +Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm +electronic works + +1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm +electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to +and accept all the terms of this license and intellectual property +(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all +the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy +all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. +If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project +Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the +terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or +entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. + +1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be +used on or associated in any way with an electronic work by people who +agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few +things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works +even without complying with the full terms of this agreement. See +paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project +Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement +and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic +works. See paragraph 1.E below. + +1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" +or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project +Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the +collection are in the public domain in the United States. If an +individual work is in the public domain in the United States and you are +located in the United States, we do not claim a right to prevent you from +copying, distributing, performing, displaying or creating derivative +works based on the work as long as all references to Project Gutenberg +are removed. Of course, we hope that you will support the Project +Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by +freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of +this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with +the work. You can easily comply with the terms of this agreement by +keeping this work in the same format with its attached full Project +Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. + +1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern +what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in +a constant state of change. If you are outside the United States, check +the laws of your country in addition to the terms of this agreement +before downloading, copying, displaying, performing, distributing or +creating derivative works based on this work or any other Project +Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning +the copyright status of any work in any country outside the United +States. + +1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: + +1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate +access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently +whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the +phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project +Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, +copied or distributed: + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + +1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived +from the public domain (does not contain a notice indicating that it is +posted with permission of the copyright holder), the work can be copied +and distributed to anyone in the United States without paying any fees +or charges. If you are redistributing or providing access to a work +with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the +work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 +through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the +Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or +1.E.9. + +1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted +with the permission of the copyright holder, your use and distribution +must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional +terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked +to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the +permission of the copyright holder found at the beginning of this work. + +1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm +License terms from this work, or any files containing a part of this +work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. + +1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this +electronic work, or any part of this electronic work, without +prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with +active links or immediate access to the full terms of the Project +Gutenberg-tm License. + +1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, +compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any +word processing or hypertext form. However, if you provide access to or +distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than +"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version +posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), +you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a +copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon +request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other +form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm +License as specified in paragraph 1.E.1. + +1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, +performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works +unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. + +1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing +access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided +that + +- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from + the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method + you already use to calculate your applicable taxes. The fee is + owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he + has agreed to donate royalties under this paragraph to the + Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments + must be paid within 60 days following each date on which you + prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax + returns. Royalty payments should be clearly marked as such and + sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the + address specified in Section 4, "Information about donations to + the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." + +- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies + you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he + does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm + License. You must require such a user to return or + destroy all copies of the works possessed in a physical medium + and discontinue all use of and all access to other copies of + Project Gutenberg-tm works. + +- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any + money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the + electronic work is discovered and reported to you within 90 days + of receipt of the work. + +- You comply with all other terms of this agreement for free + distribution of Project Gutenberg-tm works. + +1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm +electronic work or group of works on different terms than are set +forth in this agreement, you must obtain permission in writing from +both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael +Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the +Foundation as set forth in Section 3 below. + +1.F. + +1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable +effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread +public domain works in creating the Project Gutenberg-tm +collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic +works, and the medium on which they may be stored, may contain +"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or +corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual +property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a +computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by +your equipment. + +1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right +of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project +Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project +Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all +liability to you for damages, costs and expenses, including legal +fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT +LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE +PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE +TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE +LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR +INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH +DAMAGE. + +1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a +defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can +receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a +written explanation to the person you received the work from. If you +received the work on a physical medium, you must return the medium with +your written explanation. The person or entity that provided you with +the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a +refund. If you received the work electronically, the person or entity +providing it to you may choose to give you a second opportunity to +receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy +is also defective, you may demand a refund in writing without further +opportunities to fix the problem. + +1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth +in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER +WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO +WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. + +1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied +warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. +If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the +law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be +interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by +the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any +provision of this agreement shall not void the remaining provisions. + +1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the +trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone +providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance +with this agreement, and any volunteers associated with the production, +promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, +harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, +that arise directly or indirectly from any of the following which you do +or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm +work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any +Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. + + +Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm + +Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of +electronic works in formats readable by the widest variety of computers +including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists +because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from +people in all walks of life. + +Volunteers and financial support to provide volunteers with the +assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's +goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will +remain freely available for generations to come. In 2001, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure +and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. +To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation +and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 +and the Foundation web page at http://www.pglaf.org. + + +Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive +Foundation + +The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit +501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the +state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal +Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification +number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at +http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent +permitted by U.S. federal laws and your state's laws. + +The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. +Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered +throughout numerous locations. Its business office is located at +809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email +business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact +information can be found at the Foundation's web site and official +page at http://pglaf.org + +For additional contact information: + Dr. Gregory B. Newby + Chief Executive and Director + gbnewby@pglaf.org + + +Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation + +Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide +spread public support and donations to carry out its mission of +increasing the number of public domain and licensed works that can be +freely distributed in machine readable form accessible by the widest +array of equipment including outdated equipment. Many small donations +($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt +status with the IRS. + +The Foundation is committed to complying with the laws regulating +charities and charitable donations in all 50 states of the United +States. Compliance requirements are not uniform and it takes a +considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up +with these requirements. We do not solicit donations in locations +where we have not received written confirmation of compliance. To +SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any +particular state visit http://pglaf.org + +While we cannot and do not solicit contributions from states where we +have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition +against accepting unsolicited donations from donors in such states who +approach us with offers to donate. + +International donations are gratefully accepted, but we cannot make +any statements concerning tax treatment of donations received from +outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. + +Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation +methods and addresses. Donations are accepted in a number of other +ways including checks, online payments and credit card donations. +To donate, please visit: http://pglaf.org/donate + + +Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic +works. + +Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm +concept of a library of electronic works that could be freely shared +with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project +Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. + + +Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed +editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. +unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily +keep eBooks in compliance with any particular paper edition. + + +Most people start at our Web site which has the main PG search facility: + + http://www.gutenberg.org + +This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, +including how to make donations to the Project Gutenberg Literary +Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to +subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks. diff --git a/19306-8.zip b/19306-8.zip Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..e38db3b --- /dev/null +++ b/19306-8.zip diff --git a/19306-h.zip b/19306-h.zip Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..2a1c12b --- /dev/null +++ b/19306-h.zip diff --git a/19306-h/19306-h.htm b/19306-h/19306-h.htm new file mode 100644 index 0000000..3f7c2a0 --- /dev/null +++ b/19306-h/19306-h.htm @@ -0,0 +1,4202 @@ + +<!DOCTYPE html +PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN" "http://www.w3.org/TR/html4/loose.dtd"> + +<!-- This HTML file has been automatically generated from an XML source, using XSLT. If you find any mistakes, please edit the XML source. --> +<html lang="nl-1900"> +<head> +<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=ISO-8859-1"> + +<title>Wat er te zien valt in Armenië</title> +<link rel="schema.DC" href="http://dublincore.org/documents/1998/09/dces/"> +<meta name="author" content="Noël Dolens"> +<meta name="DC.Creator" content="Noël Dolens"> +<meta name="DC.Title" content="Wat er te zien valt in Armenië"> +<meta name="DC.Date" content="#### 2006"> +<meta name="DC.Language" content="nl-1900"><style type="text/css"> + + +body +{ +font: 100%/1.2em "Times New Roman", Times, serif; +margin: 1.58em 16% 1.58em 16%; +text-align: left; +} + +/****** Title Page ******/ + +h1.docTitle +{ +font-size: 1.6em; +line-height: 2em; +} + +h2.docImprint, h1.docTitle, h2.byline, h2.docTitle +{ +text-align: center; +} + +h2.byline +{ +font-size: 1.1em; +line-height: 1.44em; +font-weight: normal; +} + +span.docAuthor +{ +font-size: 1.2em; +font-weight: bold; +} + +h2.docImprint +{ +font-size: 1.2em; +font-weight: normal; +} + +/******* Headers ******/ + +.div0 +{ +padding-bottom: 1.6em; +} + +.div1 +{ +padding-bottom: 1.44em; +} + +.div2 +{ +padding-bottom: 1.2em; +} + +.div3, .div4, .div5 +{ +padding-bottom: 1.0em; +} + +h1, h2, h3, h4, h5, h6 +{ +font-style: normal; +text-transform: none; +clear: both; +} + +h1 +{ +font-size: 1.44em; +line-height: 1.5em; +} + +h1.label +{ +font-size: 1.2em; +line-height: 1.2em; +margin-bottom: 0; +} + +h2 +{ +font-size: 1.44em; +line-height: 1.5em; +} + +h2.label +{ +font-size: 1.2em; +line-height: 1.2em; +margin-bottom: 0; +} + +h3 +{ +font-size: 1.2em; +line-height: 1.2em; +} + +h3.label +{ +font-size: 1.0em; +line-height: 1.2em; +margin-bottom: 0; +} + +h4 +{ +font-size: 1.0em; +line-height: 1.2em; +} + +h4.lghead +{ +margin-left: 10%; +margin-right: 10%; +} + +h5 +{ +font-size: 1.0em; +line-height: 1.0em; +font-style: italic; +} + +h6 +{ +font-size: 1.0em; +line-height: 1.0em; +font-style: italic; +} + +/****** Paragraphs ******/ + +p +{ +text-indent: 0; +} + +.alignleft +{ +text-align: left; +} + +.aligncenter +{ +text-align: center; +} + +.alignright +{ +text-align: right; +} + +.alignblock +{ +text-align: justify; +} + +p.poetry +{ +margin: 0em 10% 1.58em 10%; +} + +p.line +{ +margin: 0 10% 0 10%; +} + +p.beforeline, p.afterline +{ +margin-top: 1em; +} + +p.initial +{ +text-indent: 0em; +} + +p.argument, p.note +{ +font-size: 0.9em; +line-height: 1.2em; +text-indent: 0em; +} + +p.argument +{ +margin: 1.58em 10% 1.58em 10%; +} + +p.quote +{ +font-size: 0.9em; +line-height: 1.2em; +margin: 1.58em 5% 1.58em 5%; +} + +div.blockquote +{ +font-size: 0.9em; +line-height: 1.2em; +margin: 1.58em 5% 1.58em 5%; +} + +div.argument +{ +font-size: 0.9em; +line-height: 1.2em; +margin: 1.58em 5% 1.58em 5%; +} + +div.epigraph +{ +font-size: 0.9em; +line-height: 1.2em; +margin: 1.58em 20% 1.58em 0%; +} + +/****** Figures ******/ + +div.divFigure +{ +text-align: center; +} + +.floatLeft +{ +float: left; +margin: 10px 10px 10px 0; +} + +.floatRight +{ +float: right; +margin: 10px 0 10px 10px; +} + +p.figureHead +{ +text-align: center; +} + +p.figure, p.legend +{ +font-size: 80%; +margin-top: 0; +text-align: center; +} + +p.smallprint, li.smallprint +{ +font-size: 80%; +color: #666666; +} + +/* Special cases for Filipino Riddles */ + +p.question +{ +text-align: left; +margin-bottom: 0em; +} + +p.answer +{ +text-align: right; +margin-top: 0em; +} + +p.explanation +{ +margin-left: 0.9em; +margin-right: 0.9em; +font-size: smaller; +} + + +/****** Sidenotes ******/ + +.leftnote +{ +position:absolute; +left:1%; +height:0em; +width:14%; +font-size: 0.8em; +text-indent: 0em; +line-height: 1.2em; +} + +/****** Page Numbers ******/ + +.pagenum +{ +display: inline; +font-size: 70%; +font-style: normal; +text-align: right; +position: absolute; right: 1%; +padding: 0 0 0 0; +margin: 0 0 0 0; +} + +.pagenum a +{ +text-decoration: none; +} + + +/****** Footnotes ******/ + +a.noteref:hover +{ +text-decoration: none; +} + +a.noteref +{ +font-size: 80%; +vertical-align: 0.25em; +text-decoration: none; +} + +div.footnotes +{ +padding: 0 0 0 0; +margin-top: 1em; +} + +hr.fnsep +{ +width: 25%; +text-align: left; +margin-left: 0; +margin-right: 0; +} + +p.footnote +{ +font-size: 80%; +margin-top: 0.5em; +margin-bottom: 0.5em; +} + +p.footnote .label +{ +float: left; +text-align: left; +width: 2em; +} + +/****** Poetry ******/ + +div.poem +{ +text-align: left; +margin-left: 5%; +width: 90%; +position: relative; +} + +.poem h4 +{ +margin-left: 5em; +font-weight: normal; +text-decoration: underline; +} + +.poem .stanza +{ +margin-top: 1em; +} + +.poem .linenum +{ +position: absolute; +top: auto; +left: -2.5em; +margin: 0; +text-indent: 0; +font-size: 90%; +text-align: center; +width: 1.75em; +color: #777; +} + +.versenum +{ +font-weight: bold; +} + +.footnotes .line +{ +font-size: 80%; +margin: 0 5% 0 5%; +} + +.poem .i0 { display: block; margin-left: 2em; } +.poem .i1 { display: block; margin-left: 3em; } +.poem .i2 { display: block; margin-left: 4em; } +.poem .i3 { display: block; margin-left: 5em; } +.poem .i4 { display: block; margin-left: 6em; } +.poem .i5 { display: block; margin-left: 7em; } +.poem .i6 { display: block; margin-left: 8em; } +.poem .i7 { display: block; margin-left: 9em; } +.poem .i8 { display: block; margin-left: 10em; } +.poem .i9 { display: block; margin-left: 11em; } + + + +/****** Annotations ******/ + +span.corr +{ +border-bottom: 1px dotted red; +} + +span.abbr +{ +border-bottom: 1px dotted gray; +} + +span.measure +{ +border-bottom: 1px dotted green; +} + +.letterspaced +{ +letter-spacing: 0.2em; +} + +.smallcaps +{ +font-variant: small-caps; +} + + +/****** Anchors ******/ + +a.hidden:hover +{ +text-decoration: none; +} + +a.hidden +{ +text-decoration: none; +} + +hr +{ +width: 45%; +margin-top: 1em; +margin-left: auto; +margin-right: auto; +clear: both; +text-align: center; +height: 1px; +} + + + + + +body +{ +background: #FFFFFF; +font-family: "Times New Roman", Times, serif; +} + +body, a.hidden +{ +color: black; +} + +h1, h2, h3, h4, h5, h6 +{ +color: #001FA4; +font-family: Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif; +} + +.figureHead, .noteref, span.leftnote, p.legend, .versenum +{ +color: #001FA4; +} + +.rightnote, .pagenum, .linenum, .pagenum a +{ +color: #AAAAAA; +} + +a.hidden:hover, a.noteref:hover +{ +color: red; +} + + +</style></head> +<body> + + +<pre> + +The Project Gutenberg EBook of Wat er te zien valt in Armenië, by Noël Dolens + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + + +Title: Wat er te zien valt in Armenië + De Aarde en haar Volken, 1907-1908 + +Author: Noël Dolens + +Release Date: September 17, 2006 [EBook #19306] + +Language: Dutch + +Character set encoding: ISO-8859-1 + +*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK WAT ER TE ZIEN VALT IN ARMENIË *** + + + + +Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed +Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ + + + + + + +</pre> + + +<div class="bodytext"><a id="d0e69"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e69">305</a>]</span><p class="div1"></p> +<h2>Wat er te zien valt in Armenië</h2> +<p align="left" class="byline"><i>Naar het Fransch van <span class="smallcaps">Noël Dolens</span>.</i></p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-305.jpg" alt="Men kan des zomers zonder groote vermoeienis reizen in Armenië, doch alleen te paard."></p> +<p class="figureHead">Men kan des zomers zonder groote vermoeienis reizen in Armenië, doch alleen te paard.</p> +</div><p> + + +</p> +<p style="
 background: url(images/initial-w.gif) no-repeat top left;
 
 padding-top: 60px;
 "><span style="
 float: left;
 width: 95px;
 height: 90px;
 background: url(images/initial-w.gif) no-repeat;
 
 background-position: 0px -60px;
 
 text-align: right;
 color: white;
 ">W</span>aar wonen de Armeniërs? + +</p> +<p>Men zou allicht denken, dat zij in Armenië verblijf hielden. + +</p> +<p>Doch dit is een schromelijke dwaling, waarvan men helaas te laat is genezen, toen voor kort nog de onmogelijkheid is gebleken, +om de Armeniërs tot een onafhankelijk volk te vormen, of zelfs hun een afzonderlijke regeering te schenken. Wat zouden de +talrijke Mohammedanen, waartusschen de weinige Armeniërs, die getrouw bleven aan hun eigenlijken geboortegrond, bijna verloren +gaan, er wel van zeggen, indien men hen dwong, zich naar de luimen hunner naburen te schikken, ’t zij in het rijk van den +Sultan, of dat van den Czar? + +</p> +<p>Zoowel de aanmatigende en hebzuchtige aard der feitelijke heerschers, als de wraakzuchtige en onverdraagzame gezindheid der +onderdrukten verhinderen ons, de minste hoop te koesteren, dat beide partijen zich verstandig zouden gedragen, in geval men +poogde verandering te brengen in de bestaande toestanden. Het zou al veel zijn, indien daarin eenige verbetering werd gebracht. + + +</p> +<p>Het is daarom nog volstrekt niet noodig, de Turken als kannibalen te beschouwen, of de Armeniërs als onhandelbare oproerlingen, +of gewetenlooze bedriegers. Op dit punt heerschen vele volkomen onjuiste en ongegronde meeningen, welke in de volgende bladzijden, +ook zonder dat wij ze opzettelijk bestrijden, allicht zullen worden toegelicht en uit den weg geruimd. + +</p> +<p>De Turken en Kurden buiten beschouwing gelaten, die trouwens zoo kwaad niet zijn, zoolang men ze niet tot woede prikkelt, +of hun hebzucht gaande maakt, verdienen in elk geval de Armeniërs onze belangstelling en sympathie, al zijn wij verplicht, +ook met hun gebreken rekening te houden. Wat hen in ’t bijzonder kenmerkt, is hun merkwaardige gave van assimilatie. Een volk, +dat zich zoo gemakkelijk onze gebruiken eigen maakt, zal allicht op den duur ook onze denkbeelden overnemen en zich in elk +opzicht gedragen op een wijze, die strookt met onze opvattingen. + +</p> +<p>Vooral moeten zij de noodzakelijkheid leeren erkennen, om met de heerschende macht op een goeden voet te blijven. + +</p> +<p>Dit wordt hun, in Anatolië bij voorbeeld, al zeer gemakkelijk gemaakt. De vreemdelingen, die met de twee laatste valis (gouverneurs) +van het vilayet Erzeroem in aanraking zijn gekomen, kunnen voor deze waardigheidsbekleders niet anders dan groote achting +en sympathie gevoelen. De eerste, Réouf Pacha, die thans naar Tripoli in Barbarije is verplaatst, was wel is waar een Turk +van den ouden <a id="d0e99"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e99">306</a>]</span>stempel, en dus den Christenen onverbiddelijk vijandig gezind, maar met dat al strikt rechtvaardig; een eerlijk man, die veel +belang stelde in onzen vooruitgang, zeer gemakkelijk en vloeiend Fransch sprak en steeds het grootste vertrouwen inboezemde +door zijn oprechtheid. Op dezelfde eigenschappen mag zijn opvolger bogen, Nazim Bey, wiens beide oudste zonen, evenals hun +vader, op elken bezoeker den gunstigsten indruk maken. Zij zijn het type van den verlichten Turk, die genoeg ontwikkeld is, +om te weten, dat de Christenen geen honden zijn, en hun gaarne recht laten wedervaren, zelfs waar dit recht niet alleen op +mohammedaansche instellingen, maar op algemeene menschelijkheid is gegrond. + +</p> +<p>Nazim Bey wordt niet alleen hoog geacht wegens de tactvolle wijze, waarop hij met vaste hand de Armeniërs beschermt en het +fanatisme tegen gaat, dat de dweepzieke mollahs onder de mohammedaansche bevolking trachten aan te wakkeren, maar evenzeer +wegens de verbeteringen, die hij in de provincie heeft aangebracht ten voordeele van de volksgezondheid en ter bevordering +van het handelsverkeer. Dank zij zijn bemoeiingen breidt de stad zich zeer uit en worden overal wegen aangelegd. Men moet +echter toegeven, dat deze uitstekende mannen, al kunnen zij als slagend voorbeeld dienen, om te bewijzen, dat ook de Turken +in staat zijn hun macht op de meest gewettigde en loffelijke wijze te handhaven, toch uitzonderingen zijn. + +</p> +<p>Wie weet, hoe Chakir Pacha en zijn gehoorzame volgeling Hassib Bey, in 1895 uit Konstantinopel gezonden om de onlusten in +Armenië te onderdrukken, zich kweten van die taak, kan licht begrijpen, hoe hun komst voldoende was, om den smeulenden haat +te doen losbarsten, die het volk tot de verschrikkelijkste uitingen dreef. + +</p> +<p>De bedrijvers dier gruwelen hadden licht kunnen voorzien, dat de Armeniërs, gering in aantal en weinig zeker van hun zaak, +zoowel door het onvoorbereide van den opstand, die niet algemeen was, als door gemis aan vaste organisatie, hun geen vrees +hadden behoeven in te boezemen, en gemakkelijk te onderwerpen waren geweest door eenig vertoon van militaire macht, en een +gematigd optreden der politie. Want wat zou een volk vermogen, dat nergens de meerderheid vormt? De Turken hadden geen gevaar +behoeven te duchten, en de Europeanen hadden geen reden tot de onderstelling, dat zich een nieuw organisme kon ontwikkelen +uit den schoot der armenische bevolking. Men zal zich hiervan het best kunnen overtuigen, door het nagaan van een hier volgend +statistisch overzicht door den schrijver dezer bladzijden, volgens betrekkelijk zekere gegevens, opgesteld. + +</p> +<p>Het is echter zeer moeilijk, dergelijke gegevens in Turkije te verzamelen. De Armeniërs hebben getracht, hun aantal grooter +voor te stellen dan het was, toen hun belang dit medebracht, en hun Katholikos, Monseigneur Khrimeian, heeft zelfs het congres +van Berlijn op dit punt bedrogen. Later echter zijn zij weder van taktiek veranderd, en thans is het hun bedoeling, minder +talrijk te schijnen, dan zij zijn, om zoodoende de belasting te ontduiken, die hun door de turksche regeering is opgelegd, +na hun vrijstelling van den militairen dienst. + +</p> +<p>Nu eens willen de Turken van hun kant hun aantal overdrijven, dan weder doen zij juist het tegendeel, al naar hun wisselende +belangen dat medebrengen, zoodat onze opgaven ten slotte gegrond zijn op de inlichtingen van onpartijdige en wel onderrichte +Armeniërs. Men ziet daaruit, dat het armenische volk over de geheele wereld is verspreid, en dat men, om de Armeniërs als +volk te leeren kennen, behalve de eigenlijke Armeniërs, ook nog zou moeten bestudeeren Turken en Kurden, Circassiërs en Kezilbachen, +Yezids en Nestorianen, Assyriërs, Grieken, Georgiërs en Laziërs. + +</p> +<p>Om het gewicht van zulk een statistiek goed te beseffen, doet men wel, zich rekenschap te geven van enkele bijzonderheden, +waaruit ten duidelijkste blijkt, hoe onmogelijk het is, Armenië te vergelijken bij eenigen anderen staat, die van het turksche +rijk is afgescheiden. + +</p> +<p>Het volk dat de “armenische kwestie” in het aanzijn heeft geroepen, is verspreid over een reusachtig grondgebied, tusschen +den Balkan, den Kaukasus, en Mesopotamië. En het aantal, dat in hun oorspronkelijk vaderland is gebleven, bedraagt nauwelijks +anderhalf millioen, terwijl ook deze omringd zijn door, en vermengd met tallooze andere volksstammen. Hoe zou het zelfs hun +dan mogelijk zijn, een zelfstandig volk te vormen, daargelaten nog, dat hiervan voor de buiten het eigenlijke Armenië wonenden +volstrekt geen sprake kan zijn? + + + +</p> +<table style="font-size: smaller;" width="100%"> +<tr valign="top"> +<td valign="top">Transkaukasië: +Erivan 509985, +Ielizavetpol 293632, +Tiflis 218841, +Bakoe 81615, +Alibi 128718. +Totaal + +</td> +<td valign="top" class="alignright">1232791</td> +</tr> +<tr valign="top"> +<td valign="top">Europeesch Rusland + +</td> +<td valign="top" class="alignright">10000</td> +</tr> +<tr valign="top"> +<td valign="top">Aziatisch Turkije (Het oude Armenië): +Sivas 170000, +Diarbekir 80000, +Erzeroem 135000, +Bitlis 132000, +Kharpoet 70000, +Van 81000, +<span class="abbr" title="Mohammedaansche bevolking"><abbr title="Mohammedaansche bevolking">Mohamm. bev.</abbr></span> dezer 6 +vilayets met Kurden etc. 3500000. +Totaal + +</td> +<td valign="top" class="alignright">668000</td> +</tr> +<tr valign="top"> +<td valign="top"><span class="corr" title="Bron: Azialisch">Aziatisch</span> Turkije (Niet armenische provincies): +Ismidt 50000, +Angora 94500, +Brousse 89000, +Trebizonde 47500, +Adana 98000, +Passim 8688, +Aleppo 38000. +Totaal + +</td> +<td valign="top" class="alignright">425688</td> +</tr> +<tr valign="top"> +<td valign="top">Perzië: +Azerbedjan 28890, +Djoufla (Ispahan) 14110. +Totaal + +</td> +<td valign="top" class="alignright">43000</td> +</tr> +<tr valign="top"> +<td valign="top">Europeesch Turkije en Balkanstaten: +Konstantinopel 180000, +Bulgarije, <span class="corr" title="Bron: Roememië">Roemenië</span> +en <span class="corr" title="Bron: Roemelie">Roemelië</span> 18000, +Alibi 2000. +Totaal + +</td> +<td valign="top" class="alignright">200000</td> +</tr> +<tr valign="top"> +<td valign="top">Het overige gedeelte van Europa: Oostenrijk, Frankrijk, Duitschland, Zwitserland, Engeland + +</td> +<td valign="top" class="alignright">3000</td> +</tr> +<tr valign="top"> +<td valign="top">Uitgewekenen in Polen, Transsylvanië, Italië + +</td> +<td valign="top" class="alignright">7500</td> +</tr> +<tr valign="top"> +<td valign="top">Vereenigde Staten van Amerika + +</td> +<td valign="top" class="alignright">25000</td> +</tr> +<tr valign="top"> +<td valign="top">Indië en Australië. (Bij benadering; in wording zijnde kolonies<span class="corr" title="Bron: ">)</span> + +</td> +<td valign="top" class="alignright">1000</td> +</tr> +<tr valign="top"> +<td valign="top">Totaal (bij benadering) + +</td> +<td valign="top" style="padding-top: 2px; border-top: solid black 1px;"><span class="corr" title="Bron: 2616179">2615979</span></td> +</tr> +</table><p> + + +</p> +<p>Ziedaar de feiten,—en ongetwijfeld is het toe te schrijven aan onbekendheid met deze noodzakelijke gegevens, wanneer eenige +edelmoedig gezinde hervormers plannen hebben willen verwezenlijken, die voor de Armeniërs de noodlottigste gevolgen na zich +sleepten. +<a id="d0e191"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e191">307</a>]</span></p> +<p>Niet minder belemmerend voor de vorming van een juist en onpartijdig oordeel is de onzekerheid, waarin men tot nog toe verkeert, +omtrent de toestanden in Anatolië, Kurdistan, de streken rondom den Ararat, en de verschillende stammen, die daar, ’t zij +in vrede, ’t zij op voet van oorlog, verblijf houden. In den strijd om de oppermacht in Klein-Azië, zal dàt volk de meeste +kans hebben op de overwinning, dat het best de karaktertrekken der verschillende stammen heeft weten te doorgronden, hun behoeften +kent, en dus zal weten te bevredigen, en vooral door het verschaffen van goed onderwijs het peil van hun zedelijke en stoffelijke +welvaart zal weten te verhoogen. + +</p> +<p>Voor alles dienen wij ons nauwkeurig rekenschap te geven omtrent de gesteldheid van het land, waar deze volken verblijf houden; +het klimaat, de ligging der bergen en den loop der rivieren, en den staat der wegen en verkeersmiddelen. + +</p> +<p>Het eigenlijke Armenië wordt gevormd door een zeer hoog gelegen plateau. De hoofdstad, Erzeroem (60000 inwoners) ligt tegen +den berg gebouwd, tusschen een hoogte van 1920 en 2000 Meter. De Ararat is nog 300 M. hooger dan de Mont Blanc. Aan den voet +der hooge bergtoppen strekken zich groote vlakten uit, die door bergen zijn ingesloten, en waartusschen slechts onderlinge +verbinding bestaat door de passen in deze bergketens, die dikwijls 3000 M. hoog zijn. De grootste dezer vlakten, die van Mouch, +strekt zich uit over een lengte van 40 kilometer. Daar de bodem gedeeltelijk bestaat uit vulkanische asch en aanslibbingen, +zijn zij zeer vruchtbaar, en zouden een veel talrijker bevolking levensonderhoud kunnen verschaffen. De bewoners, Armeniërs, +die in Turkije vermengd zijn met Turken en Kurden, in Rusland met Georgiërs en Tscherkessen, en in het Zuiden met verschillende +mohammedaansche stammen, Turkomanen en Tartaren, zijn zeer bedreven in besproeiing en veldarbeid, en weten uitstekend partij +te treken van de smalle stroompjes, die van de hoogten vloeien. Door deze vlakten stroomen groote rivieren, benevens een aantal +kleinere zijtakken, die van nog meer belang zijn. Armenië is even rijk aan rivieren als Frankrijk. In het Oosten zien wij +de Araxe, die zich met den Koeros vereenigt, kort voor deze zich uitstort in de Kaspische zee. De Araxe, die langs de Noordzijde +van het gebergte Ararat stroomt, vormt de grens tusschen Armenië en Perzië. Het stroomgebied dezer rivier is uiterst vruchtbaar +en rijk bebouwd; het klimaat is er gematigd in de bergen, en in de dalen warm. + +</p> +<p>In het midden besproeit een tak van den Eufraat, (de Kara Soe of Zwart water in het Turksch) de heerlijke vlakte van Erzeroem, +eer zij zich naar het Zuiden wendt, om zich met den anderen tak, de Moerad Soe, te vereenigen en daarna den eigenlijken Eufraat +te vormen, die met zijn bijrivier, de Sultan Hoe, door de vruchtbare vlakte van Malatia kronkelt, eer hij Zuidwaarts stroomt +naar Mesopotamië. + +</p> +<p>De Moerad Soe doorloopt de geheele Westelijke helft van Kurdistan van het koude Noorden, tot het verschroeiende Kharpoet in +het Zuiden. Eveneens treffen wij in het Zuiden de twee stroomen aan, die door hun samenvloeiing den Tiger vormen, terwijl +een bijvloed van deze rivier, de Bitlis Soe, door de stad van dien naam en de vlakte van Sert stroomt. + +</p> +<p>Het Noorden des lands is niet minder rijk aan stroomen. + +</p> +<p>Drie rivieren kronkelen daar door vruchtbare vlakten, eer zij zich uitstorten in de Zwarte Zee. De Tschorokh besproeit het +dal van Baïboert, neemt vervolgens den Tortoem Soe op en wendt zich dan naar russisch Trans-kaukasië, om zich in de Zwarte +Zee uit te storten. In het Westen heeft de rijke landstreek Tokat haar vruchtbaarheid te danken aan de Yechil-Irmak, die evenwijdig +loopt met den grooten Kezil-Irmak, waaraan de belangrijke stad Sivas ligt. + +</p> +<p>De bergketens, die deze vlakten omringen, en de dikwijls zeer hooge bergwanden, die ze scheiden, vangen een voldoende hoeveelheid +regen en sneeuw op, om in het voorjaar zich te bedekken met gras, dat voedsel levert voor de kudden, en in de valleien, waarheen +de stroomen vloeien, die van hun toppen naar beneden dalen, grazige weiden te vormen, die, als de winter niet te lang aanhoudt, +tweemaal per jaar een rijken hooioogst opleveren. Toch is een groot gedeelte van den bodem in Armenië onvruchtbaar. Al groeit +nog koren op een hoogte van 2500 M., de plaatsen, die geschikt zijn om bebouwd te worden, zijn schaarsch in aantal; het gras +groeit alleen dáár, waar de rotsen langzaam zijn vergruisd en in vruchtbare aarde overgegaan, doch zeer vele plaatsen in deze +bergketens zijn vulkanisch, en vertoonen niet anders dan lava en granietvormingen. Daar de bosschen overal zijn verdwenen, +en men weken lang kan reizen zonder een boom te zien, heeft het land een treurig en verlaten voorkomen. Niets is zoo droefgeestig, +als het gezicht van die kale hoogten, in eindelooze opeenvolging, die doen denken aan de ruggen en de logge ledematen van +reusachtige, versteende, voorwereldlijke dieren. Wanneer de weg langs den voet dier gebergten leidt, zooals bij Kop Dagh, +op den weg naar Trebizonde, ziet men niet anders dan steenachtige hellingen, zoo ver het oog reikt, waarboven nog enkele besneeuwde +toppen zich verheffen. Alleen de middenloop der Kara Soe en die van den Tschorokh kenmerken zich door meerdere schilderachtigheid. + + +</p> +<p>De vulkanen zijn hier bijzonder talrijk, zooals trouwens overal in Klein-Azië. De Ararat was ook een vulkaan, waarvan de krater +voor de helft is ingestort. + +</p> +<p>In het Zuiden liggen in een rij de Tendörek, die nog werkt, de Sipan en de Nimroed, die zich verheffen boven het meer Van. +De vorming van hun kraters is zeer merkwaardig. Reusachtig groot, vormen zij een volkomen cirkelvormige kom, zoo regelmatig, +dat zij door menschenhanden schijnt uitgehold, en waarin men op den bodem een heldere waterplas ziet, in den vorm van een +halve maan, naast een grasvlakte, waarop de prachtigste bloemen groeien, die nergens anders in de omstreken worden aangetroffen. + + +</p> +<p>Het is niet te verwonderen, dat deze ligging der armenische hoogvlakten, die zoo streng zijn omcirkeld en afgesloten, heeft +medegewerkt tot de vorming van vele stilstaande wateren, die geen afvoer vinden. Een aantal kleine meren strekt zich uit tusschen +de Zwarte en Kaspische en Middellandsche Zee. Het belangrijkste is dat van Tortoem, dat bij zijn uitstorting in de rivier +van dien naam een waterval <a id="d0e214"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e214">308</a>]</span>vormt, dien Elisée Reclus den schoonsten van Klein-Azië noemt. Kleine binnenzeeën vormen het meer Goktscha in Rusland, dat +van Van in Turkije, en van Oermiah in Perzië. Het laatste grenst enkel aan de Westzijde aan het grondgebied van het oude Armenië. +Het meer Goktscha is ook eerst in den laatsten tijd armenisch geworden. Het meer Van is dat echter altijd geweest. Het is +een zoutwaterplas, en visch wordt er slechts gevonden in de buurt van de mondingen der rivieren, die zich erin uitstorten, +en waarvan het water, door een zonderling verschijnsel, bovendrijft, aan de oppervlakte van het brakke water van het meer. +Men heeft opgemerkt, dat de hoogte van den waterspiegel aan verandering onderhevig is, en rijst of daalt, zonder dat men de +oorzaak hiervan kan verklaren. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-308.jpg" alt="Het meer Tortoem, het belangrijkste onder de meren der armenische hoogvlakten."></p> +<p class="figureHead">Het meer Tortoem, het belangrijkste onder de meren der armenische hoogvlakten.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Het wordt weinig bevaren; want de meeste reizigers zijn er niet op gesteld, zich te wagen in de lompe zeilbooten, en trekken +liever te paard het meer om. Als de wind gunstig is, kan men het meer in een dag oversteken; maar dikwijls gaat een week voorbij, +zonder dat er een koeltje aan de lucht is, terwijl somtijds heftige stormen opsteken, waartegen de booten niet bestand zijn. + + +</p> +<p>’t Is het best, den noordelijken weg naar Van te kiezen. + +</p> +<p>Daar ziet men voor het eerst na het liefelijk gelegen vilayet Trebizonde weer een plekje groen. De geheele streek, en de bergen +in den omtrek, zijn kaal en woest; maar de tuinen, die de oude stad Van omringen, en waarheen zich elken dag de bewoners begeven +om hun groenten en vruchten te kweeken, zijn <span class="corr" title="Bron: verukkelijk">verrukkelijk</span> gelegen, in de schaduw hunner vruchtboomen, en Turken en Armeniërs arbeiden daar samen in broederlijke eendracht. Hier bevindt +men zich dan ook in een gematigde luchtstreek, die naar het Zuiden bijna tropisch warm wordt, doch in het Westen en Noorden +grenst deze streek aan de hoogvlakte, waar een continentaal klimaat heerscht. + +</p> +<p>Land- en tuinbouw zouden hier nog veel grootere resultaten leveren, als zij, die ze beoefenen, meer vooruitstrevend waren +gezind. Waarschijnlijk is deze streek vroeger bedekt geweest met bosschen; maar rondom het meer Van zijn deze thans geheel +verdwenen. In Kurdistan ziet men echter nog prachtige alleenstaande noteboomen. Keghi, op de hellingen van den Dersim gelegen, +is de boschrijkste plek van Armenië; maar in de meer naar het Zuiden gelegen zeer vruchtbare streken van Malatia, Kharpoet, +en Diarbekir zijn slechts enkele tuinen, waarin moerbeziën en wingert groeien. In het Westen treft men in het vilayet Sivas, +vooral naar de zijde van Tokat, uitgestrekte bosschen aan. In de dalen van den Tschorokh en den Tortoem zijn de bosschen te +hoog gelegen, om geveld te kunnen worden, daar de ossen die steile hoogten niet kunnen beklimmen. Ook de hellingen van Azort +en Narimân ten Oosten van Tortoem, op de russische grens, blijven dichtbegroeid, omdat men niet over de noodige middelen beschikt, +om het hout te kappen. Op de hoogvlakte zelf zijn alleen in de omstreken van Erzindjan nog bosschen te vinden. Hier heeft +men dan ook niet zooveel brandhout noodig, daar deze streek door klimaat en vruchtbaarheid nog als tot de gematigde luchtstreek +behoorende kan beschouwd worden. Maar overal, waar het klimaat het verbruik van groote hoeveelheden brandstoffen noodzakelijk +maakt, is geen hout meer te vinden. Het moet van veraf gelegen plaatsen worden aangevoerd, en is daardoor zeer kostbaar. Tot +de dunste eikenstammetjes worden met wortel en al uitgegraven, en zoodoende breidt deze verwoesting zich over een steeds toenemende +oppervlakte uit. Deze onnadenkende handelwijze, die zulke nadeelige gevolgen na zich sleept, en niet eens gerechtvaardigd +is, daar overal kolen worden gevonden, vloeit voort uit de zeer hevige koude, die op de hooger gelegen plaatsen heerscht gedurende +meer dan zes maanden in het jaar. De bewoners loopen daar voortdurend gevaar, van koude om te komen. In 1903 daalde de thermometer +te Erzeroem tot 39° onder nul en ’s winters heeft men daar dikwijls weken en maanden achtereen een temperatuur van 15°–25° +onder nul. Zelfs in de gematigde luchtstreek doet zich de onmiddellijke nabijheid van dat continentaal klimaat gevoelen, al +naar de hoogte, <a id="d0e232"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e232">310</a>]</span>waarop de verschillende plaatsen zijn gelegen. Zoo ligt bijvoorbeeld te Bitlis de sneeuw op de bergen, in de stad, en de vallei +dikwijls vijf meter hoog; maar de koude is er toch veel minder hevig en de winter minder lang, dan in het midden van het land. +De streek tusschen Baïazid en Sivas zou men een tweede Siberië kunnen noemen. Het reizen te paard is er uiterst moeilijk, +en als men er door een sneeuwstorm wordt overvallen, gaat men een wissen dood tegemoet. Toch is hier een weg gebaand, waarlangs +de gemakkelijk glijdende sleden geregeld het verkeer onderhouden, terwijl tusschen Mouch en Bitlis de sneeuw zoo hoog ligt, +dat hier slechts kleine sleden, door één man getrokken, in gebruik zijn; paarden zouden daar wegzinken. Dat klimaat is een +ramp van Armenië, en het zou slechts kunnen worden bestreden met alle hulpmiddelen, die der beschaving ten dienste staan<span class="corr" title="Bron: ">.</span> + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-309.jpg" alt="Het meest gebruikelijke vervoermiddel is de araba, een krakende kleine ossenkar."></p> +<p class="figureHead">Het meest gebruikelijke vervoermiddel is de araba, een krakende kleine ossenkar.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Gedurende de grootste helft van het jaar zijn de boeren zonder werk en genieten hun <i>kief</i> (zalige rust, afgewisseld door ruzie en vechtpartijen) in het hoekje van den haard, verzameld rondom den <i>tonir</i> (een in den grond gemetseld en oven) onder een wijde schouw, waarin tesek wordt gebrand, als men geen hout heeft. Tesek zijn +koeken van gedroogde koemest. Het verzamelen hiervan maakt de voornaamste bezigheid van stad- en landbewoners uit, zoodat +er slechts een geringe hoeveelheid overblijft, om het land te bemesten. Op die lange koude volgt, nadat gelukkig door het +smelten der sneeuw de bodem week is geworden, bijna zonder voorjaar, de korte gloeiende zomer. De herfst is er echter zacht +en droog, en duurt dikwijls tot het laatst van October. + +</p> +<p>Het leven op de hoogvlakten van Armenië is dus ver van aangenaam, hoewel de lucht er gezond is, en zóó helder, dat men bij +onbewolkten hemel duidelijk een vijftiental dorpen onderscheidt, die op tien of vijftien kilometer afstand liggen. Een ander +verschijnsel, dat het leven hier bemoeilijkt, zijn de herhaalde aardbevingen. In 1901 hebben verschrikkelijke schokken plaats +gehad, waarbij de ellendig gebouwde huizen van de turksche wijk te Erzeroem instortten en omstreeks twintig menschen werden +gedood. Alle huizen in de stad hebben daarbij meer of minder geleden en velen moesten worden herbouwd. De stad Malazguert +ten Noorden van het meer Van is totaal verwoest, en zeer hecht gebouwde armenische kerken, die reeds meer dan tien eeuwen +hadden getrotseerd, zijn tot puinhoopen geworden. Ieder oogenblik kan zulk een geduchte ramp zich herhalen. + +</p> +<p>Geregeld ieder jaar hebben zulke aardschokken plaats, soms zonder ander gevolg, dan dat een weinig pleister van de muren valt, +doch soms ook zijn zij de voorboden van vreeselijke verwoestingen. Toch schijnen de fatalistisch gezinde bewoners er volstrekt +geen bezwaar in te zien, als zij genoodzaakt zijn, eenige maanden in tenten te leven, bij een felle koude, en een sneeuwlaag, +die beurtelings smelt, en tot ijs bevriest. + +</p> +<p>Zij vinden dat bestaan veel meer naar hun zin, dan het verblijf in een gemakkelijk ingericht woonhuis, en in den zomer slaan +de stedelingen overal in het open veld hun tenten op, om de genoegens te smaken van het voorvaderlijk nomadenleven. + +</p> +<p>Men kan zich thans een voorstelling vormen van de moeilijkheden, waarmede het verkeer gepaard gaat. In zulk een warrelklomp +van bergen zijn natuurlijke wegen zeldzaam, ondanks het groote aantal bergstroomen, want deze banen zich dikwijls een weg +tusschen nauwe rotswanden, of verloopen op de hoogvlakte in wijde poelen en moerassen. + +</p> +<p>De begaanbare paden volgen bijna nimmer hun loop. Deze paden zijn meestal niet anders dan de in het warme jaargetijde droge +beddingen van vroegere rivieren, die in lang vervlogen tijdperken den steenachtigen bodem der passen hebben geëffend, Hierlangs +kan men te paard zonder al te groote bezwaren, zijn reis voortzetten. Er zijn hier geheele streken, zooals het Oosten en Zuiden +van Kurdistan, waar nog nimmer een voertuig op wielen is aanschouwd. + +</p> +<p>Men moet de bergwanden, die de dalen scheiden, overklimmen, en dat is een ware Hercules-arbeid. Om zich naar Khenoes, Bitlis +en Sert te begeven, moet men den Palandöken bestijgen, die zich boven Erzeroem verheft. + +</p> +<p>De naam beteekent in het turksch: vallend zadel. Het pad is hier dan ook werkelijk zoo steil, dat de koopwaren dikwijls van +den rug der lastdieren glijden, en dat de ruiter valt, zoodra hij den hals van zijn paard loslaat. + +</p> +<p>Om het land te voorzien van de wegen, waaraan het behoefte heeft, zouden grootsche werken moeten worden ondernomen. Maar om +dergelijke zaken bekommert men zich daar al heel weinig. De vali van Erzeroem is de eenige, die de middelen, welke hem ten +dienste staan, aanwendt tot dit doel. Hij heeft van uit de hoofdplaats twee wegen laten aanleggen, een naar Erzindjan, en +een andere naar Kars, in Rusland. Dit heeft nog niet eens veel te beteekenen. Men kan slechts in een wagen rijden op den slechten +weg van Sivas naar Samsoen, aan de Zwarte Zee, en op den iets beteren grooten weg van Trebizonde naar Erzeroem. Deze laatste +werd in 1864 en 65 door fransche ingenieurs aangelegd; maar wordt zoo slecht onderhouden, dat hij op verschillende plaatsen +instort, en men moet, als de houten bruggen verrot en gebroken zijn, den stroom te voet doorwaden, terwijl het rijtuig, met +horten en stooten, half over de rotsachtige bedding wordt geschoven en getild. + +</p> +<p>Toch is deze verkeersweg van groot belang voor de welvaart van Noordelijk Armenië. Dat de weg thans minder druk begaan wordt +dan voorheen, is toe te schrijven aan het feit, dat de perzische karavanen het voordeeliger vinden, naar Transkaukasië te +trekken, waar de spoorweg de waren goedkooper vervoert, over Tiflis en Bakoe. + +</p> +<p>Maar dit is een kunstmatige afwijking; de weg over Erzeroem en Trebizonde is korter en gemakkelijker. Hij zal dan ook opnieuw +de groote verkeersweg worden, als naast de russische spoorweglijnen ook hier een zal worden aangelegd; d.w.z. wanneer Rusland +over dit gebied de heerschappij zal hebben verkregen. Het heeft zich dan ook de concessie voor deze lijn reeds verzekerd, +om de turksche regeering te verhinderen, haar te laten aanleggen, teneinde voor het troepenvervoer over de grenzen te dienen; +maar toch zal die spoorweg niet worden gebouwd, eer geheel Armenië aan Rusland <a id="d0e270"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e270">311</a>]</span>onderworpen is. De Armeniërs beweren, dat Rusland op alle mogelijke wijzen de verzwakking der turksche grensprovincies in +de hand werkt, en met dit doel ook de gruwelen lijdelijk heeft aangezien. + +</p> +<p>Zich voortzettend naar het Oosten, maar na Erzeroem geen straatweg meer, gaat de weg verder naar Malazguert, Baïazid en het +meer Van; daarna over Khoï naar Perzië; komt uit te Tebriz en loopt vervolgens in verschillende richtingen naar de perzische +hoofdplaatsen. Hij vormde de helft van den grooten handelsweg der oudheid, die langs geheel Klein-Azië liep. Maar van dit +westelijk deel is zeer weinig overgebleven. Slechts op enkele plaatsen ziet men er nog de sporen van. Evenzoo is het gegaan +met den tak, die van Tokat naar <span class="corr" title="Bron: Mossel">Mossoel</span> liep over Sivas (Sebaste), Malatia (Melitta), Kharpoet en Diarbekir, hoewel de groote Sultans van den ouden tijd, vooral +Moerad, in de 16e eeuw, hier verscheiden prachtige khans (pleisterplaatsen) lieten bouwen, waarvan sommige, schoon thans vervallen +en ongebruikt, nog bestaan. + +</p> +<p>Hoe zou een land tot welvaart kunnen geraken, waar alles op den rug van lastdieren moet worden vervoerd? Alleen de bovengenoemde +wegen zijn door voertuigen berijdbaar, die zeer zelden gebruikt worden; omdat zij duur zijn, en niemand in snelheid eenig +voordeel ziet. + +</p> +<p>Die snelheid is dan ook bovendien niet noemenswaard. + +</p> +<p>Een span paarden moet den geheelen afstand afleggen; zes dagen hebben zij noodig voor de 340 kilometer van den straatweg, +en acht of tien, als het dooiweder is. + +</p> +<p>Des winters valt aan reizen niet te denken tusschen November en April. Men heeft wel plannen gemaakt, om pleisterplaatsen +op te richten, waar andere paarden zouden zijn te krijgen, om zoodoende den weg in twee of drie dagen te laten afleggen, waardoor +een gedeelte der perzische handelswaren weder langs dezen weg zou worden vervoerd; maar daar uit Europa geen hulp was te verwachten, +bleven de inwoners werkeloos. + +</p> +<p>Men bedient zich, hoewel dit vervoermiddel nog tweemaal zooveel tijd vereischt, van <i>arabas</i>, kleine logge, krakende karretjes, op dichte wielen, die door ossen wordt getrokken. + +</p> +<p>Het is een zonderling gezicht, die kleine lompe voertuigjes, vooral wanneer daarin een zestal armenische vrouwen zijn gezeten, +in europeesche kleederdracht. De weg wordt druk begaan door de vele lastdieren, ezels, muilezels, paarden en vooral kameelen. +Het is voor den vreemdeling altoos een merkwaardig schouwspel, deze wanstaltige, maar sterkgebouwde dieren in lange rijen +te zien voorbij trekken, beladen met bergen van pakkisten, en met hun bengelende klokjes aan den hals. Zij worden goed verzorgd; +zelfs op de rustplaatsen, waar zij gedrenkt worden, nadat hun last in een der khans is nedergelegd, worden hun de dekkleeden +niet afgenomen. De aanvoerder van den kameelen-optocht prijkt met een prachtig soort tuig van bontgekleurde wol, versierd +met witte schelpen en kleine spiegeltjes. Trotsch houdt hij zijn kop met de roode en blauwe vederbossen omhoog geheven, treedt +voorzichtig langs het smalle spoor, dat door menschen schijnt gebaand, en weet met zekeren stap alle oneffenheden van den +bodem te vermijden. + +</p> +<p>Zij zijn de eenige dieren, die midden in den winter deze tochten blijven volhouden. Dan komen zij, met hun ruige, wit berijpte +vacht, als spoken in de verte opdagen, en ijskegels hangen als een franje aan hun langen hals, daar hun adem bevriest in de +ijskoude lucht. Geen wonder, dat met zulke onvoldoende hulpmiddelen de zaken niet bijster vlot gaan. Feitelijk is Armenië +een dood land. Maar het zou kunnen leven, en in de inwoners schuilt genoeg kracht om het te doen <i>herleven</i>, wanneer daartoe slechts van buitenaf de stoot werd gegeven. + +</p> +<p>Christenen zoowel als Mohammedanen zijn hier traag en onverschillig, maar vasthoudend, geduldig en taai, als hun kameelen +en hun arabas. Noch godsdienst, noch rassenverschil maakt tusschen hen veel onderscheid. Ze hebben allen dezelfde gebreken +en dezelfde goede hoedanigheden; alleen in de steden wint de Armeniër het van den Turk, echter niet door zedelijk overwicht, +zooals later zal blijken. Buiten, op het land, levend in dezelfde omstandigheden, en denzelfden arbeid verrichtend, gaan zij +broederlijk met elkander om. Men kan dit het best beoordeelen, wanneer men, zooals ik, deze regels heeft geschreven, ten aanschouwe +van verbaasde Armeniërs, Turken en Kurden, inwoners van één dorp, die eendrachtig mijn photographieën kwamen bewonderen, en +een vriendschappelijk praatje maken. Zij dragen allen dezelfde kleeding, spreken hetzelfde turksche dialect, wijden zich met +denzelfden bedaarden ijver aan het inhalen van den oogst, en zien met dezelfde onverschillige gelatenheid den winter tegemoet. +Den vreemdeling beschouwen allen met een mengeling van welwillende nieuwsgierigheid en wantrouwen. Zij zouden het wel gaarne +evenver hebben gebracht als hij; maar ’t moet hun geen moeite kosten. Ze zijn bang, dat wij hun land komen bederven met onze +nieuwerwetsche uitvindingen; zij willen veel liever blijven voortleven in den ouden zorgeloozen sleur. Als men hun voorstelt, +verbeteringen aan te brengen in hun wijze van het land te bebouwen, zeggen zij: “God—of Allah—heeft de aarde zoo geschapen. +Wij kunnen daaraan niets veranderen”. + +</p> +<p>Tenzij zij van bevriende zijde nu en dan eens een kleine aansporing ontvangen, zullen zij, zoolang de wereld bestaat, blijven +voortgaan, met langzamen tred hun kameelen te vergezellen, het land te bebouwen met hun zware ploegen van assyrisch model, +hun voorvaderlijk nomadenleven getrouw te blijven, en den vreemdeling geen andere schuilplaats aan te bieden, dan een stal, +waar menschen en dieren zijn opeengedrongen, en geen ander voedsel, dan yogourt (gestremde melk) en eieren. In de steden kunnen +zij onze kleederdracht en manieren naäpen; maar hun traagheid en hebzucht blijven onveranderd. Toch zijn ook zij voor ontwikkeling +vatbaar, en zouden door gedurige aansporing een ijverig, rechtschapen en verstandig volk kunnen worden, ook zonder dat zij +zich daarom behoefden te onttrekken aan de turksche heerschappij. + +</p> +<p>In een streek, waar het klimaat zoo afwisselend is, als in Armenië, kan men verwachten, de meest uiteenloopende voortbrengselen +van den bodem aan <a id="d0e303"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e303">312</a>]</span>te treffen. Op dit punt vertoont het land overeenkomst met Frankrijk; maar er is toch nog grooter onderscheid tusschen de +dadels van Diarbekir, de tabak van Mouch en de kusten der Zwarte Zee, en de beetwortels van Erzeroem, dan tusschen de producten +van Provence en onze Noordelijke provinciën. Armenië, Georgië, en het Noorden van Perzië zijn het oorspronkelijk vaderland +van de meeste onzer vruchtboomen. Peren en appelen; perziken en abrikozen, kersen en pruimen, druiven en kornoeljes vindt +men hier in rijken overvloed, waar de zon maar schijnt. Behalve het Zuiden leveren ook vele plaatsen in het gebergte de heerlijkste +vruchten op, en deze zouden zelfs op de zeer hoog gelegen vlakten wel kunnen worden gekweekt; maar hiertoe zou een mate van +zorg vereischt worden, die de bewoners niet geneigd zijn, aan eenigen arbeid te besteden. Zij stellen zich tevreden, met te +verzamelen, wat de natuur hun wel wil schenken. Als zij in de gunstig gelegen districten zich de moeite wilden getroosten, +de soorten te verbeteren, zouden zij alle mogelijke variëteiten kunnen verkrijgen; maar het ontbreekt hun ten eenenmale aan +initiatief. Behalve de genoemde vruchten vindt men hier ook veel meloenen, watermeloenen, kweeën, en zelfs chinaasappelen. +Verder worden maïs en rijst verbouwd, en de moerbeiboom gekweekt, waarvan de bladeren tot voedsel dienen voor zijdewormen, +en de vruchten versch worden gegeten, of ook wel geconfijt om er een lekkernij van te bereiden uit moerbeiengelei en notenpitten, +terwijl zij ook gebruikt worden voor de bereiding van raki, een sterke likeur. Uit hun druiven weten zij echter geen goeden +wijn te bereiden. Die van Kharpoet is zuur en slecht, wat weder niet het geval behoefde te zijn, indien men bij de bereiding +op europeesche wijze te werk ging. Aan groenten is groot gebrek. Drie kwart van Armenië moet het daar zonder zien te stellen. +Zelfs in de groote steden eet men noch aardappelen, noch wortelen, en onze overige groenten, zooals bloemkool, schorseneren, +prei, asperges, zijn er geheel onbekend. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-312.jpg" alt="De vesting Kars aan de turksche grens, waar een der weinige wegen in Armenië, die van
Erzeroem uitkomt."></p> +<p class="figureHead">De vesting Kars aan de turksche grens, waar een der weinige wegen in Armenië, die van +Erzeroem uitkomt. +</p> +</div><p> + + +</p> +<p>De bewoners zouden ze trouwens misschien ook niet weten te waardeeren. Op straat ziet men dikwijls net gekleede heeren, met +keurige boorden en dassen, uit alle macht kauwen op rauwe kool, rauwe rapen en wortelen en allerlei wilde planten. Toch zouden +in de meeste streken al onze groenten kunnen verbouwd worden; ’t geen reeds is gebleken uit de met goeden uitslag bekroonde +pogingen van enkele stedelingen, die echter geen navolging vonden. Men zou oneindig meer voordeel kunnen trekken uit de vele +voortbrengselen, die het land oplevert, indien hier in deze hoogvlakten fabrieken werden gebouwd, en de vruchtenteelt in het +groot werd ondernomen. Armenië zou onder ander beheer een rijke kolonie kunnen worden. Maar zooals thans de zaken staan, laten +de Armeniërs liever hun koren op het veld verrotten, zooals somtijds gebeurt, door den al te grooten overvloed, dan de handen +uit de mouw te steken. + +</p> +<p>Zonder spoorwegen is geen uitvoer van graan mogelijk; op elken Hectoliter haver, die van Erzeroem naar Trebizonde wordt vervoerd, +zouden vier gulden vervoerkosten komen. Alleen het Araxe-dal heeft een verbinding met Transkaukasië. Het Oosten en Zuiden +kunnen met hun producten nergens een heenkomen vinden. + +</p> +<p>Het <span class="corr" title="Bron: landt">land</span> wordt bebouwd op een wijze, die reeds in het oude Assyrië moet in zwang geweest zijn, en met uiterst primitieve werktuigen. +Groote provincies verbouwen niet anders dan tarwe, gerst, gras en klaver. Om de drie jaren laat men het land braak liggen. +Kunstmatige bemesting is onbekend; de gedroogde koemest dient als brandstof, en geen enkel eigenaar zal ooit een werk over +landbouwkunde opslaan, om gewaar te worden, hoe hij den bodem zou kunnen verbeteren, of welk voortbrengsel voor een bepaalden +grond het best geschikt is. Gedeeltelijk uit geldgebrek; maar meer nog uit gemis aan ondernemingsgeest denkt niemand eraan, +voor den veldarbeid machines aan te schaffen, of zelfs een ploeg op wielen te gebruiken. + +</p> +<p>Men bedient zich voor het ploegen van een boomstam, die door ossen wordt voortgetrokken, en aan welks uiteind een kromme haak, +met een scherpe ijzeren punt, is bevestigd. Alleen in het Westen, in de buurt der spoorweglijnen, die loopen tot Angora en +Konia, begint men iets te beseffen van het voordeel, dat verbeterde werktuigen aanbrengen. Daar treft men boerderijen aan, +die eenigszins op europeesche leest zijn geschoeid, en in het Westen van Tokat worden zelfs varkens gefokt, die voor de Mohammedanen +zorgvuldig worden verborgen gehouden. Overal elders zijn deze dieren onbekend. + +<a id="d0e321"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e321">313</a>]</span></p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-313.jpg" alt="De steden zien er in de verte bekoorlijk uit (Sivas)."></p> +<p class="figureHead">De steden zien er in de verte bekoorlijk uit (Sivas).</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Bij den oogst gaat men ook op zonderlinge wijze te werk. Zeisen zijn alleen in de omstreken der grootere steden in gebruik; +in den regel bedient men zich van sikkels, die niet scherp genoeg zijn, en waarmede men de wortels der halmen uittrekt. Al +het graan wordt vervolgens op een grooten leemen dorschvloer in de open lucht uitgespreid, en hierover trekken ossen een ruwe +plank voort, die aan de onderzijde van een honderdtal puntige steenen is voorzien. Deze wijze van dorschen, waaraan de boeren +zeer gehecht zijn, omdat zij geen groote inspanning van hen vordert, is natuurlijk zeer tijdroovend en duurt weken achtereen. +En wat door deze behandeling verkregen wordt, is een mengsel van fijngewreven stroo, zonder een enkelen gaven halm; steenen +en aarde, die aan de wortels zijn blijven hangen, en gepelde, gekneusde graankorrels. Dit alles wordt op een hoop geworpen, +en met houten schoppen in de lucht gegooid, opdat de wind het kaf van het koren zal scheiden. Als het graan ten slotte wordt +in den handel gebracht, is het vermengd met stellig een tiende deel vreemde bestanddeelen, die mede in het brood worden gebakken, +daar men alweder niet de noodige hulpmiddelen bezit om het meel te zuiveren. + +</p> +<p>Een ding is zeker: de mest van de ossen wordt er niet in aangetroffen; want de voerman van ieder span zamelt zorgvuldig met +eigen hand die kostbare zelfstandigheid op; geen mensch komt op het denkbeeld, voor dat doel eenig ander werktuig te gebruiken. + + +</p> +<p>De enkele watermolens, waar zuiver meel wordt gemalen, zijn groote zeldzaamheden. Alleen de vreemdelingen eten hier trouwens +gerstebrood; de inwoners geven de voorkeur aan <i>somin</i>, een slecht gebakken, grof, grijs brood; <i>lavach</i>, dat geel en plat is, of een andere soort, armenische lavach, dunne koeken, die in den tonir gebakken worden, en vrij smakelijk +zijn. + +</p> +<p>Bij de meer gegoede gezinnen wordt het graan bewaard in groote kisten, waarin van onderen een luikje is. Van dat graan bereiden +zij hun geliefkoosd gerecht, de <i>beulghour</i>, die echter niet in den smaak van vreemdelingen valt. Evenals bij de <i>pilaf</i> (de perzische pilau) worden de graankorrels vermengd met in water gekookte rijst en gesmolten boter. Deze lekkernij wordt +zonder kauwen doorgeslikt, alsof het soep was, hoewel het volkomen droog is. <i>Pilaf</i> eten alleen de rijke lieden; de armen slechts bij feestelijke gelegenheden. Aan elken welvoorzienen disch vormt deze schotel +het nagerecht, en men zou den gastheer beleedigen, indien men niet een lepelvol uit de schaal schepte; want dit gerecht is +het zinnebeeld van het door God geschonken dagelijksch brood, dat ieder gelijkelijk en zonder aanzien des persoons wordt toebedeeld. + + +</p> +<p>Rijk is in Armenië wie veel ossen en buffels bezit. De buffels, groote zwarte dieren, zijn bijzonder sterk, en al hebben zij +veel voedsel noodig, zij zijn dan ook met alles tevreden. Men ziet ze behagelijk rondwentelen in de modder, en hun honger +stillen met planten, die andere dieren nooit zouden aanraken. Ongelukkig legt de regeering beslag op het vee, als de bevolking +in gebreke blijft, behalve het twaalfde van den oogst, ook nog de overige belastingen op te brengen. Ook de Kurden stelen +veel van de kudden, waardoor zoowel Christenen als Mohammedanen zware verliezen lijden. + +</p> +<p>Vleesch wordt weinig gegeten. ’t Is zelfs in de groote steden zeer moeilijk, een stuk ossenvleesch te krijgen. De dieren arbeiden +tot zij erbij neervallen, en de doode lichamen laat men liggen; zoodat de honden ze half verslinden, en de overblijfselen +de lucht in de omgeving verpesten. Van de huiden gaat zoodoende veel verloren, en de horens en beenderen worden niet gebruikt. + +<a id="d0e354"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e354">314</a>]</span></p> +<p>Leder wordt vervaardigd van de huiden der runderen, die geslacht worden voor de bereiding van <i>bastourma</i>, in de zon gedroogd ossenvleesch, dat met komijn wordt gekruid. Het is verbazend taai, en heeft een zeer sterken smaak, maar +wordt overal in het Oosten als een groote lekkernij beschouwd. De afval wordt in vet gekookt en vormt een afschuwelijk mengsel, +de <i>kavourma</i>, die ook door de Armeniërs zeer wordt op prijs gesteld. Om wild geven zij niet, daar zij het niet smakelijk weten klaar te +maken. Wel worden veel vogels gestolen; maar dan is het toch vooral om de eieren der wilde ganzen en eenden te doen. De kippen +zijn treurig mager en taai; ze worden niet bij elkaar gehouden in een hok; maar zoeken hun voedsel op straat, en men houdt +ze enkel terwille van de eieren, die in Sivas veel worden uitgevoerd en overal in zulke groote hoeveelheden worden gegeten, +dat een welgestelde familie van vijf personen er wel vier- of vijfduizend in een jaar noodig heeft. + +</p> +<p>Boter wordt alleen in de keuken gebruikt, tenzij men de voorkeur geeft aan het vet, dat de verbazend dikke staarten der schapen +opleveren. Maar tusschen onze boter en deze is een groot verschil. De beste kwaliteit—echter niet naar <i>onzen</i> smaak—wordt gemaakt van de overblijfsels der melk, die voor yogourt gebruikt is, en de fijnste yogourt wordt uit schapenmelk +bereid. Er wordt maar één soort van kaas gemaakt, die er zeer eigenaardig uitziet, en gelijkt op bundels vlas. Kaas, boter +en melk, alles is even onzindelijk. + +</p> +<p>De schapenteelt vormt den voornaamsten tak van bedrijf. Kurdistan is een der streken in de wereld, waar de meeste schapen +worden aangetroffen; het meerendeel der Kurden zijn herders, die in het zachte jaargetijde een nomadenleven leiden. Als de +sneeuw begint te smelten, trekken zij met hun kudden naar die plaatsen in het gebergte, die het eerst aan de zonnewarmte zijn +blootgesteld, en door de vijandelijkheden tusschen hen en de armenische herders is de gespannen verhouding ontstaan, die zulke +treurige gevolgen na zich sleepte. + +</p> +<p>Het vilayet Erzeroem, dat half kurdisch is, bezit ongeveer 1950000 schapen, 650000 geiten, 265000 ossen en koeien. Deze stad +is het middenpunt van den uitvoerhandel; het vee wordt van daar naar Konstantinopel, Smyrna of Mossoel gedreven, of wel verkocht +aan opkoopers uit Syrië en de eilanden. Khenous, Mouch, Bitlis, Sert en Keghi zijn ook belangrijke markplaatsen. De hoogste +prijs van het vleesch is drie piasters (0.60 frs.) de oka (1285 gr.). + +</p> +<p>Behalve met de vervaardiging van geweven stoffen, die echter gedeeltelijk reeds door europeesche worden vervangen, houden +de bewoners zich weinig bezig met industrie. Toch toonen zij in dat opzicht eenige begaafdheid, en terwijl zij op het land +even traag en achterlijk zijn als de Turken, hebben zij in de steden bijvoorbeeld onze wijze van schoenen en kleederen te +maken overgenomen en doen dit uitstekend. + +</p> +<p>De wevers van zijden, linnen en wollen stoffen zijn ook allen Armeniërs. De Turken weven slechts een soort van grof, sterk +laken, <i>chaïac</i>, dat door het volk en de soldaten wordt gedragen, en te Erzindjan is men thans begonnen, daarvoor machines te gebruiken. +Ook de Armeniërs doen nu moeite, om deze aan te schaffen, natuurlijk zonder stoom, want zoowel stoom als electriciteit wordt +geweerd door een regeering, die voor alles bevreesd is. Hoewel zij zich dus van eenvoudige hulpmiddelen moeten bedienen, kunnen +toch hun zijden en wollen weefsels met de europeesche wedijveren. Hun zijden sluiers voor vrouwen, de <i>tcharsafs</i>, die in het Zuiden en Westen worden vervaardigd, zijn fijn, fraai van kleur en minder duur dan de italiaansche. Andere sluiers +van doorschijnende witte wol, die de meeste vrouwen het geheele jaar door dragen, zijn niet zoo kostbaar. Te Sivas dragen +de vrouwen wit katoenen sluiers, die als een lijkkleed de geheele gestalte omhullen, maar dit katoen komt meest uit Duitschland +of Amerika. De <i>manoussa</i> is een dunne roode stof, met witte en zwarte strepen, die voor allerlei doeleinden wordt gebruikt, en van de <i>pechtemal</i> worden badcostumes gemaakt. Deze stof vindt daardoor veel aftrek, want het grootste genoegen van den Oosterling is, een geheelen +dag in den <i>hammam</i> door te brengen. + +</p> +<p>De vrouwen vragen daar haar vriendinnen bij zich; er wordt gebabbeld en thee gedronken, en dikwijls dagen achtereen feestgevierd. + + +</p> +<p>De Armeniërs zijn ook goede wagenmakers en metaalbewerkers; te Erzindjan wordt sierlijk koperen vaatwerk vervaardigd; verder +bekwame schrijnwerkers, zooals te Sivas; rookverdrijvers en smeden, bijv. te Erzeroem, waar vroeger ook de goudsmeedkunst +bloeide, die echter thans alleen te Van wordt uitgeoefend, waar zeer fraaie bloemen in zilver worden geciseleerd. Ook worden +sigarenpijpjes gesneden in git, marmer en amber. + +</p> +<p>In geen enkele plaats echter houden de Armeniërs zich bezig met tapijtweverij, een tak van nijverheid, die toch in het Oosten +zoo veelvuldig en met zooveel vaardigheid wordt beoefend. Eigenaardig is het, dat alleen de minder beschaafde bewoners, de +Kurden, hierin bedreven zijn. Hun <i>kilims</i> zijn geweven stoffen, geen vlechtwerk, waardoor kort geschoren draden zijn geweven, zooals bij de perzische tapijten. Als +zij deze trachten na te bootsen, kunnen zij ze niet zoo glad en effen afwerken, maar zij slagen er dan toch in, zachte en +warme vachten te vervaardigen, aangenaam voor het oog, en voor het gevoel. Al wat zij ontwerpen is zeer eenvoudig van lijn +en teekening, en ook de kleuren zijn bij voorkeur donker en stil, terwijl zij niet verschieten. + +</p> +<p>Wat den groveren handenarbeid betreft, hierin moeten de Armeniërs bij de Turken achterstaan. Zooals in Rusland de Tartaren +hun vooruit zijn in pottenbakkerskunst, zijn de Turken betere metselaars en lederbewerkers. Het leder in deze streken is stevig, +dik en buigzaam, en daardoor zeer geschikt voor het vervaardigen van paardentuig en zadels. Deze vertoonen in het Oosten dikwijls +het kozakkenmodel; d.w.z. zij zijn van voren voorzien van twee verhevenheden, waardoor de ruiter als ’t ware staat in de stijgbeugels, +somtijds ook zijn het eenvoudig dekkleeden, uit meerdere dierenvachten vervaardigd, die in een rijk geborduurd zijden omhulsel +zijn genaaid. Het schoeisel is nog al eenvoudig van vorm. De volksklasse draagt de <i>tcharoukhs,</i> stukken grof leer, die van boven met koorden als zakken om den enkel <a id="d0e405"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e405">315</a>]</span>worden gebonden; duurder zijn de <i>yemenis</i>, die van zolen zijn voorzien, een soort sloffen, met omgebogen teenen. De karavaanvoerders dragen <i>laptchins</i>, hooge laarzen, die op de kuit worden geregen en voorzien zijn van met ijzer beslagen hielen. + +</p> +<p>Evenmin doen de Armeniërs aan viltbereiding, terwijl deze stof toch bij herdersvolken zulk een gewichtige rol speelt. Het +gaat hier, zooals in geheel Azië, hoe dichter men bij het gebergte komt, des te steviger en duurzamer wordt het vilt. De kurdische +herders maken er wijde omhulsels van; zij steken hun hoofd door een opening, en als zij op den grond hurken, zitten zij als +’t ware in een tent, van alle zijden beschut. + +</p> +<p>Bij de bewerking wordt de fijne wol op een rieten vlechtwerk uitgespreid en gerold, waarna vier jongens ze een uur lang met +de voeten treden, en daarna wordt dezelfde bewerking nog eens herhaald in een zaal van den hammam, vol heeten waterdamp. + +</p> +<p>De Karapapatch, een mongoolsche stam in Transkaukasië, hebben aan de Tscherkessen geleerd, een beter soort vilt te bereiden, +waarvan groote, zwarte, langharige mantels worden vervaardigd, de <i>yapoundja</i>, die paard en ruiter beiden voor de koude beschutten, en op de geheele armenische hoogvlakte worden gedragen. + +</p> +<p>Ook de laarzen der bewoners zijn hier van vilt; of liever hun beenbekleeding; want het zijn eigenlijk een soort van kousen +zonder zolen, die onder de hooge laarzen worden gedragen, welke men in huis uittrekt. Zelfs de rijke lieden en officieren, +die gewone leeren laarzen dragen, hebben daaroverheen een tweede voetbedekking, van leder of russisch caoutchouc, dat ook +in Armenië thans veel wordt gebruikt. + +</p> +<p>De Armeniërs zijn zeer geneigd tot het overnemen van onze Westersche begrippen van schoonheid en sierlijkheid. De patronen +van ons borduurwerk en onze kanten worden met veel vaardigheid door hen nagebootst. Hun inheemsch borduurwerk is een navolging +van het russische; zeer eigenaardig en smaakvol. Ook hierin zouden zij het ver kunnen brengen. + +</p> +<p>In den handel bekleeden zij de voornaamste plaats. + +</p> +<p>Niet dat de Turken hierin achterlijk zijn; te Trebizonde, Erzeroem en Sivas worden zelfs zeer rijke kooplieden aangetroffen. +Maar zij beperken zich tot de eenvoudigste voortbrengselen, leder, wol, graan en vee, terwijl zij invoeren ijzer en suiker +(van Marseille naar Erzeroem en van Triest naar Sivas) en russische petroleum (van Bakoe en Tiflis naar Erzeroem). De liter +petroleum kost hier van 25 tot 35 centimes; de suiker is soms nog goedkooper dan in Frankrijk. Metalen zijn verbazend duur; +ijzer kost 48 francs de 100 kilo, en koper 200 franks. De handel in weelde-artikelen (of wat hier althans voor weelde doorgaat) +is geheel in handen der Armeniërs. Zij krijgen fijn gelooid leder uit Frankrijk; katoen, laken en andere stoffen uit Duitschland, +Engeland, Frankrijk, Rusland, Italië en Amerika, huishoudelijke artikelen uit Duitschland en Oostenrijk, levensmiddelen in +blikken uit Frankrijk, Italië en Engeland; bijouterieën uit Konstantinopel; uurwerken uit Duitschland, Frankrijk en Amerika; +mode-artikelen uit Frankrijk en Konstantinopel; wijnen en likeuren uit Frankrijk, Oostenrijk en Griekenland; kaarsen uit Holland +en Frankrijk; lucifers uit Noorwegen, Oostenrijk en Italië; zeep uit Marseilles en Aleppo; werktuigen uit Frankrijk en Duitschland. +Al die dingen kan men overal in de steden krijgen. Maar de Armeniërs vragen ongehoorde prijzen voor de waren, die ze verkoopen; +een winst van dertig percent is in hun oog een kleinigheid; de meesten stellen zich niet tevreden met minder dan tachtig of +honderd percent. Daar zij geen mededinging hebben te duchten, komen zij onderling overeen, de prijzen zoo hoog te houden, +en zij zouden een vreemdeling, die zijn waren goedkooper aan den man wilde brengen, zonder eenig gewetensbezwaar uit den weg +ruimen, en zich daarbij om de middelen, die zij hiertoe aanwendden, hoegenaamd niet bekreunen. Geen Europeaan heeft dit waagstuk +dan ook durven bestaan. Alleen de Grieken zijn in dit opzicht hun mededingers, daar deze op dezelfde wijze te werk gaan. Een +frauduleus bankroet wordt beschouwd als een bij uitstek handige wijze, om zich uit den nood te redden, en ieder beijvert zich, +om van dit middel gebruik te maken. In Transkaukasië hoort men Armeniërs zich er openlijk op beroemen, dat zij vijfmaal, tienmaal, +twintigmaal zijn failliet gegaan. Ook in Turkije zullen zij daarin niet het minste bezwaar zien; doch daar de handel hier +op minder groote schaal wordt gedreven, komen dergelijke buitenkansjes hier niet zoo veelvuldig voor. Het is dan ook al zeer +gemakkelijk, dat in beide rijken de buit gaarne gedeeld wordt door politie en overheidspersonen. In een woord, op eerlijkheid +in handelszaken behoeft men hier niet te rekenen; want deze hangt geheel van de omstandigheden af. Ziet een koopman voor het +oogenblik zijn voordeel in eerlijkheid, moet hij zijn reputatie vestigen, of vertrouwen inboezemen, dan zal hij u behoorlijk +behandelen. Maar hij zal u bedriegen, zoodra hij er kans toe ziet. + +</p> +<p>Het is onmogelijk den rijkdom aan mineralen te schatten, die de bodem van Armenië verborgen houdt. Maar ook al ontdekt men +ze nu en dan, niemand weet, wat ermede aan te vangen, of er op de beste wijze partij van te trekken. + +</p> +<p>Kolen worden gevonden in de omstreken van Van in het Oosten, te Sivas en Malatia in ’t Westen, te Kharpoet in het Zuiden, +en in het midden te Baïbourt en Erzeroem. Men gebruikt nog slechts de allerbovenste laag, die aan de oppervlakte van den bodem +zichtbaar is, doch ook hier zou een nader onderzoek zeker verrassende resultaten opleveren. IJzererts wordt eigenlijk overal +gevonden; het meest bij Mouch en Sassoen in Kurdistan en te Keghi en Terdjan in het midden. + +</p> +<p>Men zou de zwavelmijnen kunnen ontginnen van den Ararat, en den Agri Dagh, langs de turksche, russische en perzische grens. +Petroleum wordt gevonden te Pulk, zilver met lood vermengd te Erzeroem, zilver te Gremuschkane, koper bij Baïbourt. In dezen +vulkanischen bodem ontspringen overal warme bronnen, waarvan de eigenschappen nog niet bekend zijn. Zout en tabak worden in +groote hoeveelheden uitgevoerd, doch de onveiligheid van het verkeer brengt den handel groote schade toe. De struikrooverij +is de kanker van het Oosten, en al heeft de regeering bewezen, dat zij deze kan onderdrukken, <a id="d0e436"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e436">316</a>]</span>althans op de groote wegen bij Trebizonde en Erzeroem, zij vindt het toch het gemakkelijkst, de kwaal te laten voortwoekeren, +en er desnoods haar voordeel mede te doen. Als de Kurden worden vervolgd wegens al te schandelijke overtredingen, deelen zij +den geroofden buit met hoogere en lagere ambtenaren, worden in vrijheid gesteld, of krijgen een aanstelling, en beginnen opnieuw +met de grootste kalmte, ongelukkige reizigers te plunderen. Het eenige middel, om aan hun roofzieke handen te ontsnappen, +is, zich te laten vergezellen door een <span class="corr" title="Bron: zaptie">zaptié</span> (politieagent), dien de regeering niet aan den eerste den beste ter bescherming medegeeft, en dien de karavanen niet kunnen +betalen. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-316.jpg" alt="De schilderachtige typen leveren een bont en eigenaardig schouwspel op."></p> +<p class="figureHead">De schilderachtige typen leveren een bont en eigenaardig schouwspel op.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Een der eerste voorwaarden, waarop handel en nijverheid zich in Armenië zouden kunnen ontwikkelen, is deze, dat voor de openbare +veiligheid voldoende werd gezorgd. En hoewel vreemdelingen, die in dit land van politieke bijbedoelingen worden verdacht, +zonder bedenken worden uit den weg geruimd, men is hun gunstig genoeg gezind, wanneer zij de bewoners in staat stellen, voordeelige +zaken te doen. Wanneer uit het buitenland bijvoorbeeld zoowel kapitaal als arbeidskrachten werden aangevoerd, dan zou men +hier in het Oosten onuitputtelijke bronnen van welvaart kunnen openen; vooral omdat het volstrekt niet onmogelijk zou zijn, +de lagere volksklasse in Armenië tot bekwame werklieden te vormen, door geregeld, grondig en practisch onderwijs. + +</p> +<p>De Kurden zouden hiertoe niet geschikt zijn; doch de Turken, en vooral de Armeniërs, zijn begaafd genoeg, om zich onder goede +leiding in elk opzicht te ontwikkelen. Zooals de zaken thans staan, is het leven voor de arbeiders in de steden althans dragelijk; +aan werk ontbreekt het hun ook in den winter niet, en zij zijn met zeer weinig tevreden. Water en brood met een stuk kaas +is al hun voedsel; zij gaan in lompen gekleed, slapen bij het vee in den stal, om het warm te hebben, en beklagen zich volstrekt +niet over hun lot. Doch op het land is het treurig gesteld. In Kurdistan lijdt de bevolking aanhoudend onder de koude. + +</p> +<p>Overal trouwens hebben de boeren ’s winters een allertreurigst en eentonig leven, waarin zij met moeite eenige afwisseling +zoeken te brengen. Beurtelings komen zij samen ten huize van vrienden, buren of bloedverwanten, om in den stal, het eenige +bewoonbare vertrek der woning, druk te redeneeren, of te rooken, thee te drinken en te slapen. Hoeveel gelukkiger zouden zij +niet kunnen zijn, indien zij hadden geleerd, zich bezig te houden met houtsnijden, draaien en het vervaardigen van al die +kleine voorwerpen, waarvoor slechts behendigheid en geduld vereischt worden, zooals bij ons de bergbewoners doen. Thans blijven +zij traag, vuil en verwaarloosd, en de helft van hun kinderen sterft vroeg, uit gebrek aan de noodige zorg. Zij vinden in +dit opzicht noch steun, noch voorlichting bij hun katholieke of protestantsche voorgangers; de hoofden der weinige scholen +weigeren eenvoudig, tot een opvoeding in meer praktischen zin mede te werken, en zouden ook niet weten, hoe daarmede aan te +vangen. Het is zonderling, dat niemand schijnt te beseffen, hoe juist hierin de oplossing der armenische quaestie schuilt, +en hoe de oprichting van goede volks- en ambachtsscholen de zegenrijkste gevolgen zou kunnen hebben. Want gemeenschappelijke +geestesarbeid is het, <a id="d0e452"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e452">317</a>]</span>die het meest ertoe bijdraagt, de geschillen tusschen de volkeren te vereffenen. + +</p> +<p>Dit alles zijn echter nog slechts vrome wenschen; onze taak is thans, Armenië te doen kennen, zooals het werkelijk is. Een +ding is zeker, dat de turksche regeering de Armeniërs de volle vrijheid laat, om zich elke poging tot verbetering van hun +toestand ten nutte te maken, al werd zij misschien oorspronkelijk niet gedreven door zulke edelmoedige beweegredenen. + +</p> +<p>Alle Christenen toch in het rijk zijn ontheven van den militairen dienstplicht. Alleen den Mohammedanen is het vergund, de +wapenen te voeren ter verdediging van Allah’s heilige zaak. Zeven jaren achtereen zijn de Turken verplicht te dienen, en terwijl +in dien tijd de Christenen de beste jaren van hun leven in vreedzamen arbeid doorbrengen, keeren de ongelukkige Turken, als +hun dorpsgenooten reeds lang gevestigd zijn, uit den dienst terug, ongeschikt tot geregeld werk, en zonder middel van bestaan. +De Armeniërs beklagen zich zeer over deze uitsluiting. Zij zouden maar al te gaarne met de wapens weten om te gaan, om zich +te kunnen verzetten tegen de Turken, die dit trouwens zeer goed weten. Maar zij vergeten, dat dit voorschrift van den Koran +hun gelegenheid verschaft, om hun handelsgeest onbelemmerd te ontwikkelen, en hen in staat stelt, zonder al te groote bezwaren +te voorzien in het onderhoud van hun gezin. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-317-1.jpg" alt="Iedere bazar is in het klein een nabootsing van den beroemden bazar te Konstantinopel."></p> +<p class="figureHead">Iedere bazar is in het klein een nabootsing van den beroemden bazar te Konstantinopel.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Wat het voorkomen der armenische steden betreft, deze zijn, van naderbij beschouwd, al zeer teleurstellend. Gewoonlijk verwacht +men, nog half onder den indruk van Oostersche reisbeschrijvingen door lieden, die grootendeels uit hun verbeelding hebben +geput of na een bezoek aan de een of andere bekoorlijk gelegen kustplaats, hier wonderen van schilderachtige kleurenpracht +te zullen ontdekken. Maar zulke schoone droomen vervliegen bij de eerste aanraking met de werkelijkheid. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-317-2.jpg" alt="De Armenische dorpen zijn een soort verwarde opeenstapeling van aardheuvels."></p> +<p class="figureHead">De Armenische dorpen zijn een soort verwarde opeenstapeling van aardheuvels.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Uit de verte gezien, maken echter ook de oudste steden een bekoorlijken indruk. Zij liggen in de wijde vlakte, in al den grilligen +vormenrijkdom van haar koepels en minaretten, haar oude vestingmuren, en het verspreide groen harer tuinen, schemerend door +het waas van den lichten nevel, die hen omhult, aan den voet der indrukwekkende bergen, die nog grootscher schijnen door de +wijde uitgebreidheid der vlakten aan hun voet. Doch zoodra men de straten der stad heeft betreden, ziet men niets dan bouwvallige +huizen, gespleten muren, een doolhof van <a id="d0e472"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e472">318</a>]</span>stegen, een opeenhooping van ellendige krotten, die het uitzicht belemmeren, en de grond is bedekt met slijk, of een dikke +stoflaag, die bij de minste windvlaag in wolken opdwarrelt, en menschen en dingen met een grijs poeier bedekt. De steden van +het Oosten zijn zeker wel de vuilste en somberste plaatsen van de geheele wereld. Werkelijk verrassend echter en onvergelijkelijk +schoon is hier de werking van het licht. + +</p> +<p>In geheel Armenië doen dezelfde eigenaardige karaktertrekken zich gelden, al bespeurt men in het Westen en Transkaukasië nog +westersche invloeden, zooals het schuin oploopen der daken en het grooter aantal vensters. Maar in het midden en het Zuiden +zijn de platte daken niet anders dan terrassen van aarde, waar het water doorsijpelt, en in de muren ziet men bijna geen enkele +vensteropening, zoodat binnenshuis al zeer weinig licht doordringt. Alleen de huizen der rijke lieden hebben een grooter aantal +vensters, die natuurlijk dubbel moeten zijn, om de koude te weren, en waarin slechts een klein luikje is aangebracht, dat +men opent, als het binnen te benauwd wordt. De kozijnen zijn slecht getimmerd, van wit hout, dat men niet eens behoorlijk +droog heeft laten worden. De meeste armere huizen hebben geen glasruiten in de vensters; maar geölied papier. + +</p> +<p>Om de muren te versterken, met het oog op de veelvuldige aardbevingen, voorziet men ze van <i>khatils</i>, kleine balkjes, die tusschen het metselwerk zijn aangebracht, en door dwarslatten verbonden. + +</p> +<p>De muren zijn zeer dik, maar daar de voegen, inplaats van met kalk, met klei zijn bestreken, laten zij toch de koude lucht +door. In de steden hebben de huizen gewoonlijk een vooruitspringende bovenverdieping, die door de zolderbalken van de benedenverdieping +wordt gesteund. Op het vooruitspringend gedeelte wordt dan ook een balkon gebouwd, en dit geeft de gevels wel een levendig +aanzien. Wat het uitwendig voorkomen der muurvlakken betreft, hierin is weinig verschil. + +</p> +<p>Het schouwspel, dat de dorpen opleveren, is nog veel treuriger. Zelfs in de welvarendste streken zijn zij een soort van verwarde +opeenstapeling van aardheuvels, van dezelfde kleur als de grond, zonder kerktoren of minaret, zonder eenige uitstekende verhevenheid, +en meestal zonder een spoor van groen. + +</p> +<p>Inplaats van het heldere rood der dakpannen, dat in onze dorpen tusschen het groene loover schemert, ziet men hier, bovenop +de platte daken, slechts hoopen hooi of tesek. Al kan men deze laatste ook bezwaarlijk schilderachtig noemen, zij zijn uiterst +nuttig, want zij houden de warmte binnen, en sluiten den regen af. + +</p> +<p>Hier ziet men in ’t geheel geen vensters meer, tenzij in de woningen van enkele rijke aghas (eigenaars; het woord is echter +zoo algemeen geworden, dat het nu mijnheer beteekent, en er ook arme lieden mee worden aangeduid). Het is een vreemd en treurig +gezicht, die holen, die bijna geen menschelijke verblijfplaatsen meer zijn, zonder andere opening, dan een deur met een soort +luikje er boven. Vensters zijn dan ook een moderne uitvinding, die weinig bijval vindt, want zij laten de koude doordringen. +Het algemeen gehuldigde gebruik brengt mede, dat men bij den bouw eener woning uitgaat van een enkel vertrek, waaraan later, +zoo noodig, meerdere worden toegevoegd. + +</p> +<p>Deze ruimte wordt overdekt door een soort koepel, welke gevormd wordt, door balken plat over elkaar te leggen, in dier voege, +dat telkens de hoeken worden gekruist, waardoor een zeshoekige of vijfhoekige piramide ontstaat; de top is natuurlijk afgeknot, +en het midden daarvan blijft open. + +</p> +<p>Om den regen op te vangen, wordt vlak onder die opening een soort van groote steenen trechter aangebracht, boven een vergaderbak. +Dit gebruik is zoo algemeen, dat zelfs in de huizen in de stad, waar de opening van een glazen dakraam is voorzien, toch de +gootsteen met afloop onder dat raam is aangebracht. Het uitwendig voorkomen der boerenhuizen, die rondom het meer Van zijn +gelegen, vertoont alle eigenaardige kenmerken van dien primitieven woningbouw. Soms zou men bijna wanen, verblijfplaatsen +te zien van holbewoners, die met moeite hun holen voor instorting bewaren, door ze hier en daar met takken te stutten. + +</p> +<p>In de grootste steden zijn de armste wijken soms niet anders dan een aaneenschakeling van onderaardsche kelderholen, en dikwijls +wandelt men over de terrasdaken van zulke huizen, zonder te bespeuren, dat men den beganen grond verlaten heeft. Op die platte +daken wordt dan trouwens ook al het huiswerk verricht, zooals bij ons op de binnenplaatsen der huizen. In den herfst zijn +ze met gras begroeid en dan weiden er de schapen. Te Kharpoet en Diarbekir slaapt men er ook in de open lucht, als het binnenshuis +niet is uit te houden van de hitte. + +</p> +<p>Behalve zij, die onze europeesche gewoonten navolgen, en de rijkere Mohammedanen, maakt niemand gebruik van houten meubels. +Soms ziet men wel eens Weener stoelen of meubels van gesneden esschenhout uit Sivas; maar deze dienen enkel voor sieraad; +voor het gebruik acht men ze volkomen ongeschikt, daar men er niet op kan neerhurken, en er evenmin languit op liggen. Men +komt niet eens op het denkbeeld, ze een vreemdeling aan te bieden, ieder gaat maar op de hurken zitten, ’t zij plat op den +grond, zooals in Kurdistan, of, zooals in de westelijke streken, op den met kussens belegden divan, die tegen den met tapijten +behangen muur staat. Zelfs de meest vereuropeeschte Armeniërs, die geregeld van tafels en stoelen gebruik maken, gaan toch +met gekruiste beenen op hun stoel zitten, zonder zich erom te bekommeren, of zij het fluweel van de zitting bederven. In de +huizen der rijke lieden, die op zijn europeesch zijn gemeubileerd, ziet men gewoonlijk, behalve de stoelen, een tafel, een +piano, gekleurde platen en snuisterijen, maar de eenvoudige lieden, die gehecht zijn aan het oude, bezitten geen ander meubilair, +dan een klein rond tafeltje, zoowat 30 cM. hoog, waaromheen de gasten, op hun elleboog geleund, aanliggen en zich bedienen +uit den gemeenschappelijken schotel, die grooter is dan het tafelblad. + +</p> +<p>Het blijkt duidelijk, dat deze gewoonten dagteekenen uit den tijd, toen alle bewoners dezer streken nog in tenten leefden. +Eertijds toch hebben zij allen, evenals nu nog de Kurden, een herdersleven geleid. Een van steenen opgetrokken huis is dan +niet anders, <a id="d0e499"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e499">319</a>]</span>dan een tijdelijke verblijfplaats bij slecht weder, en mag geen andere dan gemakkelijk verplaatsbare voorwerpen van gebruik +bevatten. Vandaar die massa tapijten en kussens, waarop men slaapt, eet, rookt, schrijft, als men schrijven kan, (alle turksche +ambtenaren schrijven op hun handpalm, al staat er ook een bureau voor hen) en die in een omzien kunnen worden opgerold, wanneer +men voor eenige weken of maanden zijn tenten wil opslaan. Ook voor welgestelde lieden is dit kampeeren nog steeds een groot +genoegen. + +</p> +<p>In de tent heeft men geen stoelen of tafels noodig; men ligt er op zijn gemak van de buitenlucht te genieten. De armenische +bedienden kunnen de gewoonte niet afleggen, de dekens der bedden los boven op de matras uit te spreiden, wat in een tent natuurlijk +noodzakelijk is, daar zij onder de matras ingestopt, licht vochtig zouden worden. Uit allerlei bijzonderheden blijkt duidelijk, +dat Turken en Armeniërs eertijds hetzelfde leven als de Kurden hebben geleid. Xenophon beschrijft in de <i>Anabasis</i> armenische dorpen, die geheel overeenkomen met de tegenwoordige. + +</p> +<p>Hij spreekt in zijn beschrijving van de woningen, uit een vertrek bestaande, half in den grond uitgegraven, waar menschen +en dieren broederlijk samenleven, de eersten op een soort verhooging van den grond, terwijl zij hun bier en wijn bewaren in +een opening in den vloer of den muur. Dit is alles tot op den huidigen dag zoo gebleven, behalve dat er geen bier en zelden +wijn meer wordt gedronken, en de verhevenheid boven den grond niet altijd noodig wordt geacht; als de vloer van den stal hellend +is, vergenoegt men zich, met het hoogste gedeelte te effenen, en daar houden dan soms dertig of veertig menschen, mannen, +vrouwen en kinderen, verblijf. De reuk van het vee is als ’t ware een levensbehoefte geworden. Vele lieden, die in de stad +een afzonderlijke slaapkamer bezitten, slapen bij voorkeur den geheelen winter bij hun paard en koe in den stal, in een verpeste +atmosfeer, want er is geen sprake van luchtverversching. Deze gewoonte volgen niet alleen de armenische bedienden, maar o.a. +zelfs een turksche millionair, Maliemez genaamd. + +</p> +<p>Daar de mohammedaansche vrouwen slechts door haar man of haar naaste bloedverwanten mogen worden aanschouwd, en in het ééne +woonvertrek allicht onverwacht buren of bezoekers kunnen binnentreden, moeten zij voortdurend den sluier dragen, waarmede +zij bij de nadering van een vreemdeling als instinctmatig haar neus en mond bedekken. Zóó moeten zij ook water putten en allerlei +huiswerk verrichten, waarbij de lang afhangende slippen, die zij, zoo goed dat gaat, trachten weg te stoppen, haar zeer hinderlijk +zijn. Ook de armenische vrouwen hebben de gewoonte, het gelaat te bedekken; de kurdische echter niet. + +</p> +<p>Sedert de Italianen in de middeneeuwen tot in Perzië doordrongen, en op het voorbeeld der Byzantijnen overal sterkten bouwden +langs de groote wegen, om hun karavanen te beschermen, hebben de Armeniërs veel overgenomen van de roumis, in die plaatsen +waar zij met hen in aanraking zijn gekomen. Dikwijls hebben zij bijvoorbeeld in hun houten zoldering, in deuren en kasten +bloemvormen gesneden, die blijk geven van veel begaafdheid en een oorspronkelijken goeden smaak. Het voornaamste hebben zij +echter vergeten, nl., dat men een deur moet kunnen binnentreden zonder het hoofd te stooten. Overal, zelfs in de kerken, zijn +de deuren veel te laag, waarschijnlijk ten gevolge van de koude en de heerschende onveiligheid. + +</p> +<p>Al is het land vaal en kleurloos, al laten voorzorgen voor gemak en gezondheid zeer veel te wenschen over, en al gevoelt men +hier zóó weinig behoefte, om zich het leven een weinig te veraangenamen, dat bij geen enkele woning een bloementuin wordt +aangetroffen (de tuinen te Van, Kharpoet en Malatia liggen buiten de stad), toch leveren de turksche bazar en de schilderachtige +typen, die men in de straten der steden ontmoet, een bont en eigenaardig schouwspel op. + +</p> +<p>Van bovenaf gezien, zijn de steden hier niet anders dan verwarde huizenmassa’s, die den vorm vertoonen van regelmatige kubussen +naar den kant van Assyrië, iets meer afwisseling vertoonen in het midden, en nog wat moderner zijn aangelegd naar het Westen, +maar toch altijd somber en eentonig blijven, tenzij een of andere oude sterkte er troont op een rots, of de vele minaretten, +(in Erzeroem zijn er 200), het tooneel een weinig verlevendigen. + +</p> +<p>Al is een wandeling door de stoffige straten vermoeiend en vervelend, door de eentonigheid der huizen, onze aandacht wordt +toch geboeid door die winkels, waar geen europeesche waren worden verkocht. Uitstallingen van fruit, bakkerijen, winkels waar +inheemsche stoffen zijn tentoongesteld, werkplaatsen van armenische handwerkslieden, schrijnwerkers en wagenmakers, winkeltjes +van tabak, bastourma, spijkers en zeep, ze zijn allen gelijk, wat de inrichting betreft, alleen in de uitgestalde waren is +verschil. Het uiterst kleine “magazijn” is niet anders dan een soort kraampje, van voren open, zelfs bij de felste koude. +Een uur voor zonsondergang wordt de bovenhelft van het luik gesloten, dat als het opgezet is, de waren voor zon en regen beschut, +terwijl de onderhelft in neergeslagen toestand de toonbank vormt, waarover men heenstappen moet, als men binnen wil komen. +Maar dat doet niemand behalve de koopman zelf, die den geheelen dag op de hurken zit, ’s winters in dekens gehuld en zijn +handen warmend boven een test met vuur, terwijl hij traag zijn armen naar rechts of links uitstrekt, om weg te nemen wat de +kooper verlangt. Dat kost hem niet veel moeite, want alles is binnen zijn bereik. Zijn vrienden en voorname bezoekers, aghas, +effendis, beys, mogen op die toonbank plaats nemen, om een kop koffie of, meer naar den kant van Rusland, een glas thee te +drinken en een praatje over koetjes en kalfjes te houden. De gesloten magazijnen, vooral de barbierswinkels, zijn eigenlijk +cafés, waar men geregeld zijn borreltje gebruikt en den tijd met gesprekken zoekt te dooden. Geen wonder, bij gebrek aan schouwburgen, +concerten, wandelplaatsen, en als gevolg van de totale onwetendheid waarin het geheele volk verkeert. + +</p> +<p>Eindelijk komt men in den bazar, een aaneenschakeling van kleine winkels, zonder woonhuizen, waar het sterk naar leder ruikt +en men bijna niet anders ziet dan verwarde hoopen schoeisel en zadels <a id="d0e520"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e520">320</a>]</span>Hier en daar liggen balen wol en stapels jassen en broeken, en af en toe hoort men het geratel van een naaimachine. Verderop +maken wolkammers en wapensmeden een oorverdoovend leven, door met stokken de wol te slaan, en op hun aanbeelden te hameren. +De Armeniërs te Erzeroem en Erzindjan maken goede geweren, maar het gebruik ervan is hun ten strengste verboden. In den eigenlijken +armenischen bazar ziet men niet anders dan goudsmeden, die hun kunst zeer goed verstaan. Weer een ander gedeelte vormt een +nabootsing, in ’t klein, van den beroemden bazar te Konstantinopel. Hier worden oostersche stoffen en sieraden verkocht. Op +de zijden gordijnen en tapijten liggen geborduurde muiltjes met vergulde hakken, spiegels met fijn geciseleerde zilveren lijsten +uit Kurdistan, perzische bronzen vazen met roode en zwarte bloemen, en al die kleine snuisterijen, die wij ook in de groote +winkels onzer hoofdsteden zien uitgestald. Deze bazars vormen elk op zich zelf kleine wijken, en de ruimte tusschen de rijen +winkels is met planken of een steenen gewelf overdekt. Des zomers is het daar dus koel, en des winters tamelijk beschut. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-320.jpg" alt="De Armenische bevolking slaat van af de daken der huizen de begrafenis van een consul gade."></p> +<p class="figureHead">De Armenische bevolking slaat van af de daken der huizen de begrafenis van een consul gade.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>De tentoongestelde waren lokken den reiziger niet bijzonder tot koopen uit. Echte oudheden zijn verbazend duur, en munten +en dergelijke merkwaardigheden zijn hier natuurlijk altijd valsch. Oude manuscripten vindt men slechts in de verzamelingen +van kenners, die ze niet willen afstaan, en de belangrijkste bevinden zich reeds in onze bibliotheken. Wat hier aan oudheden +onder den grond ligt verborgen, mag niet aan het licht worden gebracht, zonder toestemming der regeering, die hiertoe hoogst +zelden vergunning verleent. Alleen het gebergte van Van is nauwkeurig onderzocht. De heer Sayce heeft de daar gevonden inschriften +ontcijferd; de heeren Belek en Lehmann hebben de gedenkschriften gered. Daarin wordt de geschiedenis beschreven der Khalds, +die den Ourartou bewoonden vóór de Armeniërs, en wier koningen in de grotten van dit gebergte werden begraven. De bewoners +van Azië zouden nooit hebben vernomen, wat hier in die bergen verborgen lag, zoo Engelschen en Duitschers het hun niet hadden +medegedeeld. Geschiedenis, kunst en wetenschap, alles is hun volkomen onverschillig. Even vaal en kleurloos als hun uitwendige +omgeving, is ook de geest dezer volken. + +</p> +<p>Het Oosten vol licht en kleur, dat de dichters ons schilderen, is dat der vorsten en hun hofhoudingen, die leven in weelde +en pracht, maar het volk is altoos even stiefmoederlijk bedeeld geweest als thans. + +<a id="d0e531"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e531">337</a>]</span></p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-337.jpg" alt="Armenische vrouwen en kinderen in Kurdistan."></p> +<p class="figureHead">Armenische vrouwen en kinderen in Kurdistan.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>In het drukke gewoel der straten kan de vreemdeling veel opmerken, en uit het voorkomen en de trekken der bewoners hun aard +en karakter trachten af te leiden. + +</p> +<p>Die volksaard is verschillend, juist zooals bij ons te lande, en hangt samen met het klimaat en de gesteldheid der streek, +waar de bewoners geboren zijn. Het zoogenaamde rassenverschil treedt al zeer weinig op den voorgrond. Aan de perzische grens +zijn de Armeniërs en de Kurden zóó vermengd, dat noch de reiziger, noch consuls of hier gevestigde zendelingen, noch zelfs +de echte Armeniër uit een andere provincie hen van elkander kunnen onderscheiden, te meer, daar zelfs hun taal een mengeling +van armenisch en kurdisch is geworden. En hetzelfde is tusschen Armeniërs en Turken het geval. + +</p> +<p>In het Noorden heeft nog meer samensmelting plaats gehad, daar hier het grootste deel der bevolking tot den Islam is bekeerd. +Grieken en Laziërs, Turken en Armeniërs, Georgiërs en armenische-Georgiërs (uit de dalen van Kiskim, Olti en Tortoem) zijn +allen, doch ten onrechte, onder den naam van Georgiërs bekend. + +</p> +<p>De bewoners van zonnige en vruchtbare streken zien er veel levendiger en vroolijker uit dan zij, die in de koude hoogvlakten +verblijf houden. De groep kinderen, welke op onze afbeelding te voorschijn komen uit hun hutten, die wel op grafkelders gelijken, +geven den indruk van de meest onbezorgde vroolijkheid, en zij kunnen dan ook in de omstreken van het meer Van naar hartelust +genieten van vrije lucht en zonneschijn. Ook in het Zuiden, te Kharpoet en Malatia, hebben de menschen een opgewekt voorkomen, +en zijn vroolijk en vriendelijk van aard, daar het gelukkige klimaat medewerkt om hun een onbezorgd bestaan te verschaffen. + + +</p> +<p>De kleederdracht is bij deze zeer gemengde bevolking overal ongeveer dezelfde, maar dan toch onderscheiden in twee hoofdgroepen, +het europeesch costuum, altijd vergezeld van den rooden fez, dat gedragen wordt door alle ambtenaren, enkele rijke Turken, +alle welgestelde Armeniërs en ook de armsten onder hen, zoodra zij handel drijven in europeesche koopwaren; en verder de nationale +dracht, waaraan in de dorpen dikwijls een jas van europeeschen snit, en in de steden een gewoon paar laarzen wordt toegevoegd. + + +</p> +<p>Die kleederdracht stamt af van de oude Assyriërs, en is door de Armeniërs op de Turken overgebracht. Men kan de verschillende +overgangen nog volgen. Hoe zuidelijker men komt, des te wijder zijn de pijpen van het kleedingstuk, dat oorspronkelijk een +rok is <a id="d0e549"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e549">338</a>]</span>geweest, waarvan de opening in ’t midden werd dichtgenaaid, om twee gaten voor de voeten vrij te laten. Langzamerhand vond +men het gemakkelijker, die wijde omhulling te vernauwen, en zoo ontstond de <i>chalvar</i>, die het meest wordt gedragen, tot eindelijk de Georgiërs hun beenbekleeding tot een snit hebben teruggebracht, die overeenkomst +vertoont met de onze. Aan den wijden gordel blijven echter allen getrouw. Het wijde, lange overkleed blijft altoos het onderscheidingsteeken +der priesters en godsdienstleeraars, zoowel bij Christenen als Mohammedanen. Het vertegenwoordigt in ’t algemeen ouderwetsche +denkbeelden, en gehechtheid aan traditie, en vandaar dat deftige Turken dan ook over hun gewone kleeding gaarne zulk een wijd +gewaad dragen, des winters met bont omzet. Bij die gewone dracht spelen twee kleedingstukken een voorname rol, welke alleen +in kleine détails afwijkingen vertoonen. + +</p> +<p>Vooreerst een geweldig lange en breede gordel, de <i>silalek</i> of <i>kouchatt</i>. Rijke lieden dragen deze ceintuur van guesi (gestreepte zijde); de <i>seids</i> (afstammelingen van den Profeet, die ongeloofelijk talrijk zijn) van groen laken, en de armere volksklasse van bonte wollen +stof, of rood en geel gestreept katoen. Men zou nog liever zonder hemd loopen, dan zich ontdoen van dit kleedingstuk, dat +dik opgerold is, en daardoor niet veel warmte geeft, maar dan ook uitsluitend als zak dienst doet. Alle kleine voorwerpen +voor dagelijksch gebruik worden hierin bewaard, het korte mes of de lange dolk, die <i>khama</i> heet, de tabaksdoos, een geweldige groote sleutel, die zeer slecht sluit, de beurs voor de kourouchs (piasters) de bronzen +<i>pards</i> en de medidjés (ongeveer 4.05 frcs); maar nooit een zakdoek. Hoewel Xerxes reeds het gebruik van dit nuttig voorwerp heeft +voorgeschreven, is het nog niet algemeen ingevoerd; deftige heeren in nette overjassen snuiten nog steeds, wanneer zij zich +onopgemerkt wanen, hun neus met hun vingers, en het volk weet niet beter of het behoort zoo. Om in dien gordel alles te kunnen +bewaren, waarvoor hij dienen moet, wordt hij van binnen voorzien van stevige leeren zakken, en zoo ziet men dikwijls iemand, +die den indruk geeft van een reizenden marskramer, terwijl hij eenvoudig den inhoud van zijn zak, pistolen, spiegeltjes, doozen +en aan kettinkjes bengelende voorwerpen, om zijn middel draagt. + +</p> +<p>Het tweede voorname kleedingstuk is de tulband, alleen vervangen door de roode fez bij hen, die de europeesche kleederdracht +hebben aangenomen. + +</p> +<p>De Kurden noemen hem met een perzisch woord turbôn. + +</p> +<p>Bij de Turken heet hij, naar de stof, waaruit hij is vervaardigd, <i>gobinn</i>, <i>iasma</i> of <i>sarek</i>. Het is eenvoudig een lap stof, die om den fez gerold wordt; bij de Georgiërs van laken, op een fantastische wijze, met groote +slippen, geknoopt. + +</p> +<p>De Kurden dragen dikwijls niet anders dan een hoog hoofddeksel van wit vilt, (afkomstig van de medische tiara) soms koepelvormig, +soms puntig als een clownshoed en cullah genaamd. Ook de overige kleederdracht der Kurden is zeer merkwaardig en staat in +nauw verband met hun herdersleven. Hun broeken zijn vervaardigd van een dikke, zware, gestreepte wollen stof, in den trant +van hun kilims, en zóó wijd, dat zij er uitzien als rokken. + +</p> +<p>Hun kort buis van geitenhaar bedekt alleen rug en schouders, en schijnt enkel te dienen om de levendige kleuren van het vest +en de versierselen van den gordel beter te doen uitkomen. + +</p> +<p>Alleen de Circassiërs, met hun langen overjas, die op de borst prijkt met een dubbele rij waaiervormig geplaatste patroonkokertjes +en om het midden wordt saamgehouden door een smallen zilveren gordel, waaraan de lange degen hangt, zijn uitgedost op een +wijze, die volstrekt niet aan de aziatische kleederdracht herinnert. Zij komen trouwens uit den Kaukasus; al wonen zij in +groote getale in het vilayet Sivas, ze behooren in het eigenlijke Armenië niet thuis. + +</p> +<p>Het schouwspel, dat de straten opleveren, waar deze bonte menigte zich verdringt, is zeer merkwaardig, en in menig opzicht +leerrijk. Twee eigenaardigheden springen ons aanstonds in het oog; ten eerste de trage onverschilligheid der bewoners, en +ten tweede de algemeen heerschende wanorde. Ook in dit opzicht bestaat tusschen Armeniërs, Turken en Kurden geen opvallend +verschil. De eersten zijn misschien iets levendiger van aard, maar vertoonen toch in ’t minst niet die bewegelijke activiteit, +waardoor de bewoners onzer steden zich onderscheiden, en waardoor in onze straten zulk een opgewekte bedrijvigheid heerscht. + + +</p> +<p>De Turken wandelen deftig en zwaarwichtig rond, steeds doordrongen van het besef hunner meerderheid, doch zij zouden er niet +aan denken, de Christenen iets in den weg te leggen. De <i>hammals</i> (vrachtdragers) de metselaars en grondwerkers, over ’t geheel allen, die een handwerk uitoefenen, waarbij lichaamskracht +wordt vereischt, zijn Turken. Tusschen die twee voornaamste elementen der bevolking bewegen zich de Kurden, die tegelijkertijd +hoovaardig en dom, woest en listig zijn, met hun breede schouders en hun zonderlinge hoofddeksels. Zij doen niet veel anders, +dan schapen verkoopen, en Turken en Armeniërs bestelen, waar ze maar kunnen. + +</p> +<p>Niet zonder reden heeft de regeering hun wapenen in handen gegeven, en uit hen de keurbende der hamidiés gevormd. + +</p> +<p>Als men haast heeft, is het hier bijna ondoenlijk, zich door de drukste straten voort te bewegen. Te voet gaande, moet men +maar dapper zijn ellebogen gebruiken; want anders wordt men elk oogenblik zonder verontschuldigingen op zij geduwd. Rijdt +men op een vélocipède, dan moet men dikwijls afstappen; want de menschen gaan niet uit den weg, en zien dat “duivelsvoertuig” +(chaïtân arabassu) met allesbehalve welwillende blikken aan. + +</p> +<p>Te paard of in een rijtuig gezeten, is het zaak, zeer voorzichtig te zijn, om ongelukken te vermijden; want de meeste menschen +loopen met neergeslagen oogen en luisteren niet naar het waarschuwend geroep: “Habarda! daïmassin!” Ze krijgen dan ook dikwijls +een ribbestoot, eer zij uit den weg gaan. + +</p> +<p>In de steden van het Noorden en het Westen, waar het verkeer vrij druk is, brengen de opeenhoopingen der arabas de koetsiers +der andere voertuigen tot wanhoop; want die karretjes rijden akelig langzaam, en op de bewegingen der ossen kan men <a id="d0e607"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e607">339</a>]</span>volstrekt geen staat maken. Alles rijdt maar kalm over de zoogenaamde trottoirs; ossen, paarden, arabas, victoria’s, muilezels +en beladen kameelen gedragen zich, alsof er geen afzonderlijke rijweg bestaat. Dat verhoogde pad voor de voetgangers is ook +nog maar sedert kort in de hoofdstraten aangebracht, en feitelijk niet hoog genoeg, om van de straat te zijn afgescheiden. + + +</p> +<p>Niemand weet, dat zooiets als een regel om naar rechts uit te wijken bestaat. In Turkije staan alle verordeningen op papier; +maar geen mensch, die er ooit van gehoord heeft, en er wordt niet gezorgd voor personeel, dat eenmaal vastgestelde regels +zou moeten handhaven. De vali van Erzeroem wordt zeer geprezen, omdat hij een soort van gemeentelijken reinigingsdienst heeft +ingesteld; zoodat in de voornaamste wijken althans het vuil wordt weggehaald, en de bewoners worden beboet, als zij vuilnis +werpen op plaatsen, waar het niet behoort. Maar met dat al loopt iedere voorbijganger gevaar, allerlei besmetting op te doen, +krijgt emmers vuil water over het lijf, die vrouwen en kinderen op goed geluk leegsmijten, en weet zich niet te bergen voor +den ondragelijken stank, die hem overal tegemoet komt. De zelfde vali heeft ook in de lagere stadsgedeelten met gunstig gevolg +riolen laten aanleggen. + +</p> +<p>Doch dergelijke verbeteringen hadden niet alleen reeds veel eerder moeten zijn aangebracht; maar zouden ook ijveriger en krachtiger +moeten worden doorgezet, zoo zij ooit de vele besmettelijke ziekten zouden doen verdwijnen, waardoor het Oosten wordt geteisterd. +En het staat te bezien, of de opvolgers van Nazim Bey zijn goed voorbeeld zullen volgen. + +</p> +<p>De reden, waarom het turksche rijk niet als een beschaafde staat kan worden beschouwd, is gelegen in het overal heerschende +gebrek aan orde en aan volharding. Al wat men begint, wordt na eenigen tijd weer aan zijn lot overgelaten. Er zijn niet genoeg +flinke en doortastende lieden, die weten voort te zetten, wat anderen hebben begonnen. Wie het geld, dat voor openbare doeleinden +is bestemd, werkelijk aan dat doel doet beantwoorden, wordt weldra weder vervangen door een ambtenaar, die het in zijn eigen +zak of in de schatkist van den sultan doet verdwijnen. Men is daarbij niet in staat, een goed geordend plan te ontwerpen en +het met gemeenschappelijke krachten te verwezenlijken. Altoos wordt er gestreden om het gezag, en het is een voortdurend geharrewar +tusschen de enkele lieden, die eerlijk zijn, en de groote massa, die het niet is. Verkeerd begrip, domheid en ernstige misdrijven, +het gevolg van onwetendheid, fanatisme en hebzucht, zijn aan de orde van den dag. Rechtvaardigheid is daarbij ver te zoeken; +want het recht is gedeeltelijk gegrond op den Code Napoléon, en gedeeltelijk op de mohammedaansche wet, zoodat niemand ooit +weet, tot welke rechtbank hij zich in een bijzonder geval heeft te wenden. + +</p> +<p>Reeds bij een oppervlakkige beschouwing van het openbaar verkeer dringt zich de overtuiging aan ons op, dat die algemeene +ongeregeldheid, onverschilligheid en ordeloosheid de hoofdfouten zijn van elken Oosterling. Onze vooruitgang berust op geregelde +verdeeling van den arbeid. Hier doet ieder, wat toevallig voor de hand ligt, en in den regel alles half, zoodat zelden iets +op tijd en nooit iets goed verricht wordt. Zij, die eenigszins onze europeesche zeden en gebruiken hebben overgenomen, begrijpen +natuurlijk het best het nadeel, dat dit gebrek aan overleg hun berokkent en beijveren zich dan ook, om althans bepaalde zaken +voor bepaalde doeleinden te gebruiken, en bepaalde personen hun vast werk te laten verrichten. Ook hierin geven de Armeniërs +het voorbeeld. + +</p> +<p>De Mohammedanen echter, de lagere volksklasse, en meer nog de Kurden, Kezilbachen (voormalige Christenen, die weder tot het +heidendom zijn teruggekeerd), Yezids (die naar men beweert, den duivel aanbidden) en andere zonderlinge secten, leven in een +toestand van volkomen bandeloosheid, en alsof zij zich ver van de beschaafde wereld bevonden. + +</p> +<p>Zij zitten dwars over het trottoir, met de voeten in de goot, en denken er niet aan, voor u uit den weg te gaan; werpen overal +vuilnis, schromen niet, voor ieders oog bij de fontein hun toilet te maken, klimmen over de vervallen muren boven op de daken +der huizen en begraven hun dooden aan den rand der kerkhoven, waar de honden ze weldra verscheuren. De kerkhoven worden trouwens +door Armeniërs en Turken bijna als een soort uitspanningsplaatsen beschouwd, zij zitten daar op de graven te eten en te drinken, +dansen er zelfs en vermaken zich, zonder dat daaraan in het minst aanstoot wordt genomen. + +</p> +<p>De steden van het Oosten zouden bijna niet de moeite loonen van den verren tocht, die men moet ondernemen, om ze te zien, +zoo men er althans niet enkele merkwaardige gebouwen aantrof. Jammer genoeg, zijn reeds vele oude monumenten verdwenen, en +het weinige, dat nog is overgebleven, wordt met geheele of gedeeltelijke vernieling bedreigd, want niemand denkt eraan, dergelijke +herinneringen aan het verleden in eere te houden. + +</p> +<p>Het is zonderling, dat zoo weinig bekend is omtrent de verschillende bouwstijlen, die op de armenische hoogvlakte worden aangetroffen. +Het zou de moeite waard zijn, de voorbeelden daarvan te bestudeeren, en in beeld te brengen, eer zij voorgoed zullen zijn +verdwenen. En het is zeer belangrijk voor de kennis der geschiedenis, om de invloeden na te gaan, die het eigenaardig karakter +dezer verschillende kunstuitingen hebben bepaald. + +</p> +<p>De oudste dier invloeden zijn van assyrischen oorsprong. Zij doen zich vooral gevoelen in de vestingwerken van Kurdistan. +Wanneer men de zware, vierkante massa’s metselwerk van het fort te Bitlis aanschouwt, die schuin oploopende zijvlakken, die +met koepels gekroonde bastions, dan begrijpt men dat de beys, die in de achttiende eeuw deze vesting hebben herbouwd, aan +overleveringen zijn getrouw gebleven, die van uit de alleroudste tijden tot hen waren gekomen, en waarvan ook de huizen te +Sert de duidelijke sporen dragen. Trouwens overal in deze streken treft men bouwvormen aan, waarvan de oorsprong dikwijls +in het duister ligt, maar die op verrassende wijze den zelfden indruk wekken, dien de overblijfselen der assyrische en chaldeeuwsche +bouwkunst bij ons te weeg brengen; men zou bijna geneigd zijn, ze te vergelijken met de basreliefs die in onze musea worden +bewaard. + +</p> +<p>Daarop volgde de byzantijnsche kunst, die niet <a id="d0e629"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e629">340</a>]</span>alleen de voorbode was der syrische, welke de heer Melchior de Voguë ons heeft leeren kennen, maar ook die der armenische, +welke een nadere beschouwing overwaard is. Een belangwekkend armenisch boek, geschreven door een priester, den eerwaarden +pater Alichan, behandelt de voornaamste bouwwerken van het land en geeft bijvoorbeeld een beschrijving van de kathedraal van +Ani, de oude hoofdstad van het koninkrijk, die thans geheel verlaten is, dicht bij Etchmiadzine, in russisch Trans-kaukasië. + + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-340.jpg" alt="Armeniër uit Van, begeleid door een Zaptié."></p> +<p class="figureHead">Armeniër uit Van, begeleid door een Zaptié.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Deze kathedraal moet een grootsche schepping zijn geweest, waarin de Armeniërs den byzantijnschen stijl op hun eigenaardige +wijze hebben toegepast. Zij hebben zich van hun meesters en voorgangers verwijderd, om hen in zekeren zin te overtreffen. + + +</p> +<p>Een van hun alleroudste bouwwerken, dat herhaaldelijk is vernieuwd, en waaraan nog tot in de vorige eeuw steeds meerdere gedeelten +zijn toegevoegd, is de kathedraal van Etchmiadzine, waar hun katholikos zetelt. Hier is het eigenaardig karakter van den stijl +tot het uiterste doorgevoerd; overal verheffen zich de byzantijnsche koepels, die echter spitser toeloopen dan bij andere +byzantijnsche gebouwen. De hoofdkoepel is zeer schoon en voldoet aan zijn natuurlijke bestemming, die van door groote vensteropeningen +het inwendige van den bouw te verlichten. De anderen echter, die, even als het voorportaal, uit de achttiende eeuw dagteekenen, +zijn overbodig, en zonder eenig verband met het groote geheel daaraan toegevoegd. Men treedt de kerk binnen door een klein +portaal, dat met prachtige “arabesken” is versierd, die echter met arabische ornamenten niets gemeen hebben. Zij vertoonen +zeer eenvoudige geometrische lijnen, doorweven met fantastische plantvormen. Hierin munten de Armeniërs vooral uit. De kerk +van Etchmiadzine wordt slechts verlicht door den middenkoepel en een paar kleine zij vensters. Ook dit is een eigenaardigheid +van den hier heerschenden stijl, die het licht schijnt te schuwen en aan een geheimzinnig halfduister de voorkeur geeft. Hetzelfde +ziet men in de kerken der talrijke kloosters, in de omstreken van het meer Van, die nog donkerder zijn; daar hier zelfs in +de koepels bijna geen vensteropeningen zijn aangebracht. + +</p> +<p>Zij liggen gewoonlijk te midden van zeer liefelijke of grootsche natuurtooneelen, maar hun kerken maken alleen van buitenaf +gezien een aangenamen indruk. + +</p> +<p>Terwijl zij zich steeds meer verwijderden van hun byzantijnsche voorbeelden, gaven de armenische bouwmeesters hun denkbeelden +vorm op een wijze, die pleit voor hun oorspronkelijke en artistieke begaafdheid. Zij zochten voor alles de verbazende dikte +der muren te verminderen, zonder daarbij aan hun draagkracht te kort te doen, en hebben daarom die gedeelten uitgehold, waarop +geen drukking door het gewelf werd uitgeoefend. De romaansche stijl streefde ook in deze richting; maar bereikte haar doel +op een andere wijze, door namelijk die punten, waar de meeste draagkracht werd vereischt, door contreforten te versterken, +terwijl in de wanden der armenische <a id="d0e644"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e644">342</a>]</span>gebouwen aan de buitenzijde groote nissen zijn aangebracht, die van den grond tot aan het dak reiken. Op het eerste gezicht +komt ons dit vreemd voor; daar wij gewend zijn, elke nis met beelden gevuld te zien. Toch is de grondgedachte volkomen logisch, +en het effect, waar zij in toepassing wordt gebracht, levendig en fraai. Men moet echter erkennen, dat onze bouwmeesters de +zaak nog eenvoudiger wisten op te lossen, door in deze missen openingen aan te brengen en de hierdoor gevormde vensteropeningen +aan te vullen met beschilderd glas. De Armeniërs, die het licht wilden weren, hebben op hun eigen wijze verkregen, wat zij +wenschten, besparing van materiaal met behoud van uitwendige sierlijkheid. Verder hebben zij het eerst den puntboogvorm toegepast, +die niet alleen, zooals Viollet le Duc opmerkt, eigenaardig is door den vorm der bogen, maar ook door het stelsel van evenwicht, +waarbij elke steen een bepaalde taak heeft te vervullen. Wie nog twijfelt, of deze stijl van oosterschen oorsprong is, behoeft +slechts de kathedraal van Ani en de kerk van Marmachen te bezoeken. De laatste, die ongemeen fraai van verhoudingen is, werd +gebouwd in de tiende eeuw, en kan als een sprekend voorbeeld gelden van den allervroegsten puntbogenstijl. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-341.jpg" alt="Midden op straat wordt een os beslagen."></p> +<p class="figureHead">Midden op straat wordt een os beslagen.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Nog merkwaardiger kloosters dan die van het meer Van vindt men in Tortoem. Gewoonlijk zijn echter slechts kleine gedeelten +hiervan bewaard, zooals enkele kapellen en kruisgangen, die sterk aan de onze herinneren. Zij vertoonen de kenmerken van den +armenisch-georgischen stijl, waarvan de kerk en kapel te Ekeg een goed voorbeeld opleveren. + +</p> +<p>Het pronkjuweel van de armenische architectuur is wel de kerk van Aktaman, een eiland in het meer Van. Deze is in- en uitwendig +rijk versierd met prachtige arabesken, waarin, behalve plantvormen, ook menschen en dieren als versieringsmotieven zijn gebezigd. +Ook de perzische kunst heeft op de armenische eenigen invloed uitgeoefend. De kerk van Euchkvank te Tortoem levert daarvan +het sprekend bewijs. Zij is overigens oorspronkelijk armenisch door haar byzantijnschen kruisvorm, de hooge nissen, die het +portaal insluiten, en door de symboliek harer versiering. Maar het geheel wordt hier bekroond door een perzischen koepel, +zooals nergens in Armenië een wordt aangetroffen en die bevallig oprijst tusschen dicht groen tegen den donkeren achtergrond +der rotsen. Ook in enkele andere bouwwerken ziet men duidelijk sporen van perzischen invloed. Uit de bouwvallen van het paleis +der koningen te Ani blijkt, dat dit in perzischen stijl was versierd. + +</p> +<p>Ook de Turksche bouwwerken hebben dien invloed ondergaan. Hun stijl is minder oorspronkelijk en zwaarder dan die der Armeniërs, +en hun doel is dan ook meer, den beschouwer door uiterlijke praal te verbluffen, dan den natuurlijken ontwikkelingsgang te +volgen van een logisch systeem. Kunst is voor hen slechts een middel om rijkdom en macht ten toon te spreiden. + +</p> +<p>Alleen in het Westen en het midden van het land hebben de Turken in dit opzicht hun invloed doen gelden. + +</p> +<p>De Tchifaïe medressé te Sivas vertoont een zeer smaakvolle versiering, in zuiver perzischen stijl. (Een medressé is een theologische +school. In den regel worden de leerlingen echter gehuisvest in armoedige woningen of de bouwvallen van voormalige paleizen). +Jammer, dat ook hier, evenals in Perzië zelf, deze kunstwerken aan het verval worden prijsgegeven en de prachtige wandbekleeding +op vele plaatsen geschonden of verdwenen is. Wat de Turken zelf hebben ontworpen, maakt somtijds een grootschen indruk, maar +de schijn komt niet overeen met de werkelijkheid. Te Sivas en Erzeroem vertoonen hun gebouwen indrukwekkende voorgevels, die +dan ook in stand zijn gebleven, omdat zij stevig gebouwd waren; doch het meer naar binnen gelegen gedeelte, dat evenals bij +de arabische gebouwen bestaat uit een binnenplein, waaromheen een bogengalerij en cellen of zuilengangen zijn gegroepeerd, +is reeds weder vervallen, daar het niet bestemd was voor de blikken der bewonderende menigte. + +</p> +<p>Deze voorgevels heeten tchifté minarets, (dubbele minaretten) daar zij bestaan uit een groote poort, waarvan de beide zijpilaren +door hooge minaretten worden bekroond. De meesten hebben door den tand des tijds geleden, of zijn door aardbevingen verwoest; +maar te Sivas zijn nog enkele ongeschonden bewaard gebleven, met hun rondloopende galerij, waar de mufti het gebed placht +uit te spreken. Zij behoorden aan de Gög medressé. Die twee op zich zelf staande torens, die zich overal herhalen, geven geen +hoog denkbeeld van de vindingrijkheid der turksche bouwmeesters. Zij zijn niet verbonden met het overige gedeelte van het +gebouw, en de ledige ruimte tusschen die twee vertikale lijnen wordt niet aangevuld door eenige bekroning, die de horizontale +poortafsluiting versiert. Bovendien is de versiering van het portaal zelf onbegrijpelijk plomp en zwaar. De armenische werklieden, +die haar moeten hebben uitgevoerd, schijnen hun motieven ditmaal rechtstreeks aan de assyrische voorbeelden te hebben ontleend. + + +</p> +<p>Te Divrigni bij Sivas althans is die barbaarsche overlading zeer opvallend. Te Erzeroem wordt zij afgewisseld door versieringen, +die blijkbaar naar arabische voorbeelden zijn gecopieerd, evenals hier ook het arabische stalactietengewelf wordt aangetroffen, +dat men in alle moskeeën der stad vindt. De alleroudste van deze, Oulou Djamie, is wonderlijk laag en gedrukt en draagt op +zes en dertig zware pijlers puntbogen, die dagteekenen uit de elfde eeuw. + +</p> +<p>Wie hier komt om van echte kunstwerken te genieten, zal meer behagen vinden in de monumenten van arabischen oorsprong, al +zijn deze ook meestal van geringen omvang. Het zijn allen grafteekens, van een zelfden vorm. Ze heeten thans tekké (kapel +waar een mohammedaansche heilige woont) of cummbett (begraafplaats). In het midden en het oosten worden zij het meest aangetroffen. +Ze zijn cylindervormig, rusten op een lage basis en worden bekroond door een kegelvormig dak. Dit eenvoudig grondplan biedt +ruimschoots gelegenheid voor het aanbrengen van dikwijls zeer afwisselende en rijke versiering. Op het kerkhof van Akhlat, +op den noordelijken oever van het meer Van, ziet men zulk een grafteeken, dat ongetwijfeld door een Armeniër voor Arabieren +werd ontworpen; want het vertoont de groote nissen, die het kenmerk zijn van <a id="d0e667"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e667">343</a>]</span>den armenischen stijl, en de zeer eenvoudige banden, zonder arabesken, die het versieren, verdeelen de muurvakken op een wijze, +die de schoonheid van het geheel verhoogt. + +</p> +<p>De Imaret Cummbett te Erzeroem, vlak bij de Tchifté minarets, is grootscher van bouw en zuiver arabisch van opvatting. De +zijden zijn omgeven door slanke puntbogen, die door bundels fijne zuiltjes worden gesteund; de top van den ronden muur wordt +bekroond door een fries met dubbelen arabeskenrand, die zeer fraai bewerkt is, en in de basis zijn kleine boogvormige poorten +aangebracht met stalactietversiering. Als geheel is het een bijzonder schoon gedenkteeken. + +</p> +<p>In de stad Erzeroem treft men wel twintig van die grafmonumenten aan, welke, met hun door roest en vochtigheid verweerd voorkomen, +een schilderachtigen indruk maken tusschen die opeenhooping van ellendige krotten, die ze omgeven, of op de jammerlijk verwaarloosde +mohammedaansche kerkhoven, waar de grafsteenen, ’t zij ze versierd zijn met den gebruikelijken fez of eenvoudig van de straat +zijn opgeraapt, naar alle richtingen overhellen en waarvoor de levenden hoegenaamd geen zorg dragen. + +</p> +<p>De nieuwere turksche moskeeën zijn echter niet in arabischen stijl ontworpen; maar ontleenen hun versiering aan perzische +en grieksche voorbeelden. Van de 16de tot de 18de eeuw hebben de Osmanlis den byzantijnschen grondvorm met perzische motieven +willen doen samengaan. Zij gaan uit van het grondplan der Sofia-kerk, het grieksche kruis met den grooten koepel in het midden, +waaraan zij thans door een geoxydeerd ijzeren beslag een fraaien staalblauwen glans weten te geven, en voegen daarbij aan +den voorgevel de groote zuilenrijen van Ispahan toe, waarbij ze elk kruispunt der bogen bekronen door een kleinen koepelvorm. +Somtijds omringt een krans van koepeltjes het geheele dak, en ook de galerijen rondom den binnenhof, die zelf door een groot +koepeldak wordt overwelfd. In tegenstelling echter met den zuiveren halven bol, dien de koepel van Santa Sofia vormt, zijn +deze turksche koepels aan den rand eenigszins omhoog gebogen, alsof de ontwerpers vage herinneringen hadden bewaard aan de +chineesche dakbedekking. + +</p> +<p>Behalve deze groote monumenten is er weinig, dat ons van de eigenaardige kenmerken en de ontwikkeling der verschillende in +Armenië wonende volken een denkbeeld kan geven. De heer Maspero geeft in zijne “Geschiedenis der volkeren van het klassieke +Oosten” een interessant beeld van de paleizen der Khalden, die vóór de Armeniërs den Ourartou hebben bewoond. Hij vertoont +ons daarin ook afbeeldingen van voorwerpen, bij dit volk in gebruik, onder anderen een schild, dat sporen draagt van helleenschen +invloed. + +</p> +<p>Behalve het weinige, dat tot nog toe werd gevonden, maar dat waarschijnlijk met belangrijke ontdekkingen zou worden vermeerderd, +als men den grond in de omstreken van den Ararat doorzocht, is ons zoo goed als niets gebleven, dat licht verspreidt over +den beschavingstoestand der oudste bewoners, die veel moeten hebben ontleend aan de Assyriërs en eveneens aan de Grieken, +wier invloed zich door het geheele schiereiland deed gevoelen. Alleen de Armeniërs hebben eenige sporen van eene artistieke +ontwikkeling achter gelaten. + +</p> +<p>Maar het is moeilijk te bepalen, uit welke periode deze dagteekenen; of zij behooren tot een tijdperk vóór of na de verovering +van Armenië door de Seldjouciden in de elfde eeuw. Deze vraag zou slechts kunnen worden opgelost door de ontcijfering der +inschriften, die toch reeds weinig talrijk zijn. In tegenstelling toch met de Turken, die de sierlijke letters van hun alfabet +gebruikten om er een loopend ornament voor hun friezen en frontons van te vormen, hebben de Armeniërs hun eenvoudiger letterteekens, +die aan de grieksche herinneren, niet als versiering laten dienen. + +</p> +<p>Men vindt ze dan ook nergens op de talrijke grafsteenen, die op graven van heiligen zijn geplaatst. ’t Zij deze oud of betrekkelijk +nieuw zijn, dat wil zeggen, uit het begin of het eind der middeneeuwen dagteekenen, men kan ternauwernood gissen of zij afkomstig +zijn uit de zevende of uit de veertiende eeuw; want de stijl is overal dezelfde en alleen in de uitvoering der bijzonderheden +is eenig verschil op te merken. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure floatLeft"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-344.jpg" alt="Koffie en tabak, de twee hartstochten van den Armeniër."></p> +<p class="figureHead">Koffie en tabak, de twee hartstochten van den Armeniër.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Overal een kruis in het midden, waar omheen ineengeslingerde banden loopen, die rijk met plantvormen zijn versierd. Het kruis +van Sint Sergius te Ghetsgonitz levert hiervan een fraai voorbeeld. Tegen een steenen muur geplaatst, maakt het deel uit van +een groep van vijf kapellen of graven, die tusschen rotsachtige hoogten zijn gelegen. Deze kapellen behooren tot de belangrijkste +gedenkteekenen der armenische bouwkunst. Sommige schijnen nabootsingen in het klein van de groote kerken; anderen zijn cirkelvormig, +en doen aan de arabische cummbetts denken, waarvoor mogelijk deze armenische grafteekenen het oorspronkelijke model hebben +geleverd. + +</p> +<p>Ook geïllustreerde manuscripten zijn behouden gebleven, waarvan de schoonste in onze Westersche bibliotheken worden bewaard. +Wat men nog in het land zelf vindt van dien aard, vertoont alleen versierde hoofdletters en randen van bloemvormen. De boekbanden, +van geciseleerd zilver, die tooneelen uit het evangelie voorstellen, zijn zeer merkwaardig. In het dorp Ghan bij Erzeroem, +wordt zulk een boek bewaard, dat meer nog om den stijl, dan om de bewerking, ten zeerste de aandacht verdient. Men zou het +voor een byzantijnsch of fransch werk uit de twaalfde eeuw houden, zoo gelijkvormig waren toenmaals de uiterlijke teekenen, +waarvan zich de christelijke wereld bediende om haar denkbeelden uit te drukken. + +</p> +<p>Voorts zijn er nog de overblijfselen van gebouwen, opgericht door de groote sultans, vooral Moerad; maar deze zijn thans te +zeer vervallen, om eenig denkbeeld te kunnen geven van hun oorspronkelijken toestand. De eenige, die niet letterlijk tot puinhoopen +zijn geworden, zijn die groote khans, waarvan wij reeds eerder melding maakten, paleizen, die door de vorsten langs de groote +wegen werden opgericht, om hun als tijdelijke verblijfplaatsen te dienen. Enkele daarvan geven thans nog den indruk van oude +romaansche kathedralen, met hun zware pilaren en sombere gewelven. In ’t bijzonder mogen hier genoemd worden: de Soltân Moerad +Khan, op den <a id="d0e694"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e694">344</a>]</span>weg van <span class="corr" title="Bron: Tokot">Tokat</span>, de Achim Khan, tusschen Sivas en Malatia, en de Kemur Khan, tusschen Malatia en Kharpoet. Deze Khans zijn langs de westelijke +grens van Armenië geplaatst, op den weg naar Mossoel. Ook de bruggen over den Euphraat dagteekenen uit den tijd van Sultan +Moerad of Amurat, dus de zestiende eeuw. Hun zware bogen hebben dikwijls het geweld van overstroomingen weerstaan, zooals +bijv. te Kara-Arz, ten Westen van Erzeroem. Doch beide deze khans en de bruggen zijn eer werken van burgerlijke dan van schoone +bouwkunst te noemen. + +</p> +<p>Merkwaardig voor den voorbijtrekkenden reiziger zijn ook de vele sterkten, die Italianen en Grieken hebben gebouwd in de verschillende +bewoonde plaatsen, waarlangs hun handelsweg voerde. De omtrek dier gekanteelde muren met hun ronde bastions herinnert onweerstaanbaar +aan het voorkomen van fransche burchten uit de middeneeuwen. Zij leveren een schilderachtig schouwspel op. Meestal zijn zij +van binnen geheel tot puinhoopen geworden, daar zij sedert de invoering der kanonnen niet meer onderhouden zijn. Toch verhoogen +zij, zooals bijv. te Baïbourt, zeer de schoonheid der omgeving, en te Diarbekir zijn deze vestingmuren zoo goed als ongeschonden +gebleven. Uit een archeologisch oogpunt is het te betreuren, dat de regeering er over denkt die hooge wallen te slechten, +hoewel het waar is, dat deze thans in geen enkel opzicht meer van nut kunnen zijn. +</p> +<hr><p> + +</p> +<p>Uit al het bovenstaande blijkt, dat onder de verschillende elementen der bevolking van Armenië (om niet te spreken van Grieken +en Arabieren en Perzen, die het land nooit hebben gekoloniseerd en er slechts gedeeltelijk hun invloed doen gelden) de Armeniërs, +zoowel in handelszaken als op kunstgebied het meest begaafd zijn. Zij gaven daarvan blijk door het groote aantal hunner bouwwerken, +dat de mohammedaansche paleizen en moskeeën verre overtreft, en het verdient opgemerkt te worden, dat zij, gedurende twee +of drie eeuwen onder turksche heerschappij, voortgegaan zijn hun kerken te bouwen volgens hun eigen artistieke opvatting. + + +</p> +<p>Zij deden verkeerd, zich terug te trekken. Als zij, inplaats van hun hoofdstad Ani, en vele andere steden, te verlaten, in +hun vaderland gebleven waren, zouden zij het niet slechter hebben gehad dan hun landgenooten, die het tegendeel hebben gedaan, +en die thans grooter voorspoed genieten dan hun overwinnaars. Zij zouden dan zeer waarschijnlijk de Porte naar hun hand hebben +kunnen zetten, en alles hebben verkregen wat zij verlangden, behalve dan hun onafhankelijkheid. + +</p> +<p>Door hun wijze van optreden hebben zij opnieuw de zwakheid van hun karakter getoond, zooals dit reeds voor de overwinning +der Turken in hun inwendige verdeeldheden was aan het licht gekomen. Het is zeer te bejammeren dat de Turken, toen nog in +een toestand van barbaarschheid verkeerend, een volk in hun hooge vlucht hebben gestuit, dat in de elfde eeuw tot even groote, +ja grooter ontwikkeling scheen geroepen dan vele andere volken. Men kan gerust beweren, dat de Armeniërs niet alleen de kracht +en den rijkdom hunner geestesgaven hebben aan den dag gelegd in vele treffende uitingen, maar dat zij minstens even vindingrijk +waren als onze kunstenaars, en veel beschaafder dan de Turken ooit geweest zijn. Wat deze laatsten betreft, hun minderwaardigheid +springt maar al te zeer in het oog. Toch moet bij een vergelijking met ons, Westersche volken, op twee feiten worden gewezen. +Wel is waar zijn het de Armeniërs, die het eerst den puntbogenstijl stelselmatig hebben doorgevoerd, in de tiende eeuw, toen +ons romaansch daarvan nog slechts de voorbode was. Doch daar tegenover staat, dat onze beeldhouwwerken, onze versieringskunst +van die dagen, blijk gaven van een opmerkingsgave, een liefde voor de natuur en een innig doordringen in al hare uitingen, +zooals de Armeniërs en alle Oostersche volken, de Perzen uitgezonderd, nimmer hebben gekend. En ditzelfde onderscheid zien +wij ook op het gebied van andere geestesuitingen. Terwijl onze godgeleerden, onze wijsgeeren en schrijvers geen rust konden +vinden, eer zij hadden ontdekt, wat hun waarheid scheen, tot zij die waarheid zochten in de natuur, en niet in een abstract +ideaal, hebben de Armeniërs zich reeds vroeg neergelegd bij een dogmatisch geloof, waarbij hun geest moest insluimeren, en +zich nimmer gedrongen gevoeld, verder voorwaarts te streven. Vandaar, dat zij thans geen groote mannen bezitten, en in zoo +menig opzicht bij hun Westersche naburen moeten achterstaan. + +<a id="d0e709"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e709">345</a>]</span></p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-345-1.jpg" alt="Habdul Hamid heeft uit de Kurden eene troepenmacht bijeengebracht, de hamidie."></p> +<p class="figureHead">Habdul Hamid heeft uit de Kurden eene troepenmacht bijeengebracht, de hamidie.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Zooals wij reeds hebben opgemerkt, zijn de verschillende volken, die in dit land zoovele eeuwen naast elkander hebben geleefd, +sterk vermengd; maar toch is nog steeds hun onderscheiden karakter in bepaalde individuen te herkennen, en deze moet men nauwkeurig +bestudeeren, indien men zich van de zedelijke eigenschappen dezer verschillende menschen-typen rekenschap wenscht te geven. +Al mogen de physieke eigenaardigheden langzaam aan verdwijnen, met de zedelijke en geestelijke is dit veel minder het geval, +en het is een feit, dat deze karakteristieke eigenschappen het sprekendst bewaard zijn gebleven bij hen, die ook naar het +uiterlijk het zuiverste type van hun volk vertegenwoordigen. Want zij, die alle uiterlijke kenteekenen van hun bijzondere +afkomst missen, en zich zoo zeer met lieden van anderen oorsprong hebben vereenzelvigd, dat men ze slechts door hun godsdienst +en hun taal kan onderscheiden, zijn juist degenen, die het minst gehecht zijn gebleven aan oude overleveringen en gebruiken. +Met andere woorden, wie een echte zoon van zijn volk is naar het uiterlijk, zal dit in den regel ook blijken te zijn naar +den geest, zich het meest vijandig gezind toonen jegens andersdenkenden, en het sterkst zich aankanten tegen allen vooruitgang, +die verandering brengt. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure floatLeft"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-345-2.jpg" alt="Turksche Beauté uit Erzeroem"></p> +<p class="figureHead">Turksche Beauté uit Erzeroem</p> +</div><p> + + +</p> +<p>De opvoeding speelt ontegenzeggelijk, wat haar lichamelijke en zedelijke gevolgen betreft, in dit opzicht een gewichtige rol. +Toch ziet men reeds terstond bij de beschouwing van een groepje armenische en turksche jonge meisjes, die bijna nog kinderen +zijn, dat zij niet tot hetzelfde ras behooren. + +</p> +<p>De eerste, met haar scherp geteekende, goed besneden gelaatstrekken, haar rechte, gefronste wenkbrauwen en vastberaden uitdrukking, +geven door haar denkend voorhoofd en vastgesloten mond den indruk van tot vrouwen te zullen opgroeien, die zoowel tot nadenken +als handelen zullen in staat zijn. De turksche meisjes, met haar al te volle wangen, haar droomerige, gedachtelooze uitdrukking +en haar vroegtijdige ontwikkeling, vormen een scherpe tegenstelling met haar forschgebouwde gezellinnen. + +</p> +<p>Dit is niet enkel toe te schrijven aan het feit, dat de turksche kinderen vrij langen tijd bij haar moeders in den harem blijven, +terwijl de armenische dus in de eerste levensjaren meerdere vrijheid en beweging in de frissche lucht genieten; want zij leiden +verder, tot zij den huwbaren leeftijd hebben bereikt, volkomen hetzelfde bestaan. + +</p> +<p>De moderne Turk is een wezen van zeer samengestelden oorsprong. Doordat het meerendeel der door hem onderworpen volken zich +tot den Islam heeft bekeerd, heeft hij velen van hun dochters kunnen huwen, terwijl hij anderen als zijn rechtmatig eigendom +beschouwde, en bovendien altoos christelijke slavinnen heeft gehouden. Zoodoende zijn, door de vermenging met armenische, +georgische, circassische, grieksche, lazische, nestoriaansche en assyrische elementen, uit de oude Seldsjukken en Turkomanen +de tegenwoordige Turken ontstaan. + +</p> +<p>De eigenaardige kenmerken van de hedendaagsche Turken, die zich Osmanen noemen, die geen Syriërs of Arabieren, Albaneezen +of Thessaliërs, Serviërs of Bulgaren zijn, maar wel degelijk Turken van het echte ras, zijn door het geheele rijk dezelfde, +soms buitengewoon sterk in één individu geconcentreerd, soms ook verzwakt of gewijzigd door vreemde invloeden. Het voorhoofd +wijkt achteruit, de oogen zijn <a id="d0e732"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e732">346</a>]</span>bol en volkomen zonder uitdrukking, de neus dik, grof en gebogen, de zinnelijke, begeerige onderlip hangt slap neer, de terugwijkende +kin drukt gebrek aan wilskracht uit, de wangen zijn meer glad en gevuld dan bol, onder vooruitstekende breede jukbogen, en +dikwijls vertoont het gelaat een soort van dommen, terugstootenden grijns van welbehagen. Hun lichaamsbouw is forsch, zonder +daarom krachtig te zijn; zij hebben veeleer iets slaps en weekelijks in hun houding. Deze beschrijving is echter alleen van +toepassing op de vertegenwoordigers der regeerende klasse. + +</p> +<p>De bewoners van het platteland vormen daarmede een opvallende tegenstelling, en als men de turksche troepen ziet defileeren, +aanschouwt men niet anders dan kloeke krachtvolle gestalten, recht van lijf en leden, met fiere houding en magere energieke +trekken, waaraan de fonkelende oogen en gespierde kaken een bijna dreigende uitdrukking verleenen. Hieruit valt licht het +verschil af te leiden tusschen het turksche volk en de klasse der ambtenaren. + +</p> +<p>Even rijk als het eerste is aan natuurlijken aanleg, die slechts in de goede richting behoefde te worden geleid, om de gelukkigste +uitkomsten te leveren, even vadsig en traag is de tweede, door haar ingeroeste gewoonte van te heerschen, zonder zich de minste +moeite te getroosten ter wille van die heerschappij, te leven ten koste der overwonnenen, en zich te vermeien in een zalig +nietsdoen, waarbij zij gedachteloos kunnen vegeteeren, zonder de geringste neiging, om naar iets beters en hoogers te streven. +Waagt men het, zich tegen den druk van die schijnbaar willooze overheerschers te verzetten, dan overvalt hen vrees, die hen +prikkelt tot toorn, en is eenmaal hun drift opgewekt, dan stijgt deze tot een razernij, die slechts bekoelt, wanneer een bloedbad +is aangericht. De echte Turken zijn een kanker, die knaagt aan de turksche heerschappij. Deze kan zich slechts staande houden +door de bezadigdheid, den ijver en de rechtschapenheid der voormalige Christenen, die tot het Mohammedanisme bekeerd zijn. +Dit geldt niet alleen voor de burgerlijke ambtenaren, maar eveneens in het leger, waar ieder zal moeten erkennen, dat de beste +officieren, aan wie het rijk zijn macht verschuldigd is, Albaneezen of Montenegrijnen zijn, Circassiërs of Grieken, die dikwijls +in Duitschland zijn opgevoed en even beschaafd, aangenaam in den omgang, verlicht en vooruitstrevend zijn als onze militairen +van hoogen rang. + +</p> +<p>Onder de heerschende klasse bekleeden de imans, mollahs, muftis, dus de priesters, een voorname plaats, evenals de cadis en +hun helpers, die recht moeten spreken in geschillen van godsdienstigen aard; de groote massa van het volk zweert bij hen, +en staat geheel onder hun invloed. Zeer zonderling en van veel gewicht is het feit, dat de priester werkelijk over het lot +der aangeklaagden beslist, want van hem eischt het volk, te midden van de elkander steeds tegensprekende meeningen en gissingen +een zelfstandig oordeel, ’t geen hij, ’t zij het gegrond is of niet, aan de rechters opdringt, die aan de uitspraken der meestal +omgekochte getuigen toch geen waarde hechten. Dit is in zekeren zin gelukkig, daar ook de rechters zelf volstrekt niet onomkoopbaar +zijn, (vooral in Kurdistan, waar deze waardigheid door Kurden wordt bekleed), al staat het bij deze priesterlijke rechtspleging +vast, dat het getuigenis van een Christen nimmer kan opwegen tegen dat van een Mohammedaan. + +</p> +<p>Het is een opmerkelijk verschijnsel, dat de bovengenoemde mollahs volstrekt niet overeenkomen met het door ons beschreven +turksche type, en veeleer iets israëlietisch in hun voorkomen hebben. Hun magere, sterk vooruitspringende neus, dunne lippen, +en kleine doordringende oogen, onder zware wenkbrauwen, vormen even zoovele kenmerken van het semietische ras, en doen denken +aan de oude rabbijnen. + +</p> +<p>Andere mohammedaansche priesters, die der groote moskeeën, en vooral de Khotjas der medressés vertoonen al de gewichtige zelfgenoegzaamheid +van onfeilbare godgeleerden, en naderen weder meer tot het echt turksche type met hun dikke lippen en wijd opgespeurde neusvleugels. +De dorpspriesters zijn daarentegen goedaardige lieden, met een patriarchaal voorkomen en langen baard, die wel eenigszins +meer ontwikkeld en schranderder zijn dan hun dorpsgenooten, daar aan hen de regeling van kleine voorkomende geschillen wordt +overgelaten, maar overigens hetzelfde leven leiden als de boeren, en even onwetend zijn. + +</p> +<p>Velen onder de osmanische Turken vertoonen tot zij den mannelijken leeftijd hebben bereikt, duidelijke sporen van mongoolsche +afkomst; bij de volwassenen gaan deze echter verloren, en terwijl men de turksche kinderen zeer goed van die der Christenen +kan onderscheiden, is dit op lateren leeftijd niet meer het geval. + +</p> +<p>Wat het voorkomen der vrouwen betreft, zijn onze gegevens gering; want een turksche dame zou zich nooit willen laten photographeeren; +niet alleen omdat zij zich niet ongesluierd mag vertoonen; maar ook omdat haar godsdienst het afbeelden van het menschelijk +aangezicht verbiedt. De mannen zijn in dit opzicht veel minder streng; maar de vrouwen houden met alle kracht dergelijke voorschriften +in eere. Ondanks haar afzondering oefenen zij toch op de meening harer echtgenooten grooten invloed uit, en haar totale onwetendheid +is oorzaak van een redelooze onverdraagzaamheid op godsdienstig gebied, die zij als een heiligen plicht beschouwen. Over ’t +algemeen is omtrent de turksche vrouw weinig bekend. Niemand weet iets af van het inwendig leven dier wezens, die in den harem +als ’t ware levend begraven zijn, en die men somtijds in de straten ontmoet, in een zwarten sluier gewikkeld, die haar als +een somber doodskleed omhult. In tegenstelling met het sterkere geslacht, dat door den omgang met huns gelijken wordt ontwikkeld, +en op wie het leven in den regel zijn stempel drukt, blijven deze getrouwde vrouwen altijd kinderen en geraken nooit tot eenige +zelfstandigheid. Invloeden van buitenaf dringen dan ook niet tot haar door. Volgens de mededeelingen van europeesche vrouwen, +die van nabij een blik hebben geslagen in het haremleven, zijn de turksche dames goedhartig van aard, maar ongeloofelijk dom +en bekrompen; zij oefenen niet den minsten invloed uit op hare kinderen, wier ontwikkeling haar dan ook <a id="d0e748"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e748">347</a>]</span>niet ter harte gaat, terwijl zij zich om haar huishouden evenmin bekommeren. + +</p> +<p>In de armenische vilayets kunnen zij geen van allen lezen of schrijven; zelfs niet de vrouwen der aanzienlijkste inwoners. +Wanneer wij van de vrouwen van een enkelen man spreken, moeten wij daarbij in het oog houden, dat heden ten dage iedere man +slechts ééne vrouw heeft, ’t geen echter niet belet, dat hij er slavinnen op nahoudt, wat door den Koran wordt toegestaan. +Thans behoeft een wettige echtgenoote dus niet de mededinging te verdragen van de drie andere hanoums, welke geoorloofd waren +in de oogen van den Profeet, die zelf er negen op na hield. + +</p> +<p>Het is te hopen, dat Allah hem schadeloos stelt voor den last, dien zij hem hebben bezorgd. + +</p> +<p>Hij was zoo genadig, zijn volgelingen slechts vier voor te schrijven; maar deze zijn wijzer geweest, dan hij, en stellen zich +met een enkele tevreden, die dan ook niet in opstand komt tegen haar lot. Zij kent trouwens geen andere toestanden; onze beschaving +is haar volkomen vreemd. Dikwijls ziet men uit de huizen der rijke lieden slanke gedaanten te voorschijn treden, in den wijden, +zwartzijden tcharsaf gehuld, een mantel die haar van het hoofd tot de voeten omgeeft en om het middel wordt bijeengehouden. +Bij de lagere klassen wordt echter een zeker embonpoint als een schoonheid beschouwd en de liefde van den minnaar stijgt met +het gewicht der aangebedene. + +</p> +<p>De trekken der turksche vrouwen zijn volgens de europeesche dames, die haar hebben bezocht, fijn, maar onbeduidend en slap, +haar tint blank, maar al te bloedeloos, haar oogen droomerig en zonder uitdrukking starend in de doellooze leegte van haar +bestaan. + +</p> +<p>De enkele vrouwen, die wegens haar bijzondere schoonheid worden geprezen, zijn dan ook georgische, circassische, grieksche +of perzische slavinnen. +</p> +<hr><p> + +</p> +<p>De Armeniërs hebben nog meer dan de Turken de uiterlijke kenteekenen van het ras verloren; niet alleen omdat ook zij zich +met vreemde elementen hebben vermengd, maar zij beijveren zich meer, om ons Westerlingen in kleederdracht en manieren na te +bootsen. + +</p> +<p>Toch hebben velen hun oorspronkelijke eigenaardigheden behouden; behalve in die streken, waar zij met andere volken zijn samengesmolten, +zooals met de Kurden ten Zuiden van het meer Van, met de Georgiërs in Trans-Kaukasië en Tortoem, en met de Turken in het midden +van het land. De echte Armeniër heeft een langwerpig gezicht, met vierkante onderkaak. + +</p> +<p>Een sprekend voorbeeld geeft hiervan de afbeelding van den jongen Armeniër uit Sivas, in lazische kleederdracht. Hoewel de +jongelieden, die in de protestantsche of katholieke armenische scholen onderricht ontvangen, bijna allen tot den gegoeden +stand behooren, en hun ouders de europeesche kleederdracht en gebruiken hebben aangenomen, is toch hun voorkomen zeer karakteristiek. +Ik merkte dit op bij een bezoek aan de school van Sanassarian, de eenige inrichting van dien aard in Azië, die op de zelfde +leest geschoeid is als de hoogere burgerscholen in Europa. Alle Armeniërs hebben hetzelfde fraai gewelfde voorhoofd, de vierkante, +sterk ontwikkelde kin en den korten gebogen neus, met fijne, bewegelijke neusvleugels. Hun helder verstand en natuurlijke +weetgierigheid staan te lezen op hun denkend voorhoofd en in hun donkere, sprekende oogen, hun taai weerstandsvermogen in +de sterk geteekende kaak- en jukbeenderen; list en volharding spreken uit den vastgesloten mond met de dunne lippen en een +onverzettelijke wilskracht uit de kloeke, sterk vooruitspringende kin. + +</p> +<p>Het type, dat het meest met het armenische overeenkomt, is zeer zeker het joodsche. Wel hebben russische schrijvers, die beweren, +dat de Armeniërs een volk van hebreeuwschen oorsprong zijn, zich hierin vergist; maar men kan niet ontkennen, dat de opvallende +gelijkenis licht aanleiding kon geven tot deze veronderstelling. + +</p> +<p>De Armeniërs zijn uit Thessalië gekomen, tusschen de veertiende en de elfde eeuw vóór onze jaartelling, en vestigden zich +eerst in de zevende eeuw in het eigenlijke Armenië. Zij maakten deel uit van de zelfde groote volkenstrooming, die de Pelasgen +naar het oord hunner bestemming dreef. Daarbij vermengden zij zich met de verschillende volken, die hen vergezelden, bestreden +of overwonnen, de Phrygiërs, de Hittiten, de Scythen, die uit Rusland kwamen, de Khalden van den Ararat, en namen ook veel +over van de Parthen, de Perzen, de Arabieren en de Turken, die hen achtereenvolgens overheerschten. Maar men weet ook, dat +zij in de omstreken van het meer Van vele syrische en joodsche nederzettingen hebben bevorderd, en dat zij zich met deze vreemdelingen +in den loop der tijden hebben vermengd, lijdt geen twijfel. + +</p> +<p>Het is niet waarschijnlijk, dat zij aan de Joden hun handelsgeest hebben te danken; de laatste namen dien veeleer over van +de Pheniciërs en ontwikkelden zich bovendien in deze richting, door het stelsel van uitsluiting, door andere volken ten hunnen +opzichte gevolgd. Maar evenals de Joden, brengen de Armeniërs in de plaatsen, waar zij zich vestigen, bedrijvigheid en bloei. +De twee steden van het Oosten, die het meest vooruitgaan, zijn het joodsche Salonika en het armenische Tiflis. Bovendien zijn +het meerendeel der Armeniërs landbouwers, en in de steden treft men onder hen meer handwerkslui dan kooplieden aan, wat bij +de Israëlieten geenszins het geval was. + +</p> +<p>De armenische vrouwen hebben niets in haar voorkomen, dat aan het semietische ras herinnert. Zij vertoonen meestal het tegelijkertijd +grofbeenige en gevulde type, dat den bewoner van het Zuiden kenmerkt, of de sombere en koele schoonheid der georgische en +circassische vrouwen. Zij zijn forsch gebouwd, langzaam en bedaard in haar bewegingen, en haar spraak is zangerig en slepend, +terwijl daarentegen de mannen snel en afgebroken spreken en geen welluidend orgaan bezitten. Het leven der armenische vrouwen +verschilt niet veel van dat der turksche. Hoewel zij haar mannelijke familieleden en <span class="corr" title="Bron: bekendeu">bekenden</span> vrij mogen ontmoeten, (voor vreemdelingen nemen zij overhaast de vlucht), blijven ook zij binnen de vier muren van haar huis +opgesloten. <a id="d0e779"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e779">348</a>]</span>Zij houden zich meer met het huishouden bezig, maar bekommeren zich in ’t minst niet om hare ontwikkeling, noch om die harer +kinderen. Zij spinnen en naaien veel, maar denken er nooit aan, hare woningen te versieren, en boeken kennen zij niet. + +</p> +<p>Als het volk uit zijn vrouwen nieuwe kracht zal putten, moeten de armenische meisjes in de gelegenheid worden gesteld, beter +onderwijs te genieten, dan haar thans wordt verstrekt. Dan ook zouden haar trekken, niet zoo regelmatig als die harer georgische +zusters, maar dikwijls levendig en bekoorlijk, ons meer boeien door beminnelijke voorkomendheid. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-348.jpg" alt="Kurden en Armeniërs in de nieuwe gevangenis te Erzeroem."></p> +<p class="figureHead">Kurden en Armeniërs in de nieuwe gevangenis te Erzeroem.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Thans wordt men bij nadere kennismaking <span class="corr" title="Bron: afgegestooten">afgestooten</span> door hare eer trage en lustelooze, dan kwijnende houding, en door haar onverschillige gedachteloosheid. Zij weten na de eerste +plichtplegingen geen woord meer te zeggen en in dit opzicht volgen zij slechts het voorbeeld der mannen, die onder elkaar +zeer spraakzaam zijn, en als kinderen belang stellen in de geringste kleinigheden; maar niets dan ja of neen weten te antwoorden, +wanneer een vreemdeling een nieuw onderwerp op het tapijt brengt. + +</p> +<p>Het geheele volk, met zijn talrijke lichamelijke en geestelijke gaven, zijn taaien en vasthoudenden aard, zou, bij geregelde +ontwikkeling door een zorgvuldig geleide opvoeding, tot groote dingen in staat zijn. Uit zich zelf is het niet bij machte, +zijn sluimerende gaven te ontwikkelen en zijn natuurlijke gebreken te bestrijden, maar indien van buitenaf krachtige hulp +werd verleend, zou deze zeker met blijdschap worden begroet. De Armeniërs toch zijn uitstekende nabootsers; maar het ontbreekt +hun aan scheppingsvermogen. Toch overweegt bij hen het geheugen geenszins hun verstandelijke eigenschappen, en zij zijn evengoed +voor wetenschappelijke vorming geschikt als wij Westerlingen. Het hangt er slechts van af, welk zaad in dezen vruchtbaren +bodem wordt uitgestrooid. Van het hoogste belang zou het zijn, indien het peil der algemeene zedelijkheid kon verhoogd worden. +Men onderdrukt over het geheel te weinig bij de jonge kinderen neiging tot huichelarij, leugen en oneerlijkheid, die bij den +man voeren tot list, bedrog, diefstal en verraad. De vele zwarte schapen zijn hier het ongeluk van de kudde. Als de besten +onder dit volk zich wisten te vereenigen, en staande te houden, zouden zij niet behoeven gebukt te gaan onder een juk, waartegen +zij zich vruchteloos verzetten. + +</p> +<p>Toch moeten wij erkennen, dat de klachten over de turksche overheersching overdreven zijn. In Turkije genieten de Armeniërs, +wat hun kerken, scholen, zeden, taal en gebruiken aangaat, volkomen vrijheid. Alleen op boeken en nieuwsbladen wordt een strenge +en drukkende censuur toegepast, maar in dit opzicht hebben de Armeniërs zich niet erger te beklagen dan alle andere inwoners +van het turksche rijk. + +</p> +<p>De Turken zelf kunnen onmogelijk op de hoogte blijven van wat er in de wereld voorvalt, daar hun bladen niet anders mogen +behelzen dan loftuitingen <a id="d0e799"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e799">349</a>]</span>op hun vorst, en met geen woord mogen reppen van politieke toestanden in binnen- of buitenland. + +</p> +<p>De Armeniërs weten althans langs omwegen gewaar te worden, wat zich op het groote wereldtooneel afspeelt. + +</p> +<p>Maar behalve die stelselmatig bevorderde onwetendheid ondervinden zij geen dwang, en mogen leven zooals hun goeddunkt. Hun +kerkgenootschappen worden officieel erkend en hun eeredienst als heilig en onaantastbaar beschouwd. De Armeniërs zijn even +afhankelijk van hun priesters (vartabets, zoo heeten de ongehuwde in tegenstelling met de gehuwde plattelandsgeestelijken, +die gewone boeren zijn) als de Mohammedanen van hun mollahs. Deze voorgangers moeten bij de regeering voor hun gemeenteleden +opkomen en staan met kracht de belangen van hun beschermelingen voor. Per slot van rekening is de “armenische quaestie” meer +een gevolg van de houding der Kurden, dan van die der Turken. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-349.jpg" alt="Armenische fruitverkoopers te Bitlis."></p> +<p class="figureHead">Armenische fruitverkoopers te Bitlis.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Onder de lagere klassen zijn Turken en Armeniërs te weinig verschillend, zoowel wat hun geestelijke als lichamelijke eigenschappen +betreft, om niet in vrede naast elkander te kunnen leven. In den bazar en in de gevangenis, in de stad en op het land, verbroederen +zich de twee rassen onmiddellijk, waar hun uiterlijke levensomstandigheden de zelfde zijn. Altijd zoolang men geen slapende +honden wakker maakt, en den schijnbaar goedaardigen Turk niet prikkelt door pogingen tot een verzet, dat heftigen tegenstand +zoude uitlokken. +</p> +<hr><p> + +</p> +<p>De Kurden zijn zonderlinge lieden, met een als ’t ware tweeledig karakter. Men zou kunnen beweren, dat bij hen twee afgescheiden +typen worden aangetroffen, het eene woest, het andere sluw. Het uiterlijk komt dan overeen met bovengenoemde karaktereigenschappen. +Enkelen vertoonen het armenische type, verwilderd en ruwer geworden door volslagen gebrek aan beschaving; anderen hebben een +afschuwelijk laag en listig voorkomen, met hun kleine sluwe oogjes, hun langen slappen, krommen neus, die aan de slurf van +een olifant doet denken, en hun katachtige bewegingen. Toch leven ook zij onder elkander <a id="d0e816"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e816">350</a>]</span>op betrekkelijk goeden voet, zoolang hun patriarchaal herdersleven niet wordt verstoord. + +</p> +<p>Zij zijn verdeeld in stammen, die geregeerd worden door <i>begs</i>, op hun wijze onafhankelijke vorsten, welke steeds hun gebied zoeken uit te breiden of tegen de invallen van hun naburen +trachten te beschermen. + +</p> +<p>De bewoners der streken, die hun in eigendom toebehooren, zijn niet veel meer dan lijfeigenen, zij brengen hun meester de +vruchten op van hun arbeid, al naarmate de eischen, die hij stelt, meer of minder hoog zijn, en hangen dus af van zijn willekeur. + + +</p> +<p>Meermalen hebben de sultans tevergeefs beproefd, deze dikwijls weerspannige begs tot gehoorzaamheid te dwingen, en het gedeelte +der opbrengst te innen, dat hun naar recht en billijkheid toekwam. Abdul Hamid is hierin gedeeltelijk geslaagd door het oprichten +van een troepenafdeeling, bekend onder den naam van hamidie. + +</p> +<p>De kurdische begs, waaruit deze militie is samengesteld, kunnen hierdoor tot hooge eer en waardigheid geraken en zijn dan +ook, nadat hun deze gunst is verleend, veel gematigder geworden in hun optreden. Doch daar zij intusschen niet gedwongen zijn +geworden, hun eischen te laten varen tegenover hun onderhoorigen, moeten deze thans tot hun groote ontevredenheid een dubbele +belasting opbrengen, zoowel aan hun vorsten, als aan de Turken zelf. Daarbij komt nog, dat de begs, die als officier dienen, +of in de hoofdstad bij de lijfwacht van den vorst zijn geplaatst, hun onderdanen en hun grondgebied niet meer persoonlijk +kunnen beschermen en verdedigen. Vandaar dat, bij gebrek aan lokale autoriteiten, en terwijl van een geregeld bestuur feitelijk +geen sprake is, in Kurdistan een toestand van anarchie heerscht en de Armeniërs hiervan het slachtoffer zijn. Niet dat de +Kurden hen juist met opzet onderdrukken of benadeelen; maar zij vallen hen het eerst aan, omdat zij weten, dat de regeering +hun bij dat machtsvertoon haar steun zal verleenen, en eerst wanneer zij hen, om zoo te zeggen, tot op het hemd toe hebben +uitgeplunderd, zijn de Turken zelf aan de beurt, die zich natuurlijk daarover beklagen. Het is zeer moeilijk, aan deze misbruiken +paal en perk te stellen. + +</p> +<p>Als de begs een vijandigen stam vervolgen, waagt niemand het, hen hiervan terug te houden, daar zij als verdedigers van den +Sultan al te veel macht bezitten; men tracht ze dus door omkooping te paaien of ze zoo mogelijk uit den weg te houden. En +als de nomadische bevolking op eigen hand ongeregeldheden begint, kan men haar dit niet beletten zonder haar te ontwapenen, +terwijl deze ontwapening weder niet zou strooken met de politiek, gevolgd bij het oprichten der hamidie. + +</p> +<p>Het schijnt dus welhaast onmogelijk, het vraagstuk op te lossen, tenzij Europa zich niet tevreden stelt met den Sultan beloften +af te dwingen, welke hem tot niets verplichten, doch krachtig medewerkt, om zijn oppergezag in Kurdistan te herstellen. Dit +zou de eenige oplossing zijn, en de Armeniërs zouden zich zeker rustig gedragen, indien zij hier dezelfde mate van veiligheid +genoten als in het Westen van hun vaderland, waar van geen armenische quaestie sprake is. + +</p> +<p>In elk geval zullen zij slechts nieuwe vervolgingen hebben te wachten, wanneer zij in opstand komen. De verstandigsten onder +hen begrijpen dit zeer goed, en behalve in het vilayet Bitlis, hebben zij dan ook besloten, zich te schikken in hun lot en +het door een vredelievende houding dragelijk te doen zijn. Een andere oplossing zou kunnen worden gevonden, door de Kurden +te noodzaken, vaste woonplaatsen te kiezen. + +</p> +<p>Alleen Rusland is daarin geslaagd bij diegenen onder hen, die verspreid in Trans-Kaukasië wonen. Misschien zou het aan Rusland +gelukken, het geheele volk op die wijze tot rust te brengen, indien het over hen heerschappij verkreeg, zooals het reeds meerdere +stammen hun zwervende leefwijze heeft doen vaarwel zeggen. Doch het is thans voor Rusland de tijd niet, om een nieuwen oorlog +met Turkije te <span class="corr" title="Bron: beginnnen">beginnen</span>. + +</p> +<p>Ook geven de Armeniërs de voorkeur aan de turksche heerschappij, omdat hun daarbij althans godsdienstvrijheid is gewaarborgd. +De toekomst zal het leeren... Wie zou Rusland toestaan, zijn macht in het Westen van Azië nog meer uit te breiden? Misschien +zal men nog eerder geneigd zijn, den Sultan tot de ontwapening der Kurden te dwingen. + +</p> +<p>Het is waarlijk wel noodig, dat in dezen handelend wordt opgetreden, want behalve het ergerlijke der bedreven feiten, schuilt +in deze toestanden een bron van voortdurend gevaar. + +</p> +<p>Nog eenige andere inwoners van het land mogen hier terloops genoemd worden, die zich echter slechts door hun godsdienst van +de overigen onderscheiden. + +</p> +<p>De Kezilbachen, voormalige Christenen, zijn Kurden, die met geweld tot den Islam zijn bekeerd, en schijnbaar der turksche +regeering zeer onderdanig zijn, doch in stilte de Armeniërs goed zijn gezind, daar zij hen als geloofsgenooten beschouwen. +Toch beginnen ook zij hen in Dersim reeds lastig te vallen; het voorbeeld hunner kurdische broeders werkt aanstekelijk. + +</p> +<p>De Yezidis, die men zegt dat den duivel aanbidden, maar die volgelingen zijn van den grooten perzischen profeet Yezid, zijn +door geheel aziatisch-Turkije verspreid en verschillen in geen enkel opzicht van de hen omringende bewoners. Zij zijn vriendelijk +en voorkomend jegens vreemdelingen, die zich echter moeten wachten, het woord chaïtan (duivel) in hun tegenwoordigheid uit +te spreken, daar dit met den dood zou worden gestraft, en zelfs woorden, waarin de letters ch voorkomen, dienen te vermijden. + + +</p> +<p>Wij hebben dus gezien, hoe in turksch Armenië, dat het grootste deel van het eigenlijke Armenië beslaat, drie volken naast +elkaar verblijf houden, Turken, Kurden en Armeniërs. Zij leven in vrede, zoolang niets den bestaanden toestand komt verstoren. +Waar de Armeniërs Turken en Kurden ontzien, worden zij als broeders beschouwd en behandeld; maar komen zij in opstand, dan +wekken zij den toorn der overheerschers op. Waar de Turken de Kurden met rust laten, zullen deze de Armeniërs in hun land +niets in den weg leggen; maar zoodra de turksche regeering ingrijpende veranderingen in de heerschende <a id="d0e852"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e852">351</a>]</span>zeden en gebruiken der Kurden wil brengen, vallen de getergde Kurden eerst de Armeniërs, en daarna de Turken zelf aan. Strijd +tegen de eenmaal bestaande orde der dingen gaat steeds gepaard met bloedvergieten en eindigt alleen met overwinning, indien +de aanvallende partij de sterkste is. De Armeniërs zagen alleen het eerste in; zij wisten dat hun strijd bloed zou kosten +en waren daarop voorbereid. Doch thans weten zij, dat de tweede voorwaarde in hun geval niet werd vervuld, en dat Europa onmogelijk +een volk zal kunnen steunen, zôô verspreid als het hunne, zooals het de volken der Balkanstaten hulp heeft kunnen verleenen, +welke veel meer aaneengesloten, talrijker en krachtiger waren. Zij schijnen zich dus te hebben voorgenomen, zich met hun overheerschers +te verzoenen, door rustig voort te gaan, mèt en nevens hen te arbeiden. In de dorpen met een gemengde bevolking, de winkels, +straten en bazars, overal, waar gelijke levensomstandigheden, gemeenschappelijke bezigheid en onmiddellijk belang hen noodzaken, +dagelijks met elkander in aanraking te komen, ziet men ze als gelijken op vriendschappelijken voet met elkander verkeeren; +men zou ze voor gezworen vrienden houden, die van geen onderscheid weten en voor wie afkomst en godsdienst niet het minste +verschil maken. + +</p> +<p>Doch zoodra de band van het gemeenschappelijk belang is verbroken, maken godsdienstige dweepzucht en woeste haat zich meester +van vele tot nog toe schijnbaar vreedzaam gezinde Mohammedanen. Zij worden bevreesd, en lafheid drijft hen tot het plegen +van geweld, niet minder dan de hebzucht, welke het gezicht van den begeerden buit bij hen opwekt. + +</p> +<p>Twee voorname factoren zijn het, die hun werking doen gevoelen op de zeden dier volken, bij wie geen hoogere beschaving haar +verzachtenden invloed heeft doen gelden; ten eerste het milieu, de onmiddellijke omgeving, die door voorwaarden van stoffelijken +aard een bepaald soort van arbeid bevordert, en ten tweede de godsdienst, de zedelijke factor, welke, zooals bekend is, een +voornaam element vormt in de samenstelling van elk gemeenschapsleven. + +</p> +<p>In Armenië hebben de drie rassen, waarvan hier sprake is, in meerdere of mindere mate, maar toch allen op duidelijk waarneembare +wijze, den invloed ondergaan van een maatschappelijke ontwikkeling en een intellectueele beschaving, welke hen een schrede +voorwaarts deden doen op den weg naar dien toestand van meerdere volmaking, waarin een volk verkeert, dat zich heeft ontworsteld +aan de ketenen, waarin de barbaarschheid het hield geklonken; doch zij bevinden zich niettemin, waar het de laagste volksklassen +geldt, nog op een trap van ontwikkeling, die zeer weinig verschilt van den oorspronkelijken staat der primitieve menschenrassen. + + +</p> +<p>De hoogere, heerschende klasse heeft zich langzaam uit dien staat weten op te heffen; de Armeniërs in hoogere mate dan de +Turken, en deze weder oneindig meer dan de Kurden. Maar het blijft ontegenzeggelijk waar, dat de werklieden en vooral de boeren +bij deze drie verschillende volken in bepaalde streken zoo volkomen op elkander gelijken, dat men ze in geen enkel opzicht +van elkander onderscheiden kan, en dat zij allen evenzeer door hun denkbeelden, hun geloof, hun levenswijze, hun manier van +arbeiden, hun zeden en gebruiken blijk geven van een onwankelbare, ingewortelde gehechtheid aan overgeleverde instellingen, +die van oudsher als eerbiedwaardig zijn gehuldigd. Zij geven zich hiervan geen rekenschap, terwijl de regeerende klasse de +feiten, door den onbevooroordeelden toeschouwer opgemerkt, niet wil erkennen. + +</p> +<p>Alle bergbewoners, die in een gelijksoortig klimaat leven, komen in hoofdtrekken overeen. Wat hun eigenaardig karakter en +leefwijze betreft, bestaat slechts een verschil in graad tusschen de bewoners van Auvergne en de Armeniërs, tusschen den Kurd +en den Savoyaard. + +</p> +<p>Ik geef gaarne toe, dat in Frankrijk, zooals in elk ander beschaafd land, deze lieden arbeidzamer, beter onderricht en gemakkelijker +in den omgang zijn; doch het eigenlijke wezen, de kern van hun aard blijft dezelfde, en men zou in de landelijke bevolking +der armenische hoogvlakten zeer zeker dezelfde eigenschappen tot ontwikkeling kunnen brengen. Want de bewoners onzer bergstreken +moeten hun volkomen gelijk zijn geweest in de middeleeuwen, onder een feudaal stelsel van regeering, zooals thans nog bij +de Kurden in zwang is, evenals bij de Armeniërs, vóór de turksche overheersching. Door het geheele land toch vindt men de +bouwvallen verspreid der tallooze kleine versterkte vestingen, die aantoonen, dat men zich hier in een streek bevindt, welker +bewoners in naijverige stammen zijn verdeeld. + +</p> +<p>Wanneer men daarbij in aanmerking neemt, hoelang de Turken en de Armeniërs een herdersleven hebben geleid, zooals thans nog +de Kurden doen, en de gevolgen van dit nomadisch bestaan overweegt, zal men de oorzaak beseffen van het door en door patriarchaal +karakter, dat deze drie volken noodzakelijk eigen is. De overheerschende trek van dit patriarchaal karaker is de sterke ontwikkeling +van het familieleven als gemeenschap. Alle leden van ééne familie blijven vereenigd, zoolang hun aantal geen splitsing noodzakelijk +maakt. + +</p> +<p>Heeft deze plaats, dan vormen de verbonden families een stam. + +</p> +<p>Daar de stamvader van een geslacht altoos en overal door zijn nakomelingen als een god vereerd wordt, vloeit hieruit een godsdienstige +eerbied voort jegens eerstgeborenen, ouders en voorouders; en tevens een sterk vijandige gezindheid jegens andere geslachten, +welke bij de geringste aanleiding tot uitbarsting komt. Deze toestanden dragen grootelijks bij tot de verzwakking van het +individueel karakter, daar van een enkele persoon, die alle macht in handen heeft, ook alle kracht moet uitgaan, en tevens +valt licht te begrijpen, hoe hieruit weder de onwankelbare gehechtheid en het onomstootelijk vertrouwen ontstaat in al wat +eenmaal gewoonte en overlevering is geworden, terwijl deze opvattingen zich van uit den engeren kring van het gezin uitbreiden +in het openbare leven en ook de regeering daarvan doordrongen is. Feitelijk ligt deze trek ten grondslag aan het geestelijk, +zedelijk en maatschappelijk bestaan der drie rassen, welke het onderwerp dezer studie uitmaken. +<a id="d0e872"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e872">352</a>]</span></p> +<p>Zoo de Turken en de Armeniërs daarvan thans minder blijk geven dan de Kurden, dan is dit toe te schrijven aan het feit, dat +de eersten bij hun komst in het land reeds het oorspronkelijk herdersleven voor dat van een krijgvoerend volk hadden verwisseld, +en de Armeniërs gaandeweg een hoogeren trap van beschaving hebben bereikt, terwijl de Kurden van den beginne af aan onveranderd +zijn gebleven. + +</p> +<p>Eerst dan zal men zich een juist denkbeeld omtrent deze drie volken kunnen vormen, wanneer men ze heeft beschouwd uit een +drievoudig oogpunt, niet slechts de omgeving in aanmerking nemend, waarin zij verkeeren, en de daaruit voortspruitende levenswijze; +doch eveneens hun oorspronkelijken godsdienst, waarvan de sporen onder Christendom en Mohammedanisme zijn blijven voortbestaan, +om ten slotte niet te vergeten, hoe sterk de invloed is geweest, door het patriarchaal bewustzijn op den volksaard uitgeoefend. + + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1907-352.jpg" alt="Het Maarschalksplein te Erzeroem."></p> +<p class="figureHead">Het Maarschalksplein te Erzeroem.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Het herdersbedrijf der bergbewoners, en de ooftbouw, waaraan zich de bevolking wijdt der streken, die een gematigd klimaat +genieten, komen, wat hun invloed op den volksaard betreft, in zooverre overeen, dat zij aan de vindingrijkheid of de zorg +van hen, die ze beoefenen, geringe eischen stellen.—Wanneer wij willen wijzen op de meest kenmerkende zeden en gewoonten, +die uitingen zijn van het eigenlijke armenische volkskarakter dan moet ons wel het allereerst in ’t oog vallen, dat zij zich +nog slechts zeer weinig hebben verwijderd van den natuurstaat. Schapenteelt en ooftbouw zijn voldoende voor hun onderhoud, +zonder dat zij zich van eenig kunstmatig hulpmiddel behoeven te bedienen. En ook aan den landbouw wordt weinig zorg besteed, +daar de vruchtbare bodem genoeg oplevert voor een bevolking, die het als een beschikking der voorzienigheid beschouwt, dat +zij niet in aantal toeneemt. (De kindersterfte bedraagt ongeveer 50 percent.) + +</p> +<p>Over ’t algemeen is de geringe voortgang der moderne beschaving in het Oosten te wijten aan den eigenaardigen trek, dat men +zich voor elke verrichting slechts van door de natuur zelf aangewezen hulpmiddelen bedient.—Armeniërs, Turken en Kurden zullen +zich in alle omstandigheden, waar krachtsinspanning wordt vereischt, vergenoegen met hun handen, hun schouders, hun voeten, +of dierlijken bijstand, en met opzet het gebruik vermijden van eenig werk- of voertuig, dat met besparing van moeite, sneller +leiden zou tot het gewenschte doel. Alles wordt met de hand aangevat; aarde, bouwmaterialen, koeienmest en eetwaren; zij weten +van geen troffels of schoppen, van geen papier of doek. Aan het gebruik van mes en vork kunnen zij maar niet gewennen; men +ziet deftige armenische dames, correcte turksche ambtenaren, rijke en machtige kurdische begs hun eten met de vingers in den +mond stoppen, en zich daarbij zoo geducht met vet besmeren, dat zij na den maaltijd als kleine kinderen met zeep moeten worden +gewasschen. Ze zitten allen veel liever op den vloer dan op een stoel en hurken buiten in het veld op den grond, liever dan +zich neer te zetten op een steen of aardheuvel. De talrijke hammals (lastdragers) vervangen karren en kruiwagens, want de +arabas zijn voor korte afstanden niet geschikt. En dat de mijnen niet worden geëxploiteerd, komt minder voort uit gebrek aan +geld, of arbeidskrachten, dan uit een aangeboren tegenzin, om machines te gebruiken. Het zou immers ongerijmd zijn, van dergelijke +lieden te eischen, dat zij vrijwillig onze beschaafde gebruiken zouden overnemen? Dan moesten zij eerst geleerd hebben, met +mes en vork te eten, in een behoorlijk bed te slapen, zich af te drogen met een handdoek, fatsoenlijk hun tanden te borstelen, +en het vleesch van den slager in een papier te wikkelen. Zulke schijnbare kleinigheden zijn wel degelijk van gewicht. Wij +leeren daardoor onze kinderen zindelijkheid, gewennen hen aan het gebruik van werktuigen in elken vorm, en bereiden hen voor +op een honderdvoudige vermeerdering der krachten van lichaam en geest, door de aanwending der meest samengestelde machines. + + +<a id="d0e886"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e886">393</a>]</span></p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-393-1.jpg" alt="In Khenous ziet men dezelfde menschen en huizen als in Erzeroem."></p> +<p class="figureHead">In Khenous ziet men dezelfde menschen en huizen als in Erzeroem.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Tot dusver heb ik getracht in mijn beschrijving zooveel mogelijk de zeer uiteenloopende bestanddeelen samen te vatten, welke +het geheel vormen dat thans onder den naam Armenië doorgaat, geenszins een gemakkelijke taak, waar het gold een weder opbouwen +van wat door den tijd zoowel als door de Turken was verwoest. Ik stel mij voor, mijn verhaal te besluiten met de beschrijving +van een reis, welke ik vervolgens ondernam, door die streken, waar het armenische volk althans een zweem van een eigen volkskarakter +heeft bewaard. Feitelijk is uit een administratief oogpunt van een land Armenië geen sprake meer. Doch de Turken kunnen niet +ontkennen, dat er een historisch Armenië bestaat, vol herinneringen aan een grootsch verleden. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure floatLeft"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-393-2.jpg" alt="Turksch meisje."></p> +<p class="figureHead">Turksch meisje.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Toen ik mijn ontdekkingstocht ondernam, langs lijnen die als ’t ware een driehoek vormden, aan welks hoekpunten de plaatsen +Erzeroem, Van en Erivan waren gelegen, had ik een vermoeiende reis, te paard, van 37 dagen voor den boeg; doch ik wist, dat +ik op deze wijze de beste gelegenheid zou hebben, mij een duidelijk beeld te vormen van den toestand, waarin dit oude en belangwekkende +volk verkeert. Toen ik den 19den Juli 1905 Erzeroem verliet en langzaam de steile helling beklom, die naar het Palandoeken-gebergte +voerde, wierp ik nog een laatsten blik op de stad, eer hooge bergen haar aan mijn oog onttrokken. Van uit de hoogte gezien, +sprongen de beide voornaamste monumenten mij onmiddellijk in het oog. Een kenner zou voorzeker de voorkeur hebben geschonken +aan het fraaie voortbrengsel van arabische kunst boven het logge bouwwerk der Seldsjukken. De tchifté minarets van de medressé +toch staken als hooge, kale schoorsteenen in de lucht, terwijl daarnaast het bevallige kegelvormige koepeldak van de Imarett +Cumbett met zijn sierlijke eenvoudige lijnen het oog weldadig aandeed. Vandaar dwaalde mijn blik nog eenmaal over de lage, +beslijkte, dichtopeengedrongen huizenmassa, en ik vond Erzeroem in elk opzicht het type van een Oostersche stad. + +</p> +<p>Zoodra ik den Palandoeken begon te beklimmen, was nergens meer een boom, ja zelfs geen plant of bloem, te ontdekken. Zelfs +het gras was schaarsch en vertoonde zich eindelijk niet anders meer dan aan den oever der rivieren. Woest, grootsch en verlaten +lag het landschap in de brandende zomerzon. De lange reeksen bergtoppen, met hun oneindige verscheidenheid van vormen, waren +wonderen van kleur en licht in de van hitte trillende atmosfeer. Zelfs de <a id="d0e903"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e903">394</a>]</span>verst verwijderde bergketens vervloeiden niet, als anders, in een blauwachtig waas, maar lagen als het ware gebaad in een +parelkleurigen gloed, waarin hun vormen duidelijk bleven te onderscheiden. + +</p> +<p>Geen palet zou die onvergelijkelijke tinten kunnen weergeven van het teerste rose en grijs en lila en groen, die, als perzikendons +zoo zacht, over de kale, harde rotsen schenen uitgebreid. Gedurende mijn geheele reis verlustigde ik mij in die tooverachtige +spelingen van het licht. Hierin is dan ook het kenmerkend onderscheid gelegen tusschen de continentale hoogvlakte en de bergen +in de nabijheid der kust; deze bieden ons het heerlijk en afwisselend schouwspel van hun bosschen en bouwlanden, hun alpenweiden +en sneeuwtoppen; gene doen het oog van den beschouwer zich vermeien in die zachte kleurenmengeling, die als een doorschijnende +sluier ligt gespreid over vormen, waarvan zij de strakke soberheid der grootsche en strenge lijnen verzacht. Dit verschil +is het gevolg van de grootere hoogte, waardoor de lucht hier ijler is. De vlakten zijn hier tusschen 1300 en 2000 M. boven +de oppervlakte der zee gelegen; de bergen zelf gemiddeld 3000 M. hoog. + +</p> +<p>Palandoeken beteekent in het Turksch “gevallen zadel”. Eer de militaire weg werd aangelegd, waren de hellingen dan ook zoo +steil, dat de vrachten, waarmede de lastdieren waren beladen, hun dikwijls van den rug gleden. En nadat men het fort heeft +bereikt, dat zich op den top van den pas verheft (op een hoogte van 2965 M.) houdt de weg op; van hier af volgt men natuurlijke +paden, die nooit de minste verbetering hebben ondergaan; sporen van karavanen en voetgangers, dikwijls door stroomende rivieren +afgebroken, soms bedolven onder slijk en modder, of bezaaid met steenen en rotsblokken. Honderdmaal kwam ik aan de een of +andere plek, waar ik niet begreep, hoe de paarden ooit verder zouden komen; toch wisten zij zich er altijd wel door te slaan, +als het op klimmen aankwam; maar het was geducht moeilijk ze naar beneden te krijgen; men moest ze dan bij den teugel voorttrekken, +en zelf maar springen en glijden op goed geluk. Nu had ik desnoods tot aan Van langs den gewonen weg kunnen reizen, dien de +perzische kameeldrijvers volgen, ten Noorden van het meer, een traject, dat door andere reizigers in een victoria was afgelegd. +Zij hadden mij echter verteld, dat zij verschrikkelijk waren door elkaar geschud op dien tocht, en bovendien zou ik, door +dien weg te volgen, veel belangrijke tafereelen hebben gemist. + +</p> +<p>De talrijke bergketens van den Palandoeken zijn zoo kaal en onvruchtbaar, dat er zelfs geen gehuchtje te vinden is. Nu en +dan ontmoetten mijn zaptié en ik een troep Kurden, die er niet zeer geruststellend uitzagen; ik bleef dan ook trouw in de +buurt van mijn geleider, daar de turksche regeering mij voorzichtigheidshalve het gebruik van mijn revolver had ontzegd. Zij +zouden wel niet licht een politieagent aanvallen, zoo dicht in de buurt van een stad; maar men kon toch nooit weten! Zij gingen +ons zwijgend voorbij, of lieten ons stil langs hen heentrekken, als zij zelf hun paarden lieten grazen en rustten op een begroeid +plekje. + +</p> +<p>Wij waren nu reeds midden in Kurdistan. Na zes uren stapvoets rijden, langs kronkelpaden, die den eigenlijken afstand verdriedubbelden, +bereikten wij het eerste dorp, Madrak, en anderhalf uur later het plaatsje Tachketz. Ik bracht daar een ellendigen nacht door; +doodmoe, maar niet in staat om te slapen en verschrikkelijk geplaagd door netelroos. Eerst na eenige dagreizen kwam ik wat +op mijn verhaal, zoodat ik weldra vijftig mijlen per dag kon afleggen inplaats van veertig, zooals in het begin, en eindelijk +zelfs geen bezwaar had tegen een tocht van 80 kilometer. In het geheele gebergte zag ik geen sporen van vulkanische uitbarstingen; +zelfs de vormen der bergtoppen toonen aan, dat deze hier nimmer hebben plaats gehad. Wel zouden de twee toppen, die het dichtst +bij Erzeroem zijn gelegen, aanleiding kunnen geven tot de veronderstelling, dat zij eenmaal kraters zijn geweest; doch dit +kan evengoed het gevolg zijn van afbrokkeling, waarbij de toevallige ligging der neergestorte rotsblokken den bergtop het +voorkomen geeft van een kratermond. Ongetwijfeld zijn al die oneffenheden het gevolg van een plotselinge inzinking, door krimpen +van de aardkorst. + +</p> +<p>Van de scheikundige samenstelling dezer berggesteenten is weinig bekend. Op het eerste gezicht springen kalksteen en eenvoudige +kristalvormingen het meest in het oog, afgewisseld door sedimentgesteenten, waarin opeengehoopte kiezelsteenen wijzen op het +bestaan van zeeën te dezer plaatse in het secondaire tijdperk, eer de bodem zich tengevolge eener uitbarsting verhief. Een +nauwkeurig geologisch onderzoek zou aan het licht moeten brengen, of deze woestenij rijk is aan waardevolle delfstoffen. Tot +nog toe is dit niet ondernomen, maar men heeft gegronde reden om aan te nemen, dat geheel klein-Azië grooter schatten bevat, +dan de bewoners in de verte vermoeden. Zij zien enkel, wat aan de oppervlakte valt waar te nemen, en de regeering denkt aan +geen wetenschappelijk onderzoek. Waar vreemdelingen dit beproeven, worden zij op alle mogelijke wijzen bemoeilijkt. De Turken +wenschen vóór alles, dat hun rijk onbekend zal blijven, en willen het volk liefst van alle kennis verstoken zien. + +</p> +<p>In de streken aan den bovenloop van de Araxes, waar ik nu was aangekomen, en verderop, tot Mouch, zijn de Kurden tamelijk +vreedzame landbouwers, met vaste woonplaatsen. Hun woningen waren iets minder primitief dan die der Armeniërs en Turken, welke +ik had gezien in de omstreken van den Frat-Soe, en den Tsjorokh. Mijn zaptié koos dan ook trouwens voor ons logies de beste +uit. Hier waren menschen en vee wel in dezelfde ruimte opgesloten, maar het vertrek was dan toch in tweeën gescheiden door +een soort van steenen balustrade, die de palen ondersteunde, welke het dak schraagden. Zoodoende genoten wij, in de mannenafdeeling, +(de vrouwen bleven in een eigen vertrek afgezonderd) van de met ons binnentredende schapen en koeien alleen den geur. + +</p> +<p>De grondvorm van deze woningen is altoos vierhoekig. Het dak is tamelijk hoog en wordt gevormd door zich trapsgewijs vernauwende +houten balken, waarin een klein dakvenster nog eenig licht doorlaat, wanneer des winters de deur gesloten blijft. In den muur +tegenover de deur was een soort haard uitgebouwd, hier zonder den bekenden tonir of tendour, <a id="d0e919"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e919">395</a>]</span>een in den grond gegraven oven, welke haard als vrouwenvertrek dienst deed. Van de deur naar den haard liep een pad, dat lager +was dan de begane grond, en ter weerszijden daarvan lagen op aarden verhoogingen de matten en dekens, die ’s nachts als bedden +dienen. Het vee bevindt zich in den aangrenzenden stal, die lager ligt dan het woonvertrek. Het is daar nog al benauwd, daar +aan die zijde het dak tot aan den grond schuin afloopt. De muren van het vertrek zelf zijn slechts een of twee meter hoog. + + +</p> +<p>Behalve het vervaardigen van vilt, dat alleen in de grootere dorpen plaats heeft, oefenen deze lieden <i>geen</i> enkel handwerk uit. Zij schenen gastvrij van aard. Maar het bleek weldra, dat men hun edelmoedigheid niet op de proef mocht +stellen, en dat zij niet alleen de geboden vergoeding gaarne aannamen, maar zelfs van hun kant overdreven hooge eischen stelden. +Nergens kon ik voeder voor mijn paarden krijgen; zij hadden al de gerst naar de markt van het naburig dorp gezonden. En haver +was hier niet bekend. + +</p> +<p>Het was merkwaardig, zoo onbeschaafd als deze menschen waren, wier woonplaats toch niet ver van een groote stad gelegen was. +Zij schenen mij als een soort wonderdier te beschouwen. De meeste dezer lieden hadden nog nooit de doodgewone dingen gezien, +die ik in mijn reistasch had, zooals een pennemes, een lepel, en een kam en borstel; de blikjes met geconserveerde levensmiddelen, +die ik in hun tegenwoordigheid openmaakte, waren hun totaal onbekend. Geen van deze dorpsbewoners, die lezen of schrijven +kan; zoo geleerd zijn alleen de mohammedaansche mollahs of armenische vartabets. De Kurden hebben in het geheel geen godsdienstige +voorgangers, en zijn slechts in naam volgelingen van den profeet; nergens zag ik bij hen een moskee, en evenmin heb ik hen +ooit, zooals de Turken, in het openbaar hun gebeden zien uitspreken. Wel heerschen onder hen nog oude heidensche gebruiken, +zooals aanbidding van de maan, en vereering van bepaalde boomen en bronnen; naast christelijke geloofsvormen, zooals het teeken +des kruises, een bewijs, dat zij den invloed hebben ondergaan van armenische of nestoriaansche zendelingen, eer zij zich tot +den Islam bekeerden. Hun vrouwen, die niet geheel gesluierd zijn, leggen voor de Turken angst en afkeer aan den dag; maar +zij hebben er niet op tegen, zich aan christenen te vertoonen. Ik mocht ze tenminste ongestoord bij haar huiselijke bezigheden +gadeslaan, en haar mannen hadden daartegen geen bezwaar. Als de meeste boerenvrouwen zijn zij leelijk, en nog grover geworden +door zwaar werk en een overvloedigen kinderzegen. Haar kleeding bestond uit een zeer wijde, lange broek, een soort rok, die +aan de kanten open was, een loshangend jakje en een grooten tulband met een korten sluier, die den hals bedekt. Uit wat ik +van haar ondergoed zag, maakte ik op, dat dit nooit werd gewasschen. De kinderen droegen havelooze lompen of liepen half naakt; +het was een akelig gezicht, die magere lichaampjes in het stof en vuil te zien wroeten. De mannen zijn ook al niet zindelijker +dan hun wederhelften; ik zag dat van nabij, toen een oude moukhtar (hoofd) die mij een stuk vilt had geleend om als deken +te gebruiken, vlak naast mij zijn eenig kleedingstuk uittrok, een lange blauwe pij, met een afschuwelijk vuile linnen voering. +Nooit zag ik ergens linnen te drogen hangen; zeep is hier trouwens ook onbekend. + +</p> +<p>Intusschen zette ik mijn tocht voort, bereikte in twee korte dagreizen achtereenvolgens de gehuchtjes Tsjeurma en Akhveron, +en kwam den vierden dag aan in de stad Khenis of Khenous, de hoofdplaats van een sandjak of district. Ik bevond mij nu niet +meer in het gebied van de Araxes; maar in dat van de Moerad-Soe, of Oostelijke Euphraat. In beide streken zijn de laaggelegen +dalen zeer vruchtbaar. De keten, die ze scheidt, de Karakaya, een uitlooper van den Bingoel-Dagh, kon veel dichter bevolkt +zijn dan het geval is, vooral, indien er bosschen werden geplant, die vocht zouden aantrekken en daardoor meer weidegrond +leveren. Deze keten vertoonde geen eigenaardig karakter; het was een aaneenschakeling van middelmatig hooge bergen, waarboven +in de verte de Bingoel zelf uitstak, die midden in den zomer nog met talrijke plekken sneeuw was gekroond. De zware bergmassa, +3382 Meter hoog, trekt de wolken aan, en dient als reservoir voor de vele stroomen, die zich langs de hellingen neerstorten. +De naam Bingoel Dagh beteekent: duizend meren; doch het zijn slechts moerassen, waaruit de bronnen dezer rivieren ontspringen. + + +</p> +<p>Ik was er in het geheel niet op verdacht, in de groote vlakte van Khenous de stad van dien naam te ontdekken, eer ik reeds +vlak bij de plaats was gekomen. De stad ligt in een rotsachtige plooi van den bodem, waardoor een der vertakkingen van den +Bingoel-Soe stroomt, een bijvloed van den Oostelijken Euphraat. ’t Was een bescheiden plaatsje, dat achter de rotsen scheen +weggekropen om zich te beschermen, nu een oude vervallen vesting het niet voldoende meer beschutten kon. Hoe vervallen echter +ook—als zijnde een vesting, mocht de ruïne niet gephotografeerd worden, en een agent van politie kwam mij dit met den noodigen +dreigenden nadruk verbieden. Dat hielp echter niet veel. Ik ontsnapte aan zijn argusblik, door mij te verschuilen achter de +schoorsteenen van het terras, waar ik in gezelschap van mijn herbergier, die tevens kapper was, zou slapen, en van daar kon +ik, hoewel wat haastig, toch verscheiden opnamen doen. ’t Was een prachtig gezicht, aan alle zijden die hooge rotsen, waartusschen +in grillige bochten de rivier kronkelde. Een bevolking, die partij wist te trekken van natuurschoon, had de oevers in een +waar lustoord kunnen herscheppen. De uitgang van deze diepe rotskloof was moeilijk te beklimmen, zelfs voor onze sterke bergpaarden. +Het stadje zelf maakte op mij den indruk van Erzeroem in het klein; dezelfde soort van huizen en menschen. De bazar was klein; +maar vrij zindelijk, en geheel in handen van Armeniërs. Een grappigen indruk maakte op mij de mutessarif (chef van het district) +dien ik, toen ik hem mijn paspoort kwam vertoonen, in een wijde, geelzijden kamerjapon aan ’t kaartspelen vond, onder een +prieel in een boomgaard, en dien ik een uurtje later op straat ontmoette, uitgedost als een deftig Parijzenaar. + +</p> +<p>Toen ik eenmaal gewend was aan den eigenaardigen gang van onze paarden, legde ik, op den dag dat <a id="d0e934"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e934">396</a>]</span>wij uit Khenous vertrokken, met gemak elf uren af. Wij hielden onderweg tweemaal stil; eens in de bergengte voor Koutchkikh, +en later nog eens te Gumgum, waar mijn teskeré (reispas) werd nagezien door den caïmacan van de caza (kanton). Het was een +oude zwaarlijvige Turk, die in een leunstoel zat onder een paar wilgeboomen, het eerste groen dat ik na Khenous onder de oogen +kreeg, omringd door zijn schrijvers, die op de hurken zaten. Ik mocht met hem theedrinken en kreeg een nieuwen zaptié mede +op weg. Telkens viel het mij op, onder den langen tocht, hoe verlaten en eenzaam de vlakte van Khenous en het dal van den +Moerad-Soe, die door het gebergte Khamoer-Dagh zijn gescheiden, er uitzagen, terwijl bij de rijkelijke besproeiing het land +vruchtbaar genoeg zou zijn om tienmaal zooveel bewoners voedsel te leveren. Maar hiervoor waren twee dingen noodig, dacht +ik: verkeerswegen en veiligheid. Dit laatste te verzekeren scheen mij zoo moeilijk niet. Ik kwam drie zaptiés tegen, die vijf +geboeide gevangenen medevoerden; en ik hoorde, dat dit geen dieven of moordenaars waren, maar mohammedaansche rekruten, die +niet waren opgekomen. Zulke lieden achtervolgt de politie; maar misdadigers laat zij met vrede. Als de een of andere ridderlijke +vali eens zelf het land ging doortrekken, om incognito het recht te handhaven, inplaats van rustig op zijn bureau te zitten, +dan zou het hier geheel anders uitzien. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-396.jpg" alt="De tchifté-minarets te Erzeroem met den koepel van de Imarett Cumbett."></p> +<p class="figureHead">De tchifté-minarets te Erzeroem met den koepel van de Imarett Cumbett.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Om halfacht des avonds kwam ik aan te Charbahour-Tepe, een kolonie van Tscherkessen, die zich uit den Kaukasus door Klein-Azië +hebben verspreid, toen de Russen hun land hadden veroverd. Zij beweren onder de turksche heerschappij vrijer te zijn in het +uitoefenen van hun godsdienst, daar zij belijders zijn van den Islam. Ik vernam echter, dat een andere beweegreden hen dreef; +zij kunnen hier namelijk gemakkelijker hun vrouwen, dochters en zusters verkoopen aan de pacha’s, die ze in hun harem wenschen +op te nemen. Die vorm van slavernij werpt zulke groote voordeelen af, dat tscherkessische vrouwen en meisjes dikwijls door +haar mannelijke verwanten worden ten geschenke gegeven. Een Armeniër uit Van vertelde mij daar voorbeelden van. In de omstreken +van Sivas, zeide hij, voeden de Tscherkessen hun dochters zorgvuldig op, en in het algemeen staat daar het peil der zedelijkheid +zeer hoog, althans bij de lieden, die reeds langen tijd in de streek gewoond hebben. En toch drijven zelfs deze geregeld handel +in blanke slavinnen. De jonge meisjes uit die streken, die beroemd om haar schoonheid zijn, wenschen niets liever, dan de +gunst van een of anderen turkschen grooten heer te verwerven. Zoo zond bijv. de mutessarif van Amasia, een kleine stad in +de buurt van Sivas, Békir Pacha genaamd, die daar in 1898 zijn ambt bekleedde, elk jaar twee mooie dochters van zijn vrienden +aan den sultan of een anderen grooten heer, zonder andere vergoeding te eischen, dan dat zijne gunstelingen hem door haar +invloed zouden steunen. + +</p> +<p>De Tscherkessen zijn overigens zeer bepaald beschaafder dan hunne naburen. In hun nationale dracht, <a id="d0e945"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e945">397</a>]</span>de nauwsluitende jas, op de borst waarvan patroonkokertjes als een waaiervormige versiering zijn aangebracht, en met den smallen +met zilver beslagen riem om het middel gesnoerd, zien zij er knap uit, en maken een gunstigen indruk. Terwijl bij de Kurden +alleen de rijke lieden een eigenaardige kleeding dragen, doch de onbemiddelde niet van arme <span class="corr" title="Bron: Armeniers">Armeniërs</span> of christenen zijn te onderscheiden, gaan bij de Tscherkessen rijken en armen op de zelfde wijze gekleed, en zelfs bij de +armsten is die kleeding goed onderhouden. Ook de woningen te Charbahour-Tepe vormden door hun zindelijkheid een opmerkelijke +tegenstelling met de afschuwelijk vuile verblijfplaatsen van Turken, Kurden en Armeniërs. Hier voelde ik mij werkelijk op +mijn gemak in het woonvertrek van mijn gastheer, waar de mooiste kleeren van het gezin, van zijde en met fraai borduursel, +aan den wand hingen. De haard, waarin een houtvuur brandde, was behoorlijk gebouwd en prijkte met een roode pleisterversiering. +Ik zag hier noch den tendour, de in den grond uitgegraven oven, noch de akelige tesek, koeken van mest, die op de geheele +armenische hoogvlakte zulk een groote rol spelen, en overal bij de deuren en op de terrasdaken liggen opgestapeld. De vrouwen +verrichtten kalm haar huiswerk, zonder de minste verlegenheid te toonen, en ook de mannen behandelden mij voorkomend. Ik sliep +hier uitstekend, gelukkig eens niet gekweld door stalgeuren, op een wel is waar harde matras, voor mij gespreid op de verhooging, +die langs de muren van het vertrek liep, evenals bij de Kurden. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-397.jpg" alt="Lieden te paard uit Bitlis en de naburige dorpen."></p> +<p class="figureHead">Lieden te paard uit Bitlis en de naburige dorpen.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Toen ik aan de Armeniërs in die streken vroeg, waarom zij deze gezondere en aangenamere leefwijze niet volgden, beweerden +zij, dat zij er geen geld voor hadden. Maar het is natuurlijk wilskracht, die hun ontbreekt. Houdt men hun dit voor, dan zeggen +zij, dat de Kurden hen toch zouden berooven, als zij meerdere welvaart genoten. Dit mag misschien waar zijn in de omstreken +van Khenous, waar Kurden en Armeniërs in nauwe aanraking komen, maar het geldt niet voor die streken, waar beide rassen gescheiden +leven. Toen de Tscherkessen pas in het land waren gekomen, maakten zij zich uit gebrek wel eens aan rooverijen schuldig; doch +zoodra de Sultan hun eenig grondgebied had afgestaan, zijn zij dadelijk gaan arbeiden, en een vreedzaam, welvarend volk geworden. +Wanneer Armeniërs op reis gaan, zullen zij altijd trachten, zich bij Tscherkessen aan te sluiten; daar zij weten, dat zij +dan niet worden aangevallen; en ofschoon alle Tscherkessen gewapend zijn, zoo goed als de Kurden, maken zij nooit misbruik +van hun macht. + +</p> +<p>Al gaven zij blijkbaar de voorkeur aan turksche boven russische overheersching, ik geloof niet, dat deze lieden uit den Kaukasus +vurige belijders van den Islam zijn. Ook te Sivas vond ik hen in godsdienstig opzicht vrij onverschillig. Het zijn praktische +lieden, die vóór alles hun voordeel in ’t oog houden. Als zij niet rijk genoeg zijn, om den vader hunner beminde de gebruikelijke +schatting van 40 of 50 liras, (800–1000 francs) te betalen, dan schaken zij het <a id="d0e959"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e959">398</a>]</span>meisje hunner keuze, zonder geweld, en op ridderlijke wijze, zooals dat bij herdersvolken gebruik is. Zij zijn monogaam en +zullen een christenmeisje niet dwingen, mohammedaansche te worden. Daarin verschillen zij van de polygame Kurden, die, het +voorbeeld der Turken volgend, eischen, dat de christenvrouwen, die zij bij voorkeur ontvoeren, tot den Islam overgaan. + +</p> +<p>Toen ik den volgenden dag, na vijf uren reizens, het plaatsje Sakavi bereikt had, merkte ik op, dat hier zoowel de omgeving +als de bewoners verschilden van wat ik te voren had gezien. Het landschap zag er hier vriendelijker uit, en een boschje van +populieren en wilgen, in de buurt van menschelijke woningen, anders zulk een ongewoon verschijnsel niet, kwam mij werkelijk +als een bekoorlijk plekje voor, wel waard om gephotographeerd te worden. De hutten der bewoners echter waren vooral merkwaardig +door hun zonderlingen vorm en hun armoedig voorkomen. Nergens had ik nog zulke treurige verblijfplaatsen voor menschelijke +wezens aanschouwd; weinig beter dan holen van dieren. Van buiten waren zij bijna niet te onderscheiden van de rotsen, die +ze omringden, tenzij door de ronde verhevenheden der daken, die onregelmatige koepels vormden. Zij hadden geen anderen ingang +dan een kleine opening, de eenige, waardoor een enkele zonnestraal kon binnendringen, waardoor de rook ontsnapte van het vuur, +dat midden in het vertrek brandde, en waardoor, zoo goed en zoo kwaad als dat ging, eenige frissche lucht moest binnendringen +in de atmosfeer, die door de uitwasemingen van menschen en dieren was verpest. Hier werd niet de geringste moeite aangewend +om het vee afgezonderd te houden; in een hoek van den stal stond het eenige meubelstuk, een bed van ruwe boomtakken, waarop +de stroomatras lag. Het beste bewijs van het treurig verval, waartoe hier Kurden en Armeniërs geraakt zijn, is het gebrek +aan orde en eenheid in hun bouwconstructies. Een paar lage muren, uit losse steenen en aarde opgestapeld, al naar mate de +rotsen hier en daar steun bieden, dragen een dak van ruwe takken, met klei gedekt, en gestut door balken en palen, die zelfs +niet van hun schors zijn ontdaan, en bij welker plaatsing niet eens is rekening gehouden met horizontale of vertikale richtingen. +Ik was nog wel gehuisvest in het dragelijkste van deze holen, dat door de zaptiés geregeld als politiepost werd gebruikt. +Zwermen vliegen deelden er mijn ontbijt van yoghurt (zeer zure gestremde melk), het voornaamste volksvoedsel in Azië; want +de pilaf is alleen voor rijke lieden bereikbaar, en werd mij op dezen tocht nergens aangeboden. Deze politieposten zijn op +ongeregelde afstanden langs den weg geplaatst. Meerdere van de zaptiés zijn Armeniërs, een bewijs, dat de regeering ook christenen +wel vertrouwen schenkt, als zij het blijken te verdienen. Ik dacht, dat de tegenwoordigheid der gewapende macht de veiligheid +in de omstreken wel zou verzekeren, maar later bespeurde ik, dat dit niet het geval was. + +</p> +<p>Des middags staken wij het plateau over, dat langzaam naar de vlakte van Mouch afdaalt. Na twee uren zagen wij in de verte +den Antok-Dagh, aan welks voet de stad Mouch is gelegen, die wij echter van hier niet konden zien. Na den Ararat en den Sipan-Dagh +is de Antok, een gedeelte van den Taurus, een der indrukwekkendste bergtoppen van dit land, nog grootscher dan de Palandoeken. +Toen wij dichterbij kwamen, was ik zeer verrast, tegen de hellingen wijngaarden en vruchtboomen te zien groeien. Deze boomen +leverden dan ook geen rijken oogst, en de wijn was zuur. Veel schaduw was er niet; vandaar dan ook, dat de berg in de verte +een even kalen indruk maakte als alle andere in deze streek. Den top van dit gebergte vormt de hoogvlakte van Sassoen. Ik +was eerst voornemens geweest, daarover te trekken, doch ik vernam later te Van, dat dit om verschillende redenen zeer bezwaarlijk +zou zijn geweest. Ik had trouwens de keus tusschen dezen weg, en de vlakte, die zich over een lengte van tachtig kilometer +aan den voet van den berg uitstrekt. Deze scheen mij in elk opzicht meer belangwekkend. Zij is de grootste en vruchtbaarste +van geheel Armenië. Haar hoogte, hoewel geringer dan die der meeste andere hoogvlakten, bedraagt toch nog 1280 M., en al is +de koude er niet zoo hevig als te Erzeroem, de winter duurt er bijna even lang; met meer sneeuw en minder ijzigen wind. Zij +is rijkelijk besproeid; hoewel door den Noordwestelijken hoek slechts een groote rivier stroomt, de Oostelijke Euphraat, of +Moerad-Soe, wordt zij in de geheele lengte doorsneden door de bedding van een bijrivier, die echter thans bijna droog was. +Dit was de Kara-Soe (zwart water) een naam, die bijna overal voorkomt, waar Turken wonen. Wij daalden langs een steile helling +af naar den Euphraat, dien wij moesten oversteken eer wij de vlakte konden betreden. Het was een aangename verrassing, te +midden van den schaarschen plantengroei, tusschen hooge rotsgevaarten, een waar kunstwerk aan te treffen, dat in dit onherbergzaam +oord verdwaald scheen. Dit was de brug over den Euphraat, een merkwaardig overblijfsel uit de dagen, toen de Byzantijnen in +deze streken de opperheerschappij voerden. Een treffende tegenstelling hiermede vormde de brug over de Kara-Soe, die wij later +passeerden, een gebrekkige, half vergane constructie, waarop men bij elken stap moest vreezen, door een der talrijke gaten +te vallen. Zulke toestanden deden onze ingenomenheid met de Turken niet stijgen. Maar ik was dan nu toch in Mouch aangekomen +en hoopte er eens goed uit te rusten. Het kwam mij voor, dat ik toch wel eenig comfort mocht verwachten in een vroeger bloeiende +plaats, die nog de tweede stad van het vilayet Bitlis heet, en waarschijnlijk hoofdplaats van een district zou worden. + +</p> +<p>Daar ik tegen den avond te Mouch aankwam, moest ik een uur wachten op de binnenplaats van den seraï, tot de mutessarif mijn +papieren had nagezien. Ik had dus den tijd mijn omgeving eens op te nemen, en ik bespeurde dadelijk, dat ik hier onder echte +Turken was aangeland. Bedienden en soldaten, die het binnen te warm vonden, zaten, op een tapijt gehurkt, in den hoek van +de binnenplaats, en dronken er thee, nadat zij in het publiek hun gebeden verricht hadden. Merkwaardig oneerbiedig gingen +deze lieden daarbij te werk. Niemand dacht er aan te zwijgen terwijl zijn buurman bad; zij praatten al rookende en drinkende +rustig door, terwijl <a id="d0e967"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e967">399</a>]</span>hun kameraad onder het prevelen van zijn gebeden zevenmaal het voorhoofd tegen de aarde drukte. Geen van hen verzuimde, eer +hij begon, een stoel te plaatsen, in de richting, waar Mekka lag; deze moest den mirhab voorstellen, de nis, waar in de <span class="corr" title="Bron: moskeën">moskeeën</span> de Koran ligt, en die overeenkomt met ons altaar. + +</p> +<p>Nu en dan zag ik eens uit, door de poort, in de straat, waar verschillende lieden te paard voorbijreden, die uit Bitlis of +de naburige dorpen kwamen. Daar waren oude Turken bij, zoo schilderachtig van uiterlijk als men ze slechts zelden ziet. Vooral +trof mij het voorkomen van een ouden, mageren mollah, geheel in het wit gekleed, wiens goed besneden trekken een arabische +afkomst deden vermoeden. Nergens anders dan in afgelegen wijken van Stamboel, waar nog echte middeleeuwsche oostersche typen +zijn bewaard gebleven, had ik zulk een romantische figuur aanschouwd. De mutessarif zond mij een cavas, (een gegalonneerden +en gewapenden dienaar) die mij kwam verzoeken, den nacht door te brengen in het belédié (stadhuis). Op weg daarheen kon ik +eerst in het donker niets onderscheiden dan de groentetuinen, die zich uitstrekten rondom de stad, en daarna bracht mijn geleider +mij, onder donkere balkons door, waar slechts een enkel lichtje schemerde, door de laaggelegen handelswijk, terwijl rechts +van ons trappen omhoog voerden naar andere huizen, die op een kegelvormigen heuvel waren gebouwd. In de groote zaal van het +stadhuis trof mij de allervreemdste mengeling van antieke en moderne motieven. De wanden waren blijkbaar pas bekleed met een +lambrizeering van populierhout, die nog niet geverfd was, en waarschijnlijk ook wel nooit geverfd zou worden. Op den grond +lagen tapijten, waarvan sommige kostbaar en nieuw, andere versleten en vol gaten waren. Op de sofa tegenover mij zat een oude +man, geheel in witte sluiers gehuld, tusschen opeengestapelde kussens; naast hem lag een jongmensch op zijn gemak achterover +in een leunstoel, met een modern grijs pak aan, waarvan hij de jas had uitgetrokken. Ik maakte eerst mijn opwachting bij den +ouden heer, die mij zoo vriendelijk aankeek, dat al de rimpeltjes in zijn gezicht in beweging kwamen. Hij vertelde mij, dat +de burgemeester zijn neef was, en stelde mij als zoodanig het jonge mensch in hemdsmouwen voor. Deze schudde mij de hand en +inviteerde mij, om met hem te dineeren, en dien nacht in het stadhuis te blijven slapen. Ik begreep nu wel, hoe de vork in +den steel zat; daar ik zoo beleefd werd ontvangen, moest ik de omstandigheid maar voor lief nemen, dat men mij van mijn vrijheid +beroofde en belette, iets te hooren of te zien. + +</p> +<p>Het middagmaal werd naar turksch gebruik opgediend, zonder stoelen of borden, op een kleine ronde tafel van een voet hoog. +Mijn gastheer verwonderde zich zeer, dat ik niet gemakkelijk op mijn hurken kon zitten, maar was zoo goed mij kussens te laten +brengen, om met mijn elleboog op te leunen, zoodat ik tenminste mijn beenen kon uitstrekken. Na de koffie werd ik alleen gelaten; +een hoop matrassen nam de plaats van het tafeltje in, en ik bracht voor de tweede maal een rustigen nacht door. Vroeg in den +morgen bracht een agent van politie mij buiten de stad, en gaf mij vergunning, de grootste moskee binnen te gaan, die mij +echter, wat de versiering betrof, niet meeviel. Trouwens, op een paar perzische deuren en boogvensters na, zag ik wel, dat +de witte huizen van het tegen den Antok Dagh gebouwde stadje bij nader onderzoek weinig bezienswaardigs zouden opleveren. + + +</p> +<p>Nadat ik Mouch had verlaten, legde ik in twee dagreizen, steeds door de vlakte en langs het gebergte trekkend, den afstand +af tusschen Mouch en het meer Van. De meeste der kleine plaatsjes, die over deze groote uitgestrektheid liggen verspreid, +worden beschaduwd door enkele groepen geboomte. In een dorpje, waarvan ik den naam liefst wil verzwijgen, om mijn zegsman +geen onaangenaamheden op den hals te halen, had ik het genoegen een lang gesprek in ’t Fransch te voeren met een ouden boer, +die vroeger in Constantinopel had gewerkt. Toen ik mijn verwondering te kennen gaf, dat ik slechts twee verwoeste dorpen in +deze vlakte had aangetroffen, zeide hij, dat de verschrikkelijkste gruwelen waren bedreven in het gebergte Sassoen. Ook hoorde +ik, dat de Armeniërs, waaruit de bevolking dezer vlakte hoofdzakelijk bestaat, onophoudelijk te lijden hadden van de onverdragelijke +rooverijen der Kurden, zonder dat de regeering een vinger uitstak om dit te beletten. Van de zeven à achtduizend schapen, +die de Armeniërs in zijn dorpje hadden bezeten, bleven hun nog slechts 200 over. “Zij kunnen niet ploegen, als ze geen ossen +hebben”, zeide hij, “en nu moeten zij die tegen een schandelijk hoogen prijs huren van de Kurden, die ze hun hebben ontstolen.” +Zulke dingen die hier dagelijks voorvallen, worden niet bekend, en kunnen ook onmogelijk ruchtbaar worden, omdat de overheid, +die dit alles in de hand werkt, belet, dat dergelijke geruchten zich verspreiden. Als de politieagenten hun plicht maar mochten +doen, zouden zij dien wel vervullen; maar zij kunnen niet. + +</p> +<p>Ik vroeg aan verschillende zaptiés, in wier wachtposten mijn geleiders mij lieten overnachten: “Wat doet gijlieden hier eigenlijk? +Gij zijt hier op weinige uren afstands van elkander op post gezet, en gij voert niets uit? Neemt dan toch uw geweren en schiet +op die diefachtige Kurden, als zij zich vergrijpen aan eens anders eigendom!” Maar ik kreeg ten antwoord: “O neen, dat wil +de Padishah niet hebben; het zijn hamidiés.” Onder dien naam gaat bij de Kurden alles door; zelfs eenvoudige herders maken +deel uit van die gewapende bende, die haar wapens enkel gebruikt om Armeniërs in het nauw te brengen, en eenvoudig weigert +deel te nemen aan de jaarlijksche oefeningen, een verplichting, waaraan nog niemand hen heeft kunnen dwingen, te voldoen. +Den eersten dag hadden wij voortdurend het gezicht op den Nimroed Dagh, een vulkaan, waarvan de cirkelvormige krater, die +een doorsnede heeft van tien kilometer, ten Westen van het meer Van oprijst. Uit de verte gezien, verhief zich de afgeknotte +kegel, 3018 M. hoog, boven de omringende bergketens, als een puntig geslepen diamant, in een ring gevat. Merkwaardig was ook +de vervallen cumbett, bij de bron van den Kara-Soe, aan den rand van een uitgestrekt bassin, waar het water uit den vlakken +grond opborrelt. Het monument werd thans chaïtân (duivel) genoemd, daar het een schuilplaats voor <a id="d0e980"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e980">400</a>]</span>roovers en moordenaars is geworden. De voet van het gebouw was, jammer genoeg, bedolven onder puinhoopen, en omringd door +de leelijke grafsteenen van een mohammedaansch kerkhof. Slechts gedeelten van het fraaie beeldhouwwerk der buitenmuren zijn +overgebleven. + +</p> +<p>Hoewel iets beter ingericht dan de treurige menschelijke verblijfplaatsen van het vorige plateau, waren de huizen der bewoners +van deze vlakte toch armoediger dan die der Kurden tusschen Erzeroem en Khenous. In deze groote onbeschutte ruimten schijnen +de bewoners nooit veilig te zijn geweest voor roofzieke invallen; in geheel turksch Armenië zag ik nergens de bouwvallen, +die men zoo veelvuldig aantreft in het gebergte, waar de Armeniërs zich tegen hun vijanden hebben kunnen verdedigen; en toch +is het zeker, dat Armeniërs sedert de vroegste oudheid in deze streken hebben gewoond, tot eerst de Turken en later de Kurden +hen kwamen verdringen. Gedurende de tien eeuwen, die aan deze verovering voorafgingen, beletten hun voortdurende onderlinge +oorlogen de ontwikkeling der vruchtbaarste streken, die tevens het meest geschikt waren om als oorlogsveld te dienen. Meer +dan elders begunstigde hier het terrein, door de verdeeling van den bodem in kleine, door bergen ingesloten gebieden, de onderlinge +verdeeldheid der vorsten, die elkander den voorrang betwistten en zich voortdurend wisten te verrijken ten koste der vlaktebewoners, +die vreesachtiger waren, daar het hun aan natuurlijke verdedigingsmiddelen ontbrak. Wanneer men Bitlis nadert, over de kleine +hoogvlakte, die zich boven het meer Van verheft, valt de Nimroed Dagh, van naderbij gezien, tegen; de berg is effen, en maakt +door een soort groenachtig mos, waarmede hij bedekt is, den indruk van een kunstmatig opgeworpen reusachtigen aardheuvel. +Van hier af aan begon de omgeving weer te veranderen. Wij naderden thans een eertijds zeer machtige sterkte der Kurden, die +eerst de Perzen, en later de Turken met groote moeite hebben veroverd. De laatsten waren er eindelijk, na anderhalve eeuw, +in geslaagd, hier een geregeld bestuur te vestigen, dat verbonden was met de minder afgelegen gedeelten van het rijk door +een systeem van posten, waarvan nog enkele vrij goed zijn bewaard gebleven. Een der belangrijkste van deze administratiegebouwen, +op een uur afstand van de stad gelegen, de Osrof Pacha Khân, is van buiten slechts een vierkant blok, met plat terrasdak, +maar vertoont van binnen prachtige gewelfde bogengalerijen, met lage rondbogen, die aan middeleeuwsche kloostergangen herinneren. +Dit gebouw wordt thans als stal gebruikt, terwijl andere reeds vervallen zijn en aan hun lot worden overgelaten, zooals dat +meer gaat in Turkije. Toch was er nog een van deze gebouwen in de stad Bitlis zelf, dat het bekijken wel waard was, doch waarvan +ik tot mijn spijt den naam niet kon te weten komen. Er werden thans wapens en munitie bewaard; vandaar die geheimzinnigheid, +en de toegang was natuurlijk verboden. In gezelschap van een der vele Turken uit Constantinopel, die om politieke redenen +naar de uiterste grenzen des rijks zijn verbannen, gelukte het mij, te worden toegelaten op de binnenplaats der kazerne, waarachter +het bewuste gebouw gelegen was. In de schaduw van het geboomte was het te donker, om een goede photographische afbeelding +te verkrijgen van den sober versierden voorgevel met de beide halve torens op de hoeken. Dit stijlvolle gebouw, waarvan niemand +de schoonheid opmerkte, was oneindig meer de aandacht van den beschouwer waardig dan de Tchifté minarets van Erzeroem en Sivas. + + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-400.jpg" alt="De “bagagewagen” voor Armenië."></p> +<p class="figureHead">De “bagagewagen” voor Armenië.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Een ander merkwaardig monument, dat uit den tijd der arabische overheersching schijnt te dateeren, is de kleine moskee Oeloe +Djamih, die geheel achter in een soort van trechter gelegen is, waarin de stad verscholen ligt. Behalve het mooie portaal, +dat oorspronkelijk met de fijnste vergulde arabesken was versierd geweest, vond ik op de binnenplaats een zuilengalerij, een +eenzame minaret bij een fontein, en een cumbett, waarin de stichter van het heiligdom rustte. De tralies der kleine vensteropeningen +waren bedekt met duizenden kleine lapjes, door de geloovigen eraan geknoopt, als een offer, om zegeningen te ontvangen. Die +weinig kostbare offergaven ziet men hier overal, soms met een muntstukje erin, dat de Armeniërs dan ’s nachts komen weghalen. +Sommige steenen en gewijde boomen worden, bij gebrek aan tempels, door de Mohammedanen vereerd, en de Armeniërs drijven met +die bijgeloovigheid gaarne den spot. Soms begraven zij een hond onder een boom, en maken de Turken wijs, dat daar een graf +van een heilige is. Dit vertelde mij een Armeniër uit Bitlis, en ik geloofde hem gaarne; want het is werkelijk onder deze +lieden voldoende te beweren, dat men in den droom den Profeet, of de maan heeft gezien, om voor een heilig man te worden gehouden. + + +<a id="d0e991"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e991">401</a>]</span></p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-401.jpg" alt="De Armeniërs in de vlakte van Mouch hebben voortdurend te lijden onder de rooverijen der Kurden."></p> +<p class="figureHead">De Armeniërs in de vlakte van Mouch hebben voortdurend te lijden onder de rooverijen der Kurden.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Slechts enkele bouwvallen spreken hier in het Oosten van vervlogen grootheid. In Bitlis verheffen zich boven de met stevige +steenen huizen volgebouwde kom, die de eigenlijke stad vormt, de torens en muren der kolossale vesting, die door verschillende +achtereenvolgende heerschers is versterkt wegens haar bijzonder gunstige ligging tusschen steile bergwanden, op een rots aan +den oever van den Bitlis-Soe, een bijvloed van den Tiger. Deze toren was tot aan het einde der 18de eeuw het verdedigingscentrum +der Kurden, dat zij herhaalde malen verloren en weder heroverden. Aan de eene zijde staan nog de lichthellende muren, die +aan de assyrische bouwwerken herinneren, aan de andere verrijzen twee hooge ronde torens, niet door kanteelen gekroond, die +dagteekenen uit een veel later tijdperk. Gezien van het hooge terras der amerikaansche missie en de gebouwen van het consulaat, +in de armenische wijk gelegen, maakten deze overoude vestingwerken een schilderachtigen indruk. Voor Europeanen is het verblijf +te Bitlis nog onaangenamer dan te Erzeroem. In den zomer kunnen zij nergens een uitstapje maken; geen berijdbare weg is er +meer dan twintig minuten lang. Tusschen steile bergen ingesloten, op een hoogte van 1554 M., is de stad merkwaardig genoeg +voor den doortrekkenden reiziger, die er geniet in de koele schaduw van lommerrijke tuinen; maar voor wie genoodzaakt zijn, +er langen tijd te vertoeven, is zij bijna een gevangenis. Zeven maanden duurt er de winter, waarin de sneeuw soms zeven meter +hoog ligt, en hoewel de koude hier gelukkig veel minder hevig is, dan op de andere hoogvlakten, men is hier dan toch van alle +verkeer met de buitenwereld afgesloten. Zelfs de post kan dit afgelegen oord niet altijd bereiken, en maakt dan gebruik van +kleine handsleedjes, die door boeren met groote pantoffels aan worden voortgetrokken. Paarden zouden geen stap kunnen doen, +zonder tot aan den buik in de sneeuw te zinken. Om de wegen van die sneeuwmassa’s te bevrijden, zou veel geld en veel werkkracht +noodig zijn, en vóór alles moesten de wegen zelf beter zijn aangelegd. Ik wist niet wat ik hoorde, toen ik vernam, dat met +ossen bespannen arabas in den zomer den weg beklommen, waarlangs ik van den Nimroed Dagh gekomen was. Op de vlakte, waar het +weinig moeite kostte, den weg te effenen, was deze in goeden staat; maar waar hij steil begon te dalen, verliep hij in een +chaos van lavabrokken, die door geen menschenhand waren aangeraakt, sedert zij gloeiend aan den schoot der aarde ontsprongen. + + +</p> +<p>Niet alleen door de schilderachtigheid der ligging munt Bitlis uit; maar eveneens door de bonte en afwisselende kleederdracht +der bewoners, die ons oog voortdurend houdt geboeid. Ik had reeds verschillende Kurden, zoowel rijke als arme, ontmoet, maar +hier, in hun hoofdstad, viel mij, door hun fiere houding, <a id="d0e1001"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1001">402</a>]</span>nog meer op, hoe zeldzaam en fraai hun kleeding was, en met hoeveel zwier zij die droegen. Zij vormen hier, door hun groot +aantal en hun onafhankelijk optreden, een machtige meerderheid, voorzeker een der oorzaken, waarom de vali in deze provincie +zijn gezag zoo moeilijk kan handhaven. Iemand, die dezen rang bekleedt, die in civiele aangelegenheden absolute macht bezit, +en niets heeft te vreezen, zoolang hij de bevelen der Porte gehoorzaamt, moest met omzichtigheid worden gekozen uit de meest +bekwame en rechtvaardige ambtenaren. Doch deze zijn schaarsch in Turkije. Zeker is het, dat de tegenwoordige vali, die door +sommigen voor een boosdoener wordt uitgekreten, door anderen als tactloos en onhandig beschouwd, moest worden afgezet, als +ooit de rust in Kurdistan zal worden hersteld. Niet weinig verbaasd was ik, toen hij mij, onder meer ongeloofelijke mededeelingen, +liet berichten, dat de Kurden hier zeer rustig waren en de Armeniërs in dit paradijs van een vilayet zoo gelukkig als maar +mogelijk was. Het is waar, dat er een schijn van rust is gekomen, nadat de bevolking door de bedreven gruwelen gedecimeerd +is. Als men alle Christenen vermoordde, zouden er geen zaken meer te doen zijn; zij worden dus geduld, enkel om als slachtoffer +te dienen van afpersingen, waartegen zij zich niet kunnen verzetten, omdat hun beulen Kurden zijn, die krachtens hun ambt +de macht in handen hebben. Wat de boeren betreft, zelfs in de buurt van de hoofdstad is hun lot ondragelijk. + +</p> +<p>Oude armenische gedenkteekenen verwachtte ik niet te vinden in een streek, waar de oorspronkelijke bewoners reeds zoo lang +voor vreemde indringers moesten wijken. Ik bezocht dus ook niet het armenische klooster in de nabijheid der stad. In hun oude +kerk te Bitlis, waaraan een school verbonden is, deed ik een bijzonder onaangename ervaring op. Toen ik slechts een minuut +of drie zonder schoeisel over de tapijten had geloopen, die den vloer bedekten, krioelden mijn beenen van vlooien. Die plaag +was in Bitlis erger, dan ik het zelfs in dit vuile land ergens had bijgewoond. Uit het feit, dat de Armeniërs, die dan toch +nog altijd 15000 op een bevolking van 35000 zielen vertegenwoordigen, slechts eene kerk van deze grootte bezaten in de stad, +laat zich gemakkelijk afleiden, dat zij altijd gebukt hebben gegaan onder een tyrannie, die hen noopte zich schuil te houden. +Zij zijn bijna allen streng Gregoriaansch gebleven. Katholieken zijn er, geloof ik, niet meer onder hen. Amerikaansche protestanten +doen moeite, hen te bekeeren. Dat gelukt min of meer, al naar den drang der omstandigheden. In den tijd van de gruwelen wendden +velen zich tot de zendelingen, die hun “congregationalism” dan eensklaps ingang zagen vinden, om weer verworpen te worden +als men het niet meer noodig had. Volgens den Heer Lynch zijn er in de stad een honderdtal protestanten, en op het land twaalfhonderd; +en dit aantal zou waarschijnlijk vermeerderen, daar volgens hem het protestantisme niet in strijd was met het nationaliteitsgevoel +der bekeerlingen. Zonder in dezen een oordeel te willen vellen ten gunste van eenige godsdienstige richting, geloof ik wel +eenige waarde te mogen hechten aan de verklaring der vreemdelingen, in Armenië gevestigd, die beweren, dat juist de protestantsche +Armeniërs in politiek opzicht blijk geven van een weerstrevenden geest, zeer tot hun eigen nadeel, terwijl de Katholieken, +die zich beter schikken in hun lot, gespaard blijven. + +</p> +<p>Ik wilde beproeven over het meer naar Van te reizen, daar mijn tweede paard reeds niet meer verder kon. Toen ik te Tadvan +kwam, de haven voor de enkele logge zeilschepen, die koopwaar vervoeren, wilde men mij met mijn paard niet overbrengen voor +minder dan 16 lira (368 frs). Toen besloot ik maar, drie dagreizen lang den zuidelijken oever van het meer langs te trekken, +welken omweg ik later niet betreurde, want het landschap was buitengewoon schilderachtig. Het groote meer is omringd door +hooge bergketens; vlakbij zag ik den Nimroed Dagh, op den linker oever den Sipân Dagh en aan de zuidzijde rees de Taurus op. + + +</p> +<p>Die drie vermoeiende dagreizen waren wel de moeite waard; nog nimmer had ik, zelfs aan de italiaansche en zwitschersche meren, +zulk een opeenvolging aanschouwd van heerlijke, afwisselende natuurtooneelen. De grootschheid der vormen en de kleurenrijkdom +van het geheel vloeien voort uit velerlei oorzaken; naast geweldige bergketens rijzen hier indrukwekkende geïsoleerde toppen +op, de reusachtige uitgestrektheid van het watervlak herinnert eer aan de kust van den oceaan, dan aan den oever van een meer; +de Oostersche hemel is er helderder dan de onze, en het meer zelf ligt op een hoogte van 1718 M. Boven het donkere metaalachtige +blauw van den waterspiegel verrees de prachtvolle silhouet van den Sipân Dagh, de eenzame vulkaan, die als een berg van geslepen +kristal zijn lichte facetten tegen den donkeren achtergrond afteekende. De heer Lynch had dezen berg beklommen, en in de nabijheid +van den krater een ziaret ontdekt, een soort bedehuis voor pelgrims, waar mohammedaansche vrouwen, met bloote voeten op het +ijs staande, in aanbidding knielden voor een hertengewei. De andere ziaret bevond zich op den top van den Bingoel, zoogenaamd +een gedenkteeken ter herinnering aan Goshkar Baba, den schoenmaker van den Profeet. Terwijl een man zorgvuldig een handvol +stof uit het heiligdom in de plooien van zijn kleed bergde, geraakte een der zaptiés, die den reiziger vergezelden, in godsdienstige +verrukking bij het zien van de planeten Venus en Jupiter, tot welke hij een vurig gebed richtte. Eer ik den Taurus beklom, +langs kortere paden, waaraan ik de voorkeur gaf boven den slingerenden gewonen weg, staken wij niet zonder moeite een riviertje +over, dat tusschen den Nimroed en Bitlis stroomt. Terwijl een der zaptiés visch ging koopen van eenige visschers, die wij +aan den oever zagen, verheugde ik mij bij voorbaat op die lekkernij, want ik wist dat hier nergens zoetwatervisch gevangen +werd, dan juist in de monding der kleine rivieren, die zich in het zoute meer uitstorten. + +</p> +<p>Ik was niet weinig teleurgesteld, toen ik na een vermoeienden tocht langs zeer steile hellingen, op een maal van gezouten +visch werd onthaald. Al moest ik mij dus verder maar weer met yoghurt en eieren tevreden stellen, ik bleef bij dat dieet krachtig +genoeg, om de twaalf of veertien hooge <a id="d0e1011"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1011">403</a>]</span>toppen te beklimmen en weer af te dalen, die, zonder een spoor van een gebaanden weg de zuidelijke helling van de bergketen +vormden. + +</p> +<p>Op een der hoogste toppen hadden Armeniërs oudtijds een tempeltje gebouwd, waaraan de rotsen door hun vorm een natuurlijke +basis verleenden. In de meeste rotskloven groeide struikgewas en dwergeiken, en de kale steengrond wisselde af met grasvelden. +Telkens vertoonde zich weer de onmetelijke blauwe waterspiegel, omlijst door de paarsachtige, in een lichten nevel gehulde +berggevaarten, een gezicht, dat mij alle vermoeienis vergeten deed. Aan het eind van den tweeden dag wachtte ons een verrassing. +Wij waren nu naar den oever afgedaald in een verrukkelijke, boschrijke streek, waar tusschen tuinen en weidegronden het verblijf +van den aartsbisschop van Akhvank was gelegen. Deze priester is de opvolger van den ouden katholikos (patriarch) die als alleenheerscher +regeerde over de kleine gemeente van Armeniërs in deze streek. Tien jaren geleden is deze echter vervangen door den tegenwoordigen +aartsbisschop, die onder den grooten katholikos van Etchmiadzine staat. Het was een zeer eenvoudige en voorkomende man, die +mij vriendelijk binnenleidde in zijn “paleis” van gepleisterde klei. Het huis, dat pas gebouwd was, en waaraan nog een school +zou worden toegevoegd, zag er niet onaardig uit. Het bouwmateriaal leverde het slijk der kleine stroomen, dat, tot vierkante +blokken gevormd, in de zon gedroogd werd, en het hout van de bosschen in den omtrek. Ik moest tot den volgenden avond wachten +op de eenige boot, die hier tot mijn beschikking was, en die thans door den aartsbisschop was uitgezonden. Met dat vaartuig +zou ik mij begeven naar het eilandje Akhtamar, met een gezelschap Armeniërs uit Van, die het eveneens wilden bezoeken. Als +het noodig was geweest, had ik wel acht dagen willen wachten op deze gelegenheid, want ik stelde mij veel voor van dat juweel +der armenische bouwkunst, dat op dit kleine eiland was bewaard. Mijn verwachtingen werden geenszins teleurgesteld. Halverwege +de rots geplaatst, die door de blauwe golven wordt bespoeld, is dit kerkje, waar omheen thans een klooster is gebouwd, ongerept +gebleven sedert de 10de eeuw, toen koning Gragik van Vaspoerakân het heeft gesticht, zooals zijn beeltenis in een basrelief +van den westelijken muur kondgeeft, waar hij voorgesteld wordt met de verkleinde afbeelding in de hand van het gebouw zelf, +dat hij Christus aanbiedt. Deze beide figuren zijn omringd door tallooze bijbelsche personen, dieren en bloemvormen. De dieren +zijn naar assyrische opvatting behandeld, met tamelijk veel uitdrukking; maar de menschelijke figuur, die in de armenische +kunst zelden als versiering wordt aangewend, is hier slechts een onbeholpen nabootsing van de byzantijnsche kunst uit het +vervaltijdperk. Verreweg het fraaist zijn de versierde banden, waarbij zij zich niet van geometrische lijnen, maar van plantvormen +hebben bediend. De bouwmeester, die het kunstwerk schiep, moet een man van smaak en groote technische bekwaamheid zijn geweest. +Niets in dit meesterstuk van bouwkunst is banaal, het is eenvoudig, sierlijk, en volmaakt van verhoudingen. De eenige fout, +die eerst bij nauwkeurige beschouwing wordt opgemerkt en niet aanstonds in het oog springt, is de verbreeding der oostelijke +apsis, die, om plaats te winnen voor een paar kleine sacristieën, op storende wijze de lijn breekt der torenvormige contreforten, +die den koepel steunen. Binnengetreden in het schip der kerk, troffen mij de zuivere verhoudingen der bogen, boven een vierkant +grondplan geplaatst, waarvan de hoeken worden afgesneden door de nissen, die den ingang tot bovengenoemde vier hoektorens +vormen. De pijlers vertoonen geen beeldhouwwerk, doch sporen van vroegere beschildering. + +</p> +<p>Een paar uur verder naar het Zuiden gelegen, verrijst een der beroemdste armenische kloosters, dat van Narek, een zuiver voorbeeld +van den eigenaardigen armenischen stijl. Overal de nu eens cylindervormige, dan achthoekige middenbouw, die het inwendige +door smalle vensteropeningen verlicht, en bekroond wordt door een kegelvormig dak. + +</p> +<p>Terwijl ik vervolgens mijn reis naar de beroemde stad Van voortzette, praatte ik eens met de Armeniërs, die met mij het eilandje +hadden bezocht. Het waren tien onderwijzers aan verschillende scholen, en drie van hen spraken Fransch. Te voet terugkeerend, +zooals zij ook gekomen waren, maakten zij in elf dagen dit uitstapje door de bergen, die ten Zuiden van het meer de bijna +onbegaanbare hoogvlakte van den armenischen Taurus vormen. Ik gaf mijn verwondering te kennen, dat zij het waagden, zoo alleen +te reizen, ongewapend en zonder mohammedaanschen gids. Zij antwoordden, dat het vilayet Van tamelijk veilig was, dank zij +den vali; een rechtschapen man, die alles doet, wat in zijn vermogen is, om den vrede te bewaren, en dat deze districten, +waar voornamelijk Kurden wonen, de Armeniërs juist bijzonder welgezind waren, eene mededeeling, die mij, na al wat ik over +de zaak vernomen had, niet weinig verbaasde. + +</p> +<p>Ten eerste vertelden zij mij, dat in deze streken vele machtige kurdische begs woonden, die de christenen beschermden. Zij +zelf waren zeer vriendelijk ontvangen, ofschoon zij hem geheel vreemd waren, door een dier groote heeren, een inwoner van +Mouqs, een prachtige, boschrijke streek, waar de Kurden vreedzaam den vruchtbaren grond bebouwen en goede vrienden zijn met +de enkele Armeniërs, die zich er ophouden. Deze man, Mourtla Bey genaamd, vervulde het ambt van mudir in het plaatsje Mouqs, +in den caïmacanlyk van den zelfden naam gelegen. Hij was reeds 49 jaar, doch ongetrouwd, daar hij vrij wilde blijven tot hij +Europa gezien had, ’t geen hij stellig voornemens was te bezoeken. + +</p> +<p>Zijn sympathie voor de Armeniërs ging zelfs zoover, dat hij hun taal had geleerd, die de Turken zelden kennen, en die hij +thans evengoed sprak als Kurdisch en Turksch. Met zijn familie, die minder edelmoedig gezind was, had hij geheel gebroken, +en zijn vaders huis verlaten, om zich in het naburig gehucht Aghin te vestigen. Toen zijn broeders een armenischen melik (markies) +hadden gedood en diens eigendom geroofd, onderhield hij de familieleden van hun ongelukkig slachtoffer. Hoewel zulke edelaardige +naturen hier uitzonderingen zijn, komen zij toch veelvuldiger voor dan men zou vermoeden. Meer naar het Westen, tusschen Pelou +en Kinderantz, plaatsen, waar ik op mijn tocht langs het meer was voorbijgekomen, <a id="d0e1023"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1023">404</a>]</span>woonde een oude beg, Hussein Agha, van Garchikân, die eveneens den grootsten lof verdiende, wegens zijn edelaardig en rechtschapen +karakter. De heer Grenard, consul te Erzeroem, die ook een reis door zuidelijk Kurdistan had gemaakt, placht met groote ingenomenheid +te gewagen van dien eerwaardigen patriarch, die goed was voor zijn onderhoorigen, voorkomend jegens vreemdelingen, en zeer +verstandige opmerkingen placht te maken over politieke en sociale toestanden. Eer de Porte deze onafhankelijke Kurdische stammen +met hun hoofden had onderworpen, leefden de Armeniërs veilig en gerust, terwijl zij thans aan de treurigste vervolgingen blootstaan; +want het hoofd van elken stam beschermde hen als zijn eigendom, evengoed als zijn kurdische lijfeigenen. Al waren zij slechts +slaven, die met hun meesters grondgebied gekocht en verkocht werden, waarom zij “zer houri” werden genoemd; zij werden door +die meesters oneindig beter behandeld en hadden een veel dragelijker lot dan onder de turksche heerschappij. Mijn reisgenooten +verhaalden mij nog, als een voorbeeld van de goede verstandhouding, die tusschen deze twee volken zou kunnen heerschen, hoe +na den brand, die zestig jaren geleden de stad Mouch in de asch had gelegd, vele der armenische inwoners de wijk namen naar +het gebergte, waar Mihr Hassan, een mohammedaansch sjeikh, de vluchtelingen met open armen ontving. Zij brachten relieken +mede van den heiligen Gregorius, en daar de zoon van den sjeikh ziek was, vereenigde deze zich met de vrome pelgrims in een +gebed om redding van zijn kind. Toen zijn zoon genas, liet hij uit dankbaarheid een christelijk klooster bouwen, Sosi Sourp +Krikor genaamd (St. Gregorius van den Berg). Dit heiligdom is steeds door Kurden en Armeniërs om strijd in eere gehouden en +wordt overladen met geschenken, soms tot een bedrag van 4000 liras (92000 francs) in het jaar. Tot in Trebizonde en den Kaukasus +worden gaven verzameld. Een gedeelte van dit geld wordt bestemd voor inrichtingen ten algemeenen nutte; zoo heeft het klooster +twee khâns in het gebergte opgericht, waardoor het thans mogelijk is, den Taurus ook in den winter door te trekken, en als +het ongunstig weder is, worden daar dikwijls dertig of veertig reizigers kosteloos geherbergd door de broederlijke samenwerking +van Kurden en Armeniërs. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure floatLeft"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-404.jpg" alt="Een officier dien ik ontmoette te Mouch."></p> +<p class="figureHead">Een officier dien ik ontmoette te Mouch.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Ten Zuiden van het meer Van droeg nog een andere oorzaak ertoe bij, de rust in deze streek te bevorderen. In alle plaatsen +waar mijn reisgenooten zich hadden opgehouden, vertoefden fedaïs (gewapende armenische opstandelingen), die de Kurden in bedwang +hielden en de Turken ontzag wisten in te boezemen. + +</p> +<p>De Vali van Van is met deze toestanden niet onbekend, maar hij is wijs genoeg, dit alles oogluikend toe te laten, en reeds +dankbaar, als het in zijn district rustig is, zonder zijn tusschenkomst. In het vilayet Erzeroem daarentegen zendt maarschalk +Zecki Pacha, waar hij een bende fedaïs ontdekt, zijn troepen uit, om ze uiteen te drijven, en terwijl de vluchtelingen, meestal +gering in aantal, zich uit de voeten maken, lijden de onschuldige inwoners onder het ruwe optreden der soldaten en de rooverijen +van diefachtige Kurden. Zoo gaat het overal, zelfs in de onmiddellijke nabijheid der streken, waar de fedaïs de overmacht +bezitten. Ik vermeld natuurlijk deze feiten, zooals zij mij door mijn tijdelijke reisgenooten werden medegedeeld. + +</p> +<p>Tusschen Akhvank en Van zag ik verschillende aardige plaatsjes, die in het groen verscholen lagen, o.a. Vostân en Artamid, +dat zijn naam te danken heeft aan den eeredienst, hier oudtijds aan de godin Artemis gewijd. In Artamid ontmoette ik den Vali, +die van mijn komst uit Erzeroem bericht had ontvangen. De waardige grijsaard scheen mij ten volle de achting te verdienen, +die hem van alle zijden werd toegedragen. Daar ik nog een bekende uit Erzeroem hier wilde opzoeken, een amerikaansch geestelijke, +begaf ik mij naar het buitenverblijf, dat als rust- en herstellingsoord diende voor de amerikaansche zendelingen in Van. Ik +vond daar een vroolijk gezelschap bijeen, en het was mij zeer aangenaam, eens weer beschaafde lieden te ontmoeten. Na een +gezellig déjeuner, waarbij melkspijzen en vruchten de hoofdschotels waren, (van wijn was hier natuurlijk geen sprake, en cigaretten +schenen als een uitvinding des duivels te worden beschouwd) vertrokken de gasten weder naar hun meestal ver verwijderde woonplaatsen. +Ik bewonderde de flinkheid van die aardige jonge meisjes, die terwille van haar ideaal hier veel ontbering verdroegen. Het +kwam mij voor, dat deze amerikaansche vrouwen onder de bevolking van deze streken allicht meer invloed konden uitoefenen dan +de katholieke liefdezusters. Zij beschikken trouwens over ruimer middelen, en <a id="d0e1036"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1036">406</a>]</span>het geld speelt hier ook in bekeeringszaken ontegenzeggelijk zijn rol. Meerdere van deze ondernemende jonge dames waren verloofd +geraakt na dit zomeruitstapje, dat zooals booze tongen te Van beweerden, geen ander doel had, dan om de jongelui gelegenheid +te schenken tot hofmakerij. Ook in Van wordt wel eens kwaad gesproken! + +</p> +<p>Van alle voorname plaatsen in Armenië is Van het aangenaamst gelegen. De nieuwe stad, een uur van de oude hoofdstad verwijderd, +ligt in de schaduw van lommerrijke tuinen; de oude kaal en open, tusschen het meer en de alleenstaande rots, die den archaeologen +en reizigers in deze streken welbekend is. Ik begaf mij eerst naar de nieuwe stad, waar ik twee dagen de gast was van den +heer Robin, den franschen consul, en twee nachten rustig sliep in het huis van zijn beleefden armenischen drogman, daar er +geen hôtel was in de stad. Nog slechts twee jaren was dit fransche consulaat hier gevestigd, oorspronkelijk met het doel, +de nagelaten betrekkingen van de slachtoffers der bedreven gruwelen te steunen en, zoo mogelijk, nieuwe onheilen te voorkomen. +De heer Robin had dan ook reeds een moeilijken tocht achter zich door het gebergte te Sassoen, dat tot het vilayet Bitlis +behoort. Volgens zijne meening had het uitmoorden der Christenen ditmaal nog stelselmatiger en vollediger plaats gehad dan +in 1894–95; doch thans was het de tweede maal, en de publieke opinie in Europa had de zaak geringe aandacht geschonken, ondanks +de verontwaardigde uitingen van sommige engelsche parlementsleden, waarmede Frankrijk en Italië hadden ingestemd. Inplaats +van eenvoudig de fedaïs te verjagen, die getracht hadden de Armeniërs dezer hoogvlakte tot verzet aan te sporen; inplaats +van na behoorlijk onderzoek diegenen der bewoners te straffen, van wie bewezen was, dat zij de fedaïs hadden ondersteund, +en het land intusschen te zuiveren van de plaag der kurdische roovers, hadden de turksche troepen, versterkt door de hamidiés, +de hebzuchtige Mohammedanen opgehitst om zich ten koste der Christenen te verrijken, en zelf op de wreedaardigste wijze geplunderd +en gemoord. De consul had onder de ongelukkige lieden, wier leven ten minste was gespaard gebleven, 60000 francs laten uitdeelen, +door de Republiek gezonden. Zijn bemoeiingen hadden echter weinig indruk gemaakt op de Turken, die pas twee maanden geleden +opnieuw waren begonnen; en daar het nu de derde maal was, sloeg men er in het geheel geen acht meer op. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-405.jpg" alt="Tapijtweven door jonge Armenische vrouwen te Van."></p> +<p class="figureHead">Tapijtweven door jonge Armenische vrouwen te Van.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>De eenige andere vreemdelingen, die ik te Van heb ontmoet, waren fransche zendelingen, die tot de orde der Dominikanen behoorden, +en door wie ik met groote voorkomendheid werd ontvangen. Velen van hen waren van de eerste gruwelen ooggetuigen geweest. Zij +hadden in 1896 beleefd, dat de stad in handen was van de fedaïs, en zij wezen mij de gaten, die deze overal in de muren der +tuinen hadden gemaakt, om op Turken, Kurden en soldaten te schieten. Deze lieden, ongeveer drieduizend in aantal, beschouwden +het menschendooden, naar het scheen, als een spel; zij sloegen in half beschonken toestand hoofden af, uit pure brooddronkenheid. +De regeering was in haar recht, zeiden zij mij, toen zij aan dezen toestand, hoe dan ook, een einde zocht te maken, al waren +de troepen te ver gegaan, toen zij weerlooze en ongewapende lieden deden vallen als slachtoffers van hun wraak. + +</p> +<p>Van jaar tot jaar vreest men, dat dergelijke gebeurtenissen zich zullen herhalen, en stellig zou dit gebeuren, als de benden +fedaïs, die zich in Rusland hebben voorbereid, zooals een troep te Kars, met wier aanvoerder ik mij een uur heb onderhouden, +erin slaagden, de grens over te trekken, zonder onmiddellijk door de soldaten te Erzeroem te worden teruggedreven; want het +meerendeel der Armeniërs in Bitlis en Van zijn bereid, hen te steunen, en wie hiertoe niet gezind ware, zou zich toch, door +vrees gedreven, bij de opstandelingen voegen. + +</p> +<p>Het kan der regeering niet als een onrechtmatige daad ten laste gelegd worden, dat zij zich van deze <span class="corr" title="Bron: ongewensche">ongewenschte</span> elementen zoekt te ontdoen; maar het gedrag der turksche officieren en soldaten wekt in veel hoogere mate verbittering onder +de bevolking. Al deze lieden nemen wat zij krijgen kunnen, zonder te denken aan betalen; zij dooden de kippen, verspillen +het graan, stelen tabak, en als zij een of andere fraaie stof, of eenige kostbaarheid zien, die hun bevalt, nemen zij die +eenvoudig weg, zonder de eigenares om verlof te vragen, terwijl ze er bijvoegen: “Het is wel vriendelijk van u, mij dit aan +te bieden!” De aanvoerders, die deze misbruiken althans tegengaan, en zich enkel vergenoegen met het hun toevertrouwde geld +voor het onderhoud der troepen in hun eigen zak te steken, zijn uitzonderingen; niet alleen in Kurdistan maar in het geheele +rijk naar het schijnt. + +</p> +<p>Van de burgerlijke ambtenaren had ik al veel kwaad gehoord; maar zij schijnen zich nog onhebbelijker te gedragen dan gewoonlijk, +als zij door de gewapende macht worden bijgestaan. Op mijn tocht langs het meer vernam ik, dat twee maanden geleden, op de +grens tusschen Van en Bitlis, in het district Karkar, de Armeniërs twee soldaten hadden gedood, die, toen zij de belasting +kwamen innen ieder een armenische vrouw hadden gestolen en gevankelijk medegevoerd. + +</p> +<p>Den dag na mijn aankomst vergezelde de heer Robin mij op een interessanten tocht naar den berg Varak, waarop een der beroemdste +armenische kloosters is gelegen, dat van Sourp Khatch (het heilige Kruis). Een der kerken binnen de muren van dit klooster +is in 1896 verbrand, en men heeft er 21 weerlooze lieden vermoord, omdat de fedaïs in die buurt een politieagent gedood hadden. + + +</p> +<p>Wat de bouwkunstige versiering betrof, zag ik hier niets, wat ook maar vergeleken kon worden bij de kunstwerken, die ik later +op deze reis zou aanschouwen. Toch bezag ik met belangstelling de omlijsting van het portaal en van de deuren tusschen het +koor en het schip der kerk. Wij deden een wandeling rondom het klooster, dat halverwege tegen den berg is gelegen, en waarboven +een hoogere top oprijst. Op den terugweg rustten wij bij het fraaie klooster van Sourp Krikor, waar de asch van den H. Gregorius +rust, of heet te rusten; want de Heilige leefde in de derde eeuw, en eerst in de zevende werd dit klooster gebouwd. Wij genoten +hier van <a id="d0e1060"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1060">407</a>]</span>de schaduw van eenig geboomte, dat, behalve bij de nieuwe stad, in deze omstreken zoo schaarsch is. Den volgenden dag nam +mijn gastheer mij mede op een rijtoer door de oude stad, die, evenals de nieuwe, uit gedroogde klei en hout gebouwd was; maar +het gemis van groen gaf hier aan alles een allertreurigst naargeestig voorkomen. Op de hooge rots, die zich boven de oude +stad verheft, en waarvan de steile wand recht naar het meer afdaalt, staat van oudsher een vesting, die tot nu toe ook door +de Turken is gespaard gebleven. In deze rots zijn inschriften aangebracht, waaruit men de geschiedenis heeft kunnen nagaan +der Khalden, die het land vóór de Armeniërs hebben bewoond. + +</p> +<p>Ik kon de voornaamste ervan duidelijk onderscheiden van den top van een naburige minaret, van waar men haar het eerst door +een telescoop heeft ontdekt. In een vierkante omlijsting staat daar in drie verschillende talen, het grieksch, het perzisch +en het khaldisch, hetzelfde verhaal, dat de daden van Xerxes beschrijft. Toen met behulp der andere, de khaldische letterteekens +waren verklaard, heeft men zeer vele andere inschriften weten te ontcijferen, waarin de Khalden hun roem verheerlijkten, niet +alleen in Van, maar ook in de omstreken der stad. Zij getuigen van een rijk en bloeiend verleden van hun volk aan de oevers +van het groote meer, eer de Assyriërs en Perzen hun gebied veroverden en de Armeniërs er binnendrongen tegen het einde der +zevende eeuw voor Christus. + +</p> +<p>Ik had gaarne de rotsgraven der khaldische vorsten bezocht, die in het hoogste gedeelte der rots zijn uitgehouwen; doch dit +werd mij door de militaire autoriteiten niet toegestaan. Zoolang geen kanonnen waren uitgevonden, moet deze sterkte onneembaar +zijn geweest. Aan de eene zijde daalde een nauwe trap, aan welker voet een toren gebouwd was, langs de rots naar beneden; +deze moet gediend hebben als middel om water te kunnen putten, uit de bron, die aan den voet der rots ontspringt. Op de andere +zijde, die eenigszins glooiend afhelt, ziet men thans nog een geheel net van gekanteelde muren en granieten torens, die een +bestorming onmogelijk maakten. De naam Oerartiërs, waaronder de Khalden bekend zijn, is waarschijnlijk ontleend aan het gebergte +Ararat, dat het middenpunt van hun rijk vormde. Niet ver van daar zag ik op een vrijstaande kleinere rots, Tsjoban Kapoessi +(heuvel der herders) genaamd, een uitvoerige inscriptie, in een lijst gevat, die op een deur gelijkt. Toen de boeren uit den +omtrek zagen, dat Europeanen afdrukken namen van deze letterteekens, dachten zij dat achter deze vermeende deur schatten verborgen +waren, en hebben het benedenste gedeelte ervan vernield. + +</p> +<p>Meer naar het Oosten liggen in een hoogen berg, die waarschijnlijk vroeger met den berg Varak en de rots van Van een keten +heeft gevormd, nog vele merkwaardigheden verborgen, waarvan enkele, die het gemakkelijkst toegankelijk waren, zijn aan het +licht gebracht. Reeds lang schijnt het bekend te zijn, dat deze berg overblijfselen uit de oudheid bevatte; want de Turken +noemden hem Alaprak Kale, (het slot van aardewerk). Daar hadden de Dominikaner broeders de fraaiste stukken gevonden, die +prijkten in hun bescheiden verzameling; twee bronzen drinkhorens, met diervormen versierd, en een kleine bronzen kar op vier +wielen, waarin waarschijnlijk offeranden werden aangeboden. + +</p> +<p>De bazaar van de oude stad, half turksch, half armenisch, was een der drukste en schilderachtigste, welke ik in deze streken +zag. Verder bezochten wij twee oude moskeeën, die een nauwkeurige beschouwing overwaard waren. De eene, waarvan de minaret +ons als observatorium had gediend, scheen mij toe uit de 15de eeuw te dateeren, en was in zuiver perzischen stijl versierd +geweest, doch thans zoo goed als geheel vervallen. Alleen op plekken, die voor den regen beschut waren, zag men nog de sporen +van het fijne, beschilderde pleisterwerk, dat de muren had bedekt. Het was jammer, te moeten denken dat dit kunstwerk weldra +geheel door den tand des tijds zou zijn verwoest. Een andere turksche moskee vertoonde perzische motieven in haar fraaie, +donkerblauwe tegelversiering. Overigens maken de turksche bouwwerken altoos een treurig figuur naast de kunstvoortbrengselen +hunner meer begaafde naburen. Wat de Armeniërs in Van, waar zij zoolang geheerscht hebben, moeten hebben gebouwd, is klaarblijkelijk +door de Turken verwoest; slechts de graven van een kerkhof dragen hier de eigenaardig armenische kegelvormige bedekking. Het +aantal Armeniërs in de oude en nieuwe stad Van bedraagt dertigduizend. Tot aan de oostelijke grens van het meer vormen zij +ook onder de landelijke bevolking de meerderheid. Op het punt van onderwijs zijn zij niet achterlijk; hoewel zij nog geen +scholen bezitten, die men op één lijn zou kunnen stellen met onze middelbare scholen, zooals het Sassanarian-college te Erzeroem, +of de centrale school van Konstantinopel. De heer Lynch, die de voornaamste armenische school in Van had bezocht, zag er onder +de kinderen veel semitische typen, afstammelingen van de joodsche kolonisten, die zich in Van hadden gevestigd onder de Arsacidische +vorsten en door koning Sapor naar Perzië werden overgebracht. Deze schrijver voegt erbij, dat de Turken zich ook veel moeite +geven, om goed onderwijs te bevorderen, en zwaait grooten lof toe aan den mudir van het openbaar onderwijs te Van, een Albanees, +die zich voorstelde, hier een idadiyet te stichten, een soort van middelbare school. De eenige echter van deze soort, die +tot nog toe bestaat, is de school te Erzeroem. Wat de rouchdiyet-scholen betreft, hij overdrijft zijn waardeering, als hij +deze met inrichtingen van middelbaar onderwijs wil gelijkstellen; want dit zijn werkelijk niet anders dan gewone lagere scholen, +waar in de eerste beginselen van alle vakken onderricht wordt gegeven. Wat ik zelf, door vragen aan de leerlingen van verschillende +turksche en armenische scholen, heb opgemerkt, kwam hierop neer, dat de Armeniërs de wetenschap om haarszelfs wil beoefenden, +terwijl de Turken tevreden waren met van buiten geleerde formules. In de eigenlijke lagere scholen, die te Van en in de dorpen +aan de kloosters zijn toegevoegd, leert men de kinderen niet anders dan spreuken uit den Koran opzeggen; wat hun van lezen, +schrijven en rekenen wordt bijgebracht, wordt zoo oppervlakkig onderwezen, dat zij het, als zij volwassen zijn, gewoonlijk +alles <a id="d0e1070"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1070">408</a>]</span>weer vergeten. En op het platteland is, treurig genoeg, van behoorlijk onderwijs eigenlijk in het geheel geen sprake. + +</p> +<p>Den eersten nacht, nadat ik Van verlaten had, bracht ik door in het gehuchtje Chahgueldi, waar ik alles behalve gastvrij werd +behandeld. Hoewel ik er gelogeerd was bij rijke Armeniërs, die bijna het geheele plaatsje in eigendom bezaten, schenen deze +lieden volstrekt niet gezind, mij eenige beleefdheid te bewijzen. Zij wisten wie ik was; ik had nog met hen gepraat in hun +boomgaard; maar inplaats van mij uit te noodigen, binnen te treden, wezen zij mij als slaapplaats een stal aan, waar vier +en twintig koeien stonden, terwijl buiten op het erf schapen en geiten stonden opeengedrongen. Ik kreeg noch dekens, noch +matras en lag op den harden grond, telkens in gevaar, een trap van mijn paard te krijgen. Overigens vond ik in dat armzalige +gehuchtje toch nog twee dingen, die ik later moest ontberen, ten eerste het weinigje groen van een paar abrikozenboomen, waaraan +de vruchten begonnen te rijpen, en ten tweede de betrekkelijke veiligheid, die de regeering mij tot nu toe had gewaarborgd, +doch voor welke zij niet meer kon instaan, wanneer ik tot middenin Kurdistan doordrong. + +</p> +<p>Over ’t algemeen is het meer de uniform dan het geweer der zaptiés, die roovers en moordenaars ontzag inboezemt; wanneer zij +worden aangevallen, vluchten deze dappere verdedigers, zoodra zij bespeuren dat de vijand hen in aantal overtreft; doch waar +het een vreemdeling geldt, vreezen de roovers de wraak der regeering, die door een vreemd consulaat tot strenge maatregelen +zou kunnen worden gedwongen. Ontmoeten de Kurden echter een vreemdeling zonder geleide, dan dooden zij dien evengoed als een +Armeniër. Ik had nog pas vernomen, dat zij voor kort een Amerikaan en een Franschman hadden vermoord. Doch ik bekommerde mij +weinig over die praatjes, nu ik op het punt stond door te dringen in een der minst bekende streken van Westelijk Azië. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure floatLeft"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-408.jpg" alt="De kerk van Akhtamar, op het eiland van dien naam."></p> +<p class="figureHead">De kerk van Akhtamar, op het eiland van dien naam.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Onder de dorpen, die wij den volgenden dag doortrokken, was Metek het voornaamste. Ik bleef intusschen voortdurend op den +uitkijk naar een dier gemengde stammen, waarvan men mij in Van had gesproken, die in den loop der tijden door samensmelting +van Kurden en Armeniërs zijn ontstaan, en daar ik deze Bekrânlis niet in den Zuidelijken Taurus had ontmoet, hoopte ik ze +hier in de vlakte van Abagha aan te treffen. Nadat wij den noordoostelijken uithoek van het meer achter ons lieten, wemelde +het op de kaart van onjuistheden. Niemand had ooit gehoord van een plaats, die hier als Kordzot vermeld stond en die, toen +wij er laat op den avond aankwamen, bleek Chivaka te heeten. Mijn geleiders vonden het beter, niet in de armenische huizen +aan den voet van den Per Reschid Dagh een onderkomen te zoeken; maar den heuvel te beklimmen aan de noordzijde van het plaatsje +en gastvrijheid te vragen bij de Kurden, die daar hun tenten hadden opgeslagen. Een der zaptiés begaf zich naar de grootste +der tenten van zwart geitenvel, en vroeg den aanvoerder, die in een onverstaanbare taal bevelen gaf, of wij dien nacht bij +hen een schuilplaats konden vinden. Hij gaf dadelijk zijn toestemming, liet onze paarden, evenals de zijne, aan de tent vastmaken +en matrassen neerleggen in de open lucht, naast de tent. Binnen krioelde wel een veertigtal menschen, mannen, vrouwen en kinderen, +dooreen. Bij het licht van enkele fakkels kon ik zien, hoe de tenten waren opgeslagen. Van voren open, was de vierkante ruimte +aan drie zijden begrensd door een rieten vlechtwerk, met wollen banden saamgeknoopt, waardoor de wind vrij toegang had. De +palen, die de bedekking van geitenvellen moesten steunen, waren op onregelmatige afstanden geplaatst, zoodat het dak, van +bovenaf gezien, den indruk maakte van een miniatuurgebergte, met hoogten en diepten. Weldra kwamen de mannen terug van de +schaapskooien, afgesloten ruimten binnen lage muurtjes van opgestapelde steenen, waar de kudden overnachten, door herders +en groote, woeste honden bewaakt. Natuurlijk namen zij mij nieuwsgierig op; maar er was niets vijandigs in hun houding. Wij +aten, eendrachtig op onze matrassen gezeten, eieren, yoghurt, en boulghour (een pilaf van gekookt koren) en ik maakte mij +populair door liedjes voor hen te zingen, op voorwaarde dat zij ook iets ten beste zouden geven. Terwijl een Armeniër een +zijner liederen voordroeg, vertelde de beg mij, dat zijn troep wel eens slaags raakte met de fedaïs; maar dat zij vreedzame +Christenen geen kwaad zouden doen. Hij liet mij een voor een hun geweren bewonderen, en vroeg mij, de fabrieksmerken te lezen. +Nadat een paar Kurden een soort beurtzang hadden aangeheven, stonden allen op om te dansen, en vormden een grooten kring, +waarbij zij elkaar aan de pinken vasthielden. + +<a id="d0e1083"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1083">409</a>]</span></p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-409-1.jpg" alt="Het beroemde klooster van Sourp-Khatch, op den berg Varak."></p> +<p class="figureHead">Het beroemde klooster van Sourp-Khatch, op den berg Varak.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>De dans had zulk een vreemde maat, dat ik onmogelijk kon meetrippelen, en na een paar vergeefsche pogingen, uit den kring +werd verwijderd. Ook de vrouwen, die echter ver van gracieus in haar bewegingen waren, namen aan het dansen deel. Tegen middernacht +ging ik op mijn matras liggen, met mijn hoofd op mijn reiszak, en de anderen volgden mijn voorbeeld. Gelukkig was het droog +weer; ik sliep rustig, en toen ik met het aanbreken van den dag wakker werd, was de geheele troep verdwenen. Ze hadden alleen, +zeker als een aandenken, mijn blauwen bril meegenomen, dien ik vergeten had in den zak te steken, en dien ik eigenlijk slecht +missen kon. Toen ik ’s middags te Berkri aankwam, werd ik door den caïmacan in arrest gehouden, onder voorwendsel dat mijn +teskéré (pas) niet door de politie in Van was nagezien. Het hielp niet, of ik hem opmerkzaam maakte op het geleide, mij door +den Vali zelf verleend, ik moest wachten tot den volgenden morgen; daar hij toen eerst antwoord kreeg op zijn telegram. Na +een tocht van vier uren door de vruchtbare, maar schaars bebouwde vallei, waar de Daveder-Soe, en de Bendimahi-Soe tusschen +steile rotswanden stroomen, bereikten wij de hoogvlakte van Abagha, door Elisée Reclus, en eveneens door mijn vrienden te +Van de gevaarlijkste streek van Kurdistan genoemd. De uitgestrekte vlakte, even groot als die van Erzeroem, is veel minder +bebouwd. Op de kaart stond, ditmaal juist, in het midden het dorp Bayazid-Agha aangegeven, maar verschillende andere dorpen, +die wij zagen, vond ik niet vermeld. Het was trouwens moeilijk vast te stellen, of de bewoners hier vaste verblijfplaatsen +hadden, of niet. + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure floatLeft"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-409-2.jpg" alt="Armeno-Georgische jonge vrouw."></p> +<p class="figureHead">Armeno-Georgische jonge vrouw.</p> +</div><p> + +</p> +<p>Eerst zagen wij een aantal lage huizen, die geheel verlaten schenen, en met elkaar het plaatsje Tchader werden genoemd. + +</p> +<p>Daarop volgden groepen tenten, waarnaast een soort hutten in den grond waren uitgegraven en met takken bedekt, blijkbaar om +als schuilplaats te dienen, wanneer de koude een verblijf in de tenten onmogelijk maakte. En ten slotte zagen wij nog een +groot aantal tenten, waarbij geen vaste verblijfplaatsen waren gebouwd. Daar die laatste groep tenten eveneens Tchader genoemd +werd, begreep ik, dat dit de bewoners waren van het verlaten dorp, die hier kampeerden. Een dergelijke verdubbeling merkte +ik later op bij het dorp Dirchikh. Deze Tchaderlis behoorden tot een vorstelijken stam, want hun aanvoerder, die heerschte +over de geheele vlakte, heette Tchader-beg. Er waren ongeveer zevenduizend, waaronder vijftienhonderd gewapende mannen. Wij +stapten af voor de tent van den beg, die goed gesloten was, van buiten met gekleurde lappen stof versierd, en van binnen behangen +met nieuwe tapijten. + +</p> +<p>Ik werd beleefd ontvangen door hem en zijn officieren, in hun echte kurdische dracht, met de nauwe broek en hooge laarzen, +den zilveren gordel, vol geciseleerde dolken, de wijduitstaande korte rokken, het loshangende vest zonder kraag of knoopen, +en op het hoofd een parasolvormigen hoed, waaromheen een versiering gewonden was van afhangende bundels zwart zijden franje. +Dit waren dan nu de geduchte Armeno-Kurden, die de ergste vijanden der Armeniërs heeten. Op de Turken zijn zij trouwens ook +niet zeer gesteld, al blijven zij met hen goede <a id="d0e1102"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1102">410</a>]</span>vrienden, nu zij weten dat dit in hun eigen voordeel is. Vreemdelingen, die door de regeering worden beschermd, zullen zij +op hun eigen grondgebied niet aanvallen; maar zij zouden er geen bezwaar in zien hen te dooden, zoo zij hen bij een anderen +stam aantroffen. Op het volgende plateau liep de weg door wat op een versteende zee van zwartachtige rotsblokken geleek, een +somber en eentonig landschap, en tot overmaat van ramp begon het hevig te stormen en te regenen. + +</p> +<p>Gelukkig vonden wij een ander kurdisch kamp, Kevre Chami genaamd, waar wij welwillend werden ontvangen. Mijn kleeren werden +gedroogd boven de opening van den tonir, terwijl ik mijn oogen moest dichtknijpen voor den scherpen rook. Ik was ongerust +over mijn paard, dat in den stortregen buiten stond, en sliep slecht onder den rand der tent, waarvan het water afdroop. Hoe +leelijk en armoedig ook, zijn de vrouwen hier zeer verzot op kostbaarheden; ze dragen in den rechter neusvleugel een zilveren +versiersel, op het hoofd een hoogen helm, waarvan de sieraden op hun voorhoofd afhangen, en om den hals een menigte zilveren +en koralen kettingen. Een aardig meisje vlocht voor mij uit stevige draden een koord, dat mij als gordel moest dienen, en +waarmee ik mij een zonderling model van waterproof om het lijf bond. Ik had bij het afdalen van den Taurus mijn regenmantel, +die aan den zadelknop hing, verloren, en kreeg hier van mijn nieuwe vrienden voor den driedubbelen prijs een kilim van grove +grijze wol, waarin ik gaten voor hoofd en armen knipte, en die ik om het midden vastbond. Wij vertrokken des middags en hielden +overal stil waar wij tenten zagen, en waar ik mij in dekens kon wikkelen om mij te warmen, want ik was door en door nat. Eindelijk +kwamen we aan een plaatsje van steenen huizen, Kezilkaya genaamd; maar wij konden er niet overnachten; alles was vol met menschen +en dieren, die voor het weder een schuilplaats zochten. Wij reden verder door het glibberige slijk, tot wij gelukkig in een +dal een kamp ontdekten, dat de Kurden van Taparess pas hadden verlaten; zoodat ik eindelijk eens weder een rustigen nacht +doorbracht, in een ruimte, die van den stal was gescheiden, en vlak bij den nog warmen tonir. + +</p> +<p>Den volgenden dag aanschouwde ik, na een lastigen rit door de taaie klei, in de verte de stad Bayazid, aan den voet van hooge +bergen gelegen, die in zware onweerswolken waren gehuld, terwijl de stad zelf en de rots waarop zij verrees, door de zon werden +beschenen. + +</p> +<p>Na zooveel doodsche en kleurlooze tooneelen, was dit een verrukkelijk schouwspel, dat de meeste reizigers, die langs den grooten +weg, uit het Noorden komen, nimmer genieten. De sterkte, die hier door Sultan Bajazet werd gebouwd, was zeer zeker onneembaar. +Nog wordt de kern van het tegenwoordige fort gevormd door muren, die voor twee- of driehonderd jaren zijn gebouwd op de onverwoestelijke +fundamenten van het oude kasteel. + +</p> +<p>De heer Yvanof, de russische consul, vertelde mij veel van wat was voorgevallen in dezen uithoek van het vilayet Erzeroem, +aan de uiterste punt waarvan de stad Bayazid is gelegen. Met voorbijgaan van meerdere feiten, die het mij niet geoorloofd +zou zijn te openbaren, wil ik enkele aanstippen, die ik, zonder mij aan misbruik van vertrouwen schuldig te maken, vermelden +mag. + +</p> +<p>Ten westen van de stad, in de caza van Kara-Kilassa, bij Diadin, had een kurdisch hoofd, Mohammed-beg genaamd, zijn armenische +dorpen beschermd tegen de roovers, die ten tijde der troebelen van 1905, in grooten getale de dorpen plunderden. Gedeeltelijk +kwam zijn optreden voort uit de omstandigheid, dat de aanvallers tot een vijandigen stam behoorden, die der Djelali, herders, +gevestigd aan de oevers van het meer Balik-Gol (het meer der visschen). Ongelukkig had zijn edelmoedigheid voor hem nadeelige +gevolgen; want de Turken beschuldigden hem zonder redelijken grond, dat hij de fedaïstische beweging had gesteund. Toch deed +hij niet anders dan zijn onderdanen beschermen, in zijn eigen belang zoowel als in dat der regeering, daar hun veiligheid +hem een waarborg was voor het ongestoord bezit zijner eigendommen, en hem dus tevens in staat stelde, de verschuldigde schatting +op te brengen. Hij handelde zooals meerdere weldenkende lieden onder de Turken zelf ook deden in die dagen. Hij belette zijn +troepen, deel te nemen aan de slachting, die andere Kurden later in de stad aanrichtten, en toen het garnizoen van het naburige +Diadîn hun voorbeeld wilde volgen, verbood hij dit. Doch dergelijke loffelijke uitzonderingen kunnen de wandaden niet goedmaken, +die overal elders door de turksche troepen werden bedreven. + +</p> +<p>Nadat ik de stad Bayazid had verlaten, die vrij goed was gebouwd uit rooden kalksteen, doch een treurig en armoedig voorkomen +had door haar afgezonderde ligging, trok ik door de vlakte, onder geleide van den cavas van den heer Yvanof. Het was een merkwaardige +tocht, ondanks de bezwaren, die wij ontmoetten bij het lastige bestijgen van den steenachtigen Agri Dagh. Overal zagen wij, +uit verschillende gezichtspunten, de kolossale massa oprijzen van den Ararat, of beter gezegd, den Massis-top. De bewoners +noemen de keten, die den Agri-Dagh met dezen top verbindt, Ararat, en ook in oude tijden was het niet de afzonderlijke top, +die dezen naam droeg, maar het geheele omringende bergland, de Oerartou der Khalden. + +</p> +<p>Zoodra de russische grens was overgetrokken, bevonden wij ons weer in de beschaafde wereld. Het gezicht van een militair wachthuis +en een douanenkantoor, die er vroolijk en netjes onderhouden uitzagen, de uniform en de houding der beambten, die eindelijk +eens niet het voorkomen hadden van havelooze bedelaars, en behoorlijke meubels gebruikten, gaf mij een verlicht gevoel. Toch +moest ik nog een halven dag verder reizen om een goeden weg te vinden, daar op dit punt van de grens volstrekt geen levendig +verkeer heerscht. + +</p> +<p>Te Orgof aangekomen werd ik uiterst vriendelijk ontvangen door den ambtenaar aan het douanestation, dank zij een aanbevelend +schrijven van den heer Yvanof. Nog nooit was ik door een Turk zoo voorkomend behandeld. + +</p> +<p>Des avonds kwam ik aan in het groote dorp Igdir, waar handel wordt gedreven in de landbouwproducten <a id="d0e1122"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1122">411</a>]</span>der vlakte van de Araxes, de grootste van het geheele oude Armenië en tevens de schoonste, als men haar ziet liggen tegen +de helling van den Ararat. + +</p> +<p>Ten Noorden wordt zij begrensd door het Alagoez-gebergte, zóó ver verwijderd, dat men het ternauwernood kan onderscheiden, +hoewel het 4085 M. hoog is. Enkele ketens, die het met het omringende bergland verbinden, verliezen zich in de doorschijnende +atmosfeer in een blauw en purperen verschiet, de lucht is hier veel minder droog, dan op de overige, hooger gelegen vlakten, +daar hier meer besproeiing is. De gemiddelde hoogte is niet meer dan 1000 M.; de warmte is er dragelijk, en de uiterst vruchtbare, +goed besproeide bodem vertoont een weelderigen plantengroei. + +</p> +<p>Te Igdir, een groene oase, waar de bazaar en de woningen reeds een europeesch voorkomen hadden, stelde ik mij schadeloos voor +de op turksch grondgebied geleden ontbering met de vruchten, den wijn, de kaas en andere smakelijke voortbrengselen van deze +streek. Al wonen hier nog veel Armeniërs, in dezen uithoek van Rusland ziet men toch een menigte tartaarsche typen. De Georgiërs +en Tscherkessen in hun nationaal costuum, met een prachtige witte berenmuts, maakten den indruk van rijk uitgedoste figuranten +in een operette. Russen zag ik er weinig, de enkele russische militairen of grenswachters verlangden zeer, naar hun land terug +te keeren. Als men hier van Rusland spreekt, begrijpt ieder, dat men daarmede het land ten Noorden van den Kaukasus bedoelt. + + +</p> +<p>Daar het zuidelijk deel van Transkaukasië veel rijker was, zoowel aan herinneringen uit het verleden als aan bewijzen van +tegenwoordigen bloei, dan het land, dat achter mij lag, moest ik er veel heen en weer trekken, dikwijls langs ongebaande wegen. +Daardoor leerde ik deze streken grondiger kennen, dan de turksche districten. + +</p> +<p>Waar ik ook gereisd had in Armenië, overal hoorde ik spreken van Etchmiadzine, vroeger Vagharshapat genaamd, de godsdienstige +hoofdstad, de zetel van den katholikos en de kern van een nationaal bewustzijn, dat de kerk zich beijvert te versterken sedert +de mohammedaansche overheersching. Van Igdir uit bereikte ik deze plaats in drie uren, langs een goeden weg. Zonder de merkwaardige +kathedraal, het doel van zooveel bedevaarten, zou ik het plaatsje op zich zelf niet bezienswaardig hebben gevonden; de armoedige +huisjes waren opgetrokken van gedroogde klei; ik zag er slechts enkele moderne woningen. Voor het groote aantal bezoekers, +die hier samenstroomen, was er een perzische en tartaarsche markt, een vierkante hal met bogengalerij, waar een bonte menigte +dooreenkrioelde. Het klooster, dat voor kort herbouwd is, en waartoe ook het Instituut behoorde, een seminarium, waar jongelieden +voor den geestelijken stand worden opgeleid, was op zich zelf niet zeer belangrijk, maar binnen de muren ervan verrezen twee +oude kerken. De eene, die het meest van alle armenische bouwwerken wordt geroemd, was de kathedraal, die op een vierkant plein +tusschen de kloostergebouwen staat. Mij viel alleen de bijzondere grootte op, in een land waar de meeste bouwwerken van bescheiden +afmetingen zijn. Overigens hinderde mij het gebrek aan eenheid in de constructie. Nadat ik door een park met oude boomen en +een fraaien vijver was gewandeld, zag ik in de verte een ander merkwaardig gebouw, de kerk van St. Gaïane, minder groot dan +de kathedraal, maar een veel zuiverder type van den primitieven armenischen stijl. Er wordt niet de minste zorg voor gedragen; +de kerk was omringd door katoenvelden, en een vervallen gebouwtje diende den monnik tot woonplaats, die als bewaker optrad. +Het kleine voorportaal, dat aan den ingang geplaatst is, om enkele graven te beschutten, past goed bij den voorgevel, en is +in den zelfden stijl gehouden. De kerk zelf is in 630 gebouwd, in basiliekvorm. Het geheel munt uit door grootschen eenvoud +en zuivere verhoudingen, en verraadt een grondige studie van goede grieksche voorbeelden; de groepeering der dakgewelven staat +in het juiste verband met de plaatsing der beuken, die zoo gunstig mogelijk zijn verdeeld over een vierkant grondplan, waarboven +de koepel verrijst, en waaraan ter eener zijde een voorhal en ter anderer zijde de apsis zich aansluiten. + +</p> +<p>Overal simpele omtrekken en onversierde vlakken; de krachtige, zuivere lijnen der pijlers en bogen zijn voldoende om de ruimte +te vullen op een wijze, die het schoonheidsgevoel van den beschouwer bevredigt. + +</p> +<p>Nog grooter lof verdienen de kunstenaars, die eenige jaren vroeger, in 618, de kerk van St. Rhipsimé bouwden in den vorm van +een rechthoek, doorsneden door het transept, als de dwarsbalk van een kruis. Eenzaam aan den weg naar Erivan gelegen, maakt +het statige gebouw een grootschen indruk. Op het portaal na, dat in 1652 eraan werd toegevoegd, is het oorspronkelijk karakter +bij latere herstellingen goed bewaard. In de oogen van kenners is dit een kunstwerk van onovertroffen schoonheid. Vijf mijlen +ten westen van Etchmiadzine is men bezig met het uitgraven van merkwaardige bouwvallen, de fundamenten eener kerk, die in +de geschiedenis onder den naam Zvartnotz (de Engelen) bekend is. Men wist dat de katholikos Nerses III haar in de zevende +eeuw liet bouwen, en dat zij door een aardbeving was verwoest. + +</p> +<p>Erivan maakt op den reiziger, die de hooggelegen stad van uit de diepte nadert, een aangenamen indruk. De hooge rotsen, waarop +de stad is gelegen, begrenzen de bedding van den Zanga, een bijvloed van de Araxes, die uitmondt in het groote meer van Transkaukasië, +thans Sevan, vroeger Goekchikh genaamd. Op het hoogste punt van dit natuurlijk voetstuk staat een gebouw, waarin de perzische +vorsten der zeventiende eeuw van het heerlijk panorama plachten te genieten. De groote zaal van deze kiosk (een turksch woord, +eigenlijk kieuchk) is versierd met een zonderlinge mozaiekbekleeding van spiegels, die de gewelven en zelfs de pilaren bedekken. +Op een vlakken band onder de kroonlijst zijn geschiedkundige voorstellingen met blauwe verf schetsmatig aangegeven, en de +beschilderde paneelen aan den wand stellen leden der koninklijke familie voor, waaronder ook een jong meisje in volle wapenrusting. + + +</p> +<p>De oude stad heeft zich, als de meeste plaatsjes in dit kleine Amerika van het Oosten, onverwacht <a id="d0e1140"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1140">412</a>]</span>snel uitgebreid, zonder daarom nog een hoofdplaats te zijn geworden. Rondom het middenpunt, de orthodoxe kerk, waren breede +boulevards aangelegd, met tamelijk welvoorziene winkels. Het eigenlijke doel van mijn bezoek aan de stad waren echter de bouwvallen +der oude perzische moskee, die, hoewel niet zoo mooi als de moskee te Van, beter bewaard was gebleven. In plaats van haar +echter geheel te herstellen, hebben de in de naburige wijk zeer talrijke Perzen er een kopie van gebouwd, midden in hun bazaar. +Zij zijn echter daarin niet zeer goed geslaagd; want het fraaie voorbeeld, dat zij laten vervallen, is veel soberder versierd +en maakt daardoor een oneindig schooneren indruk. Daar ik gewoon was, dergelijke aan de openbare godsdienstoefening gewijde +gebouwen afgesloten te zien door een afzonderlijk voorportaal, dacht ik eerst, dat hier de wijd geopende deuren toegang gaven +tot een bijzonder grooten voorhof, waarachter zich het eigenlijke heiligdom moest bevinden. Doch dit is niet het geval, men +ziet van buiten af onmiddellijk in het binnenste van de moskee, en de koepel, welks vorm van de koninklijke tiara is afgeleid, +rust op de zuilen der ingangspoort zelf. De Armeniërs schenen hier niet bevreesd te zijn, in nauwe aanraking te komen met +de fanatieke dwepers, die nog kort te voren hun broeders te Nakhitchevan hadden vermoord. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure floatRight"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-412.jpg" alt="Een voorname Kurd uit de omstreken van Van."></p> +<p class="figureHead">Een voorname Kurd uit de omstreken van Van.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Toen ik eenige dagen later dieper het land introk, onder de Tartaren, welke nog veel bloeddorstiger waren, naar men mij zeide, +vond ik daar ook alles rustig. De Tartaren wekten in hooge mate mijn belangstelling en ik sloeg ze aandachtig gade. Hun van +steen gebouwde woningen, die er precies uitzagen als de armenische, waren in den regel zoo armoedig en verwaarloosd, dat ik +mij had kunnen verbeelden, nog in Turkije te zijn, als de natuur hier niet liefelijker geweest was, en de plantengroei meer +afwisseling had geboden. Niet alleen hier, maar in geheel Transkaukasië is de landelijke bevolking, onverschillig tot welk +ras zij behoorde, steeds op den zelfden trap van ontwikkeling gebleven. Zij gaan voort te leven in hun armzalige woningen, +waar zij letterlijk wentelen in het vuil, en wijken niet af van voorvaderlijke gewoonten en gebruiken. Alleen in de omstreken +van Alexandropol, Tiflis, Bakoe en Batoem zijn misschien eenige pogingen tot verbetering waar te nemen. De Tartaren zijn althans +nog het minst afkeerig van nieuwe landbouwwerktuigen; zoo gebruiken zij wel onze dorschvlegels en de russische snijmachine, +die sneller werkt dan de door twee paarden getrokken turksche slede. + +</p> +<p>Dit werktuig bestaat uit drie houten assen, waartusschen lange messen zijn aangebracht, die bij de rondwenteling het stroo +snijden. Het wordt echter door de Armeniërs en Turken, die in het Westen zeer talrijk zijn, nooit gebruikt. Ook spannen zij +nog steeds hun buffels voor de arabas, met hun dichte wielen zonder spaken, die door een boomtak zijn verbonden, terwijl de +Tartaren de russische arba gebruiken, met gewone wielen en een lichte as. In de omstreken der steden echter zijn de Armeniërs +op dit gebied volstrekt niet achterlijk. Al zijn de meest ontwikkelden onder hen het best geschikt voor handel en bedrijf +in de steden, het blijft een feit, dat 90 percent van dit volk landbouwers zijn. + +</p> +<p>Na Sardar-Abad, een in het groen gelegen dorp, in de buurt waarvan ik te vergeefs zocht naar twee plaatsjes, Armavir en Ervandachat, +die op mijn kaart als bouwvallen stonden vermeld, besloot ik, niet den weg naar het Noorden te volgen, waarlangs de heer Lynch +vóór mij deze reis had afgelegd, maar een anderen weg dan hij te kiezen, en vooral de rivieren langs te trekken, aan welker +oevers dikwijls belangrijke en goed bewaarde gedenkteekenen zijn te vinden. Ik trok dus verder stroomopwaarts langs de Araxes +en had zoodoende gelegenheid, de omgeving nauwkeurig waar te nemen. Eerst moest ik dezen stroom oversteken, die een belangrijke +rivier zou zijn, als hij niet een paar mijlen voor hij de Kaspische zee bereikt, zich uitstortte in de Koera. Het water kwam +mij hier tot aan den zadel, ’t geen mij tot nu toe bij het oversteken der rivieren in dit land zonder bruggen, nog niet gebeurd +was, daar wij de andere stroompjes veel dichter bij hun oorsprong hadden doorwaad. + +</p> +<p>Ik ontmoette op mijn weg Tartaren, die bezig waren hun koren te verkoopen in een plaatsje, Arabkir genaamd. Deze menschen +kenden geen woord russisch, en zoo was het bijna overal, behalve in de buurt van spoorwegen. De bewoners waren even onwetend +als de turksche landbouwers; zij hadden geen van allen ooit gehoord van Frankrijk, Parijs of Napoleon, en zij zagen voor ’t +allereerst in hun leven een photographie-toestel, een blikje sardines, een reisnécessaire, en een notitieboekje. Het verwonderde +mij, ook hier zulke toestanden aan te treffen. De rijke Armeniërs in den Kaukasus hebben zich niet de minste moeite gegeven, +om de landbouwende bevolking te beschaven en te verlichten. + +</p> +<p>Aan den weg langs den rechter oever van de Araxes lagen volgens mijn geografische aanteekeningen <a id="d0e1157"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1157">413</a>]</span>de ruïnen van Kara-Kalé. Ik vond ze echter een uur verder dan op de kaart was aangegeven. Zij zijn op zich zelf niet zoo interessant +als het schilderachtig landschap, te midden waarvan zich de kurdische torens, het vierkante paleis, dat mij armenisch scheen, +en de arabische cumbett verhieven. De plaats was goed gekozen; het was een soort rotsachtig eiland, ten Noorden begrensd door +de Araxes, en aan de andere zijden omringd door diepe kloven, waarin een zeer smal stroompje vloeide. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure floatLeft"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-413-1.jpg" alt="Bouwvallen van Ani, de tempel van den Verlosser."></p> +<p class="figureHead">Bouwvallen van Ani, de tempel van den Verlosser.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Nog steeds uitziende naar de bouwvallen van Ervandachat, vond ik de overblijfselen van een vierkant gebouw, dat een karavanserail +of een klooster had kunnen zijn; de ruwe muren, dertig meter lang, met diagonale torens op de hoeken, omgaven een open hof, +waaromheen langs elke zijde zeven cellen gegroepeerd lagen. Het gezicht van het terras, waar in de dagen, toen deze vervallen +muren nog een bedrijvige schare tot verblijf strekten, een levendig verkeer moest hebben geheerscht, was verrukkelijk, ten +Noorden rezen de rotsen op, die zich welven over de Arpa-Tchaï, en naar het Westen strekte zich tot in de wijde verte het +dal van de Araxes uit. Om het dorp Hadji Baïran te bereiken, aan de overzijde van de Arpa-Tchaï, koos ik een weg, die eerst +uitstekend scheen en naar een ijzeren brug over de rivier leidde, maar daarna langzamerhand veranderde in een steil bergpad, +dat door losse steenen bijna onbegaanbaar was, en al slingerend en kronkelend hooger en hooger bleef stijgen, zonder dat ik +een menschelijke woning of eenig spoor van de aanwezigheid van menschen waarnam. + +</p> +<p>Niet wetende dat ik Hadji-Baïran ter halver hoogte van den berg achter mij had laten liggen, bereikte ik met groote moeite +den vlakken top en moest daar op die duizelingwekkende hoogte den nacht doorbrengen in de open lucht, met zulk een knagenden +honger, dat ik blijde was te kunnen rusten bij een hoop korenschoven, waaraan mijn paard zich te goed deed, en waarvan ik +de droge korrels knabbelde, hoewel ik er niets bij te drinken had. + +</p> +<p>Langs deze hoogvlakte, die grootendeels bedekt was met reeds half gemaaide korenvelden, en die een weinig afhelde naar het +Noorden, bereikte ik kort na zonsopgang het dorp Pakran. Ik was blijde dat ik dezen moeilijken tocht had ondernomen; want +dit armenische dorp was om zijn zonderlinge ligging merkwaardig genoeg. Tegen de helling van de granietrotsen, aan wier voet +de Arpa-Tchaï stroomt in een bedding zóó smal, dat er zelfs geen plaats is voor een weg langs zijn oevers, lagen de oude bouwvallige +huisjes in groepen verstrooid, als natuurlijke uitgroeisels van de rots. + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure floatRight"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-413-2.jpg" alt="De hooge rots van Van heeft altoos als basis gediend van een belangrijke vesting."></p> +<p class="figureHead">De hooge rots van Van heeft altoos als basis gediend van een belangrijke vesting.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Drie merkwaardige bouwvallen vond ik in den omtrek van het plaatsje; wel een bewijs, dat het belangrijk moest zijn geweest +in een tijd, toen men <a id="d0e1177"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1177">414</a>]</span>hier in voortdurenden oorlog leefde. Op het hoogste gedeelte van de rotsen staan nog de muren van een vesting, met torens +en poorten van byzantijnschen oorsprong en door de Turken voleindigd. Aan de andere zijde lag tegen de helling een bijzonder +fraai maar thans vervallen armenisch kerkje. + +</p> +<p>Nadat ik een kleine bijrivier van de Arpa Tchaï was overgestoken, moest ik het volgende plateau beklimmen, dat door dit stroompje +van het eerste was gescheiden. Thans was van een beganen weg geen sprake, en het omhoogklimmen tusschen de verspreide rotsblokken +naar den vlakken top was zeer bezwaarlijk. De vlakte daarboven was niet bebouwd; maar midden in de dorre uitgestrektheid zag +ik naast enkele brokken muur de bouwvallen van een prachtige armenische kerk. Deze plaats wordt door de Tartaren Karabagh +en door de Armeniërs Merèn genoemd. Men veronderstelt, dat hier oudtijds de stad Bagaran heeft gelegen, die in de middeleeuwen +beroemd is geweest. Sporen van huizen en straten vindt men bij menigte rondom de kerk. Uit het feit, dat hier zulk een gebouw +is verrezen, op een zoo ontoegankelijke plek, die nooit een doel voor pelgrimstochten kon zijn, moet men afleiden, dat deze +plaats indertijd dicht bevolkt is geweest. + +</p> +<p>Ik zag trouwens iets meer naar het Oosten ook nog enkele zuilen verrijzen van een perzische moskee. Toen ik deze naderde, +zag ik, dat de grootste ervan nog de zijden hielpen vormen van een soort portaal, waaronder een armenische familie, de eenige +levende wezens in deze eenzaamheid, bezig was koren te malen. Zij wezen mij als rustplaats een kuil tusschen twee walletjes +van afgebrokkeld puin. Het was wel een treffende tegenstelling; onder deze gedenkteekenen van vervlogen praal huisde een troep +menschen zóó vuil en armoedig als ik tot nog toe op mijn omzwervingen niet had ontmoet. Zonder andere beschutting dan eenige +dorre takken, die op de muren der moskee rustten, lagen in dien kuil, tusschen potten en pannen, matrassen, puin, tesek en +kaas, vrouwen, kinderen, honden en kippen dooreen, en een zuigeling schreeuwde in een wieg, die wat smerigheid betrof, zeker +de kroon spande. Op een steen aan de open ingangspoort gezeten, sloeg ik een tijdlang die ongelukkige schepsels gade. Op het +hobbelige terrein voor de poort, tusschen de kuilen en gaten vol mest, werden acht koeien door de vrouwen gemolken. Als ik +niet gehard was door de gewoonte, zou ik zeker nooit meer melk hebben kunnen drinken, na dit gezicht. Emmers, handen en kleeren, +alles was even afschuwelijk vuil. + +</p> +<p>De kerk was bijna ongeschonden bewaard gebleven. Het gebouw was 15 M. breed en 27 M. lang, de apsis medegerekend, die op het +Oosten was gelegen. Aan de west- en noordzijde waren de ingangsportalen, met hun tympanons, overladen met beeldhouwwerk, naar +byzantijnsche modellen gecopieerd; de bijbelsche personen conventioneel behandeld, de diervormen levendig en sprekend; zoo +was er een paard bij, dat wel aan een griekschen tempel had kunnen zijn ontleend. Hier en daar in de zijwanden waren kruisen +en opschriften aangebracht. De verhoudingen waren over het algemeen zoo onberispelijk zuiver, dat een kundig architect uit +het eenvoudige grondplan zeker het geheele gebouw weder had kunnen construeeren. Een paar uur verder in noordelijke richting, +eer de vlakte weder tot naar de rivier is afgedaald, ligt het dorp Alam, of Alaman, waar zich hetzelfde schouwspel herhaalde, +en ik een juweel van een kerkje zag, dat treurig was verwaarloosd en vervallen en bijna bedolven onder steenen, stroo, tesek +en vuil. Daar werd ik zeer welwillend behandeld door een ouden Kurd, die mij uitnoodigde naast hem in ’t gras te komen zitten, +terwijl vlak bij ons zijn koren gedorscht werd. Hij gaf mij van zijn yoghurt en eieren, en wilde daarna alles bekijken, wat +ik in mijn reistasch had. Ik moest doosjes en fleschjes voor hem opendoen, en hem het gebruik van elk voorwerp uitleggen. + + +</p> +<p>De russische overheersching heeft niet de minste verandering gebracht in den barbaarschen toestand van onbeschaafdheid, waarin +deze Kurden verkeeren. Een nieuw bewijs daarvan werd mij later geleverd. Aan den rand van de niet zeer hooge klippen, die +hier de rivier begrensden, lag een dorpje, Magasberd genaamd, geheel verlaten, evenals de plaatsjes in de vlakte van Abagha. +Ik trad binnen in die huizen, of liever holen, want zij hadden niet eens een deur, maar vond er geen levende ziel, en geen +enkel meubel, hoewel de brandstof voor den winter, de afschuwelijke hoopen tesek, in alle hoeken lagen opgestapeld. Eindelijk +hoorde ik een hond blaffen, en een man kwam voor den dag, die mij vertelde, dat de bewoners in de weide kampeerden, dat ik +hier geen stuk brood, noch hooi voor mijn paard kon krijgen, en beter deed naar de rivier af te dalen. Toen moest ik in donker +mijn paard, dat herhaalde malen viel, naar beneden trekken, langs de steile helling, die met rotsblokken was bezaaid. Eindelijk +kwam ik aan in het dal van den Arpa-Tchaï en vond onderkomen in een molen bij een goedaardigen ouden Rus, die behoorde tot +de secte der Molokanen (melkdrinkers). + +</p> +<p>Den volgenden dag bereikte ik de merkwaardigste plaats van alle, die ik tot nog toe had bezocht, de oude stad Ani, die in +de middeleeuwen de hoofdstad van Armenië is geweest. Zij is een der wonderen van het oude Oosten, een indrukwekkende verzameling +van paleizen, kerken en vestingwerken, thans eenzaam en geheel verlaten, ten gevolge der onderdrukking, die haar Christelijke +bewoners van de zijde der Turken hadden te verduren. Reeds in de 14de eeuw is zij door de bevolking verlaten, en niet weder +bewoond geworden. + +</p> +<p>Uit de verte naderende, begrijpt men niet, waarom juist deze plek werd gekozen tot vestiging van een stad, die een belangrijk +verdedigingscentrum zou moeten worden; men ziet van het plateau, waar men rijdt, verspreide bouwvallen van torens en koepels +zich verheffen midden in een schijnbaar eindelooze vlakte. Dichterbij gekomen, wordt het raadsel opgelost, als men bespeurt +dat de stad is omgeven door diepe ravijnen, die haar bijna ontoegankelijk maakten, en aan de eene zijde werd beschut door +loodrechte rotswanden. In het Zuiden stroomt een beek, die zich met de rivier vereenigt, en drinkwater leverde. Slechts in +het Westen bleef een verbinding met het omliggende land mogelijk, en daar zijn de <a id="d0e1191"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1191">415</a>]</span>sterkste verdedigingswerken aangebracht. Een half uur van de stad verheft zich, op een alleenstaande rots, een kasteel met +zware torens, dat het allereerst in ’t oog valt en zeer schilderachtig is gelegen. + +</p> +<p>Door een gelukkig toeval trof ik hier een geleerden professor aan de universiteit van St. Petersburg aan, wien was opgedragen +de bouwvallen te bestudeeren, een Georgiër, den heer Mar, die met de grootste welwillendheid mij alle mogelijke inlichtingen +gaf, en wien het genoegen deed, een belangstellend toehoorder aan te treffen, daar hij meestal te doen had met nieuwsgierige +lieden, die hem ergerden, of met Armeniërs, die meer vaderlandslievend gezind, dan ontwikkeld waren. Ik vernam hier meer in +een paar uren, dan ik door het lezen van lange beschrijvingen had kunnen gewaar worden, daar de opgravingen nog steeds meer +nieuws aan het licht brengen. De heer Lynch, die vijf jaren geleden zeer nauwkeurig heeft weergegeven, wat hij hier aanschouwde, +zou wel doen zijn aanteekeningen thans grondig te herzien. De nieuwste ontdekking is een cirkelvormige kerk, gewijd aan den +H. Gregorius, die koning Gagik in de elfde eeuw had laten bouwen naar het voorbeeld van Zvartnotz, de prachtige ruïne bij +Etchmiadzine. Daar men echter, wegens den grooten omvang (een doorsnede van 38 M.), den bovenbouw zeer zwaar had ontworpen, +zijn eerst sommige zuilen versterkt moeten worden, en is later toch de koepel ingestort. Nog andere kapellen zag ik hier, +eveneens aan den H. Gregorius gewijd. Een van deze, tegen de helling van een berg gelegen, wordt Nakhshom, of Nakhlouk (de +Bevallige) genoemd en bezit een zeer fraai perzisch ingangsportaal, terwijl zij van binnen is bekleed met schilderwerk, het +eenige voorbeeld dezer wandversiering, dat in Armenië wordt aangetroffen, daar de beschilderingen van de kerk te Akhtamar +verdwenen zijn. Een twintigtal tafereelen geeft hier, in primitieven stijl, voorstellingen uit het Oude en Nieuwe Testament, +waarin echter niet de minste oorspronkelijkheid van opvatting is te bespeuren; het zijn slaafsche nabootsingen van de <span class="corr" title="Bron: tradioneele">traditioneele</span> byzantijnsche voorbeelden. + +</p> +<p>De kathedraal echter is een volmaakt kunstwerk, een der beste voortbrengselen van de twaalfde eeuw, toen men ook in Armenië +begon te naderen tot den puntbogenstijl. In dit gebouw zien wij reeds de voornaamste grondbeginselen van dien stijl in praktijk +gebracht. + +</p> +<p>Nog moet ik melding maken van twee kleine kapellen, die mij door hun bijzonderen vorm als merkwaardig hebben getroffen. De +eene, binnen in de stad op een heuvel gelegen, op welks top zich het koninklijk paleis verhief, is goed bewaard gebleven en +een der eerste voorbeelden van Gothiek in deze streken. De kunstenaar die haar ontwierp, was schijnbaar geïnspireerd door +de cirkelvormige gebouwen, waarvan ik hierboven melding maakte, doch hij heeft de gebreken, die deze aankleefden, weten te +vermijden. Een mijl verder naar het Noordwesten trof ik het andere pronkjuweel van deze merkwaardige verzameling aan, een +half vervallen gothisch kapelletje, dat zeker, als het op franschen bodem had gestaan, met de grootste zorg zou zijn gerestaureerd. +Men weet niet, aan welken heilige het was gewijd, de Turken noemen het Tsjoban Kilissé, (de kapel der herders). Het is in +den zelfden trant ontworpen als de bovengenoemde heiligdommen, maar vertoont eigenaardige afwijkingen in den koepelvorm der +dakbedekking. Het is bijna niet mogelijk, een juist beeld van deze kunstwerken te geven door beschrijving alleen. Gelukkig +zal binnenkort een geïllustreerd werk verschijnen over de monumenten van Ani en de herstellingen, die daaraan zijn geschied +door den bekwamen armenischen architect Toros Toromaniân. + +</p> +<p>De heer Mar ontdekte bij het bestudeeren van de vestingwerken, dat de stad gedeeltelijk herbouwd is. In de oude stad is donkerroode +steen gebruikt voor de torens, paleizen en kerken, die naar het Zuiden liggen, en de geschiedschrijvers vermelden, hoe van +de zuidzijde nog in het jaar 960 de stad werd verdedigd. Omstreeks 1020 zijn de westelijke versterkingen van lichteren rooden +steen gebouwd. Op het oogenblik trekken de vier groote torens, die zich boven dezen chaos van bouwvallen verheffen, het meest +de aandacht. Daar zij over de geheele lengte gespleten zijn, ziet men ook de binnenzijde, die den indruk maakt van het koor +eener kerk. Waarschijnlijk waren er kapellen in geplaatst, om de strijders gelegenheid te schenken, hier door het gebed nieuwe +kracht te verwerven. De toegang, van af het open veld, is aan de overzijde van het ravijn door dubbele, soms driedubbele muren +en torens versperd. De ingangspoort draagt een opschrift waarbij de shahs van Perzië Ani vrij van belastingen verklaren. Een +dergelijk centrum ter bevestiging van hun macht was hun veel waard; zij zochten de stad door gunstbewijzen aan zich te verbinden. + + +</p> +<p>De beschrijving van hun verovering dezer stad, waaruit zij later weder werden verdreven, zal deel uitmaken van het groote +werk, de geschiedenis van Ani, waaraan de heer Mar reeds twaalf jaar bezig was. + +</p> +<p>Een verrassende uiting van de rijke fantasie der perzische kunstenaars uit de middeleeuwen mocht ik vinden in een portiek, +die zij hebben gebouwd bij de kapel der Apostelen, midden in de stad gelegen, ongetwijfeld met het doel, daarvan een moskee +te maken. + +</p> +<p>Nog veel andere merkwaardigheden vielen hier te bezichtigen, en ik betreurde het, dat ik geen tijd had, hier nog veel langer +te vertoeven. Men maakte mij ook opmerkzaam op de holen in den grijzen tufsteen, die het plateau schraagt, aan de overzijde +der granietrotsen. Het zijn zeker geen graven geweest, doch menschelijke verblijfplaatsen; sommigen zijn thans nog bewoond. +Ik bezocht er o.a. een kerk, in den rooden kalksteen uitgehouwen; zonder eenig verbindingsmiddel waren de bogen en pijlers +uitgespaard in de ruwe rots, en in het binnenste drong geen ander licht, dan door de ingangsopening viel. + +</p> +<p>Ook in de omstreken der stad treft men overal sporen aan van haar vervlogen pracht. Ik wilde niet verzuimen het klooster Khocha +Vank te bezoeken, dat op een uur afstands aan den Arpa Tchaï is gelegen. Een goedaardige oude monnik leidde mij er rond, en +was zeer verheugd over mijn oprechte bewondering van de versiering der drie zalen, die den kloosterhof omgaven. Zij zijn gebouwd +door den vorst Hohannes Shah-In-Shah Bagratouni, en leveren opnieuw een sprekend bewijs van den fijnen smaak <a id="d0e1212"></a><span class="pagenum">[<a href="#d0e1212">416</a>]</span>en de vaardigheid der Armeniërs in het navolgen van goede voorbeelden, waarop zij toch hun eigenaardigen stempel wisten te +drukken. Hier hadden zij veel ontleend aan de vruchtbare fantasie der perzische kunstenaars. Een dezer zalen is overdekt door +een kruisbogengewelf, dat niet door zuilen wordt gesteund, doch onmiddellijk uit den onderbouw oprijst. De volgende wordt +door zware pilaren in drie galerijen verdeeld, en heeft een caissonzoldering, waarvan de vakken, elk op verschillende wijze, +zijn versierd met beeldhouwwerk en door arabesken omgeven. In deze zaal had de patriarch getroond tijdens een concilie, waarvan +mijn gids het juiste jaartal niet wist aan te geven. De zaal, die aan de kerk voorafging, was eveneens in drieën verdeeld, +en vertoonde een oneindige verscheidenheid in de behandeling der caissons, terwijl het hoofdmotief in ieder een kruis vormde. + + + +</p> +<p></p> +<div class="divFigure"> +<p class="legend"><img border="0" src="images/p1908-416.jpg" alt="Bouwvallen van Ani.—Overblijfselen van het oude gerechtshof."></p> +<p class="figureHead">Bouwvallen van Ani.—Overblijfselen van het oude gerechtshof.</p> +</div><p> + + +</p> +<p>Wanneer men bedenkt, welk een ongeloofelijke menigte kloosters in Armenië hebben bestaan, kan men wel nagaan, dat het kloosterleven +er minstens evenzeer heeft gebloeid als in westersche landen. Thans treft men in de voormalige kloostergebouwen meestal slechts +een enkelen monnik aan, die de taak van bewaker vervult, en de meeste zijn herbergen voor reizigers geworden. + +</p> +<p>Het werd tijd voor mij, om eens een ander vervoermiddel te kiezen, want mijn derde paard zag er reeds uit, alsof het arme +dier het niet lang meer zou volhouden. + +</p> +<p>Te Kars kon ik gelukkig plaats nemen in den gemakkelijken waggon van een russischen spoortrein, die mij goedkoop, al was het +dan niet bijzonder snel, verder vervoerde. + +</p> +<p>Ik bleef een dag in Alexandropol, een stad, die bijna uitsluitend door Armeniërs wordt bewoond en in de laatste twintig jaren +zeer is vooruitgegaan. Vroeger was het een onaanzienlijk plaatsje, Gümri genaamd. De Tartaren en Armeniërs aan de Araxes en +den Arpa-Tchaï, die reeds een kwart eeuw russische onderdanen waren geweest, begrepen mij nooit als ik van Alexandropol sprak; +zij wisten niet beter dan dat de stad Gümri heette. Er waren een groot aantal nieuwe kerken verrezen; maar van de oude stad +was zeer weinig meer overgebleven. + +</p> +<p>Vijf mijlen van daar ligt een der meesterwerken van armenische kunst, de kerk van Marmachen. Deze is zoo laag gelegen, in +een diepe inzinking van het rotsachtig plateau, dat ik mijn rijtuig halfweg moest achterlaten in het groote dorp, welks bewoners +nog in deze uitstekend bewaarde kerk hun godsdienstoefeningen houden. Het prachtige gebouw vormde een zonderlinge tegenstelling +met het armoedige plaatsje, waar vijf of zesduizend Armeniërs wonen. Aan den anderen kant scheen de kerk ook grooter dan zij +in werkelijkheid was, door de eigenaardige geïsoleerde ligging, zonder eenig punt dat als vergelijking zou kunnen dienen. +Het gebouw is feitelijk slechts 18 M. lang; doch bij zulk een volmaakte schoonheid van verhoudingen kan van een groot of klein +eigenlijk geen sprake zijn. + +</p> +<p>Een ding is zeker, de gedenkteekenen, die de vervlogen grootheid van het oude Armenië weder voor ons oproepen, beantwoorden +volkomen aan de voorstelling, door de geschiedenis van het merkwaardige land in onzen geest gewekt. + + +</p> +</div> + + + + + + + +<pre> + + + + + +End of Project Gutenberg's Wat er te zien valt in Armenië, by Noël Dolens + +*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK WAT ER TE ZIEN VALT IN ARMENIË *** + +***** This file should be named 19306-h.htm or 19306-h.zip ***** +This and all associated files of various formats will be found in: + http://www.gutenberg.org/1/9/3/0/19306/ + +Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed +Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ + + +Updated editions will replace the previous one--the old editions +will be renamed. + +Creating the works from public domain print editions means that no +one owns a United States copyright in these works, so the Foundation +(and you!) can copy and distribute it in the United States without +permission and without paying copyright royalties. Special rules, +set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to +copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to +protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project +Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you +charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you +do not charge anything for copies of this eBook, complying with the +rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose +such as creation of derivative works, reports, performances and +research. They may be modified and printed and given away--you may do +practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is +subject to the trademark license, especially commercial +redistribution. + + + +*** START: FULL LICENSE *** + +THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE +PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK + +To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free +distribution of electronic works, by using or distributing this work +(or any other work associated in any way with the phrase "Project +Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project +Gutenberg-tm License (available with this file or online at +http://gutenberg.org/license). + + +Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm +electronic works + +1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm +electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to +and accept all the terms of this license and intellectual property +(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all +the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy +all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. +If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project +Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the +terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or +entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. + +1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be +used on or associated in any way with an electronic work by people who +agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few +things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works +even without complying with the full terms of this agreement. See +paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project +Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement +and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic +works. See paragraph 1.E below. + +1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" +or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project +Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the +collection are in the public domain in the United States. If an +individual work is in the public domain in the United States and you are +located in the United States, we do not claim a right to prevent you from +copying, distributing, performing, displaying or creating derivative +works based on the work as long as all references to Project Gutenberg +are removed. Of course, we hope that you will support the Project +Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by +freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of +this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with +the work. You can easily comply with the terms of this agreement by +keeping this work in the same format with its attached full Project +Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. + +1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern +what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in +a constant state of change. If you are outside the United States, check +the laws of your country in addition to the terms of this agreement +before downloading, copying, displaying, performing, distributing or +creating derivative works based on this work or any other Project +Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning +the copyright status of any work in any country outside the United +States. + +1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: + +1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate +access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently +whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the +phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project +Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, +copied or distributed: + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + +1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived +from the public domain (does not contain a notice indicating that it is +posted with permission of the copyright holder), the work can be copied +and distributed to anyone in the United States without paying any fees +or charges. If you are redistributing or providing access to a work +with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the +work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 +through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the +Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or +1.E.9. + +1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted +with the permission of the copyright holder, your use and distribution +must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional +terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked +to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the +permission of the copyright holder found at the beginning of this work. + +1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm +License terms from this work, or any files containing a part of this +work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. + +1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this +electronic work, or any part of this electronic work, without +prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with +active links or immediate access to the full terms of the Project +Gutenberg-tm License. + +1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, +compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any +word processing or hypertext form. However, if you provide access to or +distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than +"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version +posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), +you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a +copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon +request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other +form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm +License as specified in paragraph 1.E.1. + +1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, +performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works +unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. + +1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing +access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided +that + +- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from + the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method + you already use to calculate your applicable taxes. The fee is + owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he + has agreed to donate royalties under this paragraph to the + Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments + must be paid within 60 days following each date on which you + prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax + returns. Royalty payments should be clearly marked as such and + sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the + address specified in Section 4, "Information about donations to + the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." + +- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies + you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he + does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm + License. You must require such a user to return or + destroy all copies of the works possessed in a physical medium + and discontinue all use of and all access to other copies of + Project Gutenberg-tm works. + +- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any + money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the + electronic work is discovered and reported to you within 90 days + of receipt of the work. + +- You comply with all other terms of this agreement for free + distribution of Project Gutenberg-tm works. + +1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm +electronic work or group of works on different terms than are set +forth in this agreement, you must obtain permission in writing from +both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael +Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the +Foundation as set forth in Section 3 below. + +1.F. + +1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable +effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread +public domain works in creating the Project Gutenberg-tm +collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic +works, and the medium on which they may be stored, may contain +"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or +corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual +property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a +computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by +your equipment. + +1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right +of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project +Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project +Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all +liability to you for damages, costs and expenses, including legal +fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT +LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE +PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE +TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE +LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR +INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH +DAMAGE. + +1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a +defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can +receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a +written explanation to the person you received the work from. If you +received the work on a physical medium, you must return the medium with +your written explanation. The person or entity that provided you with +the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a +refund. If you received the work electronically, the person or entity +providing it to you may choose to give you a second opportunity to +receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy +is also defective, you may demand a refund in writing without further +opportunities to fix the problem. + +1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth +in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER +WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO +WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. + +1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied +warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. +If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the +law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be +interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by +the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any +provision of this agreement shall not void the remaining provisions. + +1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the +trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone +providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance +with this agreement, and any volunteers associated with the production, +promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, +harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, +that arise directly or indirectly from any of the following which you do +or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm +work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any +Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. + + +Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm + +Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of +electronic works in formats readable by the widest variety of computers +including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists +because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from +people in all walks of life. + +Volunteers and financial support to provide volunteers with the +assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's +goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will +remain freely available for generations to come. In 2001, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure +and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. +To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation +and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 +and the Foundation web page at http://www.pglaf.org. + + +Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive +Foundation + +The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit +501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the +state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal +Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification +number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at +http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent +permitted by U.S. federal laws and your state's laws. + +The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. +Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered +throughout numerous locations. Its business office is located at +809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email +business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact +information can be found at the Foundation's web site and official +page at http://pglaf.org + +For additional contact information: + Dr. Gregory B. Newby + Chief Executive and Director + gbnewby@pglaf.org + + +Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation + +Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide +spread public support and donations to carry out its mission of +increasing the number of public domain and licensed works that can be +freely distributed in machine readable form accessible by the widest +array of equipment including outdated equipment. Many small donations +($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt +status with the IRS. + +The Foundation is committed to complying with the laws regulating +charities and charitable donations in all 50 states of the United +States. Compliance requirements are not uniform and it takes a +considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up +with these requirements. We do not solicit donations in locations +where we have not received written confirmation of compliance. To +SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any +particular state visit http://pglaf.org + +While we cannot and do not solicit contributions from states where we +have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition +against accepting unsolicited donations from donors in such states who +approach us with offers to donate. + +International donations are gratefully accepted, but we cannot make +any statements concerning tax treatment of donations received from +outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. + +Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation +methods and addresses. Donations are accepted in a number of other +ways including checks, online payments and credit card donations. +To donate, please visit: http://pglaf.org/donate + + +Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic +works. + +Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm +concept of a library of electronic works that could be freely shared +with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project +Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. + + +Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed +editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. +unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily +keep eBooks in compliance with any particular paper edition. + + +Most people start at our Web site which has the main PG search facility: + + http://www.gutenberg.org + +This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, +including how to make donations to the Project Gutenberg Literary +Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to +subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks. + + +</pre> + +</body> +</html> diff --git a/19306-h/images/initial-w.gif b/19306-h/images/initial-w.gif Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..151ce92 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/initial-w.gif diff --git a/19306-h/images/p1907-305.jpg b/19306-h/images/p1907-305.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..fde7c83 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-305.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-308.jpg b/19306-h/images/p1907-308.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..0357b2e --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-308.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-309.jpg b/19306-h/images/p1907-309.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..2b2535f --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-309.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-312.jpg b/19306-h/images/p1907-312.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..c2911f1 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-312.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-313.jpg b/19306-h/images/p1907-313.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..dee5410 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-313.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-316.jpg b/19306-h/images/p1907-316.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..6c545a0 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-316.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-317-1.jpg b/19306-h/images/p1907-317-1.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..6e9e9b8 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-317-1.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-317-2.jpg b/19306-h/images/p1907-317-2.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..ce9405a --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-317-2.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-320.jpg b/19306-h/images/p1907-320.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..ae32eda --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-320.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-337.jpg b/19306-h/images/p1907-337.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..1b0f4cb --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-337.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-340.jpg b/19306-h/images/p1907-340.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..ad34c99 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-340.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-341.jpg b/19306-h/images/p1907-341.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..e54ddb8 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-341.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-344.jpg b/19306-h/images/p1907-344.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..1b01df0 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-344.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-345-1.jpg b/19306-h/images/p1907-345-1.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..626662b --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-345-1.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-345-2.jpg b/19306-h/images/p1907-345-2.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..6ce038e --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-345-2.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-348.jpg b/19306-h/images/p1907-348.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..2d48d1a --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-348.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-349.jpg b/19306-h/images/p1907-349.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..eafdb85 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-349.jpg diff --git a/19306-h/images/p1907-352.jpg b/19306-h/images/p1907-352.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..7acc3cf --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1907-352.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-393-1.jpg b/19306-h/images/p1908-393-1.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..15e4567 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-393-1.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-393-2.jpg b/19306-h/images/p1908-393-2.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..13480a3 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-393-2.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-396.jpg b/19306-h/images/p1908-396.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..2175087 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-396.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-397.jpg b/19306-h/images/p1908-397.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..eb8633a --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-397.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-400.jpg b/19306-h/images/p1908-400.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..f0e6409 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-400.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-401.jpg b/19306-h/images/p1908-401.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..ea2249d --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-401.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-404.jpg b/19306-h/images/p1908-404.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..775235b --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-404.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-405.jpg b/19306-h/images/p1908-405.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..32e3537 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-405.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-408.jpg b/19306-h/images/p1908-408.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..f05af8e --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-408.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-409-1.jpg b/19306-h/images/p1908-409-1.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..2007d0f --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-409-1.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-409-2.jpg b/19306-h/images/p1908-409-2.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..f0679e4 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-409-2.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-412.jpg b/19306-h/images/p1908-412.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..d9be61a --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-412.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-413-1.jpg b/19306-h/images/p1908-413-1.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..4dd5266 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-413-1.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-413-2.jpg b/19306-h/images/p1908-413-2.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..e6801e5 --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-413-2.jpg diff --git a/19306-h/images/p1908-416.jpg b/19306-h/images/p1908-416.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..a82bacd --- /dev/null +++ b/19306-h/images/p1908-416.jpg diff --git a/LICENSE.txt b/LICENSE.txt new file mode 100644 index 0000000..6312041 --- /dev/null +++ b/LICENSE.txt @@ -0,0 +1,11 @@ +This eBook, including all associated images, markup, improvements, +metadata, and any other content or labor, has been confirmed to be +in the PUBLIC DOMAIN IN THE UNITED STATES. + +Procedures for determining public domain status are described in +the "Copyright How-To" at https://www.gutenberg.org. + +No investigation has been made concerning possible copyrights in +jurisdictions other than the United States. Anyone seeking to utilize +this eBook outside of the United States should confirm copyright +status under the laws that apply to them. diff --git a/README.md b/README.md new file mode 100644 index 0000000..3a02343 --- /dev/null +++ b/README.md @@ -0,0 +1,2 @@ +Project Gutenberg (https://www.gutenberg.org) public repository for +eBook #19306 (https://www.gutenberg.org/ebooks/19306) |
